Bayatı Azərbaycan lirik xalq şeir janrı Qafiyə sistemi aaba prinsipi ilə qurulan dörd misralı və hər misrası yeddi hecad

Bayatı — Azərbaycan lirik xalq şeir janrı. Qafiyə sistemi aaba prinsipi ilə qurulan dörd misralı və hər misrası yeddi hecadan ibarət olan şeir şəkli. İlkin-arxaik şeir biçimlərindən biri olduğu üçün bu şeir qəlibi təkcə Azərbaycan xalq ədəbiyyatında deyil, bütövlükdə türk folklor etnocoğrafiyasında geniş yayılmış formalardandır.

Məzmun

Bayatının mənşəcə bayatların adı ilə bağlı olduğu ehtimal edilir. 7 hecalı 4 misradan ibarətdir. 3-cü misrası sərbəst, qalanları həmqafiyə olur. Əsas fikir son iki misrada ifadə edilir. Bayatılar mövzuca rəngarəngdir. Bayatılarda xalqın kədəri, ictimai quruluşa, zülmə qarşı etirazı, yadelli işğalçılara nifrəti, azadlıq və xoşbəxtlik arzuları ifadə edilmiş, məhəbbətə, ayrılığa, dostluğa aid təsirli bayatılar söylənmişdir.

Xalq ədəbiyyatının başqa janrları kimi, bayatılar da nəsildən-nəslə keçərək, müxtəlif variantlara düşmüşdür. Sarı Aşıqın bayatıları məşhurdur. Bayatı janrından klassik və müasir yazılı ədəbiyyatda da istifadə edilmişdir. Bir sıra türkdilli xalqlarda da bayatıya uyğun şeirr formaları mövcuddur. Buna İraqda xoyratları misal göstərmək olar. Bayatılar forma və məzmunça müəyyən mənada, çastuşkalara yaxındır.

Həzin melodiya və havalara da bayatı deyilir. Bəzi muğam adları (Bayatı Şiraz, Bayatı-kürd, Bayatı-qacar və s) bayatı sözü ilə bağlıdır.

Bayatı folklorun ən geniş yayılmış janrlarındandır. Bayatıların çoxu məzmunca qəmli, kədərli və həzin olur. Qürbət sıxıntısı, ayrılıq, Vətən məhəbbəti ilə bağlı bayatılar daha çoxdur. Məsələn:

Əziziyəm, dilən gəz,
Bağda gülü dilən gəz.
Qürbətdə xan olunca,
Vətənində dilən gəz.

Məhəbbət mövzusunda olan və ictimai məzmunlu bayatılar da var. Bayatı dörd misradan və hər misrası yeddi hecadan ibarət şeir şəklidir: birinci, ikinci və dördüncü misralar qafiyələnir, üçüncü misra isə sərbəst olur. I və II misralar giriş xarakteri daşıyır, əsas fikir son iki misrada söylənilir. Bayatının qafiyə quruluşu bu şəkildədir: aaba. Bayatıların ilk misraları, bir qayda olaraq, "Mən aşiq", "Mən aşiqəm", "Əzizinəm", "Eləmi" sözləri ilə başlanır.

Əzizim el yoludu,
Bu gələn el yoludu.
Başımda bulud oynar,
Gözlərim sel yoludu.

Mən aşiq sini, sini,
Doldur iç sini, sini.
Mənə öz yarım gərək,
Nəylirəm özgəsini?

Eləmi yada məni
Satdılar yada məni
Kimim, kimsənəm yox,
Bir salsın yada məni

Bayatıların bir növü cinas bayatılardır. Belə bayatıların qafiyələri cinas sözlər üzərində qurulur. Məsələn;

Əzizim yasəməni,
Dərmişəm yasəməni.
Getdin, arxaya baxdın,
Batırdın yasa məni

Burada "yasəməni" və "yasa məni" sözləri cinasdır. Birinci mənada gül, ikincidə isə qəm, kədər məzmunundadır. Yaxud:

Ordubada,
Yol gedir Ordubada,
Sərkərdə qoçaq olsa,
Heç verməz ordu bada.

Bayatı janrından yazılı ədəbiyyatda da istifadə olunmuşdur. Xətai və Əmaninin yaradıcılığında bayatılar diqqəti cəlb edir. XXII əsr müəllifi Sarı Aşığın bayatıları xüsusilə məşhurdur.

Vətən bayatıları

Arzu Rzayev - Həsrət bayatıları - musiqi: Eldar Mansurov, söz: Piruz Dilənçi
Gülağa Məmmədov - Şirin dil - musiqi: Emin Sabitoğlu, söz: xalq
Hacıbaba Hüseynov - Tikdim ki, izim qala - musiqi: Vaqif Mustafazadə, söz: xalq
Nəzakət Teymurova - Əzizinəm, Qarabağ - xalq mahnısı
Nuriyyə Hüseynova - Bayatılar
20 Yanvar Şəhidlərinə ağılar - musiqi Flora Kərimova, söz: Flora Kərimova və ağılar
Şəhidlər bayatıları. - musiqi Oqtay Kazımi, söz: Bəxtiyar Vahabzadə
Qürbət bayatıları. - musiqi Oqtay Kazımi, söz: Cabir Novruz

Sevgi bayatıları

Mübariz Tağıyev - Bağçadan gələn səs - musiqi: Eldar Mansurov, söz: xalq
Brilliant Dadaşova - Bayatılar - musiqi: Eldar Mansurov, söz: xalq
Brilliant Dadaşova - Əzizim, yarımgilə - musiqi: Cavanşir Quliyev, söz: xalq
Brilliant Dadaşova - Bu qala daşlı qala - xalq mahnısı
Alim Qasımov və Naibə Beydullayeva - Bayatılar - musiqi: Vaqif Gərayzadə, söz: xalq
Elmira Rəhimli - "Dəli Kür" filmindən bayatılar - musiqi: Cahangir Cahangirov, söz: xalq
Qədir Rüstəmov - Neyçün gəlməz - musiqi: Şəfiqə Axundova, söz: Şövkət Məmmədova
Qədir Rüstəmov - Sona bülbüllər - söz: xalq
Yalçın Rzazadə - Əzizim baxtı yarım - musiqi: Emin Sabitoğlu, söz: xalq
Məmməd Salmanov - Aşığın arzuları - musiqi: Emin Sabitoğlu, söz: xalq
Nərminə Məmmədova və Sinan Səid - Şirindir, yaxud O yana döndər məni - Kərkük bayatıları
Sara Qədimova - Yar, haralısan - musiqi: Səid Rüstəmov, söz: xalq
Rübabə Muradova - Getmə, getmə, gəl - musiqi: Səid Rüstəmov, söz: xalq
Arif Babayev - Gəl, maralım - söz: xalq
Flora Kərimova - Maralım, gəl - musiqi: Səid Rüstəmov, söz: xalq
Flora Kərimova - Naçaram - musiqi Oqtay Kazımi, söz: xalq
Məmmədbağır Bağırzadə - Aman Tello - musiqi Oqtay Kazımi, söz: xalq
Aşıq Samirə - Aman Tello - xalq mahnısı
Şövkət Ələkbərova - Aman ayrılıq - musiqi: Polad Bülbüloğlu
Zeynəb Xanlarova - Gəl mənim, Leylam musiqi: Zeynəb Xanlarova
Səkinə İsmayılova - Elə bəndəm (Arazam, Kürə bəndəm...) - xalq mahnısı
Tünzalə Ağayeva - Ay qaşı-gözü qara qız (Tellərini yan dara, qız) - xalq mahnısı
Rəşid Behbudov - Bayatılar (Bağımda üzüm qaldı) - xalq mahnısı
Rəşid Behbudov - Güləbatın - xalq mahnısı
Rəşid Behbudov - Qoy gülüm gəlsin, ay nənə - xalq mahnısı
Baba Mahmudoğlu - Qara gözlər

Qarışıq mövzuda bayatılar

Sarı Aşıq - Bayatılar
İslam Rzayev - Qəşəngdir
Təyyar Bayramov - Qurban olum o gözlərə (Onu demə, zalım yar) - xalq mahnısı
Lütfiyar İmanov - Ay Laçın... - xalq mahnısı
Zeynəb Xanlarova - Şirvan gözəlləri - musiqi: Oqtay Rəcəbov, söz: xalq
"Sevil" vokal ansambli - Bayatılar - musiqi: Oqtay Rəcəbov, söz: xalq
Çoban Bayatı. - musiqi: Oqtay Kazımi, söz: Ramiz Heydər

Qaynaq

Abduləliyev Ariz. Şərq ənənəvi peşəkar musiqisində Bayatı muğamı //"Muğam aləmi" II Beynəlxalq elmi simpoziumunun materialları.-B.:Şərq-Qərb, 2011. - s.7-15.

Məhərrəm Qasımlı, Mahmud Allahmanlı. "Aşıq şeirinin poetik biçimləri və çeşidləri" (az.). Elm və təhsil. 2018. 2021-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-13.
"Rəsul Rza - Uzaq ellərin yaxın töhfələri". 2019-09-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-24.
Asif Hacılı. Bayatı poetikası. B., 2000^{[ölü keçid]}

Həmçinin bax

[1] Məhərrəm Qasımlı, Mahmud Allahmanlı. "Aşıq şeirinin poetik biçimləri və çeşidləri" (az.). Elm və təhsil. 2018. 2021-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-04-13.

[Kərkük-2] "Rəsul Rza - Uzaq ellərin yaxın töhfələri". 2019-09-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-24.

[kitab.az-3] Asif Hacılı. Bayatı poetikası. B., 2000^{[ölü keçid]}