Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Xaçkar – Erməni mədəniyyətinin ayrılmaz hissələrindən biri olan xaçkarlar vəfat etmiş adamların xatirəsinə ucaldılırdı. Ermənilərin tarixən bir millət kimi formalaşmalarında və varlıqlarını qorumalarında kilsə mühüm rol oynadığından erməni mədəniyyətində xaçqarların ağırlığı hiss edilməkdədir.
Xaçkarların tarixi bədii inkişaf xüsusiyyətlərini araşdıran mütəxəssislərin gəldikləri qənaətə görə xaçkarların tarixi inkişaf prosesini üç qrupda cəmləşdirmək mümkündür.
Erkən dövr
Bu dövrə aid edilən xaçkarlar əsasən sadə tərtibatlı və o qədər də böyük ölçüyə malik deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, əksər erməni alimləri erkən dövr xaçkarlara Alban xaç daşlarını da qatmaqla xaçkarların tarixini daha qədimə aparmaq istəmişlər. Belə ki, Ermənistanda erkən dövr xaçkarların yaradılmasına başlanılarkən, artıq xristianlığı ermənilərdən 227 il əvvəl qəbul etmiş albanlarda formalaşmış və alban fəlsəfi-mifik dünyagörüşünü əks etdirən xaçdaş qoyma ənənəsi var idi. Lakin əksər erməni alimləri Alban mədəniyyətini məhv etmək üçün Alban xaç daşlarını da erkən dövr xaçkarları kimi təqdim etməyə çalışmışlar. Buna qarşılıq olaraq tanınmış ingilis alimi A.Van yazır:
"Qafqaz albanlarının qədimdən riayət etdikləri və hələ o zamanlar mərhumun xatirəsini yad etmək kimi saxlanmış adətə görə ucaldılan adsız qəbir daşları – xaç daşları vardı". (A.Van – Geaner the rites of passage)
Qafqaz Albaniyasında ilk dövrlərdə, yəni apostolluq dövründə xristianlığın qəbulu Ermənistan və İberiyadan daha uğurlu olmuşdur. Bunu yazılı mənbələr (Moisey Kalankatlı, Moisey Xorenli, Koryun və s.) və o dövrün gerçəkliklərinin öyrənilməsi də sübut edir (F.Məmmədova, Alban katolikosluğu və Alban Arşakiləri. Moskva: 1982, səh 134-135).
Ermənilər arasında xristianlığın albanlara nisbətən gec yayılması onların qədim Alban xaç daşlarını erməni xaçkarları kimi qələmə vermək istəklərini boşa çıxaran faktlardan biridir.
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında Ermənistana nisbətən daha erkən yayılmasını sübut edən dəlillər alban tarixçilərinin (Moisey Kalankatlı, Mxitar Qoş, Kirakos Gəncəli) əsərlərində və eləcə də erməni katolikosu Avraamın Qafqaz albanlarına məktubunda da var. Həmin məktubda deyilir: "Bizdən (ermənilərdən) qabaq mövcud olan alban kilsəsi, əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) razılaşırdı". (Kalankatlı, II, 47). Mətndə söhbət və Erməni Qriqoryan Kilsəsinin diofizit və monofizit olaraq bir-birinə qarşı cəbhədə durmasından gedir.
Daha bir passaj: "Ermənilər yunan tarixi ilə 43-cü ildə, albanlardan 270 il sonra xristianlığı qəbul etmişlər". (Kalankatlı, II, 47).
Bu məlumatın qiymətli olmasının səbəbi ondadır ki, ermənilərin xristianlığı qəbul etməsinin dəqiq tarixi ortaya çıxır. 43-cü il + 270 = 313-cü il. Bu Romada din, məzhəb azadlığının təsdiq edildiyi Milan fərmanının tarixidir. Ermənilər Roma İmperiyasının vassalı olduqlarından məhz həmin dövrdə xristianlığın qəbuluna başlamışlar və Erməni Qriqoryan Kilsəsinin (eləcə də xaçkarların) də tarixi o dövrdən başlanır.
Deməli, IV əsrin ortalarına qədər olan xaç daşlarının ermənilərə aid edilməsi ən azı ona görə mümkün deyil ki, ermənilər bu dövrdə xristianlığı qəbul etməmişdilər və onların heç bir xaçkarı ola bilməzdi (Ümumiyyətlə, XV əsrin axırlarına qədər Qafqazın istənilən bölgəsində hansısa erməni xaçkarı axtarmaq absurddur. Çünki, bu dövrə qədər Qafqaz ərazisində ermənilərin hansısa ərazidə kompakt şəkildə yaşaması məlum deyil). Bu dövrdə ermənilər əsasında yaradılmış tanrılarına və tanrıçalarına sitayiş edirdilər.
Buna qarşılıq Qafqaz albanlarının II əsrin ortalarında artıq Kiş məbədi kimi möhtəşəm kompleksi vardı.
Moisey Kalankatlı yazır: "Dünyanın o başında apostol fəaliyyətinə başlayan Müqəddəs Yelisey, əvvəlcə bizim Şərqin "hər yerinə yox", yalnız Şimal hissəsinə (Qafqaz Albaniyasına) din işığı yaydı..."
Erməni ənənəsinə görə Ermənistanda xristianlığın yayılması apostollardan Faddey, Varfolomey və Qriqorinin adı ilə əlaqələndilir. Apostollar Faddey və Varfolomeyin moizələri Cənubdan başlamışdı. Lakin Faddey erməni hökmdarı Avqarın oğlu Sirinos tərəfindən şəhid edilir. Müqəddəs Faddey Atropatena ərazisinə gətirilərək (görünür bura daha təhlükəsiz idi) burada dəfn edilir.
gəlincə XIII əsr tarixçisi bu apostolun missioner fəaliyyətini Süniklə (Sünük) bağlayır. O yazır: "Hər şeydən əvvəl qeyd etmək vacib və faydalıdır ki, onlar (süniklilər) Allahı Ermənistan əhalisindən qabaq tanımışlar və müqəddəs apostol Varfolomey vasitəsilə müqəddəs İncilin təlimlərinə itaət etmişlər". (Orbelian, V fəsil).
Bu faktın özü bir daha erməni saxtakarlğını üzə çıxarır. Belə ki, Zəngəzur və qismən də Naxçıvan ərazilərini əhatə edən tarixi Sünik vilayəti tarixən Qafqaz Albaniyasının tərkibində olmuş, müəyyən dövrlərdə isə müstəqil çarlıq olmuşduq. Sünikin əhalisi isə sakların bir qolu olan sisaklar olmuşdur. Beləliklə, müəyyən edilir ki, Müqəddəs Varfolomeyin missionerlik fəaliyyətinin nə ermənilərlə, nə də Ermənistanla əlaqəsi var.
haqqında isə mənbələrdə kifayət qədər geniş məlumat verilmişdir., Moisey Xorenli və Moisey Kalankatlı birbaşa onun parf mənşəli olduğunu qeyd edir. O, parfların yeddi məşhur nəslindən biri Suren Paxlava nəslindən Anakanın oğludur. Qriqorinin valideynləri Parfiyadan Ermənistana köçərkən Atropatenanın Artaz (Maku) vilayətində apostol Faddeyin dəfn edildiyi kənddə dayanmışlar. "Qriqorinin anası məhz burada hamilə olmuşdu". (Xorenli, II, 74)
Bütün bu sadalanan faktlar bəzi erməni alimlərinin qədim Alban xaç daşlarını erkən erməni xaçkarlarına calamaq istəyinin elmilikdən uzaq bir iş olduğunu ortaya qoyur.
Erkən xaçkarlardan danışarkən ərazi amili də mütləq nəzərə alınmalıdır. Mənbələrdə haqqında bəhs edilən erməni çarlıqları heç zaman Qafqaz ərazisini əhatə etməmişdir. Bu dövlətlər müxtəlif dövrlərdə Aralıq dənizinin Şimal sahili, Şimali Fərat hövzəsi və Şərqi Anadolunu əhatə etmişdir. Ona görə də erməni alimlərinin Qafqazda nümunə üçün göstərə biləcəkləri bir erkən dövr xaçkarı belə yoxdur. Əksinə, Şərqi Anadolu ərazisindəki qədim erməni məbədlərinin ərazisi bu tip xaçqarlarla zəngir.
Orta dövr
Xaçkarların inkişaf tarixinin orta dövrü VIII əsrin birinci yarısından başlayır. Bu dövrdə həm Ermənistan, həm də Qafqaz Albaniyası Ərəb xilafətinin tərkibinə qatılır. Xəlifələr islamın yayılmasına şərait yaratmaq üçün mümkün qədər kilsələrin hüquqlarını azaltmağa çalışır. Bu dövrdə Qafqaz albanlarının böyük bir qismi islamı qəbul edir. Ermənilər isə hər cür çətinliklərə baxmayaraq öz dinlərini qoruyub saxlayırlar. Alban Apostol Kilsəsi davamçılarını itirdiyindən getdikcə zəifləməyə başlayır. Əksinə, ermənilər Erməni Qriqoryan Kilsəsi ətrafında birləşərək öz milli varlıqlarını və mədəniyyətlərini qoruyurlar. Bu dövrdə zəifləmiş Alban kilsəsinə bir zərbə də Xəlifə Əbd əl-Malikdən gəlir.
Belə ki, 705-ci ildə erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd əl-Malikə (685-705) yalandan xəbər çatdırır ki, albanlar Bizansla əlaqəyə girərək Xilafətə qarşı çıxmaq istəyirlər, elə buna görə də diofozot məzhəbinə etiqad eləyirlər. Katolikos İlya xəlifəyə yazırdı: "Albaniyanın Bərdə taxtında əyləşmiş indiki alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz dualarında imperatoru xatırlayır və ölkəni onun dininə inanmağa, imperatorun himayəsi altına keçməyə məcbur edir". (Kalankatlı, III, 5). Bundan sonra xəlifə Əbd əl-Malik ərəblərin hərbi-siyasi gücünə arxalanaraq, Alban katolikosluğunu İliyaya tabe etdirdi. Bu asılılıq ona gətirib çıxardı ki, eyni hüquq və mənsəbə malik olan din xadimlərindən biri digərinə tabe oldu. Yəni Alban katolikosu əlqoyman erməni katolkosundan qəbul edirdi. Bu isə ümumi iyerarxik qanunların pozulması demək idi.
Məhz bu dövrdən etibarən ermənilər Qafqaz Albaniyası ərazisinə və alban məbədlərinə ayaq açdılar. Erməni katolkoslarının təkidi ilə ümumi erməni kilsə qanunlarına əsasən Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edilmiş Alban Apostol Kilsəsində erməni dilindən və əlifbasından başqa dil və əlifbaların istifadəsi qadağan edildi. Beləliklə, tədricən (albanlar türkdilli idi) və alban əlifbası yavaş-yavaş sıradan çıxarıldı. Erməni kilsə rəhbərlərinin verdiyi qərara əsasən albandilli ədəbiyyat (bura həm dini, həm tarixi, həm də bədii ədəbiyyat daxildir) nümunələri toplanılaraq qrabar dilinə (qədim erməni dili) tərcümə edildi və orijinalları yandırıldı.
Son dövr
Xaçkarların inkişafının son dövrü XV əsrdən başlayır. Bu dövrü həm də xaçkarların yayılma dövrü kimi xarakterizə etmək mümkündür. Belə ki, XV əsrdə Şərqi Anadolu Ağqoyunlu dövlətinin tərkibində idi. Ermənilər isə artıq bütün Anadoulunun müxtəlif bölgələrinə yayılmış, hətta İstanbula kimi gedib çıxmışdılar. Buna görə də Ağqoyunlu sulatnı Uzun Həsən Bayandur ermənilərdən Osmanlı İmperiyasına qarşı istifadə etmək fikrinə düşür. Bu məqsədlə o, 1441-ci ildə Erməni Katolikosluğunu Şərqi Anadoludan Qərbi Azərbaycana (indiki Ermənistan Respublikası), (indiki Eçmiadzin) ərazisinə köçürür. Bunun qarşılığında Osmanlı sultan Fateh Sultan Mehmet 1476-cı ildə qurulması haqqında fərman verir.
Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi ilə erməni nəsillərinin bəzilərinin Azərbaycana köçü baş verir. Lakin bu hal kütləvi xarakter daşımır. Bu dövrdən etibarən xaçkarlar Azərbaycan ərazisində də yayılmağa başlayır. Azərbaycan ərazisində erməni kilsələri inşa edilir.
Son dövr xaçkarlarının ən müxtəlif ərazilərdəki qruplarını və nümunələrini tədqiq edən mütəcəssislər belə qərara gəlmişlər ki, artıq bu dövrdən etibarən erməni xaçkarlarının hazırlanmasında bütün alban elementləri və texnikalarından istifadə edilmişdir. Lakin mütəxəssislər üçün qədim Alban xaç daşları və erməni xaçkarlarını fərqləndirmək o qədər də çətin deyil. Belə ki, xaçkarlar alban elementlərinin tətbiq edilməsi vasitəsilə hazırlansalar da, bu elementlər xaçkarlarda sadə bəzək elementləri olmaqdan uzağa gedə bilmir. Alban xaç daşlarında isə hər bir kiçik detal fəlsəfi-mifik anlam daşımaqla kompozisiyanın bitkinliyinə xidmət edən ünsür kimi çıxış edir. Belə ki, Alban xaç daşlarında mitraist, mazdaist, şamanist və xristian fəlsəfi təfəkkürünün çuğlaşmasını izləmək mümkündür.
Erməni monoteist xristian plastikasında xaçkarlar daha yığcam nisbətlərdə yaradılırdı. Xaçkarların hündürlüyü eninə nisbətən 1,25 – dən 1,75 dəfəyə qədər artıq olurdu. Tək–tək hallarda enindən iki dəfə hündür götürülürdü. Xristian ikonoqrafiyası, müsəlman dekoru və əski dinlərin simvolikasının, xristianlıq və ya islam dininə sərbəst etiqad edən albanların xatirə əsərlərində çarpazlaşması alban xaç daşları və erməni xaçkarlarının əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir.
Həmçinin bu dövr xaçkarlardan danışarkən onların hazırlanma materialını da nəzərə alınmalıdır. Erməni xaçkarları Alban xaç daşlarından fərqli olaraq əksər hallarda yumşaq və ovulması rahat olan tuf daşından, alban xaç daşları isə ənənəvi yerli bərk qaya daşlarından hazırlanırdı. Sadalanan bu faktlar bəzi erməni alimlərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdinin yenə də puç olmasından xəbər verir. Belə ki, bu gün ermənilərin Azərbaycan Respublikası, Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan Respublikası) və Güney Azərbaycan ərazisində olan və tarixi XV əsrdən əvvələ gedib çıxan hansısa Azərbaycan məbədinə və həmin məbədlərdəki Alban xaç daşlarına iddia etmələri (xaçkar ad ilə) yolverilməzdir.
Son yüzillikdə Azərbaycanda məskunlaşdıqları ərazilərdə xaçkarların "kütləvi istehsalı" ilə məşğul olan ermənilər öz xaçkarlarını alban məbədlərinə yamamağa çalışıblar. Həmçinin hazırladıqları müxtəlif xaçkarları süni şəkildə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə (xüsusilə Qarabağa) yerləşdirib, sonra da sözdə qədim erməni abidəsi kimi dünyaya təqdim edirlər. Erməni mənbələrinin verdiyi məlumata görə ermənilər işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında 1800-ə yaxın bu cür "abidə" qeydə alıblar. Ümumiyyətlə, ermənilərin bu cür tarixi saxtalaşdırma hərəkətlərinə kifayət qədər misal göstərmək mümkündür.
Məsələn, 2006-cı ildə ermənilər bir qrup dünya alimləri ilə birgə Ağdam rayonu ərazisində yerləşən və Qarabağ xanlarının yay imarəti olan Şahbulaq Qıfılı saray kompleksində qədim Tiqranakert (Tarixi Tiqranakert şəhəri Böyük Ermənistanın paytaxtı olub və xarabalıqları hazırda Van şəhəri yaxınlığındadır) şəhərinin xarabalıqlarını tapmaq üçün qazıntılara başladılar. Bu qazıntılar zamanı guya saray xarabalıqları arasından əldə edilən çoxlu sayda xaçkarlar ortaya çıxarıldı. Bundan sonra müxtəlif ölkələrdən olan alimlər dərhal ekspedisiyanı tərk edərək qazıntıdan uzaqlaşdı. Çünki burada da erməni hiyləsi üzə çıxmışdı. Ən savadsız tarixçiyə belə bəllidir ki, Tiqranakert şəhərinin mövcud olduğu dövrdə hələ xristianlıq yox idi.
Saxtalaşdırmalar
Şəkillər
-
![image]()
-
![image]()
Beyrutda erməni xaçkarı -
![image]()
Kilikiyada erməni xaçkarı
Mənbələr
- Dokumenti di architettura Armena Khatchar,Milano-Gingno,1969
- L.Azaryan-Erməni xaçkarları,1973
- D.A.Axundov-Arxitektura drevnix kultovıx soorujeniy Azerbaydjana,Bakı,1974
- Fəridə Məmmədova-Qafqaz Albaniyası və Albanlar,Bakı,2006
- F.İsmayılov,Ə.Ağayev-Alban mədəniyyətinə Erməni təcavüzü,Bakı,2007
- M.Kalankatlı-Alban ölkəsinin tarixi,M.Qoş-Alban Salnamələri,Bakı,2007
- A.Çavçavadze-Erməni alimləri və qan ağlayan daşlar,Bakı,1992
- Moisey Xorenli-Ermənistan tarixi (N.O.Eminin tərcüməsində),Moskva,1893
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Xackar Ermeni medeniyyetinin ayrilmaz hisselerinden biri olan xackarlar vefat etmis adamlarin xatiresine ucaldilirdi Ermenilerin tarixen bir millet kimi formalasmalarinda ve varliqlarini qorumalarinda kilse muhum rol oynadigindan ermeni medeniyyetinde xacqarlarin agirligi hiss edilmekdedir Tipik ermeni xackari Xackarlarin tarixi bedii inkisaf xususiyyetlerini arasdiran mutexessislerin geldikleri qenaete gore xackarlarin tarixi inkisaf prosesini uc qrupda cemlesdirmek mumkundur Erken dovrBu dovre aid edilen xackarlar esasen sade tertibatli ve o qeder de boyuk olcuye malik deyil Qeyd etmek lazimdir ki ekser ermeni alimleri erken dovr xackarlara Alban xac daslarini da qatmaqla xackarlarin tarixini daha qedime aparmaq istemisler Bele ki Ermenistanda erken dovr xackarlarin yaradilmasina baslanilarken artiq xristianligi ermenilerden 227 il evvel qebul etmis albanlarda formalasmis ve alban felsefi mifik dunyagorusunu eks etdiren xacdas qoyma enenesi var idi Lakin ekser ermeni alimleri Alban medeniyyetini mehv etmek ucun Alban xac daslarini da erken dovr xackarlari kimi teqdim etmeye calismislar Buna qarsiliq olaraq taninmis ingilis alimi A Van yazir Qafqaz albanlarinin qedimden riayet etdikleri ve hele o zamanlar merhumun xatiresini yad etmek kimi saxlanmis adete gore ucaldilan adsiz qebir daslari xac daslari vardi A Van Geaner the rites of passage Qafqaz Albaniyasinda ilk dovrlerde yeni apostolluq dovrunde xristianligin qebulu Ermenistan ve Iberiyadan daha ugurlu olmusdur Bunu yazili menbeler Moisey Kalankatli Moisey Xorenli Koryun ve s ve o dovrun gercekliklerinin oyrenilmesi de subut edir F Memmedova Alban katolikoslugu ve Alban Arsakileri Moskva 1982 seh 134 135 Ermeniler arasinda xristianligin albanlara nisbeten gec yayilmasi onlarin qedim Alban xac daslarini ermeni xackarlari kimi qeleme vermek isteklerini bosa cixaran faktlardan biridir Xristianligin Qafqaz Albaniyasinda Ermenistana nisbeten daha erken yayilmasini subut eden deliller alban tarixcilerinin Moisey Kalankatli Mxitar Qos Kirakos Genceli eserlerinde ve elece de ermeni katolikosu Avraamin Qafqaz albanlarina mektubunda da var Hemin mektubda deyilir Bizden ermenilerden qabaq movcud olan alban kilsesi evveller bizimle ermenilerle razilasirdi Kalankatli II 47 Metnde sohbet ve Ermeni Qriqoryan Kilsesinin diofizit ve monofizit olaraq bir birine qarsi cebhede durmasindan gedir Daha bir passaj Ermeniler yunan tarixi ile 43 cu ilde albanlardan 270 il sonra xristianligi qebul etmisler Kalankatli II 47 Bu melumatin qiymetli olmasinin sebebi ondadir ki ermenilerin xristianligi qebul etmesinin deqiq tarixi ortaya cixir 43 cu il 270 313 cu il Bu Romada din mezheb azadliginin tesdiq edildiyi Milan fermaninin tarixidir Ermeniler Roma Imperiyasinin vassali olduqlarindan mehz hemin dovrde xristianligin qebuluna baslamislar ve Ermeni Qriqoryan Kilsesinin elece de xackarlarin de tarixi o dovrden baslanir Demeli IV esrin ortalarina qeder olan xac daslarinin ermenilere aid edilmesi en azi ona gore mumkun deyil ki ermeniler bu dovrde xristianligi qebul etmemisdiler ve onlarin hec bir xackari ola bilmezdi Umumiyyetle XV esrin axirlarina qeder Qafqazin istenilen bolgesinde hansisa ermeni xackari axtarmaq absurddur Cunki bu dovre qeder Qafqaz erazisinde ermenilerin hansisa erazide kompakt sekilde yasamasi melum deyil Bu dovrde ermeniler esasinda yaradilmis tanrilarina ve tanricalarina sitayis edirdiler Buna qarsiliq Qafqaz albanlarinin II esrin ortalarinda artiq Kis mebedi kimi mohtesem kompleksi vardi Moisey Kalankatli yazir Dunyanin o basinda apostol fealiyyetine baslayan Muqeddes Yelisey evvelce bizim Serqin her yerine yox yalniz Simal hissesine Qafqaz Albaniyasina din isigi yaydi Ermeni enenesine gore Ermenistanda xristianligin yayilmasi apostollardan Faddey Varfolomey ve Qriqorinin adi ile elaqelendilir Apostollar Faddey ve Varfolomeyin moizeleri Cenubdan baslamisdi Lakin Faddey ermeni hokmdari Avqarin oglu Sirinos terefinden sehid edilir Muqeddes Faddey Atropatena erazisine getirilerek gorunur bura daha tehlukesiz idi burada defn edilir gelince XIII esr tarixcisi bu apostolun missioner fealiyyetini Sunikle Sunuk baglayir O yazir Her seyden evvel qeyd etmek vacib ve faydalidir ki onlar sunikliler Allahi Ermenistan ehalisinden qabaq tanimislar ve muqeddes apostol Varfolomey vasitesile muqeddes Incilin telimlerine itaet etmisler Orbelian V fesil Bu faktin ozu bir daha ermeni saxtakarlgini uze cixarir Bele ki Zengezur ve qismen de Naxcivan erazilerini ehate eden tarixi Sunik vilayeti tarixen Qafqaz Albaniyasinin terkibinde olmus mueyyen dovrlerde ise musteqil carliq olmusduq Sunikin ehalisi ise saklarin bir qolu olan sisaklar olmusdur Belelikle mueyyen edilir ki Muqeddes Varfolomeyin missionerlik fealiyyetinin ne ermenilerle ne de Ermenistanla elaqesi var haqqinda ise menbelerde kifayet qeder genis melumat verilmisdir Moisey Xorenli ve Moisey Kalankatli birbasa onun parf menseli oldugunu qeyd edir O parflarin yeddi meshur neslinden biri Suren Paxlava neslinden Anakanin ogludur Qriqorinin valideynleri Parfiyadan Ermenistana kocerken Atropatenanin Artaz Maku vilayetinde apostol Faddeyin defn edildiyi kendde dayanmislar Qriqorinin anasi mehz burada hamile olmusdu Xorenli II 74 Butun bu sadalanan faktlar bezi ermeni alimlerinin qedim Alban xac daslarini erken ermeni xackarlarina calamaq isteyinin elmilikden uzaq bir is oldugunu ortaya qoyur Erken xackarlardan danisarken erazi amili de mutleq nezere alinmalidir Menbelerde haqqinda behs edilen ermeni carliqlari hec zaman Qafqaz erazisini ehate etmemisdir Bu dovletler muxtelif dovrlerde Araliq denizinin Simal sahili Simali Ferat hovzesi ve Serqi Anadolunu ehate etmisdir Ona gore de ermeni alimlerinin Qafqazda numune ucun gostere bilecekleri bir erken dovr xackari bele yoxdur Eksine Serqi Anadolu erazisindeki qedim ermeni mebedlerinin erazisi bu tip xacqarlarla zengir Orta dovrXackarlarin inkisaf tarixinin orta dovru VIII esrin birinci yarisindan baslayir Bu dovrde hem Ermenistan hem de Qafqaz Albaniyasi Ereb xilafetinin terkibine qatilir Xelifeler islamin yayilmasina serait yaratmaq ucun mumkun qeder kilselerin huquqlarini azaltmaga calisir Bu dovrde Qafqaz albanlarinin boyuk bir qismi islami qebul edir Ermeniler ise her cur cetinliklere baxmayaraq oz dinlerini qoruyub saxlayirlar Alban Apostol Kilsesi davamcilarini itirdiyinden getdikce zeiflemeye baslayir Eksine ermeniler Ermeni Qriqoryan Kilsesi etrafinda birleserek oz milli varliqlarini ve medeniyyetlerini qoruyurlar Bu dovrde zeiflemis Alban kilsesine bir zerbe de Xelife Ebd el Malikden gelir Bele ki 705 ci ilde ermeni katolikosu Ilya xelife Ebd el Malike 685 705 yalandan xeber catdirir ki albanlar Bizansla elaqeye girerek Xilafete qarsi cixmaq isteyirler ele buna gore de diofozot mezhebine etiqad eleyirler Katolikos Ilya xelifeye yazirdi Albaniyanin Berde taxtinda eylesmis indiki alban katolikosu yunan imperatoru ile sazise girib oz dualarinda imperatoru xatirlayir ve olkeni onun dinine inanmaga imperatorun himayesi altina kecmeye mecbur edir Kalankatli III 5 Bundan sonra xelife Ebd el Malik ereblerin herbi siyasi gucune arxalanaraq Alban katolikoslugunu Iliyaya tabe etdirdi Bu asililiq ona getirib cixardi ki eyni huquq ve mensebe malik olan din xadimlerinden biri digerine tabe oldu Yeni Alban katolikosu elqoyman ermeni katolkosundan qebul edirdi Bu ise umumi iyerarxik qanunlarin pozulmasi demek idi Mehz bu dovrden etibaren ermeniler Qafqaz Albaniyasi erazisine ve alban mebedlerine ayaq acdilar Ermeni katolkoslarinin tekidi ile umumi ermeni kilse qanunlarina esasen Ermeni Qriqoryan Kilsesine tabe edilmis Alban Apostol Kilsesinde ermeni dilinden ve elifbasindan basqa dil ve elifbalarin istifadesi qadagan edildi Belelikle tedricen albanlar turkdilli idi ve alban elifbasi yavas yavas siradan cixarildi Ermeni kilse rehberlerinin verdiyi qerara esasen albandilli edebiyyat bura hem dini hem tarixi hem de bedii edebiyyat daxildir numuneleri toplanilaraq qrabar diline qedim ermeni dili tercume edildi ve orijinallari yandirildi Son dovrXackarlarin inkisafinin son dovru XV esrden baslayir Bu dovru hem de xackarlarin yayilma dovru kimi xarakterize etmek mumkundur Bele ki XV esrde Serqi Anadolu Agqoyunlu dovletinin terkibinde idi Ermeniler ise artiq butun Anadoulunun muxtelif bolgelerine yayilmis hetta Istanbula kimi gedib cixmisdilar Buna gore de Agqoyunlu sulatni Uzun Hesen Bayandur ermenilerden Osmanli Imperiyasina qarsi istifade etmek fikrine dusur Bu meqsedle o 1441 ci ilde Ermeni Katolikoslugunu Serqi Anadoludan Qerbi Azerbaycana indiki Ermenistan Respublikasi indiki Ecmiadzin erazisine kocurur Bunun qarsiliginda Osmanli sultan Fateh Sultan Mehmet 1476 ci ilde qurulmasi haqqinda ferman verir Azerbaycan erazisine kocurulmesi ile ermeni nesillerinin bezilerinin Azerbaycana kocu bas verir Lakin bu hal kutlevi xarakter dasimir Bu dovrden etibaren xackarlar Azerbaycan erazisinde de yayilmaga baslayir Azerbaycan erazisinde ermeni kilseleri insa edilir Son dovr xackarlarinin en muxtelif erazilerdeki qruplarini ve numunelerini tedqiq eden mutecessisler bele qerara gelmisler ki artiq bu dovrden etibaren ermeni xackarlarinin hazirlanmasinda butun alban elementleri ve texnikalarindan istifade edilmisdir Lakin mutexessisler ucun qedim Alban xac daslari ve ermeni xackarlarini ferqlendirmek o qeder de cetin deyil Bele ki xackarlar alban elementlerinin tetbiq edilmesi vasitesile hazirlansalar da bu elementler xackarlarda sade bezek elementleri olmaqdan uzaga gede bilmir Alban xac daslarinda ise her bir kicik detal felsefi mifik anlam dasimaqla kompozisiyanin bitkinliyine xidmet eden unsur kimi cixis edir Bele ki Alban xac daslarinda mitraist mazdaist samanist ve xristian felsefi tefekkurunun cuglasmasini izlemek mumkundur Ermeni monoteist xristian plastikasinda xackarlar daha yigcam nisbetlerde yaradilirdi Xackarlarin hundurluyu enine nisbeten 1 25 den 1 75 defeye qeder artiq olurdu Tek tek hallarda eninden iki defe hundur goturulurdu Xristian ikonoqrafiyasi muselman dekoru ve eski dinlerin simvolikasinin xristianliq ve ya islam dinine serbest etiqad eden albanlarin xatire eserlerinde carpazlasmasi alban xac daslari ve ermeni xackarlarinin esas ferqlendirici xususiyyetlerindendir Hemcinin bu dovr xackarlardan danisarken onlarin hazirlanma materialini da nezere alinmalidir Ermeni xackarlari Alban xac daslarindan ferqli olaraq ekser hallarda yumsaq ve ovulmasi rahat olan tuf dasindan alban xac daslari ise enenevi yerli berk qaya daslarindan hazirlanirdi Sadalanan bu faktlar bezi ermeni alimlerinin tarixi saxtalasdirmaq cehdinin yene de puc olmasindan xeber verir Bele ki bu gun ermenilerin Azerbaycan Respublikasi Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan Respublikasi ve Guney Azerbaycan erazisinde olan ve tarixi XV esrden evvele gedib cixan hansisa Azerbaycan mebedine ve hemin mebedlerdeki Alban xac daslarina iddia etmeleri xackar ad ile yolverilmezdir Son yuzillikde Azerbaycanda meskunlasdiqlari erazilerde xackarlarin kutlevi istehsali ile mesgul olan ermeniler oz xackarlarini alban mebedlerine yamamaga calisiblar Hemcinin hazirladiqlari muxtelif xackarlari suni sekilde Azerbaycanin muxtelif bolgelerine xususile Qarabaga yerlesdirib sonra da sozde qedim ermeni abidesi kimi dunyaya teqdim edirler Ermeni menbelerinin verdiyi melumata gore ermeniler isgal olunmus Azerbaycan torpaqlarinda 1800 e yaxin bu cur abide qeyde aliblar Umumiyyetle ermenilerin bu cur tarixi saxtalasdirma hereketlerine kifayet qeder misal gostermek mumkundur Meselen 2006 ci ilde ermeniler bir qrup dunya alimleri ile birge Agdam rayonu erazisinde yerlesen ve Qarabag xanlarinin yay imareti olan Sahbulaq Qifili saray kompleksinde qedim Tiqranakert Tarixi Tiqranakert seheri Boyuk Ermenistanin paytaxti olub ve xarabaliqlari hazirda Van seheri yaxinligindadir seherinin xarabaliqlarini tapmaq ucun qazintilara basladilar Bu qazintilar zamani guya saray xarabaliqlari arasindan elde edilen coxlu sayda xackarlar ortaya cixarildi Bundan sonra muxtelif olkelerden olan alimler derhal ekspedisiyani terk ederek qazintidan uzaqlasdi Cunki burada da ermeni hiylesi uze cixmisdi En savadsiz tarixciye bele bellidir ki Tiqranakert seherinin movcud oldugu dovrde hele xristianliq yox idi SaxtalasdirmalarSekillerBeyrutda ermeni xackari Kilikiyada ermeni xackariMenbelerDokumenti di architettura Armena Khatchar Milano Gingno 1969 L Azaryan Ermeni xackarlari 1973 D A Axundov Arxitektura drevnix kultovix soorujeniy Azerbaydjana Baki 1974 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve Albanlar Baki 2006 F Ismayilov E Agayev Alban medeniyyetine Ermeni tecavuzu Baki 2007 M Kalankatli Alban olkesinin tarixi M Qos Alban Salnameleri Baki 2007 A Cavcavadze Ermeni alimleri ve qan aglayan daslar Baki 1992 Moisey Xorenli Ermenistan tarixi N O Eminin tercumesinde Moskva 1893Hemcinin baxErmeni Qriqoryan Kilsesi Boyuk Ermenistan