Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanda bədii keramika sənəti —Bədii keramika Azərbaycan sənətkarlığının ən qədim sahələrindən biri olub və bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Mütəxəssislər sənətin bu sahəsinin meydana çıxmasını Neolit dövrünə aid edirlər. Əvvəlcə, əsasən qadınların məşğul olduğu dulusçuluq eneolit dövründə tətbiq edilən bir sıra texniki nailiyyətlər və bədii təkamül nəticəsində müstəqil sənət sahəsinə çevrilmişdi. Yerli sakinlərdə estetik təsəvvürlərin formalaşması keramik məmulatda da tədricən dekorativ xüsusiyyətlərinin artmasına gətirib çıxarmışdır. Sadə həndəsi və nəbati motivlər əvvəlcə qoruyucu və ovsun mahiyyətli olmuş, tədricən, onların dekorativ xüsusiyyətləri kəşf olunduqca, bəzək sistemlərinə çevrilmişlər.
 |  | |||||||||
XVIII əsr keramika nümunələri. Heydər Əliyev Mədəniyyət Mərkəzi | ||||||||||
İbtidai dövrdə zoomorf keramik qabların meydana gəlməsi qədim insanlarda totеmistik və animistik anlayışların yaranması ilə əlaqələndirilir. Bu məmulatların ayin təyinatlı olması həmin qabların yalnız qəbir inventarında rast gəlinməsi ilə izah olunur.
Tunc və dəmir dövrü keramikasının ayrıca istiqamətini boyalı qablar mədəniyyəti təşkil edir. Tunc və dəmir dövrünü əhatə edən rəngli keramika mədəniyyəti bizə daha çox bədii ifadəli dekorasiyanın yeni imkanlarını və axtarışlarını nümayiş etdirir. Naxçıvanın Kültəpə adlanan nekropolunda aşkar olunmuş polixrom keramika bu sənətin yeni inkişaf mərhələsini əks etdirir. Bu dövrün bədii keramikasındakı dekor prinsipləri və bir çox motivləri Ön Asiya, Yaxın Şərq sivilizasiyaları ilə bədii-texnoloji əlaqələrin, təmasın olmasını sübut edir. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş antik Albaniya (Qafqaz) dövlətinin keramika sənətinə artıq Yunan-Roma sənətkarlığının təsiri izlənməkdədir. Yaloylu təpə (Qəbələ) keramikasının konstruktiv və plastik xüsusiyyətləri bu mədəni kontaktların bariz nümunəsidir.
Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş tapıntılar göstərir ki, keramika erkən orta əsrlərdə də Azərbaycanda ən geniş yayılmış sənət sahələrindən biri olmuşdur. Azərbaycanın Qəbələ, Beyləqan, Bakı, Mingəçevir, Naxçıvan və s. yerlərindən tapılmış saxsı məmulatları bu növün bədii və texnoloji xüsusiyyətləri haqda bizə ətraflı məlumatlar verərək, keramik məmulatda dekorativliyin artmasını nümayiş etdirirlər. Şirəaltı və şirəüstü keramika rəngkarlığı, ştamp və s. texnoloji üsulların bədii ifadə vasitələri yeni materialların tətbiqi ilə müşayiət olunur. Lyustr (lustreware) şirələrinin tətbiqi belə dekorativliyi artıran amillərdən biri olmuşdur. Əldə olan məlumatlar göstərir ki, bu əsrlərdə Azərbaycanda əhali arasında külli miqdarda istifadə edilən saxsı məmulatları əsas etibarı ilə fırlanan dulusçuluq dəzgahı vasitəsilə düzəldilirdi. Dulusçu dəzgahından çıxmış sürahi, tabaq, küpə, fincan, çıraq, kasa və s. saxsı məmulatları özünün hamarlığı, formasının dəqiqliyi və yaxşı bişirilməsi ilə artıq fərqlənirdi.
Qara rəngli keramika
Alimlər qədim dövr Azərbaycan dulusçuluğunu iki böyük hissəyə bölürlər. Bunlardan birincisi, qırmızı gil keramika, ikincisi, cilalanmış qara rəngli keramikadır. Qədim dulusçuluq məmulatlarının qırmızı və qara rəngdə olmasının sirrini ilk dəfə Türkiyənin dulusçuluq sənəti üzrə araşdırıcısı Nuru paşa açdı. İndi artıq məlumdur ki, gil qablar kürədə bişərkən, gilin tərkibində olan dəmir duzları istiliyin təsiri nəticəsində dəmir oksidinə çevrilir. Dəmir oksidləri isə bişmiş qablara qırmızı, çəhrayı, qəhvəyi, sarımtıl qırmızı rənglər verir. Qədim dulusçular gil qabları bu rənglərdən azad edib, onlara qara və boz rənglər vermək üçün texnoloji üsul axtarıb tapmışlar. Onlar bu üsulu kəşf edərkən fiziki qanuna, maddələrin istidən genişlənib, soyuqdan sıxılması qanununa əsaslanmışlar.
Cilalanmış qara rəngli keramikanın yayılma ərazisi daha geniş olmuşdur. Bu tip keramikanın inkişafı eneolit dövründə başlayıb tunc dövründə ən yüksək zirvəsinə çatmışdır. Bu cür keramikaya Xanlar, Mingəçevir, Daşkəsən, Qazax və s. bölgələrin ərazisində tez-tez təsadüf edilir. Bu keramikadan düzəldilmiş qab-qacaqlar öz formalarından daha çox üzərindəki bəzəkləri ilə diqqəti cəlb edir. Arxeoloqlarımız bu tip keramika nümunələri üzərində rast gəlinən naxış elementlərinin adi bəzək deyil, qədim yazı növləri (piktoqram) olduğu fikrini də irəli sürmüşlər. Qazax bölgəsinin Babadərviş adlı qədim yaşayış məskənindən bu tip yazılı qablar xüsusi ilə çox tapılmışdır. Qara keramika üzərində rast gəlinən müxtəlif mahiyyətli şəkil, naxış nümunələri o dövrdə əsasən iki üsulda icra olunurdu. Bunlardan biri cızma, o birisi isə inkrustasiya idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qara keramika mədəniyyəti bu dövrdə tək Şimali Azərbaycanda yox, Cənubi Azərbaycan ərazisində də öz yüksək inkişaf mərhələsini keçirmişdir.
Şirli qablar
IX əsrdən başlayaraq Azərbaycanda şirli qabların bədii tərtibatını zənginləşdirmək üçün anqob adlanan gil məhluldan istifadə etmişlər. Anqob elə gildən hazırlanmalı idi ki, kürədə bişəndən sonra öz təbii rəngini saxlamış olsun. Anqob gilləri ağ, qırmızı, çəhrayı, sarı və başqa rənglərdə olsun. Anqob məhlul saxsı qabın həm daxili, həm də xarici səthinə çəkilməklə onun təbii qırmızı və ya boz rənginin üstünü örtürdü. Beləliklə, anqob şir ilə çəkilmiş təsvirlər və naxışlar üçün hamar və rəngli fon yaradırdı.
Şirli qablar üç vəzifə daşıyırdı: həm yemək qoyulmaq üçün işlənir, həm də otaqları, süfrələri bəzəyirdi. Bundan əlavə qablardan memorial məqsədlər üçün də istifadə edilirdi. Odur ki, bir çox qabların içində şerlərdən parçalara, quran ayələrinə və yaxud dulusçu ustaların adlarına rast gəlirik.
İlk orta əsrlərin sonlarından başlayaraq Azərbaycanda bədii keramika istehsalı daha yüksək səviyyəyə çatmışdı. Monqol işğalına qədər davam etmiş bu yüksəliş dövründə keramikada güclü kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Ayaqla hərəkətə gətirilən çarxın meydana gəlməsi, müxtəlif dulusçuluq mərkəzlərində şirli qablar istehsalının başlanması, polixrom keramikanın kütləvi şəkildə tətbiq edilməsi yüksək keyfiyyətli saxsı məmulatının istehsalı üçün daha əlverişli şərait yaradırdı. Keramik qabların üzərində artıq ornamental kompozisiyalarla bərabər – süjetli motivlərə də rast gəlinir. Böyük ölçülü dekorativ buludlarda belə kompozisiyalar daha çox rast gəlinir. Bu dövrdə keramika sənətinin yayılması arealı Azərbaycanın demək olar ki bütün şəhər və vilayətlərini əhatə edirdi. Bir çox yaşayış məntəqələrində, o cümlədən Beyləqanda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Azərbaycanda şirsiz və şirli qablar istehsalının yüksək səviyyədə olduğunu sübut edən çoxlu materiallar aşkar edilmişdir.
Səfəvilər dövründə
Keramika sənətinin inkişafında yeni mərhələni Səfəvilər dövrünün kübar incəsənəti təşkil edir. Bir çox hallarda saray karxanalarında peşəkar sənətkarlar tərəfindən hazırlanmış keramik qabların çeşidində, formasında və dekorunda saray mədəniyyətinə xas incəlik, zəriflik və kübarlıq bərqərar olunur. Belə saray keramikası bir çox hallarda xalq sənətkarlığının inkişafına təsir göstərərək, kütləvi istehsalda da dekorativ keyfiyyətlərin artmasına gətirib çıxarır.
Səfəvilər dövründə keramika sənətinin dulusçuluq istiqaməti ilə bərabər, yeni, memarlıq keramikası istiqaməti də çiçəklənir. Sarayları, malikanələri və dini tikililəri bəzəyən kaşıkarlıq sənəti keramikanın yeni bədii imkanlarını nümayiş etdirdi. Ornamental və süjetli kaşı rəngkarlığı interyer və eksteryerlərin aparıcı dekor sistemlərini müəyyən edirdilər. Dekorativ keramik pannolar şəklində yaradılan belə dekor sistemləri saray memarlığının ayrılmaz hissəsinə çevrilirlər.
Keramik qab-qacaq istehsalı da bu dövrdə yüksək mərhələyə qalxır. İncəliklə səciyyələnən səfəvi keramikası üzərində çox sıx ornamental kompozisiyalara və kitab miniatürlərindən bəhrələnən, klassik ədəbiyyat süjetlərini əks etdirən süjetli kompozisiyalar meydana gəlir. Saray həyatını, məişətini, personajlarını əks etdirən süjetli motivlər farfor üzərində böyük incəliklə təsvir olunurlar.
Xanlıqlar dövründə məişət keramikası
Müstəqil Azərbaycan xanlıqlarının mövcud olduqları XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikasından söhbət açmaq olar. Azərbaycanın dulus ustaları məişətin müxtəlif sahələrində işlədilən çoxlu gil məmulatları hazırlayırdılar. Tədqiqatlar göstərir ki, məişətdə işlədilən dulusçuluq məhsulu öz təyinatına görə bir neçə qrupa bölünür. Bunların arasında su qabları, yemək qabları, süd məhsulları üçün qablar, evlərin qızdırılması və işıqlandırılması üçün nəzərdə tutulan qablar əsas yer tuturdular.
Təkcə məişətdə işlədilən su qablarının bir neçə növü su daşımaq üçün (səhəng, cürdək, bardaq, sərhəng, kuzə), su saxlamaq və süfrədə işlətmək üçün (küp, sürahi, qurqur, dolça, parç, tayqulp), yuyunmaq və dəstəmaz almaq üçün (aftafa, lüləyin və s.) bir sıra müxtəlif təyinatlı saxsı qablar istehsal edilirdi. Ümumiyyətlə isə, orta əsrlərdə dulus ustaları 50-dən çox müxtəlif növlü qab-qacaq istehsal etməyi bacarırdılar.
Xanlıqlar dövrünə aid arxiv sənədlərində və digər yazılı mənbələrdə Azərbaycanın Şamaxı, Şəki, Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Ordubad və s. şəhərlərində saxsı məmulatının istehsalı barədə məlumat verilir. Bu məlumatlardan aydın olur ki, Şəki xanlığının bir çox kəndlərində və Nuxada gil qablar hazırlayırdılar. Təkcə Şəki şəhərində saxsı səhəng istehsal edənlərin sayı 29 nəfərə çatırdı.
Digər xanlıqlarla müqayisədə Naxçıvan xanlığında saxsı qablar istehsalı haqqında məlumat daha çoxdur. Lakin əksər hallarda bu məlumatlar bir-birilərini təkrar edirlər. Naxçıvan xanlığının Rusiya tərəfindən işğalı dövründə Naxçıvan və Ordubad şəhərlərinin hər birində 12 dulusçu emalatxanası fəaliyyət göstərirdi. Ordubaddakı dulusçu emalatxanalarından biri yararsız hala düşmüş karvansarada yerləşirdi. Xanlığın Təzəkənd adlı yaşayış məntəqəsində Naxçıvan hakimi Ehcan xana məxsus saxsı səhəng istehsal edən emalatxananın fəaliyyət göstərməsi haqqında da məlumat var.
Dulusçuluq istehsalının Bakıda da mövcud olması ehtimalını irəli sürmək olar. Şəhərin ətrafındakı müxtəlif növ gil yataqları burada saxsı qabların istehsalı üçün əlverişli şərait yaradırdı. 1946-cı ildə şəhərin qala hissəsində aparılmış qazıntı işləri zamanı XVII-XVIII əsrlərə aid edilən xeyli miqdarda şirli qablar – kasa, boşqab, badya və s. tapılmışdır ki, bunların da əksəriyyəti yerli istehsalın məhsulları idilər. Bu dövrdə dulus məmulatı ilə bərabər kaşıkarlıq sənəti də öz çiçəklənmə dövrünü keçirir. Feodal hakimlərin saraylarını bəzəyən kaşılı süjetli və ornamental pannolar, buxurdanlar və hamam divarların xarici səthləri keramik lövhələrdən ibarət dekorativ kompozisiyalarla zənginləşdirilirlər. Şəki xanlarının sarayı keramik dekorla divar rəngkarlığı dekorunun sintezini özündə əks etdirir.
XIX – XX əsrlərdə
XIX – XX əsrin əvvəllərində keramik pannolar artıq Bakı milyonçularının malikanələrini bəzəyirlər. Klassik müsəlman Şərqinə xas dekor motivləri burada Avropa dekorativ və təsviri sənətinə xas motivlər ilə vəhdət təşkil edirlər. Ağsu şəhəri yaxınlığında aşkar olunmuş və XIX əsrə aid saray kompleksi qalıqlarından tapılmış keramik lövhə üzərində Qacarlar üslubuna uyğun “aşiq – məşuq” süjeti təsvir olunmuşdur. Qacarlar dövründə saray mədəniyyətinin çiçəklənməsi keramika sənətinin inkişafına da güclü təkan verir. Keramik məmulatın çeşidi genişlənir və bu üsluba uyğun olaraq, qab-qacaq, müxtəlif mücrülər, qəlyanlar, qələmdanlar və lampalar süjetli medalyonlarla bəzədilirlər. Əsasən miniatür portretlərin, məhəbbət səhnələrinin və əyləncələrin şirəüstü və şirəaltı üsul ilə keramik əşyaların üzərində təsviri aparıcı dəb kimi geniş yayılır.
XX əsrdə və müasir dövrdə bədii keramika sənəti bu sahədə olan zəngin ənənələri davam etdirərək, yeni-yeni texnoloji üsullarla zənginləşmişdir. Keramika sənətkarları daha mürəkkəb keramik formaların tətbiqi ilə bərabər dekorativ ifadə vasitələrində də yeniliklər yaratmışlar.
XX əsrin ilk yarısında keramikanın inkişafı Lətif Kərimov ilə bağlı idi. Onun əsərlərinə medalyonda respublika gerbi (1939), pambıq güllər və gövdələr ilə bəzədilmiş vaza daxildir. Həmçinin 1962-ci ildə G.U.Hüseynovun tərtib etdiyi qəhvə dəsti kimi yeni qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvi formaların yeni tərtibatları da işlənməyə başladı. Rəssam L.Ağamalovanın "Dekorativ vaza" əsərində onun əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir. Buna əlavə olaraq keramikanın miniatür rəsmləri ilə (Təbriz miniatür məktəbi) bəzədilməsinə başlandı. O.Y.Şıxəliyevin "Fərhad və Şirin" vazası (1958) bunun bir nümunəsidir.
Sovet dövrü illərində Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş Bədii Fondun keramik emalatxanasından çıxan keramika əsərləri və onların müəllifləri bir çox ümumittifaq və beynəlxalq sərgilərdə diplom və sertifikatlarla təltif olunmuşlar. Müasir keramika ustaları sırasında Zahid Hüseynovun, Ədalət Bayramovun, Saleh Məmmədovun, İmran Kərimovun, Nailə Sultanovanın və b. adlarını çəkmək olar. Keramik pannolar, qab-qacaq, keramik park heykəltəraşlığı və digər müasir keramika sənətinin istiqamətləri bu qədim sənətin hazırkı inkişaf mərhələsini və səviyyəsini əks etdirirlər.
Sovet dövründə çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettasından personajlar, H.Abdullayevin "Yeddi gözəl" çini fiqurları bunlara misal göstərilə bilər.
1970–1980-ci illərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə təhsil almış keramika üzrə mütəxəssis rəssamlara Zahid Hüseynovu, Ş.Abbasovu, Məzahir Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını misal göstərmək olar. Məzahir Avşar "Xürrəmilər" kompozisiyası, "Afşaran" vazası, "Nəsimiyə" həsr edilmiş bədii nimçələr, Türkiyədə keramikadan hazırlanmış "Totem" xatirə-abidəsi ilə məşhurdur.
1950-ci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı. 1980-ci illərin sonundan başlayaraq ictimai binaların, metro stansiyalarının interyer və eksteryerlərində dekorativ keramika kompozisiyalarından bol istifadə olunurdu. Bunlara misal olaraq, "Yaşıl Teatr"da, Kondisionerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatoloji klinikasının və "28 may" metro stansiyasının interyerində, Şamaxı şəhərinin girəcəyində şamotdan "Şamaxının inkişafının tarixi" adlı keramik panno (Nicat Qocamanlı, 1979-cu il), Dəniz kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtibatını (Rasim Rzayev, 1986) mial göstərmək mümkündür.
Ədəbiyyat
- Azərbaycan İncəsənəti. Bakı.1992.
- Əfəndi R.S. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətləri. Bakı 1976.
- Əliyev V.Q. Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı 1977.
- Наджафова Н. Художественная керамика. Б., Изд-во «Язычы», 1983.
İstinadlar
- . www.intangible.az. 2019-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-28.
- "Şirli qablar üzərində çizilmiş Azərbaycan tarixi". www.senet.az. 6 aprel 2015. 2021-09-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-02-28.
- "Azərbaycanda sənətkarlıq istehsalının ən qədim sahələrindən olub bu günə qədər öz əhəmiyyətini saxlayan peşə - Dulusçuluq". www.anl.az. 3 may 2011. 25 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 28 February 2019.
- The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 243
- Əfəndi R. Azərbaycan incəsənəti. — Б.: Şərq-Qərb, 2007. — 160 с. — .
- Emin ƏLƏKBƏROV. XX əsr Azərbaycan memarlıq abidələrində monumental bədii keramika nümunələri 2022-03-25 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" № 2 (79) 2019.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanda bedii keramika seneti Bedii keramika Azerbaycan senetkarliginin en qedim sahelerinden biri olub ve bu gune qeder oz ehemiyyetini saxlamisdir Mutexessisler senetin bu sahesinin meydana cixmasini Neolit dovrune aid edirler Evvelce esasen qadinlarin mesgul oldugu dulusculuq eneolit dovrunde tetbiq edilen bir sira texniki nailiyyetler ve bedii tekamul neticesinde musteqil senet sahesine cevrilmisdi Yerli sakinlerde estetik tesevvurlerin formalasmasi keramik memulatda da tedricen dekorativ xususiyyetlerinin artmasina getirib cixarmisdir Sade hendesi ve nebati motivler evvelce qoruyucu ve ovsun mahiyyetli olmus tedricen onlarin dekorativ xususiyyetleri kesf olunduqca bezek sistemlerine cevrilmisler XVIII esr keramika numuneleri Heyder Eliyev Medeniyyet Merkezi Ibtidai dovrde zoomorf keramik qablarin meydana gelmesi qedim insanlarda totemistik ve animistik anlayislarin yaranmasi ile elaqelendirilir Bu memulatlarin ayin teyinatli olmasi hemin qablarin yalniz qebir inventarinda rast gelinmesi ile izah olunur Tunc ve demir dovru keramikasinin ayrica istiqametini boyali qablar medeniyyeti teskil edir Tunc ve demir dovrunu ehate eden rengli keramika medeniyyeti bize daha cox bedii ifadeli dekorasiyanin yeni imkanlarini ve axtarislarini numayis etdirir Naxcivanin Kultepe adlanan nekropolunda askar olunmus polixrom keramika bu senetin yeni inkisaf merhelesini eks etdirir Bu dovrun bedii keramikasindaki dekor prinsipleri ve bir cox motivleri On Asiya Yaxin Serq sivilizasiyalari ile bedii texnoloji elaqelerin temasin olmasini subut edir Azerbaycan erazisinde movcud olmus antik Albaniya Qafqaz dovletinin keramika senetine artiq Yunan Roma senetkarliginin tesiri izlenmekdedir Yaloylu tepe Qebele keramikasinin konstruktiv ve plastik xususiyyetleri bu medeni kontaktlarin bariz numunesidir Arxeoloji qazintilar zamani elde edilmis tapintilar gosterir ki keramika erken orta esrlerde de Azerbaycanda en genis yayilmis senet sahelerinden biri olmusdur Azerbaycanin Qebele Beyleqan Baki Mingecevir Naxcivan ve s yerlerinden tapilmis saxsi memulatlari bu novun bedii ve texnoloji xususiyyetleri haqda bize etrafli melumatlar vererek keramik memulatda dekorativliyin artmasini numayis etdirirler Sirealti ve sireustu keramika rengkarligi stamp ve s texnoloji usullarin bedii ifade vasiteleri yeni materiallarin tetbiqi ile musayiet olunur Lyustr lustreware sirelerinin tetbiqi bele dekorativliyi artiran amillerden biri olmusdur Elde olan melumatlar gosterir ki bu esrlerde Azerbaycanda ehali arasinda kulli miqdarda istifade edilen saxsi memulatlari esas etibari ile firlanan dulusculuq dezgahi vasitesile duzeldilirdi Duluscu dezgahindan cixmis surahi tabaq kupe fincan ciraq kasa ve s saxsi memulatlari ozunun hamarligi formasinin deqiqliyi ve yaxsi bisirilmesi ile artiq ferqlenirdi Qara rengli keramikaQaracilali gil kupe Alimler qedim dovr Azerbaycan dulusculugunu iki boyuk hisseye bolurler Bunlardan birincisi qirmizi gil keramika ikincisi cilalanmis qara rengli keramikadir Qedim dulusculuq memulatlarinin qirmizi ve qara rengde olmasinin sirrini ilk defe Turkiyenin dulusculuq seneti uzre arasdiricisi Nuru pasa acdi Indi artiq melumdur ki gil qablar kurede biserken gilin terkibinde olan demir duzlari istiliyin tesiri neticesinde demir oksidine cevrilir Demir oksidleri ise bismis qablara qirmizi cehrayi qehveyi sarimtil qirmizi rengler verir Qedim duluscular gil qablari bu renglerden azad edib onlara qara ve boz rengler vermek ucun texnoloji usul axtarib tapmislar Onlar bu usulu kesf ederken fiziki qanuna maddelerin istiden genislenib soyuqdan sixilmasi qanununa esaslanmislar Cilalanmis qara rengli keramikanin yayilma erazisi daha genis olmusdur Bu tip keramikanin inkisafi eneolit dovrunde baslayib tunc dovrunde en yuksek zirvesine catmisdir Bu cur keramikaya Xanlar Mingecevir Daskesen Qazax ve s bolgelerin erazisinde tez tez tesaduf edilir Bu keramikadan duzeldilmis qab qacaqlar oz formalarindan daha cox uzerindeki bezekleri ile diqqeti celb edir Arxeoloqlarimiz bu tip keramika numuneleri uzerinde rast gelinen naxis elementlerinin adi bezek deyil qedim yazi novleri piktoqram oldugu fikrini de ireli surmusler Qazax bolgesinin Babadervis adli qedim yasayis meskeninden bu tip yazili qablar xususi ile cox tapilmisdir Qara keramika uzerinde rast gelinen muxtelif mahiyyetli sekil naxis numuneleri o dovrde esasen iki usulda icra olunurdu Bunlardan biri cizma o birisi ise inkrustasiya idi Onu da qeyd etmek lazimdir ki qara keramika medeniyyeti bu dovrde tek Simali Azerbaycanda yox Cenubi Azerbaycan erazisinde de oz yuksek inkisaf merhelesini kecirmisdir Sirli qablarHeyvan tesvirli gil qab IX esrden baslayaraq Azerbaycanda sirli qablarin bedii tertibatini zenginlesdirmek ucun anqob adlanan gil mehluldan istifade etmisler Anqob ele gilden hazirlanmali idi ki kurede bisenden sonra oz tebii rengini saxlamis olsun Anqob gilleri ag qirmizi cehrayi sari ve basqa renglerde olsun Anqob mehlul saxsi qabin hem daxili hem de xarici sethine cekilmekle onun tebii qirmizi ve ya boz renginin ustunu orturdu Belelikle anqob sir ile cekilmis tesvirler ve naxislar ucun hamar ve rengli fon yaradirdi Sirli qablar uc vezife dasiyirdi hem yemek qoyulmaq ucun islenir hem de otaqlari sufreleri bezeyirdi Bundan elave qablardan memorial meqsedler ucun de istifade edilirdi Odur ki bir cox qablarin icinde serlerden parcalara quran ayelerine ve yaxud duluscu ustalarin adlarina rast gelirik Ilk orta esrlerin sonlarindan baslayaraq Azerbaycanda bedii keramika istehsali daha yuksek seviyyeye catmisdi Monqol isgalina qeder davam etmis bu yukselis dovrunde keramikada guclu kemiyyet ve keyfiyyet deyisikliyi bas vermisdi Ayaqla herekete getirilen carxin meydana gelmesi muxtelif dulusculuq merkezlerinde sirli qablar istehsalinin baslanmasi polixrom keramikanin kutlevi sekilde tetbiq edilmesi yuksek keyfiyyetli saxsi memulatinin istehsali ucun daha elverisli serait yaradirdi Keramik qablarin uzerinde artiq ornamental kompozisiyalarla beraber sujetli motivlere de rast gelinir Boyuk olculu dekorativ buludlarda bele kompozisiyalar daha cox rast gelinir Bu dovrde keramika senetinin yayilmasi areali Azerbaycanin demek olar ki butun seher ve vilayetlerini ehate edirdi Bir cox yasayis menteqelerinde o cumleden Beyleqanda aparilan arxeoloji qazintilar neticesinde Azerbaycanda sirsiz ve sirli qablar istehsalinin yuksek seviyyede oldugunu subut eden coxlu materiallar askar edilmisdir Sefeviler dovrundeKeramika senetinin inkisafinda yeni merheleni Sefeviler dovrunun kubar inceseneti teskil edir Bir cox hallarda saray karxanalarinda pesekar senetkarlar terefinden hazirlanmis keramik qablarin cesidinde formasinda ve dekorunda saray medeniyyetine xas incelik zeriflik ve kubarliq berqerar olunur Bele saray keramikasi bir cox hallarda xalq senetkarliginin inkisafina tesir gostererek kutlevi istehsalda da dekorativ keyfiyyetlerin artmasina getirib cixarir Sefeviler dovrunde keramika senetinin dulusculuq istiqameti ile beraber yeni memarliq keramikasi istiqameti de ciceklenir Saraylari malikaneleri ve dini tikilileri bezeyen kasikarliq seneti keramikanin yeni bedii imkanlarini numayis etdirdi Ornamental ve sujetli kasi rengkarligi interyer ve eksteryerlerin aparici dekor sistemlerini mueyyen edirdiler Dekorativ keramik pannolar seklinde yaradilan bele dekor sistemleri saray memarliginin ayrilmaz hissesine cevrilirler Keramik qab qacaq istehsali da bu dovrde yuksek merheleye qalxir Incelikle seciyyelenen sefevi keramikasi uzerinde cox six ornamental kompozisiyalara ve kitab miniaturlerinden behrelenen klassik edebiyyat sujetlerini eks etdiren sujetli kompozisiyalar meydana gelir Saray heyatini meisetini personajlarini eks etdiren sujetli motivler farfor uzerinde boyuk incelikle tesvir olunurlar Xanliqlar dovrunde meiset keramikasiMusteqil Azerbaycan xanliqlarinin movcud olduqlari XVIII esrin ikinci yarisi XIX esrin evvelinde dulusculuq istehsalinin aparici sahesi kimi daha cox meiset keramikasindan sohbet acmaq olar Azerbaycanin dulus ustalari meisetin muxtelif sahelerinde isledilen coxlu gil memulatlari hazirlayirdilar Tedqiqatlar gosterir ki meisetde isledilen dulusculuq mehsulu oz teyinatina gore bir nece qrupa bolunur Bunlarin arasinda su qablari yemek qablari sud mehsullari ucun qablar evlerin qizdirilmasi ve isiqlandirilmasi ucun nezerde tutulan qablar esas yer tuturdular Tekce meisetde isledilen su qablarinin bir nece novu su dasimaq ucun seheng curdek bardaq serheng kuze su saxlamaq ve sufrede isletmek ucun kup surahi qurqur dolca parc tayqulp yuyunmaq ve destemaz almaq ucun aftafa luleyin ve s bir sira muxtelif teyinatli saxsi qablar istehsal edilirdi Umumiyyetle ise orta esrlerde dulus ustalari 50 den cox muxtelif novlu qab qacaq istehsal etmeyi bacarirdilar Xanliqlar dovrune aid arxiv senedlerinde ve diger yazili menbelerde Azerbaycanin Samaxi Seki Erdebil Tebriz Naxcivan Gence Ordubad ve s seherlerinde saxsi memulatinin istehsali barede melumat verilir Bu melumatlardan aydin olur ki Seki xanliginin bir cox kendlerinde ve Nuxada gil qablar hazirlayirdilar Tekce Seki seherinde saxsi seheng istehsal edenlerin sayi 29 nefere catirdi Diger xanliqlarla muqayisede Naxcivan xanliginda saxsi qablar istehsali haqqinda melumat daha coxdur Lakin ekser hallarda bu melumatlar bir birilerini tekrar edirler Naxcivan xanliginin Rusiya terefinden isgali dovrunde Naxcivan ve Ordubad seherlerinin her birinde 12 duluscu emalatxanasi fealiyyet gosterirdi Ordubaddaki duluscu emalatxanalarindan biri yararsiz hala dusmus karvansarada yerlesirdi Xanligin Tezekend adli yasayis menteqesinde Naxcivan hakimi Ehcan xana mexsus saxsi seheng istehsal eden emalatxananin fealiyyet gostermesi haqqinda da melumat var Dulusculuq istehsalinin Bakida da movcud olmasi ehtimalini ireli surmek olar Seherin etrafindaki muxtelif nov gil yataqlari burada saxsi qablarin istehsali ucun elverisli serait yaradirdi 1946 ci ilde seherin qala hissesinde aparilmis qazinti isleri zamani XVII XVIII esrlere aid edilen xeyli miqdarda sirli qablar kasa bosqab badya ve s tapilmisdir ki bunlarin da ekseriyyeti yerli istehsalin mehsullari idiler Bu dovrde dulus memulati ile beraber kasikarliq seneti de oz ciceklenme dovrunu kecirir Feodal hakimlerin saraylarini bezeyen kasili sujetli ve ornamental pannolar buxurdanlar ve hamam divarlarin xarici sethleri keramik lovhelerden ibaret dekorativ kompozisiyalarla zenginlesdirilirler Seki xanlarinin sarayi keramik dekorla divar rengkarligi dekorunun sintezini ozunde eks etdirir XIX XX esrlerdeGence Cini qablar zavodunda ressamlarin el ile qab naxislamasi XIX XX esrin evvellerinde keramik pannolar artiq Baki milyoncularinin malikanelerini bezeyirler Klassik muselman Serqine xas dekor motivleri burada Avropa dekorativ ve tesviri senetine xas motivler ile vehdet teskil edirler Agsu seheri yaxinliginda askar olunmus ve XIX esre aid saray kompleksi qaliqlarindan tapilmis keramik lovhe uzerinde Qacarlar uslubuna uygun asiq mesuq sujeti tesvir olunmusdur Qacarlar dovrunde saray medeniyyetinin ciceklenmesi keramika senetinin inkisafina da guclu tekan verir Keramik memulatin cesidi genislenir ve bu usluba uygun olaraq qab qacaq muxtelif mucruler qelyanlar qelemdanlar ve lampalar sujetli medalyonlarla bezedilirler Esasen miniatur portretlerin mehebbet sehnelerinin ve eylencelerin sireustu ve sirealti usul ile keramik esyalarin uzerinde tesviri aparici deb kimi genis yayilir XX esrde ve muasir dovrde bedii keramika seneti bu sahede olan zengin eneneleri davam etdirerek yeni yeni texnoloji usullarla zenginlesmisdir Keramika senetkarlari daha murekkeb keramik formalarin tetbiqi ile beraber dekorativ ifade vasitelerinde de yenilikler yaratmislar XX esrin ilk yarisinda keramikanin inkisafi Letif Kerimov ile bagli idi Onun eserlerine medalyonda respublika gerbi 1939 pambiq guller ve govdeler ile bezedilmis vaza daxildir Hemcinin 1962 ci ilde G U Huseynovun tertib etdiyi qehve desti kimi yeni qab formalari ortaya cixmaga basladi Enenevi formalarin yeni tertibatlari da islenmeye basladi Ressam L Agamalovanin Dekorativ vaza eserinde onun evveller sevdiyi kutlevi qaydada buraxilan mehsullar ucun yaratdigi ve istifade etdiyi goy ve qara sirden uzaqlasaraq butunlukle enenevi xalq keramikasina muraciet etmisdir Buna elave olaraq keramikanin miniatur resmleri ile Tebriz miniatur mektebi bezedilmesine baslandi O Y Sixeliyevin Ferhad ve Sirin vazasi 1958 bunun bir numunesidir Sovet dovru illerinde Azerbaycanda fealiyyet gostermis Bedii Fondun keramik emalatxanasindan cixan keramika eserleri ve onlarin muellifleri bir cox umumittifaq ve beynelxalq sergilerde diplom ve sertifikatlarla teltif olunmuslar Muasir keramika ustalari sirasinda Zahid Huseynovun Edalet Bayramovun Saleh Memmedovun Imran Kerimovun Naile Sultanovanin ve b adlarini cekmek olar Keramik pannolar qab qacaq keramik park heykelterasligi ve diger muasir keramika senetinin istiqametleri bu qedim senetin hazirki inkisaf merhelesini ve seviyyesini eks etdirirler Sovet dovrunde cini ve saxsidan hazirlanan heykel fiqurlarinin kutlevi istehsalina baslanir Cini ve saxsidan duzeldilmis xalq mudriki Molla Nesreddinin satirik hekayelerinden olan obrazlar bestekar Uzeyir Hacibeyovun Arsin mal alan operettasindan personajlar H Abdullayevin Yeddi gozel cini fiqurlari bunlara misal gosterile biler 1970 1980 ci illerde Moskva Sankt Peterburq Tiflisde ve basqa seherlerde tehsil almis keramika uzre mutexessis ressamlara Zahid Huseynovu S Abbasovu Mezahir Avsari Eldar Memmedovu ve basqalarini misal gostermek olar Mezahir Avsar Xurremiler kompozisiyasi Afsaran vazasi Nesimiye hesr edilmis bedii nimceler Turkiyede keramikadan hazirlanmis Totem xatire abidesi ile meshurdur 1950 ci illerde bedii keramikanin maraqli novlerinden biri sayilan mayolika da genis inkisaf etmeye baslayir Yerli istehsalat bazasinda yaradilan mayolika bir cox ictimai ve inzibati binalarin dekorativ bezedilmesinde genis tetbiq olunmaga baslandi 1980 ci illerin sonundan baslayaraq ictimai binalarin metro stansiyalarinin interyer ve eksteryerlerinde dekorativ keramika kompozisiyalarindan bol istifade olunurdu Bunlara misal olaraq Yasil Teatr da Kondisionerler zavodunun fasadinda Usaq stomatoloji klinikasinin ve 28 may metro stansiyasinin interyerinde Samaxi seherinin gireceyinde samotdan Samaxinin inkisafinin tarixi adli keramik panno Nicat Qocamanli 1979 cu il Deniz kenari bulvarda Kukla teatrinin tertibatini Rasim Rzayev 1986 mial gostermek mumkundur EdebiyyatAzerbaycan Inceseneti Baki 1992 Efendi R S Azerbaycan dekorativ tetbiqi senetleri Baki 1976 Eliyev V Q Azerbaycanda tunc dovrunun boyali qablar medeniyyeti Baki 1977 Nadzhafova N Hudozhestvennaya keramika B Izd vo Yazychy 1983 Istinadlar www intangible az 2019 07 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 02 28 Sirli qablar uzerinde cizilmis Azerbaycan tarixi www senet az 6 aprel 2015 2021 09 27 tarixinde Istifade tarixi 2019 02 28 Azerbaycanda senetkarliq istehsalinin en qedim sahelerinden olub bu gune qeder oz ehemiyyetini saxlayan pese Dulusculuq www anl az 3 may 2011 25 March 2022 tarixinde Istifade tarixi 28 February 2019 The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture 2009 seh 243 Efendi R Azerbaycan inceseneti B Serq Qerb 2007 160 s ISBN 978 9952 34 116 4 Emin ELEKBEROV XX esr Azerbaycan memarliq abidelerinde monumental bedii keramika numuneleri 2022 03 25 at the Wayback Machine Musiqi dunyasi 2 79 2019