Azərbaycan mədəniyyətində xəttatlıq

Azərbaycan mədəniyyətində xəttatlıq (az-əbcəd. آزربایجان مدنییّتینده ختّاتلیق‎) — tarixən və müasir dövrdə Azərbaycan mədəniyyətində ərəb əlifbası ilə icra edilən xəttatlıq. Orta əsrlərdə Azərbaycan əlyazmalarının yazılmasında müxtəlif xəttatlıq nümunələrindən (nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi) istifadə edilmiş, elmi əsərlər isə nəsx xətti ilə yazılmışdır. XIX əsrdə gözəl yazı ilə bağlı "İnşai-Mirzə Kazım", Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin "Məcməül-xoş xətt" və Əbdüssəlam Axundzadənin "Xətti-təliq və nəstəliq" əsərləri yazılmışdır. Sovet dövründə Azərbaycanda xəttatlıq tənəzzülə uğrasa da, müasir dövrdə hələ də ondan istifadə edilir.

Azərbaycan xəttatı Mir Möhsün Nəvvab əlyazması

Tarixi

Orta əsrlər

Orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində rəssamlar əsasən xəttatlıq ilə məşhur idilər. Azərbaycan əlyazma kitablarının yazılmasında nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə edilmişdir. Elmi əsərlər əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır. Bundan başqa məscid kitabələrində, misgərlik nümunələrində, döyüş əşyalarında, sufi dərvişlərinin istifadə etdiyi kəşkül və təbərzində xəttatlıq nümunələrinə rast gəlinir.

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatmış, dövrün miniatürist rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb olmuşdur.

Orta əsrlərdə yaşamış xəttatlara Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan qəzvinli Kişvəri,Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini, Sadıq bəy Əfşar misal göstərilə bilər. Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlil bin Əhməd, Səfəvilər dövründə Şah Mahmud Nişapuri, Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati, Mahmud Şirazı, XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ibn Mahmud Əfəndi, Kazım Qaradonlu və s. kimi katib və xəttatlar tərəfindən köçürülmüşdür. XV əsrə aid Əfsəhəddin Hidayət divanının Oksford nüxsəsi qrafik-kalliqrafik özünəməxsusluğu ilə seçilir. XVI əsrə aid Şah İsmayıl Xətai divanının "gözəl qızıl işləmələri və xəttatlığı" onun imperiya ilə əlaqəsini göstərir.

Mahmud ibn Şahməhəmməd Ərdəbili 1591-ci ildə Məhəmməd Füzulinin divanını təliq xətti ilə köçürmüşdür. Hal-hazırda bu kitab İstanbuldakı Topqapı sarayı muzeyinin türkcə əlyazmalar şöbəsində saxlanılır. Məhəmməd Rza Ərdəbili isə 1664-cü ildə Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasını nəstəliq xətti ilə köçürmüşdür. 22 miniatürlə bəzədilən və ədəbi əhəmiyyətindən savayı, yüksək sənət dəyərinə də sahib olan bu nüsxə Britaniya Milli Kitabxanasının türkdilli əlyazmalar şöbəsində qorunmaqdadır.

Məhəmməd Füzuli şeirində pis yazan, nöqtə və hərf xətaları edən xəttatlar üçün "əli qələm olmaq" bədduasını istifadə etmişdir. Bu da xəttatların yazıda səhv etməsinin məna fərqlərinə gətirib çıxartdığını göstərir.

• Əfsəhəddin Hidayət divanı
• Şah İsmayıl Xətai divanı
• Təbriz xalçası. Azərbaycan xalçaçılıq muzeyi
• Səfiəddin Urməvi xalçası (aşağı hissəsində kiril və ərəb qrafikalı yazı qeyd edilmişdir). Azərbaycan xalçaçılıq muzeyi

XIX əsr—XX əsrin əvvəlləri

Mirzə Şəfi Vazeh Fridrix Bodenştedtə şeirlərini oxuyur. Bodenştedtin 1850-ci ildə yazdığı "Şərqdə 1001 gün" kitabınından illüstrasiya

Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad), usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular. XIX əsr—XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda varlı evlərinin bəzədilməsində xalçaların üzərinə asılan qətələrdən (zərli xətlə yazılmış və çərçivəyə salınmış Quran ayələrindən ibarət sənət əsəri) istifadə edirdilər.

Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində xəttatlığın ən gözəl nümunələri qəbr daşları və əlyazmalarda müşahidə edilir. XVIII–XIX əsrlər bölgədə xəttatlıq sənətinin zirvəyə çatdığı dövrdür. Ən çox rast gəlinən yazı növü nəsxdir və bölgəyə aid növü "Nəsx-i Tala" adlanır. Aşıq Hüseyn Məşləşi "Əlifə bənzəyirsən" şeirinin hər bəndini bir ərəb hərfinə həsr etmişdir. Car-Balakən bölgəsinə aid bir adət də Kəhf cüzü ənənəsidir. Qurani-Kərimin Kəhf surəsi cüzlər şəklində hüsn-ü xətlə yazılaraq, daha çox təzhib üsulu ilə hazırlanaraq cümə günləri oxunur. Cüzlər dövrün məşhur xəttatları, həmçinin yazı-pozu işini bacaran kəslər (mədrəsə tələbələri, adi camaat, hətta qadınlar) tərəfindən yazılmışdır. Zaqatala Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində bu ənənənin yüzdən çox nümunəsi qorunub saxlanılır.

XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan ŞuşadaMirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını "İnşai-Mirzə Kazım" adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir. Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır. Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi.

Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: "Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı."

XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada "Məcməül-xoş xətt" əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi. Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə "Xətti-təliq və nəstəliq" dərsliyini dərc etdirmişdir. Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah "İsmailiyyə" bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.

• Kalliqrafiya nümunəsi (Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi)
• Mirzə Qədim İrəvaninin bədii əlyazma nümunəsi
• "Kəşfül-həqiqəti-məsnəvi". Mir Möhsün Nəvvab
• Şeyx Bədrəddin türbəsinin kitabəsi

Müasir dövr

Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır.

Ədəbiyyatda istifadəsi

XIV—XV əsr Azərbaycan şairi və hürufi hərəkatı rəhbəri İmadəddin Nəsimi

Azərbaycan poeziyası kənar bölgələrə hürufilik kimi anlayışlar vasitəsilə özünəməxsus poetik ənənələr və mistik-ideoloji anlayışlar təqdim etmişdir. Hürufilik hərflərin mistisizminə əsaslanır. İmadəddin Nəsiminin əsərləri və onun Anadoluda çoxlu müridinin olması bu regionda hürufiliyinin geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır.

İmadəddin Nəsimi insan təsvirini söz oyunu ilə təsvir etmək üçün mühəqqiq, qubar, nəsx, reyhani kimi xəttatlıq üsullarından istifadə etmişdir. Məsələn, Nəsimi dodağın üstündəki xətti (bığ) reyhani xəttinə bənzətmişdir:

Bənzədirlər dodağın xəttini reyhana, vəli,
Şol zümürrüd göhərin qiymətin əf’a nə bilür?

Xəttatlıq növlərinin insan simasında təsvir edilməsi orta əsrlər təsəvvüf ədəbiyyatında bir ənənə kimi müşahidə olunur. Məsələn, XIV əsrdə yaşamış Azərbaycan hökmdar-şairi Qazi Bürhanəddin aşağıdakı misralarında reyhani, mühəqqaq, nəsx yazılarını insanın siması ilə əlaqələndirmişdir:

Xəttünə əgərçi yüzünün sülsini tutdı,
Gülşəndə bəgüm dəsteyi-reyhan necə bənzər.
Zülfün ki qılur nəsx qamu xətti mühəqqəq,
Oxımağa yarar idi, zirü-zəbər olsa.

XV əsr təsəvvüf şairi Şeyx İbrahim Gülşəni, XVI əsr şairləri Şah İsmayıl Xətai və Xəlifi də bu ənənəni davam etdirmişdir. Ancaq onların heç biri Nəsiminin etdiyi qədər insan üzündəki hərflərə fikir verməmişdir. Çünki Nəsimi hürufi təbliğatı aparırdı.

Xəttatlar

Orta əsrlər dövrü

• Əbdülqadir Marağai. Üç dildə şair, altı qələmdə xəttat idi. Ana dili azərbaycanca idi, azərbaycan dilində bir neçə şeir müəllifi idi.
• Ətiq Ordubadi. Şah İsmayılın dəftərxanasında münşilik təcrübəsi almış,"tuğrayi‐şahi" adlanan xətt növünü ixtira etmişdir.
• Mürtəzaqulu xan Şamlı. Şair və xəttat idi. Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.
• İsgəndər bəy Münşi. Şair və xəttat idi. Şeirlərinin bir hissəsini azərbaycan dilində yazırdı.

XIX əsr

• Məhəmməd Xəlifə Aciz. Qacarlar dövründə yaşamış şair usta xəttat idi, dualar və saray üçün şeir və qəsidələr yazardı. Duaları mahir olduğu nəsx xətti ilə yazırdı.
• Əbdülqəni Nuxəvi. "Müxtəsər əl-Qüduri"ni yazıya almış xəttat. Onun nüsxəsi poleoqrafik xüsusiyyətlərinə və keyfiyyətinə görə fərqlənir.
• Molla Qasım Bayat. Əlyazmaların üzünü köçürürdü. Belə ki, o, əlyazma əsərlərin nüsxələrini çoxaltmaq üçün şagirdləri ilə yanaşı Şuşadan xəttat, rəssam, müzəhib, cildçiləri də kəndlərinə dəvət etmişdi. Onun müddərisliyi dövründə xəttatlıq sənəti əsasən bir fənn kimi Bayat mədrəsəsində tədris edilirdi..
• Əbdülkərim bəy Məmmədov. Cəfərqulu xanın kitabxanası üçün kitab üzü köçürürdü.

Müasir Azərbaycan

• Azad Yaşar. "Allahu-əkbər" adlı kufi xətli orijinal kompozisiyası uşaqlar üçün "Azərbaycan incəsənəti" ensiklopediyasının (2011) "Xəttatlıq" bölümünə daxil edilmişdir.

Qeydiyyatı

Xəttatlıq Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrində qeydiyyata alınmışdır. 2023-cü ildə illüminasiya sənəti olan, miniatür və xəttatlıq nümunələrində istifadə edilən təzhib sənəti Azərbaycanın da daxil olduğu 5 ölkənin UNESCO qeyri-maddi mədəni siyahısına daxil edilmişdir. Həmin il dekorativ bəzək olaraq həndəsi, bitki və xəttatlıq motivlərini istifadə edən sədəf sənəti Azərbaycan və Türkiyə üçün UNESCO qeyri-maddi mədəni irsi kimi qeydiyyata alınmışdır.

Həmçinin bax

• Azərbaycanda miniatür sənəti

İstinadlar

1. The Grove Encyclopedia, 2009
2. Mətnşünaslıq. Bakı, "Tural-Ə Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi", 2001, 15,7 ç.v.
3. Telman İbrahimov. Xəttatlıq sənəti. Bakı, Şərq-Qərb, 2013.
4. Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 2016-07-31 at the Wayback Machine
   Orijinal mətn  (ing.)  

   From the 15th century and especially from the second half of the 16th century, the Afshan, Lachak-turundj, Goelbendlik and other carpet compositions which were developed in southern Azerbaijan were adopted by the weavers in the towns of northern Azerbaijan (Garabagh, Baku, Shirvan). The floral pattern on which these designs were based were soon transformed into geometric patterns which reflected the local technical and artistic preferences.

   Orijinal mətn  (ing.)  

   According to historical sources, the six Caspian districts of Azerbaijan produced 18,000 rugs and carpet fabrics in 1843. Carpets from Shirvan and Guba were sold in Baku and those from Kazak and Ganja in Tabriz and Istanbul.

5. Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. 2022-09-01 at the Wayback Machine
   Orijinal mətn  (ing.)  

   «The silk trade, over which the government held a monopoly, was a primary source of revenue. Ismāʿīl’s successor, Ṭahmāsp I (reigned 1524–76), encouraged carpet weaving on the scale of a state industry. ʿAbbās I (reigned 1588–1629) established trade contacts directly with Europe, but Iran’s remoteness from Europe, behind the imposing Ottoman screen, made maintaining and promoting these contacts difficult and sporadic.»

6. Britannica Encyclopedia. Tabriz school. 2022-03-01 at the Wayback Machine
   Orijinal mətn  (ing.)  

   «The Tabrīz school reached its apogee just as the Il-Khans were being vanquished by the Timurids (1370–1506), the dynasty of the Islāmic conqueror Timur. The school continued to be active in this period, though it was overshadowed by the workshops in Shīrāz and Herāt (see Shīrāz school; Herāt school). When the Ṣafavids came to power at the beginning of the 16th century, however, the ruler Shāh Esmāʿīl brought the master of the Herāt school, Behzād, to Tabrīz, and the school was revived with a radical change in style. The figures were individuals rather than types, and the colours were graded in marvelously subtle shades. Following the removal of the Ṣafavid court from Tabrīz, the school began to decline, and the Kazvin and Eṣfahān schools (see Eṣfahān school) then became the centres of painting in Iran.»

7. Р. Тагиева — Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158–163
8. M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
9. TEKİN, G. (1979). Timur Devrine ait iki Türkçe Şiir [Two Turkish Poems of the Timur Period]. Harvard Ukrainian Studies, 3/4, 850–867. Retrieved may 18, 2020, from www.jstor.org/stable/41035878
10. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
11. ABDÜLKERİM ÖZAYDIN. "KADI BURHÂNEDDİN". https://islamansiklopedisi.org.tr/. 2020. (#accessdate_missing_url)
12. Казиев, Адил (1964). Миниатюры рукописи "Хамсэ" Низами 1539–1543 гг. Баку: АН Азерб. ССР Ин-т Литературы и Исскусства. 82 səh.
13. Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
14. MÖHSÜN NAĞISOYLU. ŞƏHLA ABDULLAYEVA. "ANONİM "ŞEYX SƏNAN" MƏNZUM HEKAYƏTİ". Elm və təhsil. 2016. (#accessdate_missing_url)
15. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri (AMEA-nın 70, Əlyazmalar İnstitutunun 65 illik yubileyinə həsr olunmuş) XIV Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2015, 282 s
16. Aidə Paşalı. Əfsəhəddin Hidayət və "Divan"ı (tekstolojifiloloji tədqiqat və mətn). Bakı: "Nurlan", 2011, 448 s.
17. . 2021-09-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-09-09.
18. Səfəvilər dövründə Ərdəbildə xəttatlıq və kitab sənəti / Calligraphy and Book Art in Ardabil During the Safavid Reign. Namiq Musalı.
19. Güneş, Ö. (2019). Tuhfe-i Hattâtîn’de Hat Sanatını Ele Alan Şiirler . Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 7 (5) , 163–173 . DOI: 10.18506/anemon.506259
20. Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. VI. Тебризский тип. А) Тебризская группа. Б.: «Гянджлик», 1983, рис.129
21. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (2002). Naxçıvan ensiklopediyası. Bakı. səh. 566–567.
22. "Xəttatlıq. Yazı - elmin yarısıdır". Şərq. 2011. 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-09.
23. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 81-82
24. Tarana KHALİLOVA. "XVI-XIX. YÜZYILLARDA KUZEYBATI AZERBAYCAN'IN OSMANLI DEVLETİ İLE İLİŞKİLERİ VE KÜLTÜREL BAĞLAR: CAR-BALAKEN ÖRNEĞİ". SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 2016. 2023-05-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-05-13.
25. Niyazov, A. (2015). XIX. Asır Kafkasya Medreselerine Genel Bir Bakış -Car-Balaken Örneği . Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) , 2 (2) , 157–177 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/katuifd/issue/31143/338329 2023-05-13 at the Wayback Machine
26. Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. — Routledge, 2004. — С. 211. — , 9780415302197
    Orijinal mətn  (ing.)  

    But later writers have preferred to emphasise the importance of Shusha, one of the leading centres of Azeri culture, as providing a 'creative cradle' for the young boy.

27. Çingizoğlu, Ənvər, Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2013, 288
28. Süleymanova, Nailə, AZƏRBAYCAN’DA XƏT SƏNƏTİ VƏ ONUN ÇAĞDAŞ NUMAYƏNDƏLƏRİ, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsi
29. Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Баку: Изд-во АзФАН СССР, 1938.
30. Gasimova, A. (2015). Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry, Oriens, 43(1–2), 101–153. doi: https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/18778372-04301005 Arxivləşdirilib 2023-06-29 at the Wayback Machine (page 105)
31. Said Öztürk. "Ottoman History: Misperceptions and Truths". — IUR Press, 2011 — p. 136 —
32. Heydarova, 2023
33. ABDÜLKADiR MERAGi'NiN HAYATI, KiŞiLiGi VE MUSiKiYÖNÜ. Kubilay KOLUKlRlK
34. Gönül Alpay Tekin Timur Devrine ait iki Türkçe Şiir [Two Turkish Poems of the Timur Period] // Harvard Ukrainian Studies. — 1979–1980. — Т. 3/4. — С. 850.
35. Məmməd Adilov. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı: Elm, 2009, 224 s
36. Ҹавад Һејәт. Азәрбајҹан әдәбијјатына бир бахыш. — Баку: Язычы, 1993. — 176 с.
37. Рахмани А. А. О жизни и творчестве Искандера Мунши // Труды Института истории АН Азерб. ССР. — 1957. — Т. 12. — С. 181–204. (азерб.)
38. ÂCİZ DÎVÂNI. Naser SOLEİMANZADEHSHEKARAB 2021-12-28 at the Wayback Machine. GAZİ ÜNİVERSİTESİ. ANKARA-2011
39. "Böyük alimin dəyərli "kitabxana"sı. Əbdülqəni Nuxəvinin günümüzə çatan irsi". Azadlıq. 2013. 2022-02-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-09.
40. Ənvər Çingizoğlu, Qarabağda sənət və sənətkarlar, Bakı: "Elm və Təhsil", 2011,-280 səh.
41. "Qənirə Paşayeva Azad Yaşarla görüşüb". Olaylar.az - Mədəniyyət. 2022-02-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-09-09.
42. AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 218 saylı 28.04.2010 tarixli Əmri ilə təsdiq edilmişdir, 25.08.2011, 28.03.2012, 18.10.2012, 15.05.2013, 03.02.2014, 27.01.2015, 17.02.2016, 12.05.2016, 24.10.2018, 09.04.2019, 09.12.2020 tarixli əlavələrlə. Online access: ICH inventory — Azerbaijan: Azerbaijani/English in Craftsmanship of mother of pearl inlay 2023-12-08 at the Wayback Machine
43. "Art of illumination: Təzhib/Tazhib/Zarhalkori/Tezhip/Naqqoshlik" (ingilis). UNESCO. 2023-12-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-22.
44. "Craftsmanship of mother of pearl inlay" (ingilis). UNESCO. 2023-12-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-22.

Ədəbiyyat

• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN .
• Azerbaijan // The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture / Edited by Jonathan M. Bloom and Sheila Blair. — Oxford University Press, 2009. — Т. II. — С. 239. — .
• Heydarova, Khadija. (2023). ARTISTIC DEFINITION OF THE TYPES OF CALLIGRAPHY IN NASIMI’S WORK. THE MODERN VECTOR OF THE DEVELOPMENT OF SCIENCE Proceedings of the VII International Scientific and Practical Conference 17–18 August 2023At: Philadelphia, USA. 10.5281/zenodo.8273169.

Əlavə oxu

• Dedeyev, Bilal — . "16. Yüzyıl Osmanlı Saraylarında Azerbaycanlı Hattat ve Kâtipler". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi / 81 (Mart 2017): 89–113 .
• Dedeyev, B. (2021). Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Menâkıb-ı Hünervarân adlı eserinde Osmanlı’da yaşamış Azerbaycanlı hattat, nakkaş ve mücellitler. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, (7), 129–148.