Azərbaycan mifologiyası

Azərbaycan mifologiyası (az-əbcəd. آذربایجان اساطیری‎) — azərbaycanlıların mifoloji düşüncələr sistemi, türk xalqlarının mifologiyasının tərkib hissəsi.

Qulyabanı

Tarixi

Formalaşması və xarakteristikası

Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini "Oğuznamə"dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirən "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından götürür. Azərbaycan mifləri ritualizm, kult inancları, totemizm və şamanizmin təsirinə məruz qalmışdır.

Məlikməmməd divə qarşı

İslam dinin qəbul edilməsinə görə, xalq nağılları və mifləri dini məna əldə etmişdir, müxtəlif İslam ideyaları və qəhrəmanları hekayə strukturuna əlavə edilmişdir. Azərbaycan şər varlıqları arasında cinlər İslam ənənəsinin, divlər və pərilər zərdüştlüyün, hal anası və ərdov isə şamanist ideyanın məhsuludur. XIII əsr şairi İzzəddin Həsənoğlunun Azərbaycan dilindəki "Kitabi-Sirətin-Nəbi" məsnəvisində kainat anlayışı və mifik ideyaların verilməsi isə Göy Tanrı inancının İslam dininə daxil olaraq davam etdiyini göstərir.

XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin həm İran Azərbaycanı, həm müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Şamanizm adətləri İslamın təsiri ilə dəyişikliklərə məruz qalmış, zərərsiz və vacib olmayan yerlərdə özünü qorumuşdur. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni sahəsində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir. Məsələn, azərbaycanlıların cümə axşamı (Adına günü) ölülərin ruhuna hörmətən yediyi aşın qədim şamanizm qalıntısı olduğuna şübhə yoxdur.

Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və semi-mifik varlıqlara, xeyir və şərin daşıyıcılarına inancın əsasında qurulub. Azərbaycan mifoloji sistemində yer və göy, dəniz və dağ, su və ad, insan və bədheybət, ağac və çiçək kimi mifik məhdətlər mövcuddur. Bu vəhdətlərlə bağlı hekayələr sosial inkişafın müxtəlif dövrlərində yaradılmışdır. Bu hekayələr insanların inkişafının erkən dövrünü xarakterizə edir. Hekayələrin böyük bir hissəsi, müstəqil mifoloji mif subyektləri kimi əsrlər boyunca şifahi olaraq nəsildən-nəsilə keçmişdir və günümüzə çatmışdır. Mifik vəhdətlərin digər bir qrupu isə, digər bir hekayə qrupu kimi Azərbaycan folklor janrının bir hissəsi olmuşdir.

Azərbaycan mifologiyası xarixi təsirlərə baxmayaraq, öz milli xüsusiyyətini saxlamışdır. Azərbaycan mifologiyası fars folkloru ilə sıx bağlı olub və onlar bir-birlərinə qarşılıqlı təsir göstərib, buna baxmayaraq Azərbaycan mifologiyası öz orijinallığını qoruyub. Fars mifologiyası da Azərbaycan mifologiyasından bir sıra mifoloji süjetləri götürmüşdür.Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə daxili əlaqəli olmuşdur.

Azərbaycan xalq mədəniyyətindəki əjdaha, div və pəri motivlərinə mifoloji rəvayətlərdə rast gəlinmir, mifoloji rəvayətlərdəki Qaraçuxa, Hal anası və digər qəhrəmanlar isə dastan və hekayələrdə istifadə edilmir. Çünki mifoloji inanclar insanlar tərəfindən həqiqi qəbul ediləndə, bu inanclar əsasında qurulmuş mifoloji rəvayətlərin qəhrəmanları hekayə və digər xalq mədəniyyəti mətnlərinə daxil edilmir. Məsələn, Qaraçuxanın etnoqrafik mənasını itirmədiyi və bu adla bağlı inanclar unudulmadığı halda onun dastan və hekayələrə daxil edilməsi mümkün deyil.

Tədqiqi və toplanması

Yusif Vəzir Çəmənzəminli

Hələ XIX əsrdə Azərbaycan folklorunun müxtəlif janrları ilə yanaşı, bəzi Azərbaycan mifləri də yerli əhalidən dinlənilərək yazılmış, rus mətbuatında dərc edilmişdir. Məsələn, "Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu"nun (SMOMPK) 9-cu sayında Böyük Vedi kənd məktəbinin müəllimi Haşım bəy Vəzirovun topladığı materiallar "Tatar inancları haqqında bir sıra məlumatlar" adı ilə çap edilmişdir. Burada cinlər, divlər, şeytan, təbiət hadisələri, od və su, heyvanlar, quşlar və həşəratlar, Hal anası şər ruhu, ruhlar arasında münasibətlər, ölülər və s. haqqında inanclar verilirdi. SMOMPK-nin 17-ci sayında Bakı II rus-tatar məktəbinin müəllimi M. Əfəndiyevin yığdığı materiallar "Şamaxı qəzası tatarlarının inanclarından" başlığı ilə çap edilmişdir. Burada səma, Günəş, Ay, ulduzların düşməsi, cənnət ağacı, göy qurşağı, Günəş və Ayın tutulması, ildırım və yağış, şeytan, cadu, fal, bəd nəzər, bədheybət, su və s. haqqında inanclar verilmişdir.

Mirzə Kazım bəy, Abbasqulu Ağa Bakıxanov kimi alimlərin bəzi əsərlərində Azərbaycan mifologiyası haqqında məlumatlara rast gəlinir. 1920-ci illərdə folklorşünaslar da öz əsərlərində Azərbaycan mifologiyasına diqqət yetirmişdir. Bu istiqamətdə alim və yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin xüsusi zəhməti olmuşdur. Çəmənzəminli həm də nağıllara əsaslanaraq Azərbaycan miflərinin bərpası üçün təşəbbüs göstərən ilk azərbaycanlı tədqiqatçı olmuşdur.

M. Təhmasib, Ə. Bağri, V. Vəliyev, Ə. Nəbiyev kimi alimlər Azərbaycan mifləri haqqında yazıblar. Azərbaycan mifləri ilə bağlı araşdırmaların əksəriyyəti 1980-ci illərdə, Mirəli Seyidovun rəhbərliyi ilə aparılıb. Azərbaycan miflərinin rəqəmlər əsasında təsnifatı və cədvəlləri Azad Nəbiyev tərəfindən təklif edilmişdir.

1970-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan mifologiyasının toplanmasına və nəşrinə böyük diqqət yetirilmişdir. Azərbaycan miflərinə yer verilən kitablar nəşr olunmuşdur. Bunlara "Azərbaycan nağılları, mifləri, əfsanələri" (Bakı, 1988, tərtib edən A. Nəbiyev), "Azərbaycan mifoloji mətnləri" (Bakı, 1988, Azərbaycan dilində), "Sehrli sünbüllər (Azərbaycan mifləri)" (Bakı, 1990, tərtib edən A. Nəbiyev) daxildir.

Mifoloji dünya təsəvvürü

4 elementi simvolizə edən Novruz çərşənbələri. Azərbaycan poçt markaları

Azərbaycan mifologiyasının süjetlərini 1–9 rəqəmləri əsasında nəzərdən keçirməklə daha aydın təsnifat aparmaq mümkündür. Burada məsələn, 3 rəqəmi 3 reallığı — bitki aləmi, heyvanlar aləmi və insan cəmiyyətini, 4 rəqəmi su, od, hava və torpaq elementlərini, 5–9 rəqəmləri də müvafiq anlayışları ifadə edir.

Qədim mifoloji və ənənəvi fikirlərə görə, dünyanın bir nizamı var. Məsələn, Azərbaycan miflərində göydə durnalar uçanda yerdəki daşlara toxunmaq olmaz. Çünki bunun sıranı pozacağına inanılır. Azərbaycan dilində "günəş haqqı" andı və gün işığına çıxmamaqla bağlı bəddua vardır. Bu düşüncə günəşlə bağlı qədim inanclardan gəlir. "Dədə Günəş" və "Gündoğdu Baba" kimi pir və ocaqların mövcudluğu da bunun sübutudur. Qış mövsümü isə Azərbaycan miflərində qoca qarı olaraq təsvir edilir. Azərbaycanlıların inanclarında tufan olanda "Şeytan gəlin gətirir" deyərlər.

Türk mifoloji dastanlarında göydən enən, ağ üzlü qızlar təsvir edilir. Bu motiv Azərbaycan deyimlərində hələ də yaşamaqdadır. İnanılmayan bir hadisə olanda "Elə bil göydən yerə endi", "Göydə axtarırdım, yerdə əlimə düşdün" kimi sevinc və təəccüb bildirilən ifadələr işlədilir.

Mifoloji mətnlərdə geniş yayılmış mövzulardan biri də müəyyən şəxslərin quşlara və ya lələklərə möcüzəvi bir şəkildə çevrilməsidir. Bu hadisə daha çox qəhrəmanın ədalətsizlikdən və qəddarlıqdan xilas olmaq istəyinə cavab olaraq baş verir. Göylər yalvarışa cavab olaraq qəhrəmanı başqa dona salır. Bu hekayə vasitəsi daha çox qeyri-müəyyənliyə, dünyanı araşdırmağa olan marağın ifadəsidir. Digər bir ehtimal da səmada edilən uçuşların sadəcə xəyal deyil, başqa bir reallıq olmasıdır.

Azərbaycan mətnlərində insanların daşa çevrilməsi ilə bağlı əfsanələr vardır. Bu, ya insanın lənətlənməsinə görə olur, ya da insanlar öz istəyi ilə bu həyatdan daşa çevrilərək gedirlər və göylər də insaf göstərərək bu çevrilməni həyata keçirirlər. 350 il çəkən möcüzəvi yuxu ilə bağlı əfsanədə yatanlar elə fikirləşir ki, yalnızca 2 gün yatıblar. Bu hal nisbilik nəzəriyyəsini xatırladır.

Dillər

"Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu"nda (1889) Ovçu Pirim haqqında nağılın ilk səhifəsi

Adəm və Həvvanın daima mübahisə edən 40 oğluna görə müxtəlif dillərin yaranması ilə bağlı mif mövcuddur. Mifə görə, övladlarının mübahisəsini görən Adəm qəzəblənmiş və onların bundan sonra bir-birini başa düşməməsini arzulamışdır.

Hal və ya Al dili tərsinə danışılan bir dildir. İnanclara görə, şeytani varlıqlarla tərsinə danışılar. Qədim inanclara görə, o biri dünya varlıqlarının yaşayışları və əməlləri necə insanlarla tərsdirsə, onların danışdıqları dil də insanların dünyasındakının tərsidir. Azərbaycanın bəzi bölgələrində işini tərs görən qadınlara "Hal cinsindənsən?" deyərlər. Azərbaycanlıların şeytani qüvvələrlə bağlı fikirlərinə görə, Hal anası insanın dediklərinin tərsini edir. Hal anasının getməsini istəyirsənsə, "gəl" deyərsən, gəlməsini istəyirsənsə, "get" deyərsən.Qulyabanılar da insan tərəfindən ələ keçirildikdən sonra onun dediyinin tərsin edirlər.

Azərbaycan hekayələrində qəhrəmana bəzi şeylərin tərsini etmək məsləhəti verilər. Məsələn, Simurq quşu ondan ət istəyəndə su, su istəyəndə ət verməlidir. Digər bir hekayədə isə, mifik Ulu ananın izlərini daşıyan sehrli qarı onu yalandan tərifləyən qıza düz yolu, çirkinliyini deyən qıza isə səhv yolu göstərir. Buradan belə başa düşülür ki, şeytani varlıqlarla tərsinə danışılanda onlar qəhrəmana düz yolu göstərir, normal dünyaya uyğun danışılanda isə tərsini göstərirlər.

Təbiətin özünün dilini, məsələn, heyvanların dilini başa düşən insanlar haqqında mətnlər var. Mümkündür ki, bunlar telepatiyaya yiyələnmiş, bunun vasitəsilə də uzaq məsafələrdən fikir mübadiləsi aparmaq imkanı olan və təbii olaraq daha ibtidai canlıların fikirlərini oxumaq qabiliyyətinə malik olan sivilizasiyanın fərdləri idi. Nağıl qəhrəmanı Ovçu Pirimin isə ağzına İlanların padşahı tüpürmüşdür. Buna görə də, o, quşların və heyvanların dillərini bilir, heyvanlar ondan qaçmır. Ovçu Pirim dilini bildiyi quşları və heyvanları idarə edir.

Azərbaycan xalq mədəniyyətində mövcud olan Kəlniyyət Şah Abbasın vəziri və ya köməkçisi olaraq təsvir edilir. O, hökmdarla möcuzəvi bir dillə danışar və həmişə ona qalib gələr.

O biri dünyalar

Göylərdən gələn qanadlı insanların tikdiyinə inanılan Lök qalası. Kəlbəcər.

Şər dünya ilə bağlı mifik atlar assimetrik olur. Azərbaycan hekayələrində bu faktı altı ayaqlı, iki buynuzlu və tək gözlü atlar şəklində görmək mümkündür. Koroğlunun Qıratı da assimetrik və çəlimsizdir. Uşaqlara ziyan verən Şeşə quşu Azərbaycan türklərinin inanclarına görə bilinməzlər aləmindən gəlmişdir. Azərbaycan, Balkan və Anadolu bölgəsində istifadə edilən "Kor şeytan" ifadəsi isə şeytan anlayışının Altay-Sayan mifologiyasındakı yeraltı varlıqlar olan körmözlər şəklində inkişaf etdiyini göstərir.

Azərbaycanlıların inanclarında mövcud olan "Ağac kişi" obrazı pis qoxulu, şər mənşəli olduğu üçün o biri dünya ilə əlaqəli ola bilər. "Kos-kosa" oyunundakı "Kosa" obrazının çirkin və çəlimsiz olması onu gizli dünya və şər məkanı ilə əlaqələndirə bilər.Məlikməmmədin nağılında quyu vasitəsilə axirətə keçilir, bu quyudakı qara qoç Məlikməmmədi qaranlıq dünyaya, ağ qoç isə işıqlı dünyaya aparır.

Kəlbəcərdəki Lök qalası ilə bağlı maraqlı əfsanə mövcuddur. Əfsanəyə görə, göylərdən aşağı düşmüş qanadlı insanlar Lökü tikmişdir. Lökün özü isə mifik qəhrəman idi, görünüşünü dəyişə bilir və zəhmli ordunu idarə edirdi. Nağıl qəhrəmanı Oxayy isə su altında yaşayır və o biri dünyanın təmsilçisidir. Yaşadığı qəsrin dörd bir tərəfi insan qanından dənizlərlə əhatə edilmişdir. Qəsrinin həyəti heyvan cildində insanlarla doludur. Qəsr əslində dibi dənizdə, başı göyün yeddinci qatında olan, insan kəlləsindən hörülmüş divarlarla əhatəli ölülər səltənətidir. Azərbaycan inanclarında Hal anası və Cinlər anası arasında fərq yoxdur, hər ikisi yeraltı dünya və sular aləmi ilə əlaqəlidir.

Azərbaycan hekayələrində div motivi buynuzlu təsvir edilir. Ulu Ana ilə əlaqəni göstərən buynuzlar, böyük və sallanan döşlər, tək gözlülük, divin daşıdığı izlər onun yeraltı dünya və məhsuldarlıq qoruyuculuğu ilə əlaqəsini göstərir. Azərbaycan dastanı "Çaça" o biri dünya haqqında düşüncələrin daşıyıcı olan qan motivi ilə bağlı yazılmışdır. Burada qanın diriltmə rolu vurğulanır. Azərbaycan mifologiyasında bəzi varlıqlar iki dünya arasında vasitəçi rolunu oynayır və hər ikisinə səyahət edə bilir. Atlar, ilanlar və bəzi quşlar bunun nümunəsidir ("Tapdıq", "Məlikməmməd"). Müqəddəs qəbul edilən dağların isə yer ilə göy arasında bağlantı qurduğuna inanılardı. Bu məntiqlə Dağ iyəsinin Göy Tanrı ilə əlaqə qurduğu qəbul edilmiş, hətta dağlar göyün qapısı sayılmışdır.

Azərbaycan nağıllarında divin öldürülməsi ilə qaranlıq dünyanın işığa qovuşması baş verir. Axirət dünyasının hakiminin qadın olması motivi isə nağıllarda "alt dodağı yer süpürən, üst dodağı yer süpürən" div qarısı motivi ilə özünü göstərir. Qəhrəman isə axirətlə əlaqəli olur, ya o biri dünyanın sakininin tüpürcəyindən, ya oradan gətirilmiş meyvədən dünyaya gəlir.

İnanca görə, o biri dünyanın ağacının hər yarpağı bu dünyada bir insana məxsusdur. Yarpaq yerə düşəndə o yarpağın adamı ölür. Yarpağı yerə düşəndə dəydiyi yarpaqların məxsus olduğu insanların qulaqları cingildəyir.

Ölüm və əbədi həyat

Mikayıl Abdullayevin "Dədə Qorqud" dastanına çəkdiyi illüstrasiya

Azərbaycanlılarda məhsul mövsümü başlanarkən dan yeri ağarmadan və günəş çıxmadan yığılan ilk almanın "Əbədi həyat" verdiyinə inanılır. Xalq arasında yayılan bir əfsanəyə görə, İsgəndər Zülqərneyn dirilik suyunun Şirvanda, Cənnətə bənzəyən Gülüstan-i İrəmdə olduğunu öyrənmiş və ora getmişdir. Suyun xəstələri müalicə etməsi Azərbaycan nağılında özünü göstərir. Assimmetrik, tüksüz və at kimi doğulan uşaq su vasitəsilə dirildilir.

Ölümü çatanın isə ulduzu düşər. Həmin şəxs ulduz düşməsinin ona yox, başqasına aid olduğunu fikirləşib, "Ulduzum yerində" və ya "tu-tu-tu" deyə bilər. Digər bir inanca görə isə, hər insanın göydə bir uğur ulduzu vardır. Ona baxarsa, ölər. Bundan başqa, inanılır ki, hər insanın həyatı bir iplə göyə bağlıdır. Əgər o ip qırılarsa, insan ölər. Buna görə də "İpin qırılsın" ifadəsi bəddua olaraq istifadə edilir. Azərbaycan nağılında isə şər ruhlu qızın barmağı kəsiləndə o, ölür. Bu, ruhun barmaqda olması inancı ilə bağlıdır. Azərbaycan hekayələrində məğlubedilməz qəhrəmanların sinəsində başlayıb, dizinə qədər gələn tükü onun həyat gücünü təmsil edir.

Qədim türklər ölümü uçmaq kimi dəyərləndirirdilər. Bu inanc, Azərbaycanda ölən olanda istifadə edilən "ruhu bacadan uçdu" deyimi ilə yaşayır. Burada ölən şəxsin Tanrının sevgili qulu olduğu, Tanrının onu öz yanına qanaqlandıraraq aldığını göstərir. Qədim mifoloji inanclara görə, ölüm yeniliyin və gücün mənbəyi olaraq görülür. Ölünün yuyulduğu taxtanın üstündən keçirilən qadının uşağı olacağına inanılır. Bu mifoloji inancla bağlıdır. "Qul Mahmud" adlı Azərbaycan dastanında ölülərin başında şeir oxumaqla onlar dirildir. Bu, "Manas" dastanında dua ilə dirildilən igidlər motivi ilə oxşarlıq təşkil edir.

İnanclarda çox ağlayan və uğursuz adamlarla qarşılaşmaq ölümə işarə olaraq qəbul edilir. Bundan başqa, qəbiristanlığın yanından keçənləri Qaranın basacağına inanılır. "Ozan" əfsanəsində ölümsüzlərin yaşadığı ölkədə "ölüm" sözünün istifadəsi qadağan idi. Fikirləşəndə və danışanda bu sözdən istifadə etməyənlərə ölümsüzlük bəxş edilirdi.

Döyüşdə övladlarını itirən ailələr evlərindən qara yas bayrağı asarlar. Azərbaycanda ölən bir şəxs üçün onu "torpağa əmanət etdik" deyilər. Beləliklə, torpaq dəyərli hesab edilən ölülərin əmanət ediləcəyi dəyərli bir yer sayılır. Ölümün ən günahkar insanı belə "təmizlədiyi"nə inanıldığı halda bəzi insanlar üçün "onu yer də qəbul etməz" deyilər. Ölümü çatan insanın canının gec çıxması isə onun sevdiyi bir adamı görmədən ölmək istəməməsi kimi başa düşülər.

Şamanın ölən adamın ruhunu axirətə yola salma mərasimi Azərbaycan nağıllarında dəryaya atılmış sandıq motivi ilə özünü göstərir. Qəhrəmanın sandığa qoyulması müvəqqəti ölüm, suya atılma isə axirətə yola salma kimi başa düşülür. Beləliklə, qəhrəman o biri dünyaya qovuşar. Sandığın açılması isə qəhrəmanın ölüb-dirilməsi deməkdir.

Mifoloji dünya tarixi

Aləmin yaranması

Usta Qənbər Qarabaği tərəfindən Şəki xan sarayının kiçik zalında çəkilmiş "Həyat ağacı" təsviri. Reproduksiya. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Azərbaycan mifologiyasında ilk insanın mənşəyi, digər insanların ondan yaranması, Yer üzündə böyük daşqından sonra həyatın canlanması, beş müqəddəsə (od, metal, daş, torpaq və su) ehtiram göstərilməsi, ağacların da ehtiram göstərilən obyektlər arasında olması ilə bağlı mətnlər vardır. İnsanların yaranması ilə bağlı müxtəlif mifik mətnlər vardır. İlk insanın Böyük Ana Kyubey xatunun bətnində yerləşən həyat ağacından yaranması ilə bağlı fikir mövcuddur. Bütün bu mövzular təbiət hadisələrinin, heyvanların, səma cisimlərinin mövcudluğunun qısa nağıl şəklində təqdim olunduğu miflərin strukturlarına daxil edilir və bununla da dünyanın animistik modeli qurulur.

Azərbaycan miflərində hər şeyin başlanğıcında yalnız ya Tanrı olur, ya da böyük dərya (okean) olur, ya da heç nə olmur. Miflərin birində heyvanlar, həşəratlar, bitkilər, ağaclar, daha sonra ağaclar qəfildən yaranır. Digərində isə, əvvəlcə Tanrı böyük dəryada qiymətli daşlar yaradır, daha sonra bu daşlar cinlər tərəfindən götürülür, səma, ulduzlar və Ay yaranır. Azərbaycan kosmoqonik mifləri təktanrıçılığa uyğun baş verir.

Qədim bir Azərbaycan əfsanəsinə görə, əvvəlcə göy və yer, daha sonra heyvanlar, bitkilər və insanlar yaradılmışdır. İnsanların sayı artdığı və yerə sığmadıqları üçün bir-birləri ilə mübarizə etməyə başlamışdılar. Bundan sonra əvvəl bitişik olan göy və yer bir-birindən ayrılmışdır. Əvvəlcə göyün, sonra isə yerin yaradılması, göyün yeddi qat olması inancı mövcuddur. İlk qat torpaqdır, digərlərində isə mələklər vəzifələrinə uyğun olaraq yaşayırlar. Yeddinci qatda Tanrı taxtında oturub dünyanı idarə edir.

Azərbaycan mifoloji mətnlərində suyun yaradılışda oynadığı rol xüsusilə qiymətləndirilir. İnanca görə, ilk əvvəl bütün yer su ilə örtülmüşdü. Allah suyu lil edir, sonra onu qurudub torpaq edir. Torpaqdan bitkilər cücərir, insanlar yaranır.Şah İsmayıl Xətainin "Gövhəri ab eylədim, tutdu cahanı sərbəsərp" sözləri də yaradılış dövrünə, yerin su ilə əhatə olunan ilk dövrünə işarədir.

Təbiətin formalaşması

Səma cisimləri ilə bağlı mifologiyada, onların bir-biri ilə danışır, mübahisə edir, cinlər və divlərlə döyüşürlər. Səma cisimləri bir-birlərinə və insanlara aşıq olur, digər hekayələrdə isə insanlar səma cisimlərini sevirlər. Səma cisimləri əvvəl yaşadıqları Yeri tərk edib, səmaya yüksəlir və ərazilərini bölürlər. Səmanın özünün də bir vaxtlar Yerlə bir olması ilə bağlı miflər vardır.

Günəş və Ay. Macar divar rəsmi

Azərbaycan miflərində Günəşın qız, Ayın isə oğlan uşağı olması fikri vardır. Günəş və Ayın münasibəti bacı-qardaş, 2 qardaş, ana-oğul, sevgililər və s. şəklində təsvir edilir. Bir əfsanəyə görə, Ayın Günəşdən xoşu gəlir, onu narahat edirdi. Bir gün Ay Günəşi qovalayanda Günəş yerdən palçıq götürüb, Ayın üzünə çəkir. Bundan sonra, Ayın üzündə həmişə ləkə olur. Digər bir əfsanədə isə, yola gedə bilməyən Ay və Günəşi analadı lənətləmişdir ki, bir daha görüşməsinlər.

Azərbaycan inanclarında Qərb ulduzunu görən şəxs uğurlu qəbul edilər. Ülkər ulduzunun yaranması ilə bağlı əfsanə mövcuddur. Əfsanəyə görə, Ülkər adlı qızı atası ot qarşılığında ağa ilə evləndirmək istəyir. Ülkər göyə yalvararaq ot gətizdirir və daha sonra göyə qalxır. "Karvanqıran" əfsanəsində isə göydə Ülkər ulduzunu gördüyünü fikirləşən karvan gözətçisi bütün karvanın borana düşməsinə səbəb olur. Həmin Yalançı Ülkər ulduzu "Karvanqıran" adlandırılır.

Günəşin övladları ilə bağlı mifə görə, kainatın yaradıcısı və idarəçisi olan Günəşin naxələf övladları Qış, Duman və Bulud onun istəkli övladı Şüanı əsir edib, təndirə salırlar. Günəş geri qayıtdıqdan sonra Qış yer üzündən qovulur, Duman qayalara, Bulud isə dağlara göndərilir. Bu mifə görə insanlar Saçlı qızın törəmələri və Günəşin istəkli nəvələridir. Dağ, Qaya, Təpə, Düzən, Çay, Dəniz isə Günəşin oğlan övladlarıdır.

Dağlar və dərələr qonşuluq münasibətərinin fiziki toqquşmalara çevrildiyi miflərin qəhrəmanları olur. Məsələn, qonşusu ilə dava edən dağ parçalanır və ya "hamilə qalmış" dağ balaca bir dağ doğur. Bu dağlar "Böyük dağ" və "Balaca dağ" adlandırılır. Xalq arasındakı bir rəvayətə görə, Fatma qadın yeddi rəngdə yumaq dolayıb altına qoyduqdan sonra, əsən külək səbəbiylə yumaq diyirlənib getdiyi üçün Yel iyəsi Heydərə əsəbiləşir, belindəki ox və yayı çıxarıb onu vurmaq istəyir. Ancaq Heydər qaçmağı bacarır, yunları göyün yeddinci qatında gizlədir. Beləliklə, göy qurşağı yaranır.

Bir əfsanəyə görə keçmiş zamanda il aylara bölünəndə hər aya 32 gün verilir, Boz aya isə 14 gün düşür. Boz ay inciməsin deyə hər ay Boz aya 1 gün verir. Boz az yenə qısa qaldığı üçün bəzi aylar yenə ona gün verir. Ancaq Boz ay başqa aylardan gün aldığı üçün günləri hava şəraiti baxımından bir-birinə oxşamır.

Əcdadların dövrü

Məhəmməd Siyah Qələm albomundan rəsm

"İnsan nəsli" adlanan əfsanəyə görə insan nəslinin yaranması 3 mərhələdən ibarətdir. Birinci nəsilin ömrü 500–600 ildir, uca və enlikürək olurlar, qazmada yaşayırlar. Birinci nəsilin sayı artanda yerdə yaşamaq üçün imkan olmayacağını görən Allah ömrü azaldaraq 300 il edib. İkinci nəsil artandan sonra Allah ömrü azaldıb 70–100 il edir (üçüncü insan nəsli).

Bir əfsanədə Allahın yer üzündə yaratdığı varlıqların 4 qrupa bölündüyü bildirilir: birincisi insan başlı adamlar, ikincisi aslan başlı vəhşi heyvanlar, üçüncüsü inək başlı ev və qoşqu heyvanları, dördüncüsü isə bütün digər canlıları, o cümlədən heyvanları, quşları və digər həssas varlıqları əhatə edir. Onların hamısı quş başlı dörd nəhəng mələyin himayəsi ilə təbii fəlakətlərdən, istidən, soyuqdan, lənətdən və əzabdan qorunur.

İnsanların əvvəlcə nəhəng olduğu, daha sonra balacalaşdığı ilə bağlı mif mövcuddur. Buna görə də köhnə məzarların içində tapılan böyük sümüklərin azmanlara aid olduğu iddia edilir ("Uğuz ölçüsü"). Bədəni böyük olan insanlara da "Uğuzdan qalma" deyilər. Azərbaycanın bəzi bölgələrində yazıya alınmış rəvayətlərə görə, uğuzlar (1000 il ömür) və ya uzunlar (300 il ömür) əvvəllər yaşamış, iri cüssəli, azman varlıqlardır. Onlardan danışılanda "bizim əcdadımız olub" deyilər. Uzunlar insan irqini meşədə tapmış, uzunların qocası gələcəyi görərək insanların uzunları əvəz edəcəyini bildirmişdir. İlk nəhəng insanlardan birinin Abazar adlandırıldığı və Arazın bir tayından o biri tayına tək addımla keçə bildiyi haqqında mətn mövcuddur.

Azərbaycan mifik inanclarına görə, kainatdakı hər şeyin adını Dədə Qorqud vermişdir. Dədə Qorqun igidlərə "ər" adı verməsi onu demiurq (yaradıcı) və mədəni qəhrəman statusuna yüksəldir. Azərbaycanda qadınların dağa baxarkən yaşmaq vurub, "qaynatam baxır, ayıbdır" deməsi, həmçinin dağlara baba deyilməsi dağın qadının ərinin və qaynatasının soy dağı olaraq təsəvvür edilməsi ilə əlaqədar ola bilər. Azərbaycan türklərinin inanclarında suyun kultlaşması suyun baba, əcdad olması, övlad bəxş etməsi, suya and içilməsi şəklində üzə çıxır.

İnanclarda, Hal (Hal anası) "nəsli tükənmiş qohum" olaraq qeyd edilərdi. Onların dövründən qalmış yerlər olaraq xarabalara yaxın ocaq yerləri və qəbirlər göstərilərdi. Ancaq bəzi hekayələrdə Hal anasını ələ keçirdikdən sonra onu evə gətirib özünü arvad edən adamlardan bəhs edilir. Hətta bu adamlar Hal anasından əjdaha boyda uşaqlara sahib olardılar.

Azərbaycanlıların inanc sistemində vacib yer tutan pir və ocaqların adlarında "baba" və ya "dədə" sözünə tez-tez rast gəlinir. Burada qədim türbə və ziyarətgahların daşıdığı Diri Baba, Qırxlar Baba, Yel Baba, Ağ Baba və Atlı Baba kimi adlar tarixi müqəddəs mərasimlərlə bağlıdır. Azərbaycan mədəniyyətində babalıq adı daşıyan əsatiri obrazlar çoxdur. Alqış və qarğışların deyilməsində onlara müraciət edilir. Bunlara misal olaraq Aran Baba, Piri Baba, Şah Baba, Baba Dərviş misal göstərilə bilər:

Böyük Daşqın və Nuhun soyundan gələn Türk

İlanlı dağın mənzərəsi. Naxçıvan MR

Azərbaycan miflərinin əhəmiyyətli bir hissəsi Nuh peyğəmbər, onun gəmisi, dünyanı Böyük daşqından xilas etdiyi yer olan Ağrıdağ haqqındadır. İnanclara görə, Nuh peyğəmbər İlandağ, Ağrıdağ, Kərki dağlarına ad vermişdir. Nuh peyğəmbər Tanrıdan xəbərdarlıq aldıqdan sonra gəmini tikməyə başlayır, bu işdə ona Ac pəhləvan kömək edir. Gəmi yeddi sənətkar usta tərəfindən hazırlanır. Tufanın başlanması əlaməti isə təndirin yarıya qədər su ilə dolmasıdır.

Azərbaycan daşqın əfsanəsində nənə bəlkə də peyğəmbərlik qabiliyyəti ilə nəvəsinə daşqın olacağını deyir. Nənən xilas olmaq üçün hündür yerlərə (dağlara) çıxa bilməyəcəyini başa düşəndə nəvəsindən özünü xilas etməsini istəyir. Nənəsinin sözünə əməl edən uşaq beləcə xilas olur. Sular çəkiləndə ətrafa baxan Nuh peyğəmbər gəmiyə minmədən xilas olan bu uşağı görəndə çox təəccüblənir və ona "Diriq" (Diri) adını verir.

"Nuhun gəmisi" daşqın mifinin hekayə planını istifadə edən "bozqurd" mifi bu totemin mənşəyini izah edir. Mifə görə, daşqın bitdikdən sonra Nuhun sağ qalan oğullarından biri olan Türk bir qoyun və qoç götürüb adaya düşür. O, qismən suya qərq olmuş ərazidə qoyun sürülərini otarır. Türk burada 450 il vaxt keçiri və onun sürüsü həddindən çox artır. Zaman keçdikcə mal-qaranın yemi azalmağa başlayır və aclıq təhlükəsi yaranır. Bir gün qurd sürüyə hücum edir və sonra dağın yarığında gözdən itir. Canavarın ardınca gedən Türk sürüləri üçün qida ilə zəngin gözəl vadilər kəşf edir. Nəticədə "bozqurd" türk xalqlarını və onların totemini təmsil edən simvola çevrilir.

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Türk adlı padşahın Nuhun oğlu Yafətin böyük oğlu və vəliəhdi olmasını qeyd edir. Azərbaycan mifik mətninə görə, Türkə qurtuluş yolunu bozqurd göstərmişdir. Türk nəsli artarkən qeyd edirdi: "Bozqurd bizim xilaskarımızdır. Əgər, o, yol göstəməsə idi, nə mən olardım, nə də siz… ona görə də, Bozqurda həmişə inanmalısınız." Qurdun təhqir edilməməsi, qurd görəndə salavat çəkilməsi haqqında deyimlərin olması onun əcdad funksiyasını göstərir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Qazan xan öz soyunu erkək qurdla əlaqələndirir.

Aləmin ölüb-dirilməsi və sonu

Axar su. Oğuz rayonu

Azərbaycan inanclarına görə, aləmin yatdığı vaxt Novruz bayramına açılacaq gecədə axar sular dayanıb, yenidən axanda baş verir. Bu vaxt bütün canlılar və cansızlar yatıb-oyanır. Bunun mənası ölüb-dirilmədir. Aləmin yatdığı vaxta yaradılışdan bəri keçmiş bütün zamanlar daxildir. Dünya təzələndiyi üçün bu vaxt yaradılışı təmsil edir. Aləmin yatdığı vaxtın içərisində dünyanın başlanğıcından bir an qalmışdır və ona görə də bu vaxt təbiətin ölüb-dirilmə dövranında əbədi yaşayışın simvoludur. Bu anlayış təbiətin davamlılığına aid inancdan gəlir, ölüb-dirilmə motivində türk tenqriçilik inanclarının izləri görünür.

Azərbaycan mifik mətnlərinə görə, dünyanın sonu gələndə bütün canlılar öləcək, yalnızca qarı nənə və qurd qalacaq. Dünyanın sonu ilə bağlı Azərbaycan miflərində qarı obrazısının mövcudluğu, bu mövzuların kosmoqonik miflər arasında olması nəzərə alındıqda, dünyanın yaradılış dövründəki "ulu ağ ana" motivini xatırladır. Dünya fəlakəti haqqındakı Azərbaycan miflərində rast gəlinən mifik "qarı" motivi ölüb-dirilmə ilə bağlı olaraq dünyanı simvolizə edir. Bu faktlar onu göstərir ki, "qarı" motivinin qaynağı yaradılış dövründəki İlahi ana ideyasıdır və onun izlərini daşıyır.

Azərbaycan miflərində qarı ilə bir yerdə qiyamətə qalan qurdla bağlı da deyimlər mövcuddur. Uzun ömür yaşamağın simvolu olan "qurd ilə qiyamətə qalmaq" deyimi mənşəyini qədim inanclara əsaslanan türk mifologiyasından alır. Qurdla bağlı belə bir Azərbaycan mifi mövcuddur:

Qiyamət günü sura üfürüləndə yer üzündəki bütün canlılar öləcək. Bütün dağlar dağılacaq. Ağaclar köklərindən qoparılaraq sovrulacaq. Dəhşətli bir külək aləmi alt-üst edəcək. Bütün canlı və cansız varlıqlar yox olanda bozqurd sağ qalmaq üçün mübarizə aparacaq. O dəhşətli küləkdə əvvəlcə onun tükləri töküləcək, sonra dərisi soyulacaq, əti bədənindən parça-parça ayrılacaq. Əziyyət çəkəcək, susacaq... Amma son ana qədər ayaqları üstündə qalacaq. Azərbaycan mifik mətni

Mifoloji varlıqlar

Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı

Pəri surətinə çəkilmiş eskiz. Əzim Əzimzadə

İslam dinindən Azərbaycan miflərinə hər şeyə gücü çatan və mərhəmətli Allah, insan həyatının müxtəlif istiqamətlərində qoruyucu rolu oynayan mələklər və s. əlavə edilmişdir. Azərbaycan mifologiyasında nəhənglər, divlər, əjdahalar kimi mifik və yarımmifik xarakterlər mövcuddur. Divlər Azərbaycan nağıllarında ən çox rast gəlinən varlıqlardır. Nəhəng, eybəcər, tikili və fiziki cəhətdən güclü olan divlət xəzinələri qoruyurlar, adətən, qızları qaçırırlar. Bəzi miflərdə divlərin canı şüşə qabdakı quşda saxlanılır. Üç, yeddi və qırx başlı divlər vardır. Şahzadə Mütalib nağılı misalında olduğu kimi müsbət divlər mövcuddur.

Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başqa yerlərə uça bilirlər. Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.

Azərbaycan mifologiyasında əjdaha bir tərəfdən ilahi gücü, yağışları, suları, bərəkət və bolluğu, digər tərəfdən isə şər və qaranlıq qüvvələri simvolizə edən ikili mövqeyə malikdir. Bəzi miflərdə əjdahalar iri ilanlardır, əslində əvvəllər ilanlar daha böyük olmuşdur və insanlar qorxmasın deyə Allah onları insanın gözündə kiçiltmişdir. Azərbaycan miflərindəki əjdahalar üç, yeddi və qırx başlı olur və onu öldürmək üçün qəhrəman əjdahanın bütün başlarını kəsməlidir. Bəzi hallarda əjdahanın kəsilmiş başı yenidən dirilə və qəhrəmana hücum edə bilər. Bəzi miflərdə əjdahalar günəşi örtən buludla eyniləşdirilir, digərlərində isə Simurq quşunun yumurtalarını yeyirlər (məsələn, "Məlikməmmədin nağılı"nda). Azərbaycanlıların mifologiyasında İran mifologiyasındakı zəhhakdan qalma şər iblis adətən əjdaha (çox vaxt çoxbaşlı) şəklində təmsil olunurdu. Azərbaycan miflərində əjdaha su və yağış buludları ilə əlaqələndirilir. Xüsusilə, Azərbaycan mifik ideyalarına görə əjdaha göldə yaşayır. Bəzi Azərbaycan miflərində əjdərha hamilə qadının bətninə girib uşağı öldürür.

Azərbaycan mifologiyasında "Ağac kişi" və ya "Meşə adamı" dağ meşələrində yaşayan ruhdur və tüklü formada olur.Qulyabanı (qulaybanı, biyabanqulu) isə çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayır, gecə yolçularını qorxudur. Onlar gecə at sürməyi və atın yalını dolaşdırmağı xoşlayır. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılarsa, insanın əmrində olurlar.Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlarlar.

Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilmə ilə bağlı, nadir hallarda ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər.

Mağara sakinləri (əcinnə, cırtdan) və nəhənglər (divlər) haqqında miflər də mövcuddur. Nəhənglər əvvəllər yeraltı yaşayış yerlərində və ya qədim mağaralarda yaşamış, qırxıncı otaqda, qırx qıfılın arxasında saxladıqları inanılmaz xəzinələri — qızıl, mirvari və saysız-hesabsız, müxtəlif qiymətli daşları mühafizə etmişdir. Mağarada qoyun sürüsü ilə yaşayan tək gözlü nəhəng Təpəgöz də Azərbaycan miflərinə daxildir. Azərbaycan ərazisində nəhəng, kəsilməmiş daşlardan tikilmiş meqalit tikililərin xarabalıqları qorunub saxlanılmışdır. Onları inşa edənlər Azərbaycan əfsanələrinə görə 30 metr hündürlüyündəki nəhənglərdir. Hekayələrdə insanın troqloditlər, nəhənglər və bədhəybətlərlə mübarizəsi, onların üstün fiziki gücünə baxmayaraq, insanın tam qələbəsi ilə başa çatır.

Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün "…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur.

Tanrılar

Əsas məqalə: (Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı#Tanrılar)

Al anası. Əzim Əzimzadə, 1939

Azərbaycanlılarda tanrını göylə düşünmə düşüncəsi var. Tanrıya şükür edilərkən Günəşə dönər və ya şükür edilən nemət Günəşə çevrilərdi. Günəşdə ilahi bir hikmət olduğu qəbul edilərdi. Ənənəvi türk xalq inanclarında Tanrının göylə əlaqələndirilməsi İran Azərbaycan türkləri arasında "göydəki Tanrıya and olsun", "göy haqqı", "ay haqqı" kimi deyimlərdə yaşadılır. "Göy haqqı" xüsusilə göyün müqəddəsliyinə işarə edir. Tanrının göylə bağlantısını göstərən digər Azərbaycan deyimləri bunlardır: göyə üz çevirmək (tanrıya yalvarmaq), göyü təpəsinə düşmək, tanrısı yerə tökülmək. Azərbaycanlılarda Ulu Tanrıdan bəhs edilərkən "varlı və neməti bol olan" mənasında "bayat" adı istifadə edilir.

Sayanın bir şaman tanrısı olduğu və sayaçılığın kökünün Azərbaycandan çıxdığı düşünülür. Monqol dilində tanrı mənasında istifadə edilən "Yaya", "Dz'aya" ve "Dzayagg" sözləri ilə saya arasında əlaqə sayaçılığın şamanizmdən gəldiyini göstərir. Saya ilə bağlı inanc Altaylara, ordan da Anadolu və Azərbaycana köhnə şaman türk-monqol mədəni mühitinin təsiri ilə gəlmişdir. Azərbaycanda istifadə edilən sayaçı sözləri mənaca heyvanların ilahiləşdirilməsinə qədər gedib çıxmış, qədim türk köçəri həyatını yenidən canlandırmışdır. Digər bir şaman tanrısı olan Qodu isə günəşi çağırmaq üçün istifadə edilir. Araşdırmaçılar onun bir büt-ilahə olduğunu və ya Günəş və Ayı təmsil etdiyini düşünür.

Al Ana və ya Hal anası türk xalqlarında məfni rol oynayan ilahədir. Azərbaycan miflərində Hal anası qırmızı rəngli geyimləri olan, qırmızı saçlı bir qadındır. Doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq. Azərbaycan dilində Al inancının izlərini "Al apardı", "Al vursun" kimi ifadələrdə görmək mümkündür.

Azərbaycanın bir sıra bölgələrində Humay adlandırılan qayalar və onunla bağlı inamlar qədim türk tanrısı Umayın ana kultunun hələ də mövcud olduğunu göstərir. Bura gələn uşaqsız qadınlar başını qayaya qoyub yatar, uşaqlar isə sümüyü bərkisin və tez yerisin deyə qayanın altındakı deşikdən keçirilərmiş. Qubadlı rayonun Qaracallı kəndində isə Umay kahası mövcud olmuşdur. Umay kultu ilə İslamdakı Fatimənin birləşməsi nəticəsində Fatma Qarı obrazı ortaya çıxmışdır.

Azərbaycan nağıl qəhrəmanı Tufan Divin qız qaçırarkən ildırım çaxması motivi bu divin İldırım tanrısının izlərini daşıdığını göstərir. Onun oğlu Tapdıq Göy oğlu kimi göydən yerə atılır və tapıldığı üçün adına Tapdıq deyilir. Eynən İldırım tanrısının övladlarında da bu motiv görülür. Beləliklə, Tufan divin oğlu Tapdıq türk və monqol əfsanələrində şeytani qüvvədən təmizlənməsi üçün göydən yerə göndərilən Tanrının övladları şəklindəki əfsanəvi qəhrəmanlar qrupuna aid olunur.

Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Digər türk xalqları ilə ortaq örnəklər Al Dədə, , Alvız (Dağ Ana), Andar xan, Qanım Xan və s.-dir. adlandırılan, türk mifologiyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsi, Ev iyəsi, , , , , Yer iyəsi daxildir.

Yel Baba obrazı keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılırdı: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!" Küləklə bağlı digər bir obraz isə Heydər idi. O, "Heydər, Heydər, əs də gəl. Yeddi xırman bas da gəl." deyə çağrılardı.

Ruhlar

Ağac kişi və ya Ağac iyəsi.

Azərbaycanın bəzi bölgələrdə dədə-baba ruhlarının yad edildiyi cümə günləri Adına günü adlandırılır. Burada istifadə edilən "Adna-Ayna" sözünün ruhlar aləmi ilə əlaqəsi vardır. Bu günlə bağlı bir çox inanc və fikir mövcuddur. Azərbaycan inanclarına görə, ölülərin ruhları bu gündə öz evlərini ziyarət edir. Ölülərin ruhlarının dünya ilə əlaqəsi ilə bağlı olaraq "ruh ölçmə" inancı vardır.

Azərbaycanlılara görə, qoruyucu ruhlar olan Sahiblər (iyələr) gözə görünməzlər, nəyin sahibidirlərsə, orada yaşayarlar. Su sahibi onlar arasında ən üstün olandır. Ona görə də səhər suyun yanına gedəndə Su sahibinə salam verərlər. Təmiz suya çirkli su tökmək qadağandır. Azərbaylılarda "bizdən yaxşılar" ifadəsi cinləri ifadə etmək üçün istifadə edilən adlandırmadır. "Bizdən yaxşılar" ayağın altı da daxil olmaqla torpağın hər qarışında mövcuddurlar. "Bizdən yaxşılar" Sahiblər (iyələr) kimi gözə görünmürlər, ancaq heç nəyin sahibi, yəni qoruyucu ruhu deyildirlər. "Bizdən yaxşılar"ın ağac altında, qaranlıq yerlərdə, su kənarında, təbiət ərazisində yaşamaqları onların şər qüvvələrin əlində oduğunu göstərir. Azərbaycanda şər ruhlardan qorunmaq üçün oğlan övladına 15 yaşına qədər qız paltarı geyindirilməsi adəti mövcuddur.

İnanclara görə, qaraçuxa müsbət qəhrəmandır, evin girişində dayanır, ancaq gözə görünmür. Evə girəndə qaraçuxaya salam verilməlidir. Digər bir inanca görə isə, evin girişinin öz sahibi var, ona "astana cini" deyirlər. Hava qaralmağa başlayanda evin girişində oturmaq və ya əli qoynunda durmaq olmaz. Ev iyəsi adlandırılan varlıqlar isə evin işığının söndürülməsini istəmirlər. Evə girəndə onları salam verilməlidir ki, qaçıb evin bərəkətini özləri ilə aparmasınlar, ev xarabaya dönməsin. Maraqlıdır ki, bu qayda həm də şər qüvvələr olan "Bizdən yaxşılar"a aid edilir. Kimsənə adlı ruhlar isə quş cildinə girib insanın yuxusuna girər, evə bərəkət gətirər.

Əcinnələr isə hər yerdə mövcud ola bilən şər ruhlardır. Atəşdən yaradılıblar, içlərində müsəlman və kafir olanları var. Əcinnələr hava qaralanda, su iməyə gedəndə və ya ağac altında oturarkən insanlar vurarlar. Əcinnənin vurduğu adamın bədəni göyərər və bir müddət sonra ölər. Onun düzəlməsi üçün Günəşə dua edərlər. Vurulan adam müsəlmandırsa, əcinnə onu bağışlayır.

Ərdov və ya ərdoy azərbaycanlıların inanclarında su ruhunu təmsil edir. Onun insanlara heç bir ziyanı dəymir. Ölü basdırılanda ərdov qəbirə yaxınlaşmasın deyə 3 gün qəbirin üstündə şam yandırılır. Azərbaycanın qərb bölgələrində qulyabanıya aid edilən xüsusiyyətlər ərdova da aid edilə bilər. Bundan başqa Azərbaycan dilindəki "Suya de, eşitsin, ərən köməyinə yetişsin", "yalan desən, səni suyun ərənləri vursun" kimi ifadələr mifik mənasını qorumuşdur.

Mifoloji fikirlərin təsnifatı

Mifik quş Simurq. Sitarə Rəhimova

Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, qaba ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur. "Qurdun oğlu" mifində dişi qurd tərəfindən bəslənilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir. "Xilaskar qurd" mifində müqəddəs qurd türkləri xilas edir, onlara qurtuluş yolunu göstərir. İlanlar isə bəzi mif və inanclarda insanlara heyvanların dilin öyrədir, xəzinələrin insanlarla paylaşır, digərlərində mənfi obraza sahibdir, zəhərli varlıqlar kimi tanınır.

Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması görüşləri vardır. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə "Ruhu səni tutacaq" qənaətinə gəlirlər. Yerə qaynar su atanda "Torpağın ruhunu incitdin" deyirlər. Quşa daş atanda "Onun ruhundan qorx!.." xəbərdarlığını edirlər.

Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur. Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar.

Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aidliyi mövcuddur. Daş beşikdən tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir.

Ağacın üzərində qoç buynuzu

Magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Əski azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu verirdilər. Onun çəkicini adi suya salır, alınan yaxalantını magik gücə malik hesab edirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar.

Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir silsilə sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında (dağlardan) böyüklər olaraq söz açılır.Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü.

Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlinir.(Ağac kultu) geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki "Qoz piri"ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə "Zoğal pir" var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar.

Mədəniyyətdə yeri

İblis. Pəri cadu (pyes)

Azərbaycan şairi İzzəddin Həsənoğlu "Kitabi-Sirətin-Nəbi" məsnəvisində yaradılışla bağlı düşüncəsini bəyan etmişdir. Bu fikirlər Göytürk abidələri ideyaları ilə uyğun gəlir. Həsənoğlu türk millətinin yerin və göyün oğlu olduğu fikrinə əsərində yer vermişdir: "Gög atamuz yir anamuzdur yeġin. Ol ikinüñ oğlıyuz biz üş hemin." O, görün yarılması inancına əsərində yer vermişdir. Azərbaycanlılarda da bərk yağış yağanda göyün yarılacağı ilə bağlı inanc vardır. Həsənoğlu əsərində uçmağa, göylərlə Tanrının əlaqəsinə yer vermişdir. Həsənoğlu dəmirin göydən bir hədiyyə olduğunu vurğulamaq üçün "göy dəmir" ifadəsini işlətmişdir. O, əjdahanı həm nağıl tipində, həm də böyük ilan cildinə girmiş divlər şəklində istifadə etmişdir.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev əsərlərində mifoloji ünsürləri ustaca istifadə etmişdir. Onun "Pəri cadu", "Qırmızı qarı", "Dağılan tifaq" əsərlərində iblis, şeytan, pəri, əcinnə, dərviş, cadugər kimi qəhrəmanlara rast gəlinir. "Pəri cadu" əsərində Şərq-İslam fikrindəki iblisə sitayiş əsas ədəbi xətləri ilə verilmişdir. Qırmızı qarı xalqa zülm edən padşah və ətrafı tərəfindən öz fəaliyyətlərinə maneə olaraq görünür. Ancaq sehrləri gücləri olan qarı istədiyi vaxt yoxa çıxa bilir. Əsərdə o, qırmızı tufan elçisi adlandırılaraq müsbət qəhrəman kimi istifadə edilir.

Yusif Səmədoğlunun "Cinayət günü" romanı mifoloji qatları və canlandırdığı mifologiya ilə diqqət çəkir. İsa Muğannanın "Məhşər" romanı da mifoloji ünsürlər daşıyır.Mövlud Süleymanlı "Köç", "Şeytan", "Yel Əhmədin Bəyliyi" adlı əsərlərində mifologiya ünsürləri istifadə etmişdir. "Yel Əhmədin Bəyliyi" əsərində yeni doğulan oğlan uşağının ayaqlarının altına kəpənək tozu səpən qadın sadəcə bir mifik anda görünür.

Azərbaycanda "Bir qalanın sirri", "Sehrli xalat", "Qərib cinlər diyarında", "Əzablı yollar", "Cin mikrorayonda" kimi filmlər çəkilmişdir. "Bir qalanın sirri"nin mənfi qəhrəmanı Göygöz Kosanı Andrey Fayt canlandırmışdır.

Qalereya

• Kəlləgöz, Hal anası və Kosa. Əzim Əzimzadə
• Xortdan, hoqqabaz və qoca. Əzim Əzimzadə
• "Qərib cinlər diyarında" film afişası. Sol yuxarıda taxtda oturan Cinlər padşahı Akşaddır.
• Cırtdan və div. Azərbaycan poçt markası.
• Təpəgöz. Azərbaycan poçt markası.

Həmçinin bax

• Azərbaycan folkloru
• Azərbaycan xalq dini

İstinadlar

1. Qafarlı, 2010. səh. 50
2. Abbasova, 2023. səh. 159
3. Abbasova, 2023. səh. 158
4. Sattarov, 2020. səh. 299
5. Altaylı, 2021. səh. 87
6. Caferoğlu, 1956. səh. 66-67
7. Набиев, 1988. səh. 5
8. Набиев, 1986. səh. 51
9. Халипаева И. А. Кумыкская мифология и ее турецко-азербайджанские параллели // Языки, духовная культура и история тюрков. Традиции и современность. — 1997. — Т. II. — С. 129.
10. Beydili, 2003. səh. 414
11. Әфәндијев, 1992. səh. 132-133
12. Qafarlı, 2010. səh. 49
13. Әфәндијев, 1992
14. Набиев, 1986. səh. 55
15. Beydili, 2003. səh. 337
16. Beydili, 2003. səh. 228
17. Beydili, 2003. səh. 302
18. Beydili, 2003. səh. 529
19. Altaylı, 2021. səh. 81
20. Abbasova, 2023. səh. 156
21. Abbasova, 2023. səh. 160
22. Beydili, 2003. səh. 231-232
23. Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
24. Beydili, 2003. səh. 557
25. Beydili, 2003. səh. 75
26. Beydili, 2003. səh. 355-356
27. Beydili, 2003. səh. 285
28. Beydili, 2003. səh. 292
29. Beydili, 2003. səh. 528
30. Türk Mitolojik Sistemi 2: Kutsal Dişi – Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler – İyeler ve Demonoloji. Fuzuli Bayat. Ötüken Neşriyat
31. Beydili, 2003. səh. 29-30
32. Beydili, 2003. səh. 328
33. Beydili, 2003. səh. 441
34. Beydili, 2003. səh. 485
35. Beydili, 2003. səh. 170
36. Khudaverdiyeva, 2024. səh. 52
37. Rahimi, M. "İran Türklüğünde Geleneksel Türk İnançlarının Etki ve İzleri" . Milli Folklor 16 (2019): 147–159 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/millifolklor/issue/51228/666927 2023-08-19 at the Wayback Machine>
38. Bayat, 1995. səh. 156-157
39. Əlizadə R. Azərbaycan folklorunda təbiət kultları. Bakı: Nurlan, 2008, 174 s.
40. Kalafat, 1998. səh. 66
41. Beydili, 2003. səh. 225
42. Beydili, 2003. səh. 504
43. Kalafat, 1998. səh. 68
44. Beydili, 2003. səh. 221
45. Beydili, 2003. səh. 466
46. Beydili, 2003. səh. 568
47. Beydili, 2003. səh. 456
48. Beydili, 2003. səh. 459-460
49. Kalafat, 1998. səh. 142
50. Kalafat, 1998. səh. 54
51. Bayat, 1995. səh. 158
52. Abbasova, 2023. səh. 155
53. Abbasova, 2023. səh. 154-155
54. Türk Mitolojisinin Ana Hatlari. Yaşar Çoruhlu, 2002. 237 səhifə
55. Babək, 2011. səh. 48-49
56. Babək, 2011. səh. 40
57. Beydili, 2003. səh. 63
58. Najafov, 2019. səh. 10
59. Qafarlı, 1999. səh. 27-30
60. Qafarlı, 2004. səh. 69
61. Karakurt, 2011. səh. 144
62. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 419-446
63. Qaliboğlu, 2020. səh. 152
64. Beydili, 2003. səh. 573-574
65. Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
66. Beydili, 2003. səh. 21
67. Beydili, 2003. səh. 324
68. Türklerde Dağ Kültü Inancı Ve Altay, Tıva Ve Şor Destanlarında Dağ (Seniha Sönmez). Balıkesir, 2008.
69. Türk Mitolojisi. Bahatdin Uslu. 2014. 355 səhifə.
70. Beydili, 2003. səh. 231
71. Beydili, 2003. səh. 149-150
72. Beydili, 2003. səh. 88
73. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 20-21
74. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 330
75. İsmayıl, 2008. səh. 118
76. İsmayıl, 2008. səh. 121-122
77. ^ Sümerlilerde Tufan — Tufan'da Türkler, Muazzez İlmiye Çığ, Kaynak Yayınları, 2012, İstanbul, Sayfa: 149.
78. Оразаев Г. М.-Р. Исторические сочинения Дагестана: на тюркских языках: тексты, комментарии. — Махачкала: Эпоха, 2003. — С. 87. — 332 с.
79. Beydili, 2003. səh. 110
80. Beydili, 2003. səh. 42
81. Beydili, 2003. səh. 302-303
82. Beydili, 2003. səh. 353
83. Kızılözen, G. (2020). Metinlerarasılık Bağlamında Kurt ile Kıyamete Kalmak Anlatısının Dönüşümü. Folklor/Edebiyat, 26(104), 813-825. https://doi.org/10.22559/folklor.1341 (page 818-819).
84. Әфәндијев, 1992. səh. 154
85. Әфәндијев, 1992. səh. 156
86. Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
87. Пашаев, 2009. səh. 184
88. Әфәндијев, 1992. səh. 155
89. Басилов В. Н. Аждарха // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 50.
90. Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
91. В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
92. SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
93. Набиев, 1986. səh. 48-49
94. Каракашлы, 1964. səh. 29
95. Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010
96. Kalafat, 1998. səh. 42
97. Altaylı, 2021. səh. 82
98. Beydili, 2003. səh. 96
99. Beydili, 2003. səh. 488
100. Caferoğlu, 1956. səh. 72
101. Caferoğlu, 1956. səh. 68-69
102. Məmmədova L. SMOMPK ("Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu") məcmuəsində kiçik janrlar. // "Folklorşünaslıq məsələləri" IX bur. Bakı, 2011, s.136–145.
103. Beydili, 2003. səh. 46
104. Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). — Bakı: Mütərcim, 2007. — 272 səh.
105. Beydili, 2003. səh. 214-215
106. Beydili, 2003. səh. 547
107. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
108. Eski Türk Dini İzleri, Yasar Kalafat, 1998, Ankara (türk.).
109. Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
110. Beydili, 2003. səh. 235
111. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 23
112. Beydili, 2003. səh. 79-80
113. Beydili, 2003. səh. 455
114. Beydili, 2003. səh. 270
115. Beydili, 2003. səh. 104
116. Beydili, 2003. səh. 136
117. Kalafat, 1998. səh. 105
118. Beydili, 2003. səh. 204
119. Beydili, 2003. səh. 205-206
120. Beydili, 2003. səh. 358
121. Beydili, 2003. səh. 187
122. Beydili, 2003. səh. 195-196
123. Ələkbərova, Ülkər. Türk xalqlarının yas mərasimləri və inancları / Ü. Ələkbərova // Ədəbiyyat məcmuəsi: Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əsərləri. — 2018. — № 1. — S. 258–267.
124. И. М. Джафар-заде. Экспедиция по обследованию циклопических сооружений Азербайджана // Известия АзФАН СССР. — 1938. — № 3. — С. 38.
125. Altaylı, 2021. səh. 74
126. Altaylı, 2021. səh. 77
127. Altaylı, 2021. səh. 79
128. Altaylı, 2023. səh. 190
129. Altaylı, 2023. səh. 198
130. International Symposium on Mythology, 2019. səh. 170
131. International Symposium on Mythology, 2019. səh. 175
132. Beydili, 2003. səh. 382
133. International Symposium on Mythology, 2019. səh. 166
134. "Azərbaycan kinosunun ƏCNƏBİ QƏHRƏMANLARI - Alçaq Mazelli və Göygöz Kosa..." modern.az. 8 Fevral 2014. 2024-05-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-01.

Ədəbiyyat

• Caferoğlu, Ahmet. Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı (türk). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1-4. 1956.
• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
• Kalafat, Yaşar. Eski Türk Dini İzleri (türk). 1998.
• Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (türk). Yurt Yayınevi. 2003.
• Aynur Babək. Azərbaycan folklorunda su ilə bağlı inamlar, Bakı, "Nurlan", 2011. – 212 səh.
• Deniz Karakurt. Türk Əfsanə Sözlüyü. Türkiyə, 2011.
• Elçin Qaliboğlu (İmaməliyev). Yaradılış mifləri və Azərbaycan əfsanələri. Bakı, Elm və təhsil, 2020, 180 səh.
• Ramazan QAFARLI. MİF, ƏFSANƏ, NAĞIL VƏ EPOS (EPİK. ƏNƏNƏDƏ JARLARARASI ƏLAQƏ). Bakı, 1999.
• Ramazan QAFARLI. Azərbaycan türklərinin mifologiyası (mifik dünya modeli, təsnifat). Bakı, 2004.
• Khudaverdiyeva T. (2024). ABOUT THE CHTHONIC WORLD IN AZERBAIJANI FAIRY TALES: TIME AND SPACE. Slovak International Scientific Journal, 79, 50–54. https://doi.org/10.5281/zenodo.10480905
• Каракашлы К. Т.[азерб.]. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
• М. Сејидов[азерб.]. Азәрбајҹан мифик тәфәккүрүнүн гајнаглары (азерб.). — Б.: Јазычы, 1983.
• Набиев А.[азерб.]. Взаимосвязи азербайджанского и узбекского фольклора / Научный редактор доктор филологических наук А. Дж. Гаджиев. — Б.: Язычы, 1986. — 286 с.
• Азербайджанские сказки, мифы, легенды / Составитель, автор предисловия А. Набиев[азерб.]. Редактор Т. Рашевская. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1988. — 303 с.
• Азәрбајҹан мифоложи мәтнләри (азерб.) / Составитель, автор предисловия и комментариев Ариф Аджалов. — Б.: Элм, 1988. — 194 с.
• Сеһрли сүнбүлләр (Азәрбајҹан мифләри) (азерб.) / составитель А. Набиев[азерб.]. — Б.: Ҝәнҹлик, 1990.
• Әфәндијев П.[азерб.]. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев[азерб.]. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
• Пашаев В. П. О некоторых древнетюркских мотивах в азербайджанских вышивках // Истоки и эволюция художественной культуры тюркских народов. — Каз.: Заман, 2009.
• Qafarlı R.[азерб.]. Azərbaycan-türk mifologiyası (азерб.) / Редактор С. Рзасой. — Б.: ADPU-nun nəşri, 2010. — 405 с.
• Altaylı, Seyfettin. "MİTOLOJİDEN İZZEDDİN HASANOĞLU’NA GÖK ARKETİPİ 2024-05-19 at the Wayback Machine". Milli Folklor, c. 17, sy. 129, 2021, ss. 72–89.
• Altaylı, S. (2023). İzzeddin Hasanoğlu ve Altı Balkan Şairinin Şiirlerinde Türk Mitolojisine Ait Bazı Ortak Motifler 2024-05-19 at the Wayback Machine. Balkanlarda Türk Dili Ve Edebiyatı Araştırmaları, 5(2), 181–203. https://doi.org/10.47139/balted.1285768
• "International Symposium on Mythology" (türk). Ardahan Üniversitesi. 2-5 MAY 2019. 2023-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-01.
• Najafov, A. (2019). Azerbaycan halk inanışları 2016-01-29 at the Wayback Machine. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Konya.
• Kyzylgul Abbasova. "The Worldview Foundations of Azerbaijani Cosmogonic and Ethnogonic Myths". ALFRED NOBEL UNIVERSITY JOURNAL OF PHILOLOGY. 2023. 2024-05-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-23.
• Füzuli Bayat. MASALLARDA ÖTEKİ DÜNYA ANLAYIŞININ DÎNÎMİTOLOJİK KÖKLERİ. Bilig, 7, Güz, Ankara 1998.
• Sattarov, Rufat. "Between the Supernatural and the Natural: Aspects of Religious Beliefs among the Azerbaijani Turks". Man and Nature in the Altaic World.: Proceedings of the 49th Permanent International Altaistic Conference, Berlin, July 30 – August 4, 2006, Berlin, Boston: De Gruyter, 2020, pp. 299–312. https://doi.org/10.1515/9783112208885-036
• Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Elm, 2008, 208 s.

Əlavə oxu

• Abdullayev, B. (1995). Mythological ımage of Alarvady (Albasty) in the Azerbaijan birth rites (M. Kõiva ve K. Vassiljeva, Eds.) Folk Belief Today içinde (s. 17–22). Tartu: Estonian Academy of Sciences, Institute of the Estonian Language & Estonian Museum of Literature.
• Geybullayeva, Rahilya. "Semiolinguistic look on mythology, cultural history and meanings of places in Azerbaijan". Transcending Signs: Essays in Existential Semiotics, edited by Eero Tarasti, Berlin, Boston: De Gruyter Mouton, 2023, pp. 539–566. https://doi.org/10.1515/9783110789164-032