Azərbaycan mifologiya və folklor varlıqlarının siyahısı — azərbaycanlıların mifoloji düşüncələr sisteminə uyğun olaraq Azərbaycan mədəniyyətində mövcud olan varlıqların siyahısıdır.
Panteon
Tanrılar
Erkək tanrılar
Azərbaycan mədəniyyətində babalıq adı daşıyan əsatiri obrazlar çoxdur. Alqış və qarğışların deyilməsində onlara müraciət edilir. Bunlara misal olaraq Aran Baba, Piri Baba, Şah Baba, Baba Dərviş misal göstərilə bilər:
- Göy Tanrı və ya Tenqri. Azərbaycan dilində "Tenqri" sözündən törəmiş "Tanrı" sözü vardır. Azərbaycanlılarda Allahı göylə düşünmə təmayülü vardır. Tanrıya şükür edilərkən Günəşə dönər və ya şükür edilən nemət Günəşə çevrilərdi. Günəşdə ilahi bir hikmət olduğu qəbul edilərdi. Ənənəvi türk xalq inanclarında Tanrının göylə əlaqələndirilməsi İran Azərbaycan türkləri arasında "göydəki Tanrıya and olsun", "göy haqqı", "ay haqqı" kimi deyimlərdə yaşadılır. "Göy haqqı" xüsusilə göyün müqəddəsliyinə işarə edir.
- Ağac Ata və ya Ağac kişi. Dağ meşələrində yaşayan ruhlardır. Xoşagəlməz qoxuya sahib olub, meymunla insan arasında görünüşə malikdirlər, hər iki cinsə aid nümayəndələri tüklüdür. İnanılır ki, yemək axtaran ağac-kişilər gecənin qaranlığında bağçalara və bağlara baş çəkir, insanlar tərəfindən atılan paltarları geyirlər.
- Al Dədə. Yurd hamisi rolu oynayır. Bu mifik təsəvvür türk xalqlarında məğlubedilməz igidlərin dağa dönərək yurdu qoruması inancına çevrilmişdir. Tovuzda "Al Dədə" ocağı bununla əlaqədardır.
- Albasdı. Türk xalqları mifologiyasında mənfi varlıq olsa da, azərbaycanlılarda doğum ve bərəkətin qoruyucusudur və bəzi uşaqları dərd və bəladan qoruyar.
- Andır xan. Od tanrısıdır. "Lənətə gəlmək" mənasında "Andıra qalmaq" ifadəsi işlədilir. Qara və çirkin mənasında "əntər" sözü də işlədilir.
- Ay Ata. Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda Ay Ata eynən Günəş kimi ana olaraq təsəvvür edilir.
- Bəkil. Ov tanrısını adıdır. Boynun, başında ağ yeri olan, qulağı deşik heyvanın bir hissəsinin ov tanrısına qurban verilməsi adəti Azərbaycan və Sibir türklərində vardır. Eyni zamanda Azərbaycanda ov tanrılarına qoğal verilməsi adəti vardır.
- Cütçü Baba. Cüt təsərrüfatının hamisidir. Əkdiyi məhsul Əkinçi Baba tərəfindən qorunar, Yel Baba dənin samandan ayrılmasında iştirak edər.
- Çenbil. Dağ tanrıçasıdır. Azərbaycanlıların Koroğlu dastanında yer adına çevrilərək Çənlibel dağı olmuşdur.
- Əkinçi Baba. Əkin hamisidir, qardaşıdır. Əkinçi Baba Cütçü Babanın əkdiyi məhsula hamilik edir, məhsulun tələf olmasının qarşısını alır.
- Qanım Xan. İnam tanrısıdır. Azərbaycanda razı salına bilməyən insanlara "qanmaz" deyilir.
- Qodu. Günəş çağırmaq və ya yağış yağdırmaq üçün tanrı. Qodu-qodu mərasimi bununla bağlıdır.
- Saya xan. Heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur. Saya mərasimi bununla bağlıdır.
- Tufan Div. Zülmət dünyasının padşahıdır. İldırım tanrısının ildırım çaxanda qız qaçırması mifinə uyğunluq "Tapdıq" nağılındakı Tufan Divdə də görülür.
- Tapdıq. Tufan Divin oğludur, Göy Oğlu kimi göydən yerə atılır və tapıldığı üçün adına Tapdıq deyilir.
- Yada. Yağış yağdıran tanrıdır. Öz adı ilə adlandırılan səma daşını yerə endirmiş və ya onu yerdə himayə etmişdir.
- Yahu. Xəzərətrafı regionlarda balıqçılıq nəğmələrində adı keçir.
- Yel Baba. Keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılırdı: "Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!"
Qadın tanrılar
- Ulu Ana. Azərbaycan mifoloji mətnlərində göstərilir ki, dünyanın sonu gələndə bütün yaranmışlar ölüb gedəcəklər, tək bir Qarı nənə və bir də qurd qalacaqdır. Dünyanın sonundan danışılan esxatoloji miflərdə qarı obrazına təsadüf olunması həmin süjetlərin kosmoqonik miflər sırasına aid olması baxımından yaradılış aktındakı Ulu Ağ Ana obrazını yada salır. Azərbaycan mifoloji mətnləri içərisində kosmik qəzanı təsvir edən mif mətnindəki qarı isə ölüb dirilməni işarələyən yerin özünü rəmzləndirir. Bütün bunlar mifoloji qarı obrazının yaradılış aktındakı mifik ilahə Ana kompleksindən gəldiyini və onun atributlarını daşıdığını göstərir.
- Böyük Ana. Azərbaycan qadınları keçmişdə mərhum üçün laylalar oxuyardılar. Bu adət ölümün Böyük Anaya qayıdış olması ilə bağlı qədim anlayışı əks etdirir.
- Böyük Ana Kyubey xatun. İlk insanın Böyük Ana Kyubey xatunun bətnində yerləşən həyat ağacından yaranması ilə bağlı fikirlər mövcuddur.
- Al Ana və ya Hal anası. Pislik tanrıçasıdır. Qırmızı rəngli geyimləri olan, qırmızı saçlı bir qadındır. Doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq.
- Unuqay. Qəbiristanlıq ətrafı ərazilərdə rast gəlinir. O, çox zaman yolla gedən atlıya, yaxud arabalı yolçuya sahibsiz keçi kimi görünür. Keçinin rəngi mətnlərin əksəriyyətində ağ, yalnız bircə mətndə qara verilir. Tapıntının keçi yox, Unuqay olduğu bilinəndən sonra onun ayaqları uzanmağa başlayır. Unuqayın ayaqlarının uzanması onun güclənməsinə səbəb olur.
- Alvız və ya Dağ ana. Övladları Qoşqar, Murov və Kəpəzdir.
- Umay Ana. Azərbaycan inanclarında Humay qayasına başını qoyub yatan qadının uşağı olardı.
- Fatma qarı. Azərbaycan, Şərqi Anadolu və Şimali İraqın bəzi bölgələrində Umay Ananın vəzifələrini etnik-mədəni çərçivədə Fatma qarı motivi həyata keçirir. O, Azərbaycan inanclarında belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir. Fatma qarı yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olur.
- Yer Ana. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Türk mifologiyasında Yer Ana ilə əlaqələndirilən, zəif doğulan körpəni köhnə məzara qoyaraq bir gecə orada saxlamaq adətinin başqa bir forması Azərbaycan nağıllarında görülür. Ət parçası kimi doğulan uşaq Simurq quşu tərəfindən bir çayın suyunda üzdürülür və daha sonra uşaq gözəlləşir.
İyələr
Naxçıvan bölgəsi inancları
Əyələr və ya iyələr müəyyən təbii varlıqları qoruyan və ya onların təcəssümü olan mifoloji varlıqlar, yaxud hami varlıqlardır. iyələrin ən ulusudur.
- Bağ əyəsi. Bağa girəndə salam verilməli, bağdan çıxanda sağollaşdılmalıdır. Bağdan bir şeyin götürəndə icazə alınmalıdır.
- Canqulaz. İnsanları gecə yuxusundan ayıldan, qırmızı rəngli qara iyədir. Gündüz görünmür. Azərbaycan və Şərqi Anadoluda müxtəlif adlarla bu varlığa inanca rast gəlmək mümkündür.
- Çay nənəsi. Yaşlı qadın geyimində çayda yaşadığına inanılır. Körpüdən keçəndə suya çox baxılanda əsəbləşir və insanın başın döndürür. Başı dönən adamın gözləri qaralır və çaya düşür.
- Çən qarısı. Çən, çisək, qara dumanı torbasında saxlayır. Acığı tutanda torbasın açıb çən-dumanı boşaldır. Çən xoşuna gəlməyəndə əsib onu dağıdır.
- Çoban və sürülərin iyəsi. Naxçıvan və Təbriz türkləri arasında rast gəlinir.
- Dağ iyəsi. Dağ ruhu nurani qoca olaraq təsvir edilir.Meşkinşəhrdəki Savalan dağının zirvəsinə qoyun götürüb dağ ruhu üçün qurban kəsilərdi. Bundan başqa duaları qəbul edilən şəxslər Ulu Tanrıya bu dağın zirvəsində qurban kəsərdi. Beləliklə, müqəddəs qəbul edilən dağların yer ilə göy arasında bağlantı qurduğuna inanılardı. Bu məntiqlə Dağ iyəsinin Göy Tanrı ilə əlaqə qurduğu qəbul edilmiş, hətta dağlar göyün qapısı sayılmışdır.
- Daş iyəsi. Gürcüstan azərbaycanlılarının yaşadığı Borçalı bölgəsində ağac, su, daş kimi yer-su iyələrinə aid inanclar onların yaşadığı yerlərin ziyarət edilməsi və onlara hədiyyə verilməsi şəklində davam edir.
- Dəyirman əyəsi. Ağbaba mahalı azərbaycanlılarının inancına görə dəyirmanda yaşayır və aylı gecələrdə gözlərinə göründüyü insanlar ondan qorxarsa dəli olur, qorxmazsa dəyirman əyəsi onlara heç nə edə bilmir.
- Ev iyəsi. Hər evin bir iyəsi vardır. Bəzən adına "Ev cini" də deyilir.
- Meşə iyəsi. Azərbaycan inanclarında Meşə iyəsi rolunu oynayır.
- Heyvanların iyəsi. Azərbaycan nağıllarında pəri olaraq göstərilir. Meşə sahibi kimi təsəvvür edilən qadın hami ruhun nağıl versiyasıdır.
- Od iyəsi. Azərbaycan inanclarında odu su ilə söndürməzlər, odun ruhu inciyər.
- Ov iyəsi. Ov heyvanlarının başçısıdır. Ovçular ov iyəsini və onun baxdığı heyvanı vurmamalıdır. Mifik mətnlərdə bu iyənin maral, ayı və ceyran şəklində variantları mövcuddur.
- Pir iyəsi. Culfada yağmur pirləri deyilən ziyarət yerləri vardır. Burdan götürülən daşlar evlərdə suya salınar, pir iyəsi isə pirdə qalmış daşlar da eynən su ilə qovuşsun deyə yağış yağdırarlar. Yağış yağandan sonra gənclər evləri dolaşıb daşları toplayar, pirlərə geri qaytararlar. Oxşar inanclara Muğan və Gəncə bölgəsində də rast gəlinir.
- Su sahibi. Qoruyucu ruhlar olan Sahiblərin ən üstünüdür. Səhər suya gedəndə ona salam verilməlidir. Su çirkləndirilərsə, Su sahibi insanlara ziyan verər. Qazax inanclarına görə sudan ilk dəfə keçən ona bir şey atmalıdır.
- Ərdov (Ərdoy). Su ruhunu təmsil edən mifik varlıqdır.
- Ərənlər. Suda yaşadığına inanılan ərənlər Su ruhuna bağlıdırlar. Belə bir deyim var: "Yalan desən, səni suyun ərənləri vursun".
- Subaba/Baba Sucəddin. Çeşmələri qoruyan su iyələridir. Onlara ziyan verən insanları cəzalandırarlar. Həmçinin bax: Sucəddim ayini
- Yel iyəsi. Heydər, Yel İyəsine Azərbaycan mədəniyyətində verilən addır. Xalq arasındakı bir rəvayətə görə, yeddi rəngdə yumaq dolayıb qıçının altına qoyduqdan sonra, əsən külək səbəbiylə yumaq diyirlənib getdiyi üçün Heydərə əsəbiləşən Fatma qadın, belindəki ox və yayı çıxarıb onu vurmaq istəmişdir. Yayı düz tutmadığı üçün Heydər gülərək qaçıb, Fatma qadının yunlarını göyün yeddinci qatında gizlədib. Beləcə göy qurşağı yaranmışdır.
- Yer iyəsi. Gündüzlər insana görünməzlər və ziyan verməzlər. Gecə vaxtı isə diqqət edilməlidir.
Əcdadlar
Azərbaycanda müqəddəsin adına ata və baba sözlərinin əlavə edilməsi əcdad kultu ilə əlaqələndirilir və bu yolla qohumluq ifadə edən sözlər müqəddəslərə ehtiram göstərilməsində istifadə edilmişdir. Aşağıda əcdad kultunun bir neçə forması verilmişdir:
- Dağ. Azərbaycanda qadınların dağa baxarkən yaşmaq vurub, "qaynatam baxır, ayıbdır" deməsi, həmçinin dağlara baba deyilməsi dağın qadının ərinin və qaynatasının soy dağı olaraq təsəvvür edilməsi ilə əlaqədar ola bilər.
- Gur-Gur Baba. Göylərdə yaşayır, ildırım çaxması, leysa, yağış, sel kimi təbiət hadisələrinə səbəb olur. Ordubad və Kərkük türklərinin mifoloji inanclarında rast gəlinir.
- Günəş və ya Gün Ata. Əfsanəyə görə, Qış, Bulud-Keçəl qız, Duman (hər üçünün birləşməsindən daha sonra Kosa obrazı yaranır) və Saçlı qız Günəşin övladlarındadır. Günəş qışda kaniatı dolaşmağa gedəndə yaratdığı Yeri övladlarına tapşırır. Ancaq onlar Saçlı qızı təndirə salıb əsir edirlər. Saçlıq qızın törəmələri insanlardır.
- Qorqud Ata. Kainatdakı hər şeyin adını o, vermişdir.
- Qurd. Qurdun təhqir edilməməsi, qurd görəndə salavat çəkilməsi haqqında deyimlərin olması onun əcdad funksiyasını göstərir. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Qazan xan öz soyunu erkək qurdla əlaqələndirir.
- Su. Azərbaycan türklərinin inanclarında suyun kultlaşması suyun baba, əcdad olması, övlad bəxş etməsi, suya and içilməsi şəklində üzə çıxır. Həmçinin bax: Sucəddim ayini
- Uzunlar. Azərbaycan mifoloji mətnlərində qədim dövrlərdə uzun boylu, 300 yaşlarına qədər yaşamış varlıqlardır. Yemək istədikləri şeyi əlləri ilə qaldırıb, Günəşin qabağında pişirərlər. Onlardan əcdadlarımız olaraq bəhs edilər.
- Abazar. İlk nəhəng insanlardan biridir, Arazın bir tayından o biri tayına tək addımla keçə bilirdi.
Digər mifik varlıqlar
- Azar-bezar-kezar. Üçüz pis ruhlardır. Son Çərşənbədə azərbaycanlılar "azarım-bezarım tökülsün" deyərlər. Azar-bezar hər cür xəstəliyə deyilir.
- Boğmaca. Azərbaycanda uşaq öskürəndə və ya boğulan kimi olanda Boğmacanın uşağı boğduğu deyilər.
- Cırtdan. Azərbaycan nağıllarının qəhrəmanıdır. Araşdırmalara görə, Alov ruhunu təmsil edir. Azərbaycanda körpələr də Cırtdan adlandırıla bilər.
- Çərşənbə arvadı. Çərşənbə günü bir evdə işlər tamamlanmamış isə ora girən və ziyan vuran cadugərdir.
- Damdabacalar. Onlar köhnə evlərin, məscidlərin, dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlayarlar.
- Kəsikbaş. İslamiyyəti yaymaq və qorumaq məqsədilə ilə düşmənlərlə savaşan övliyaların savaşda başlarının kəsilməsi, başlarını qoltuqlarına alaraq müəyyən məsafəyə qədər hərəkət etmələri, kəsilmiş başın zikir etməsi bu əfsanələrin ortaq motivləridir.
- Kimsələr və ya Kimsənə. Evdə insan olmasa da, evə girəndə salam verərlər. Çünki evdə kimsələr var. Onlar evə bərəkət gətirər, quş cildində insanın yuxusuna girərlər.
- Kor kişi. Ordubad mifologiyasında yuxu gətirən, yuxunu simvolizə edən varlıqdır. Yuxusu gələn insanlar Kor kişinin onları yaxaladığını iddia edərlər.
- Körmöz. Azərbaycan, Balkan və Anadolu bölgəsində istifadə edilən "Kor şeytan" ifadəsi şeytan anlayışının Altay-Sayan mifologiyasındakı yeraltı varlıqlar olan körmözlər mənasında inkişaf etdiyini göstərir.
- Qanadlı adamlar. Göylərdən aşağı düşmüş və Kəlbəcərdəki Lök qalasını inşa etmişdilər.
- Qaraçuxa. Mətnlərdə Qaraçuxa daim evlə bağlı olur. Onun damın üstündə yatdığı, evə girən zaman Qaraçuxaya salam vermək lazım olduğu qeyd olunur. Qaraçuxanın evi tərk etməsi isə o ailənin bəxtinin bağlanması kimi yozulur.
- Qaramat. Pis ruhdur. Azərbaycan dilində "qaramat basmaq" deyimi vardır.
- Mələk. Azərbaycan inanclarında odda mələk olduğuna inanılar, od su ilə söndürülməzdi.
- Lələ. Daşdan yaranmış, ata-anası olmayan uşaqdır. Soy dağı inancı ilə bağlıdır.
- Pərilər. Onlar nağıllarda müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər. Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur.
- Su pərisi. Mələkdir, baş tərəfi adam, ayağı balıqdır.
- Şaşa. Qara rəngli, pişikdən ölçüdə balaca, yan tərəfdən qadına bənzəyən şeytani ruhdur. O, körpəni doğulmasından altı gün sonra boğa bilər. Gərək körpə tək buraxılmasın.
- Ucubılıx və ya Ucuqulu. Nəhəngin adıdır, normal insanlar onun ancaq dabanına çatır. Ucubılıxlar əvvəlcə Əlincəçayın adasında yaşayan kələntər, azman adamlar imiş. İnsanlarla anlaşıb yemək yeyəndən, yerə-göyə and içməyə başlayandan sonra cılızlaşıb adi adamlar olublar.
- Uğur. Azərbaycan atalar sözlərində, nağıllarında, əfsanələrində və rəvayətlərində rast gəlinən "uğur" sözü köhnə dövrlərdə qoruyucu ruhun adı olmuş, yol, yer qoruyucusu kimi xalq ədəbiyyatı əsərlərində qorunub saxlanmışdır.
Bədheybətlər
- Divlər. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. "İbrahimin nağılı"nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir.
- Div qarısı. Azərbaycan nağıllarında rast gəlinir, Kempirin Orta Asiyada yayılmış qadın versiyasına (Jalmauz Kempir) oxşar varlıqdır.
- Dönərgələr. Mif, nağıl və dastanlarda bəzi qəhrəmanlar başqa obraza çevrilir, dönür. Bu xüsusiyyət onlar funksional xarakteristikasında əsas rolu oynadığı üçün belə adlanırlar.
- Adamcıl. Hekayələrin birində adamcıl olmaq üçün istifadə edilən dəri yandırılanda həmin insan adamcıllıqdan xilas olur.
- Goreşən. Gözəl bir qızdır. Gecə yuxudan oyanıb həyətə çıxarkən onu alovsayağı bir işıq əhatə edir və başına canavar dərisi düşür. Adamcıla çevrilən qız o gündən sonra kənddə adam ölən kimi həmin dərini geyir və ölünü qəbirdən çıxardıb aparır.
- İlan-oğlan. Oğlan ilana çevrilmək üçün paltardan istifadə edir, paltar yandırılanda həm ilan, həm oğlan qeyb olur.
- Adamcıl. Hekayələrin birində adamcıl olmaq üçün istifadə edilən dəri yandırılanda həmin insan adamcıllıqdan xilas olur.
- Kaftar. Daha çox qəbiristanlıq ətrafında rast gəlinən mifoloji varlıqdır. Bir neçə mətndə o, yolla gedən atlıları incidir, daha çox işıqdan və dəmir əşyalardan qorxur. Bu tip mətnlərin birində Kaftar arabasına mindiyi şəxsə deyir ki, sən uşaqkən ananın üzünə ağ olmusan.
- Kaftarkis. Adamdan dönmədi, buynuzları var. Gecə qəbirləri eşib, cəsədləri çıxarıb başdaşına söykəyir. Sonra isə onları buynuzları vasitəsilə dalına qoyub, yemək üçün aparar.
- Kəlləgöz (Təpəgöz). Azərbaycan xalq dastanında rast gəlinir, insan sümüklərindən qalası var.
- Kəndirqayış. Axşamüstü yol kənarında rast gəlinən mifoloji varlıqdır. O, çox arıqdır və 63 uzun qollara malikdir. Çıntırqayış yolçulara köməksiz qarı və yaxud uşaq şəklində görünür. Yolçulardan ona kömək etməsini xahiş edir. Sonra isə qollarını onu götürmək üçün əyilən yolçunun boynuna dolayır və onu sıxmağa başlayır. Naxçıvanda rast gəlinir.
- Xortdan və ya . Gecə qəbirdən xortlayaraq çıxan varlıqlardır.
- Qaraqura. Bu şeytani varlıq insanların qorxulu yuxu görməsinə səbəb olar, baş ağrıları yaradar və insanların psixoloji vəziyyətini pisləşdirər.
- Qayış baldır. Uşaqları qorxutmaq üçün uydurulmuşdur.
- Qulbasdı və ya Aleybanı. Uzunboylu, ağbəniz və çılpaq təsəvvür edilən, qadın cinsinə məxsus mifik canlıdır. Sinəsinə iynə sancılanda hərəkət edə bilmir.
- Qulyabanı və ya Səhra qulu. Çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudurlar. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək.
Cinlər
Cinlər İslamdan əvvəlki ərəb mifologiyası və daha sonra İslam mifologiyası və teologiyasında fövqəltəbii varlıqlardır. Həm müsbət, həm də mənfi rol oynaya bilirlər. Azərbaycan mifologiyasında aşağıdakılara rast gəlinir:
- Cin dəyişiyi. Şəki mətnlərinə görə körpə uşağı tək qoyduqda Cin onu öz balası ilə dəyişdirir. Cinin dəyişdirdiyi uşaq cansız, arıq və balacaboy olur. Cin dəyişəyi, adətən, tək gəzir. Onun üzünə baxanda adamın canına qorxu düşür. Heç kəs onunla ailə qurmur. Hansı evdə məclis olub, ona pay çıxarılmasa, həmin ailəyə bədbəxtlik üz verir. Ağbaba nümunəsinə görə Cin dəyişiyi həmişə xaraba yerlərdə, qayalıqlarda olur. O, Cin kimi cürbəcür donlara girə bilmir. Buna görə də rastlaşdığı adamları uzaqdan-uzağa aldatmağa çalışır.
- Bizdən yaxşılar. Cinlərə verilən addır. Yerə su töküləndə bizdən yaxşıların uşaqları yanar və onlar da intiqam almaq üçün insanları döyərlər.
- Astana cini. Evin astanasının sahibidir, axşam vaxtı çöldə oturmaq və ya əli qoynunda durmaq olmaz.
- Çər və Çor. Bizdən yaxşılardandır, insanın var-dövlətinə ziyan verərlər. Çər tərli atı öldürür ki, insan piyada qalsın, yol gedə bilməsin.
- Ağ Çor və Qara Çor. Çorun formalarıdır. Ağ Çor bostanı məhv edir, Qara Çor isə bağ-bağçanı, ən çox üzümü qırır.
- Məleykələr. Qadın cinsindədirlər, göyərçinə çevrilə bilirlər.
- Boyu bir qarış, saqqalı iki (yeddi) qarış. Azərbaycanlıların inancında gözə görünməyən, insanabənzər cindir. Saqqalındakı hər tük bir oxdur.
- Əcinnə. Camaatın sıx olduğu yerlərdə yaşayıb, qısa boylu olurlar. İri başları, tüklü bədənləri və tərs ayaqları vardır.
- Cinlər padşahı. Ağzına tüpürdüyü şəxs dünyadakı hər şeyin dilini bilir.
Ağaclar
- Çömçəxatun. Hekayələrdən birinə görə, quraqlıq zamanı bir təpənin başına çıxaraq Allahdan yağış istəyir. Allah yağış yağdırdıqdan sonra təpəni tərk etməyərək çox islanır və yamyaşıl bir ağaca çevrilir.
- O biri dünyanın ağacı. İnanca görə, o biri dünyanın ağacının hər yarpağı bu dünyada bir insana məxsusdur. Yarpaq yerə düşəndə o yarpağın adamı ölür. Yarpağı yerə düşəndə dəydiyi yarpaqların məxsus olduğu insanların qulaqları cingildəyir.
- Şəfa ağacı. Gecə vaxtı ağacın hər budağı ayrı rəngdə olar, hər budaqdan ayrı musiqi səsi gələr. Altında yatan şəfa tapar.
- Tənha ağac. İstəmədiyi elçidən qurtulmaq üçün ağaca çevrilmiş qızdır. Nə böyüyər, nə quruyar. Budaqları qırılanda yerinə qan axar.
- Həyat ağacı. Böyük Ana Kyubey xatunun bətnində yerləşir. İlk insan bu ağacdan yaranmışdır.
- 7 həmişəyaşıl ağac. Dağdağan, əncir, nar, alma, tut, zoğal, saqqız ağaclarıdır. Azərbaycan yaradılış mifində qeyd edilir.
Heyvanlar
- Beşik quşu. Yeni doğulmuş uşağın üzü örtülməyəndə ona ziyan vermək istəyən mifoloji quşdur.
- Dövlət/Şahlıq/Hüma quşu. Kimin çiyninə otursa padşah olar. Hüma quşunun kölgəsi bəxtiyarlıq və səadət rəmzidir.
- İlan. Azərbaycan nağıllarında ilan insanlara dil bilmək qüdrəti və sehr yaratmaq gücü verir. Həmçinin insana çevrilə bilir.
- İsa-Musa quşu. Danalarını və ya peyğəmbəri axtarmaq üçün quşa çevrilmiş iki qardaşdır.
- Maral. İnsana çevrilmə və şəfa vermə funksiyası var.
- Qarğa. Ovlanması yasaq quşlardandır, ovçuların köməkçisidir. Ancaq evdə və həyətdə qara qarğanın görünməsi yaxşı əlamət deyil.
- Qoç. Yusif Vəzir Çəmənzəminli "Qızlar bulağı" əsərində qoçun müqəddəs olduğunu və azərbaycanlılar tərəfindən ona itaət edildiyini bildirir.
- Qurd. Yuxuda qurd görmək yaxşıdır, qurda söymək olmaz, ağaca qurd kəlləsi asılaraq bağ-bostan qorunur. Qurdun parçaladığı heyvan mundar sayılmır.
- Süleyh (İsgəndər quşu). Onun görünməsi ətrafda ovun olmasına işarədir. Amma ona güllə atmaq olmaz. Ovçuların verdikləri məlumata görə, ona güllə atan kimi dünya qarışır, günəşli hava olmasına baxmayaraq, birdən-birə güclü yağış yağır, dolu tökür, tufan qopur və s.
- Şahmaran və ya İlanların şahı. Yarı-ilan, yarı-insan tipli varlıqdır.
- Şeşə. Azərbaycan inanclarında bilinməzlər aləmindən gələn şeytani quşdur, ancaq gecələr uçar, tək qalan oğlan uşaqlarını vurub öldürər.
- Tulpar. Koroğlu dastanında Qırat və Dürat tulparın (dəniz atı) nəslindən gəlir.
- Uçan at. Qaracaoğlu dastanında sudan çıxan ayğırla al madyandan qanadları olan "Al at" əmələ gəlir.
- Su atları. Alagöllərdə yaşayır və mavi rənglidirlər. Onlar gecə göldən çıxıb yorğun yolçulara kömək edirlər.
Əjdahalar
Əjdahalar Azərbaycan mif və nağıllarında quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tuturlar. Əjdahanın kəsilmiş başının dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür. Azərbaycan tərəkəmələrinin xalça motivlərində rast gəlinir, evin qoruyucusu (talismanı) olaraq istifadə edilir.
- Daş əjdaha. Arpa çayının sahilində yaşayan bir kişinin gözəl qızı sevdiyi oğlanla görüşəndə, qıza bənd olmuş əjdaha onları görür və qəzəblənib kamına çəkmək istəyir. Bu vaxtı qızın atası üzünü göylərə tutub Allaha yalvarır və əjdaha daşa dönür. Həmin daşa "Əjdaha burnu" deyirlər.
- Çuxur əjdahası. "Nəsir kişinin hekayəti"ndə rast gəlinən bu əjdahanın başı pişik başı boyda idi, xırdaca buynuzları vardı.
- Çırtdağ. "Qızıl qoç" nağılında çardaqdan yerə düşdükdən sonra böyüyüb əjdaha olur.
- Əjdaha nəslindən gələn insan. Üç yüz il qadın və daha sonra yeddi yüz illik əjdaha cildində yaşadıqdan sonra yenidən qadına çevrilir. İnsan cildində olmasına baxmayaraq nəfəsi əjdaha nəfəsi olaraq qaldığı üçün yanındakılara ziyan verir.
- Çoxbaşlı əjdaha. Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir.
- Cütbaşlı əjdaha. Azərbaycan xalça toxumalarında rast gəlinən varlıqdır.
- Doqquzbaşlı əjdaha. Xorna kəndindən cavan bir ovçunun düşməni olan sehrli kişinin büründüyü cildlərdən biridir.
- Qırxbaşlı əjdaha. "Ovçu Əhməd" nağılında rast gəlinir.
- Əqrəbin qarnındakı yeddi əjdaha. Nağıl qəhrəmanı Tapdıq əjdahaları öldürdükcə hərəsinin qarnından qırx yeni əjdaha çıxır.
- Göy çarxını çevirən cüt əjdaha. Türk xalqları mifologiyasındakı bu əfsanəyə Azərbaycan xalçalarında rast gəlinir.
Mifik qəhrəmanlar
- Baba Əmir. Sehrli papağını başına qoyanda görünməz olan dastan qəhrəmanlarından biridir.
- Xızır. "…Unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xıdır İlyas gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər." Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur.
- Koroğlu. Koroğlu nərə çəkəndə dağ-daş lərzəyə gələrdi.
- Kosa və keçəl. Novruz bayramı qəhrəmanlarıdır, Kosa qışı, Keçəl isə yazı simvolizə edir.
- Kosa. Onun üzlüyü (maskası) Təbiət ruhuna olan bağlılığı bildirir, kürkü tərsinə geyinməsində də müqəddəslik mənası vardır. Çirkin və çəlimsiz olması ətrafdakı insanları güldürmək üçün deyil, Kosanın gizli dünya, şər məkan ilə əlaqəsi kimi izah edilə bilər.
- Lök. O, görünüşünü dəyişə bilən və zəhmli ordunu idarə edən mifik qəhrəmandır. Göydən enmiş adamların tikdiyi Lök qalası adını ondan almışdır.
- Oxayy. Düşmənləri tilsimləyən və gizli xəzinəyə sahib sehrbazdır. O biri dünyanın təmsilçisidir. Oxayın qəsrinin dörd bir yanı insan qanından qırmızı dənizlərlə örtülüdür. Qəsrin həyəri insan cildində heyvanlarla doludur. Divarlar insan kəlləsi ilə hörülüb.
- Ovçu Pirim. İlanlar padşahı ağzına tüpürdüyü üçün heyvanların dilini öyrənmişdir. Yüz il mağarada yaşamışdır.
- Vergili adamlar. Vergi yuxuda verilir və onu verən müxtəlif pir sahibləridir.
- Qaradaban. Gecə doğulan şəxsə deyilir. Gördüyü iş həmişə uğursuz olur.
- Qırxlar. Yuxuda qəhrəmana badə içizdirib, onu haqq aşığına çevirirlər. Onlar gözə görünmürlər.
- Qış. Azərbaycan inanclarında qış qoca qarı olaraq təsəvvür edilir.
- Günəş və Ay. Azərbaycan inanclarında Günəşın qız, Ayın isə oğlan uşağı olması fikri vardır.
- Ülkər. Əfsanəyə görə, Ülkər adlı qızı atası ot qarşılığında ağa ilə evləndirmək istəyir. Ülkər göyə yalvararaq ot gətizdirir və daha sonra göyə qalxır. Bu Ülkər ulduzu ilə bağlı əfsanədir
Qeyri-türk mənşəli varlıqlar
- Cəmşid. Tarixən İran xalqlarında və azərbaycanlılarda əfsanəvi hökmdar kimi görülmüşdür. Novruz bayramının yaranması onunla əlaqələndirilir.
- Göz ilahələri. Azərbaycan sufi ədəbiyyatında gözlərin ilahiləşdirilməsi və şəxsiyyətləşdirilməsi bu poetik obrazın xarakterik xüsusiyyətidir. Göz təsvirinin bu aspekti, yəqin ki, göz ilahələrini əks etdirən qədim mif və əfsanələrdən irəli gəlir. Məhəmməd Füzulinin vətəni Mesopotamiya qədim zamanlarda göz məbədləri ilə və göz ilahələrinin heykəlləri ilə dolu idi.
- Mehr. Tarixən İran xalqlarında, zərdüştlərdə və azərbaycanlılarda onun şərəfinə Mihrican bayramı qeyd edilmişdir.
İstinadlar
- Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 20-21
- Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 330
- Kalafat, 1998. səh. 42
- Rahimi, M. "İran Türklüğünde Geleneksel Türk İnançlarının Etki ve İzleri" . Milli Folklor 16 (2019 ): 147-159 <https://dergipark.org.tr/tr/pub/millifolklor/issue/51228/666927 2023-08-19 at the Wayback Machine>
- В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
- Beydili, 2003. səh. 33
- Beydili, 2003. səh. 37
- Karakurt, 2011. səh. 44
- Kalafat, 1998. səh. 62
- Avcılık İnanç Ve Ritüellerine Bakış. Aynur Celilova. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi, 2019, Cilt 5, Sayı 8, s. 62–86.
- Karakurt, 2011. səh. 90
- Karakurt, 2011. səh. 167
- А.Caferoğlu. "AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI" (PDF) (türk). 2021-02-13 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
- Beydili, 2003. səh. 486
- Beydili, 2003. səh. 537
- Najafov, A. (2019). Azerbaycan halk inanışları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Konya.
- Ramil ƏLİYEV. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (Müasir aktual problemlər). - Bakı, 2014. – 350 s.
- Qafarlı, Ramazan, AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU, 2010
- Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). — Bakı: Mütərcim, 2007. — 272 səh.
- Gray, Laurel Victoria, “Arts: Folk Dancers and Folk Singers: Caucasus”, in: Encyclopedia of Women & Islamic Cultures, General Editor Suad Joseph. Consulted online on 19 August 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-women-and-islamic-cultures/arts-folk-dancers-and-folk-singers-caucasus-EWICCOM_0291b 2023-07-29 at the Wayback Machine>
- Abbasova, 2023. səh. 155
- Məmmədova L. SMOMPK («Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu») məcmuəsində kiçik janrlar. // «Folklorşünaslıq məsələləri» IX bur. Bakı, 2011, s.136-145.
- Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh.
- Beydili, 2003. səh. 59
- Əlizadə R. Azərbaycan folklorunda təbiət kultları. Bakı: Nurlan, 2008, 174 s.
- Beydili, 2003. səh. 584-585
- Beydili, 2003. səh. 215-218
- Beydili, 2003. səh. 612-613
- Айнур Бабяк. Азярбайъан фолклорунда су иля баьлы инамлар, Бакы, "Нурлан", 2011. – 212-сящ.
- Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
- Kalafat, 1998. səh. 53
- Beydili, 2003. səh. 136
- Kalafat, 1998. səh. 86
- Memmedli, O. (2015). Borçalı ilinde eski Türk inançlarının izleri. (Yüksek LisansTezi). Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde
- Beydili, 2003. səh. 205
- Beydili, 2003. səh. 568
- Türk mitolojisinde dağ kültü 2023-07-09 at the Wayback Machine. Füzuli Bayat. Folklor/Edebiyat, 12-2 (46, 2006/2) 47-60 ss.
- Karakurt, 2011. səh. 229
- Sarpkaya, S. (2022). AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN EFSANELERİNDE EKOFOLKLOR BAKIŞ AÇISIYLA AV, SU VE AĞAÇ . Folklor Akademi Dergisi , 5 (1) , 59–77 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/folklor/issue/69545/1087187 2022-08-27 at the Wayback Machine
- Türkan ARIK. "Azerbaycan'in Nahçivan Bölgesi̇nde Yağmurla İlgi̇li̇ İnanişlar ve Yağmur Çağirma Merasi̇mleri̇". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 2018. 2023-06-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-06.
- Beydili, 2003. səh. 195
- Beydili, 2003. səh. 60
- Akbaş Ercan, Ceren. "Türk Dünyası Atasözlerinde Mitolojik Izler." MasterThesis, October 30, 2020. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=Q-z_okijQZ7nyc3KhZqpGA&no=7R-NZdO3oQLNUZTgcQXEhg 2023-07-09 at the Wayback Machine
- Karakurt, 2011. səh. 144
- Beydili, 2003. səh. 280
- Басилов Б.Н. Культ святых в исламе. Москва: Мысль, 1970, 142 с
- Türklerde Dağ Kültü Inancı Ve Altay, Tıva Ve Şor Destanlarında Dağ (Seniha Sönmez). Balıkesir, 2008.
- ORDUBAD FOLKLOR MÜHİTİ. Aytən Cəfərova. Azərbaycan Folklor İnstitutu. Bakı, 2016
- Beydili, 2003. səh. 21
- Türk Mitolojisi. Bahatdin Uslu. 2014. 355 səhifə.
- Beydili, 2003. səh. 574
- Beydili, 2003. səh. 84
- Türk Mitolojik Sistemi 2: Kutsal Dişi – Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler – İyeler ve Demonoloji. Fuzuli Bayat. Ötüken Neşriyat
- Beydili, 2003. səh. 128
- Karakurt, 2011. səh. 91
- Karakurt, 2011. səh. 96
- SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
- Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri. "Kəsikbaş" (az.). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi. 2022-04-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-04-24.
- AZƏRBAYCAN FOLKLORU VƏ MİLLİ-MƏDƏNİ MÜXTƏLİFLİK 2023-08-26 at the Wayback Machine. Beynəlxalq elmi-praktik konfransın materialları. Zaqatala, 2016.
- Beydili, 2003. səh. 314
- Abbasova, 2023. səh. 156
- Beydili, 2003. səh. 204
- Beydili, 2003. səh. 298
- Beydili, 2003. səh. 436
- Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
- Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
- Sattarov, R. The "Rites of Passage" Among the Azerbaijani Turks: Traditional Beliefs and Rituals Linked to the Birth of a Child. "Die Wunder Der Schöpfung", 301–312. https://doi.org/10.5771/9783956506741-301 2023-06-29 at the Wayback Machine
- Elçin Qaliboğlu (İmaməliyev). Yaradılış mifləri və Azərbaycan əfsanələri. Bakı, Elm və təhsil, 2020, 180 səh.
- Beydili, 2003. səh. 414
- Beydili, 2003. səh. 554
- Beydili, 2003. səh. 243
- Beydili, 2003. səh. 304
- Beydili, 2003. səh. 42-43
- Sattarov, Rufat. "Between the Supernatural and the Natural: Aspects of Religious Beliefs among the Azerbaijani Turks". Man and Nature in the Altaic World.: Proceedings of the 49th Permanent International Altaistic Conference, Berlin, July 30 – August 4, 2006, Berlin, Boston: De Gruyter, 2020, pp. 299–312. https://doi.org/10.1515/9783112208885-036 (page 300)
- Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
- Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
- Beydili, 2003. səh. 104-105
- Beydili, 2003. səh. 108
- Beydili, 2003. səh. 187
- Mammadov, A. İ. (2023). Tree cult in the mythology of the peoples of the world. Universidad y Sociedad, 15(3), 404-412. (page 407)
- Beydili, 2003. səh. 171
- TÜRK-MOĞOL ŞAMANIZMININ TASAVVUFI ISLAM TARIQATLARI ÜZERINDEKI TESIRI. Köprülüzade- M. Fuad. Çev-Ferhat Tamir-1996
- Beydili, 2003. səh. 352
- Sarpkaya, Seçkin. “Câmasbnâme’den Masallara Şahmaran: Türkiye Sahası Masallarında Şahmaran Tipi ve Anlatıları”, Doğaüstü Varlıklar ve Anlatılar Üzerine İncelemeler, Ed. Altuğ Orakçı, İstanbul: Kesit Yayınları, 133-146, 2018.
- Beydili, 2003. səh. 528
- Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215–226. DOI: 10.29000/rumelide.606128.
- AKMAN E (2003). Türk Kültüründe ve Azerbaycan Destanlarında At. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, 11(1), 233 - 248.
- Beydili, 2003. səh. 193
- Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Elm, 2008, 208 s.
- Azərbaycan nağılları. V cild. Bakı. Şərq-Qərb, 2005. 304 səh.
- Paşayeva, V. (2007). “Azerbaycan Halı Ve Tekstillerinde Ejder Motifi”, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
- Azərbaycan nağılları. IV cild. Bakı. Şərq-Qərb, 2005. 336 səh.
- Beydili, 2003. səh. 342
- Beydili, 2003. səh. 326-328
- Beydili, 2003. səh. 441
- Beydili, 2003. səh. 75
- Beydili, 2003. səh. 300
- Beydili, 2003. səh. 229
- Beydili, 2003. səh. 63
- Novruz bayramı ensiklopediyası, Bakı, 2008 , "Şərq Qərb", 208 səh. səh 52.
- Gasimova, 2015. səh. 115
- Azərbaycan. Mədəniyyət və turizm, Prezident Kitabxanası
Ədəbiyyat
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
- Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
- Eski Türk Dini İzleri, Yasar Kalafat, 1998, Ankara (türk.).
- Gasimova, Aida. “Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry.” Oriens, vol. 43, no. 1/2, 2015, pp. 101–53. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/24801686. Accessed 10 Feb. 2024.
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine (türk.)
- Kyzylgul Abbasova. "The Worldview Foundations of Azerbaijani Cosmogonic and Ethnogonic Myths". ALFRED NOBEL UNIVERSITY JOURNAL OF PHILOLOGY. 2023. 2024-05-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-05-23.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan mifologiya ve folklor varliqlarinin siyahisi azerbaycanlilarin mifoloji dusunceler sistemine uygun olaraq Azerbaycan medeniyyetinde movcud olan varliqlarin siyahisidir QulyabaniPanteonTanrilar Erkek tanrilar Azerbaycan medeniyyetinde babaliq adi dasiyan esatiri obrazlar coxdur Alqis ve qargislarin deyilmesinde onlara muraciet edilir Bunlara misal olaraq Aran Baba Piri Baba Sah Baba Baba Dervis misal gosterile biler Goy Tanri ve ya Tenqri Azerbaycan dilinde Tenqri sozunden toremis Tanri sozu vardir Azerbaycanlilarda Allahi goyle dusunme temayulu vardir Tanriya sukur edilerken Gunese doner ve ya sukur edilen nemet Gunese cevrilerdi Gunesde ilahi bir hikmet oldugu qebul edilerdi Enenevi turk xalq inanclarinda Tanrinin goyle elaqelendirilmesi Iran Azerbaycan turkleri arasinda goydeki Tanriya and olsun goy haqqi ay haqqi kimi deyimlerde yasadilir Goy haqqi xususile goyun muqeddesliyine isare edir Agac Ata ve ya Agac kisi Dag meselerinde yasayan ruhlardir Xosagelmez qoxuya sahib olub meymunla insan arasinda gorunuse malikdirler her iki cinse aid numayendeleri tukludur Inanilir ki yemek axtaran agac kisiler gecenin qaranliginda bagcalara ve baglara bas cekir insanlar terefinden atilan paltarlari geyirler Al Dede Yurd hamisi rolu oynayir Bu mifik tesevvur turk xalqlarinda meglubedilmez igidlerin daga donerek yurdu qorumasi inancina cevrilmisdir Tovuzda Al Dede ocagi bununla elaqedardir Albasdi Turk xalqlari mifologiyasinda menfi varliq olsa da azerbaycanlilarda dogum ve bereketin qoruyucusudur ve bezi usaqlari derd ve beladan qoruyar Andir xan Od tanrisidir Lenete gelmek menasinda Andira qalmaq ifadesi isledilir Qara ve cirkin menasinda enter sozu de isledilir Ay Ata Azerbaycanda ve Serqi Anadoluda Ay Ata eynen Gunes kimi ana olaraq tesevvur edilir Bekil Ov tanrisini adidir Boynun basinda ag yeri olan qulagi desik heyvanin bir hissesinin ov tanrisina qurban verilmesi adeti Azerbaycan ve Sibir turklerinde vardir Eyni zamanda Azerbaycanda ov tanrilarina qogal verilmesi adeti vardir Cutcu Baba Cut teserrufatinin hamisidir Ekdiyi mehsul Ekinci Baba terefinden qorunar Yel Baba denin samandan ayrilmasinda istirak eder Cenbil Dag tanricasidir Azerbaycanlilarin Koroglu dastaninda yer adina cevrilerek Cenlibel dagi olmusdur Ekinci Baba Ekin hamisidir qardasidir Ekinci Baba Cutcu Babanin ekdiyi mehsula hamilik edir mehsulun telef olmasinin qarsisini alir Qanim Xan Inam tanrisidir Azerbaycanda razi salina bilmeyen insanlara qanmaz deyilir Qodu Gunes cagirmaq ve ya yagis yagdirmaq ucun tanri Qodu qodu merasimi bununla baglidir Saya xan Heyvandarliqla mesgul olanlari qoruyur Saya merasimi bununla baglidir Tufan Div Zulmet dunyasinin padsahidir Ildirim tanrisinin ildirim caxanda qiz qacirmasi mifine uygunluq Tapdiq nagilindaki Tufan Divde de gorulur Tapdiq Tufan Divin ogludur Goy Oglu kimi goyden yere atilir ve tapildigi ucun adina Tapdiq deyilir Yada Yagis yagdiran tanridir Oz adi ile adlandirilan sema dasini yere endirmis ve ya onu yerde himaye etmisdir Yahu Xezeretrafi regionlarda baliqciliq negmelerinde adi kecir Yel Baba Kecmisde taxil sunbulden cixandan sonra bugdani samandan cixartmaq ucun cagrilirdi Taxilimiz yerde qaldi yaxamiz elde qaldi A Yel baba Yel baba Qurban sene gel baba Qadin tanrilar Ezim Ezimzade 1939Ulu Ana Azerbaycan mifoloji metnlerinde gosterilir ki dunyanin sonu gelende butun yaranmislar olub gedecekler tek bir Qari nene ve bir de qurd qalacaqdir Dunyanin sonundan danisilan esxatoloji miflerde qari obrazina tesaduf olunmasi hemin sujetlerin kosmoqonik mifler sirasina aid olmasi baximindan yaradilis aktindaki Ulu Ag Ana obrazini yada salir Azerbaycan mifoloji metnleri icerisinde kosmik qezani tesvir eden mif metnindeki qari ise olub dirilmeni isareleyen yerin ozunu remzlendirir Butun bunlar mifoloji qari obrazinin yaradilis aktindaki mifik ilahe Ana kompleksinden geldiyini ve onun atributlarini dasidigini gosterir Boyuk Ana Azerbaycan qadinlari kecmisde merhum ucun laylalar oxuyardilar Bu adet olumun Boyuk Anaya qayidis olmasi ile bagli qedim anlayisi eks etdirir Boyuk Ana Kyubey xatun Ilk insanin Boyuk Ana Kyubey xatunun betninde yerlesen heyat agacindan yaranmasi ile bagli fikirler movcuddur Al Ana ve ya Hal anasi Pislik tanricasidir Qirmizi rengli geyimleri olan qirmizi sacli bir qadindir Dogus zamani zahinin basinin ustunde dayanir Gozegorunmez olan Hal anasi anaya ve ya usaga xeter yetirmek meqsedini gudur Ondan qorunmanin muxtelif usullari vardir tufengden gulle atmaq zahiya kisi paltari geydirmek ve ya adini Meryem cagirmaq Unuqay Qebiristanliq etrafi erazilerde rast gelinir O cox zaman yolla geden atliya yaxud arabali yolcuya sahibsiz keci kimi gorunur Kecinin rengi metnlerin ekseriyyetinde ag yalniz birce metnde qara verilir Tapintinin keci yox Unuqay oldugu bilinenden sonra onun ayaqlari uzanmaga baslayir Unuqayin ayaqlarinin uzanmasi onun guclenmesine sebeb olur Alviz ve ya Dag ana Ovladlari Qosqar Murov ve Kepezdir Umay Ana Azerbaycan inanclarinda Humay qayasina basini qoyub yatan qadinin usagi olardi Fatma qari Azerbaycan Serqi Anadolu ve Simali Iraqin bezi bolgelerinde Umay Ananin vezifelerini etnik medeni cercivede Fatma qari motivi heyata kecirir O Azerbaycan inanclarinda belinde oxu ve yayi olan bir varliq seklinde gosterilir Fatma qari yayin goye tutanda bolluq yere tutanda qitliq olur Yer Ana Novruz bayraminda torpagin iki terefden qazilmasi ve altindan kecidin duzeldilmesi sonra insanlarin oradan kecmesi yer kultunun bir qaligi olub torpaq ruhu ve Yer Ana ruhundan yeniden canlanmagi ifade edirdi Turk mifologiyasinda Yer Ana ile elaqelendirilen zeif dogulan korpeni kohne mezara qoyaraq bir gece orada saxlamaq adetinin basqa bir formasi Azerbaycan nagillarinda gorulur Et parcasi kimi dogulan usaq Simurq qusu terefinden bir cayin suyunda uzdurulur ve daha sonra usaq gozellesir Iyeler Yer uzunde bir qeris yer eyesiz deyil Her seyin oz eyesi var Suyun da evin de begin de dag derenin de ta gozumuznen ne gorurukse hamisinin eyesi var Bi eyeler insana gorsemmez Gerek bilara selam veresen Naxcivan bolgesi inanclari Eyeler ve ya iyeler mueyyen tebii varliqlari qoruyan ve ya onlarin tecessumu olan mifoloji varliqlar yaxud hami varliqlardir iyelerin en ulusudur Bag eyesi Baga girende salam verilmeli bagdan cixanda sagollasdilmalidir Bagdan bir seyin goturende icaze alinmalidir Canqulaz Insanlari gece yuxusundan ayildan qirmizi rengli qara iyedir Gunduz gorunmur Azerbaycan ve Serqi Anadoluda muxtelif adlarla bu varliga inanca rast gelmek mumkundur Cay nenesi Yasli qadin geyiminde cayda yasadigina inanilir Korpuden kecende suya cox baxilanda eseblesir ve insanin basin dondurur Basi donen adamin gozleri qaralir ve caya dusur Cen qarisi Cen cisek qara dumani torbasinda saxlayir Acigi tutanda torbasin acib cen dumani bosaldir Cen xosuna gelmeyende esib onu dagidir Coban ve surulerin iyesi Naxcivan ve Tebriz turkleri arasinda rast gelinir Dag iyesi Dag ruhu nurani qoca olaraq tesvir edilir Meskinsehrdeki Savalan daginin zirvesine qoyun goturub dag ruhu ucun qurban kesilerdi Bundan basqa dualari qebul edilen sexsler Ulu Tanriya bu dagin zirvesinde qurban keserdi Belelikle muqeddes qebul edilen daglarin yer ile goy arasinda baglanti qurduguna inanilardi Bu mentiqle Dag iyesinin Goy Tanri ile elaqe qurdugu qebul edilmis hetta daglar goyun qapisi sayilmisdir Das iyesi Gurcustan azerbaycanlilarinin yasadigi Borcali bolgesinde agac su das kimi yer su iyelerine aid inanclar onlarin yasadigi yerlerin ziyaret edilmesi ve onlara hediyye verilmesi seklinde davam edir Deyirman eyesi Agbaba mahali azerbaycanlilarinin inancina gore deyirmanda yasayir ve ayli gecelerde gozlerine gorunduyu insanlar ondan qorxarsa deli olur qorxmazsa deyirman eyesi onlara hec ne ede bilmir Ev iyesi Her evin bir iyesi vardir Bezen adina Ev cini de deyilir Mese iyesi Azerbaycan inanclarinda Mese iyesi rolunu oynayir Heyvanlarin iyesi Azerbaycan nagillarinda peri olaraq gosterilir Mese sahibi kimi tesevvur edilen qadin hami ruhun nagil versiyasidir Od iyesi Azerbaycan inanclarinda odu su ile sondurmezler odun ruhu inciyer Ov iyesi Ov heyvanlarinin bascisidir Ovcular ov iyesini ve onun baxdigi heyvani vurmamalidir Mifik metnlerde bu iyenin maral ayi ve ceyran seklinde variantlari movcuddur Pir iyesi Culfada yagmur pirleri deyilen ziyaret yerleri vardir Burdan goturulen daslar evlerde suya salinar pir iyesi ise pirde qalmis daslar da eynen su ile qovussun deye yagis yagdirarlar Yagis yagandan sonra gencler evleri dolasib daslari toplayar pirlere geri qaytararlar Oxsar inanclara Mugan ve Gence bolgesinde de rast gelinir Su sahibi Qoruyucu ruhlar olan Sahiblerin en ustunudur Seher suya gedende ona salam verilmelidir Su cirklendirilerse Su sahibi insanlara ziyan verer Qazax inanclarina gore sudan ilk defe kecen ona bir sey atmalidir Erdov Erdoy Su ruhunu temsil eden mifik varliqdir Erenler Suda yasadigina inanilan erenler Su ruhuna baglidirlar Bele bir deyim var Yalan desen seni suyun erenleri vursun Subaba Baba Suceddin Cesmeleri qoruyan su iyeleridir Onlara ziyan veren insanlari cezalandirarlar Hemcinin bax Suceddim ayini Yel iyesi Heyder Yel Iyesine Azerbaycan medeniyyetinde verilen addir Xalq arasindaki bir revayete gore yeddi rengde yumaq dolayib qicinin altina qoyduqdan sonra esen kulek sebebiyle yumaq diyirlenib getdiyi ucun Heydere esebilesen Fatma qadin belindeki ox ve yayi cixarib onu vurmaq istemisdir Yayi duz tutmadigi ucun Heyder gulerek qacib Fatma qadinin yunlarini goyun yeddinci qatinda gizledib Belece goy qursagi yaranmisdir Yer iyesi Gunduzler insana gorunmezler ve ziyan vermezler Gece vaxti ise diqqet edilmelidir EcdadlarDede Qorqudun portreti Asif Azerelli Azerbaycanda muqeddesin adina ata ve baba sozlerinin elave edilmesi ecdad kultu ile elaqelendirilir ve bu yolla qohumluq ifade eden sozler muqeddeslere ehtiram gosterilmesinde istifade edilmisdir Asagida ecdad kultunun bir nece formasi verilmisdir Dag Azerbaycanda qadinlarin daga baxarken yasmaq vurub qaynatam baxir ayibdir demesi hemcinin daglara baba deyilmesi dagin qadinin erinin ve qaynatasinin soy dagi olaraq tesevvur edilmesi ile elaqedar ola biler Gur Gur Baba Goylerde yasayir ildirim caxmasi leysa yagis sel kimi tebiet hadiselerine sebeb olur Ordubad ve Kerkuk turklerinin mifoloji inanclarinda rast gelinir Gunes ve ya Gun Ata Efsaneye gore Qis Bulud Kecel qiz Duman her ucunun birlesmesinden daha sonra Kosa obrazi yaranir ve Sacli qiz Gunesin ovladlarindadir Gunes qisda kaniati dolasmaga gedende yaratdigi Yeri ovladlarina tapsirir Ancaq onlar Sacli qizi tendire salib esir edirler Sacliq qizin toremeleri insanlardir Qorqud Ata Kainatdaki her seyin adini o vermisdir Qurd Qurdun tehqir edilmemesi qurd gorende salavat cekilmesi haqqinda deyimlerin olmasi onun ecdad funksiyasini gosterir Kitabi Dede Qorqud dastaninda Qazan xan oz soyunu erkek qurdla elaqelendirir Su Azerbaycan turklerinin inanclarinda suyun kultlasmasi suyun baba ecdad olmasi ovlad bexs etmesi suya and icilmesi seklinde uze cixir Hemcinin bax Suceddim ayini Uzunlar Azerbaycan mifoloji metnlerinde qedim dovrlerde uzun boylu 300 yaslarina qeder yasamis varliqlardir Yemek istedikleri seyi elleri ile qaldirib Gunesin qabaginda pisirerler Onlardan ecdadlarimiz olaraq behs ediler Abazar Ilk neheng insanlardan biridir Arazin bir tayindan o biri tayina tek addimla kece bilirdi Diger mifik varliqlarCirtdan Gul bayramiPeri suretine cekilmis eskiz Ezim EzimzadeAzar bezar kezar Ucuz pis ruhlardir Son Cersenbede azerbaycanlilar azarim bezarim tokulsun deyerler Azar bezar her cur xesteliye deyilir Bogmaca Azerbaycanda usaq oskurende ve ya bogulan kimi olanda Bogmacanin usagi bogdugu deyiler Cirtdan Azerbaycan nagillarinin qehremanidir Arasdirmalara gore Alov ruhunu temsil edir Azerbaycanda korpeler de Cirtdan adlandirila biler Cersenbe arvadi Cersenbe gunu bir evde isler tamamlanmamis ise ora giren ve ziyan vuran cadugerdir Damdabacalar Onlar kohne evlerin mescidlerin deyirmanlarin xarabaliqlarinda yasayirlar Axsamdan kecmis heyete isti su tokmek olmaz cunki tesadufen damdabacalarin usaqlarini yandirmaq olar bele olarsa onlar bunun qarsiliginda intiqam almaga baslayarlar Kesikbas Islamiyyeti yaymaq ve qorumaq meqsedile ile dusmenlerle savasan ovliyalarin savasda baslarinin kesilmesi baslarini qoltuqlarina alaraq mueyyen mesafeye qeder hereket etmeleri kesilmis basin zikir etmesi bu efsanelerin ortaq motivleridir Kimseler ve ya Kimsene Evde insan olmasa da eve girende salam vererler Cunki evde kimseler var Onlar eve bereket getirer qus cildinde insanin yuxusuna girerler Kor kisi Ordubad mifologiyasinda yuxu getiren yuxunu simvolize eden varliqdir Yuxusu gelen insanlar Kor kisinin onlari yaxaladigini iddia ederler Kormoz Azerbaycan Balkan ve Anadolu bolgesinde istifade edilen Kor seytan ifadesi seytan anlayisinin Altay Sayan mifologiyasindaki yeralti varliqlar olan kormozler menasinda inkisaf etdiyini gosterir Qanadli adamlar Goylerden asagi dusmus ve Kelbecerdeki Lok qalasini insa etmisdiler Qaracuxa Metnlerde Qaracuxa daim evle bagli olur Onun damin ustunde yatdigi eve giren zaman Qaracuxaya salam vermek lazim oldugu qeyd olunur Qaracuxanin evi terk etmesi ise o ailenin bextinin baglanmasi kimi yozulur Qaramat Pis ruhdur Azerbaycan dilinde qaramat basmaq deyimi vardir Melek Azerbaycan inanclarinda odda melek olduguna inanilar od su ile sondurulmezdi Lele Dasdan yaranmis ata anasi olmayan usaqdir Soy dagi inanci ile baglidir Periler Onlar nagillarda musbet rol oynayir ag derileri ve uzun saclari ile gozel bakireler olaraq tesvir olunur Periler gozel baglarda ve saraylarda yasayir hovuzlarda uzurler Onlar goyercine cevrilib basya yerlere uca bilirler Azerbaycan mifologiyasina sularin sahibi olan su perileri de movcuddur Su perisi Melekdir bas terefi adam ayagi baliqdir Sasa Qara rengli pisikden olcude balaca yan terefden qadina benzeyen seytani ruhdur O korpeni dogulmasindan alti gun sonra boga biler Gerek korpe tek buraxilmasin Ucubilix ve ya Ucuqulu Nehengin adidir normal insanlar onun ancaq dabanina catir Ucubilixlar evvelce Elincecayin adasinda yasayan kelenter azman adamlar imis Insanlarla anlasib yemek yeyenden yere goye and icmeye baslayandan sonra cilizlasib adi adamlar olublar Ugur Azerbaycan atalar sozlerinde nagillarinda efsanelerinde ve revayetlerinde rast gelinen ugur sozu kohne dovrlerde qoruyucu ruhun adi olmus yol yer qoruyucusu kimi xalq edebiyyati eserlerinde qorunub saxlanmisdir Bedheybetler Tepegoz obrazi Azerbaycan poct markasiMelikmemmedin divle doyusuDivler Neheng quvvetli eybecer ve insanabenzer divler quyularin dibindeki uc otaqli magaralarda yasayirlar ve ser quvveleri temsil edirler Ibrahimin nagili nda ise div xeyirxahligi insanlarla qan qohumlugu ile tesvir edilir Div qarisi Azerbaycan nagillarinda rast gelinir Kempirin Orta Asiyada yayilmis qadin versiyasina Jalmauz Kempir oxsar varliqdir Donergeler Mif nagil ve dastanlarda bezi qehremanlar basqa obraza cevrilir donur Bu xususiyyet onlar funksional xarakteristikasinda esas rolu oynadigi ucun bele adlanirlar Adamcil Hekayelerin birinde adamcil olmaq ucun istifade edilen deri yandirilanda hemin insan adamcilliqdan xilas olur Goresen Gozel bir qizdir Gece yuxudan oyanib heyete cixarken onu alovsayagi bir isiq ehate edir ve basina canavar derisi dusur Adamcila cevrilen qiz o gunden sonra kendde adam olen kimi hemin derini geyir ve olunu qebirden cixardib aparir Ilan oglan Oglan ilana cevrilmek ucun paltardan istifade edir paltar yandirilanda hem ilan hem oglan qeyb olur Kaftar Daha cox qebiristanliq etrafinda rast gelinen mifoloji varliqdir Bir nece metnde o yolla geden atlilari incidir daha cox isiqdan ve demir esyalardan qorxur Bu tip metnlerin birinde Kaftar arabasina mindiyi sexse deyir ki sen usaqken ananin uzune ag olmusan Kaftarkis Adamdan donmedi buynuzlari var Gece qebirleri esib cesedleri cixarib basdasina soykeyir Sonra ise onlari buynuzlari vasitesile dalina qoyub yemek ucun aparar Kellegoz Tepegoz Azerbaycan xalq dastaninda rast gelinir insan sumuklerinden qalasi var Kendirqayis Axsamustu yol kenarinda rast gelinen mifoloji varliqdir O cox ariqdir ve 63 uzun qollara malikdir Cintirqayis yolculara komeksiz qari ve yaxud usaq seklinde gorunur Yolculardan ona komek etmesini xahis edir Sonra ise qollarini onu goturmek ucun eyilen yolcunun boynuna dolayir ve onu sixmaga baslayir Naxcivanda rast gelinir Xortdan ve ya Gece qebirden xortlayaraq cixan varliqlardir Qaraqura Bu seytani varliq insanlarin qorxulu yuxu gormesine sebeb olar bas agrilari yaradar ve insanlarin psixoloji veziyyetini pislesdirer Qayis baldir Usaqlari qorxutmaq ucun uydurulmusdur Qulbasdi ve ya Aleybani Uzunboylu agbeniz ve cilpaq tesevvur edilen qadin cinsine mexsus mifik canlidir Sinesine iyne sancilanda hereket ede bilmir Qulyabani ve ya Sehra qulu Colde ve ya qebiristanliqda yasayib gece yolcularini qorxudurlar Qulyabanilar tutulduqdan sonra paltarina iyne sancilaraq sahiblenile biler ancaq insanin her dediyinin eksini edecek Cinler Qerib cinler diyarinda film afisasi Sol yuxarida taxtda oturan Cinler padsahi Aksaddir Cinler Islamdan evvelki ereb mifologiyasi ve daha sonra Islam mifologiyasi ve teologiyasinda fovqeltebii varliqlardir Hem musbet hem de menfi rol oynaya bilirler Azerbaycan mifologiyasinda asagidakilara rast gelinir Cin deyisiyi Seki metnlerine gore korpe usagi tek qoyduqda Cin onu oz balasi ile deyisdirir Cinin deyisdirdiyi usaq cansiz ariq ve balacaboy olur Cin deyiseyi adeten tek gezir Onun uzune baxanda adamin canina qorxu dusur Hec kes onunla aile qurmur Hansi evde meclis olub ona pay cixarilmasa hemin aileye bedbextlik uz verir Agbaba numunesine gore Cin deyisiyi hemise xaraba yerlerde qayaliqlarda olur O Cin kimi curbecur donlara gire bilmir Buna gore de rastlasdigi adamlari uzaqdan uzaga aldatmaga calisir Bizden yaxsilar Cinlere verilen addir Yere su tokulende bizden yaxsilarin usaqlari yanar ve onlar da intiqam almaq ucun insanlari doyerler Astana cini Evin astanasinin sahibidir axsam vaxti colde oturmaq ve ya eli qoynunda durmaq olmaz Cer ve Cor Bizden yaxsilardandir insanin var dovletine ziyan vererler Cer terli ati oldurur ki insan piyada qalsin yol gede bilmesin Ag Cor ve Qara Cor Corun formalaridir Ag Cor bostani mehv edir Qara Cor ise bag bagcani en cox uzumu qirir Meleykeler Qadin cinsindedirler goyercine cevrile bilirler Boyu bir qaris saqqali iki yeddi qaris Azerbaycanlilarin inancinda goze gorunmeyen insanabenzer cindir Saqqalindaki her tuk bir oxdur Ecinne Camaatin six oldugu yerlerde yasayib qisa boylu olurlar Iri baslari tuklu bedenleri ve ters ayaqlari vardir Cinler padsahi Agzina tupurduyu sexs dunyadaki her seyin dilini bilir Agaclar Comcexatun Hekayelerden birine gore quraqliq zamani bir tepenin basina cixaraq Allahdan yagis isteyir Allah yagis yagdirdiqdan sonra tepeni terk etmeyerek cox islanir ve yamyasil bir agaca cevrilir O biri dunyanin agaci Inanca gore o biri dunyanin agacinin her yarpagi bu dunyada bir insana mexsusdur Yarpaq yere dusende o yarpagin adami olur Yarpagi yere dusende deydiyi yarpaqlarin mexsus oldugu insanlarin qulaqlari cingildeyir Sefa agaci Gece vaxti agacin her budagi ayri rengde olar her budaqdan ayri musiqi sesi geler Altinda yatan sefa tapar Tenha agac Istemediyi elciden qurtulmaq ucun agaca cevrilmis qizdir Ne boyuyer ne quruyar Budaqlari qirilanda yerine qan axar Heyat agaci Boyuk Ana Kyubey xatunun betninde yerlesir Ilk insan bu agacdan yaranmisdir 7 hemiseyasil agac Dagdagan encir nar alma tut zogal saqqiz agaclaridir Azerbaycan yaradilis mifinde qeyd edilir Heyvanlar SahmaranMonqolustan gerbinde tulpar atiBesik qusu Yeni dogulmus usagin uzu ortulmeyende ona ziyan vermek isteyen mifoloji qusdur Dovlet Sahliq Huma qusu Kimin ciynine otursa padsah olar Huma qusunun kolgesi bextiyarliq ve seadet remzidir Ilan Azerbaycan nagillarinda ilan insanlara dil bilmek qudreti ve sehr yaratmaq gucu verir Hemcinin insana cevrile bilir Isa Musa qusu Danalarini ve ya peygemberi axtarmaq ucun qusa cevrilmis iki qardasdir Maral Insana cevrilme ve sefa verme funksiyasi var Qarga Ovlanmasi yasaq quslardandir ovcularin komekcisidir Ancaq evde ve heyetde qara qarganin gorunmesi yaxsi elamet deyil Qoc Yusif Vezir Cemenzeminli Qizlar bulagi eserinde qocun muqeddes oldugunu ve azerbaycanlilar terefinden ona itaet edildiyini bildirir Qurd Yuxuda qurd gormek yaxsidir qurda soymek olmaz agaca qurd kellesi asilaraq bag bostan qorunur Qurdun parcaladigi heyvan mundar sayilmir Suleyh Isgender qusu Onun gorunmesi etrafda ovun olmasina isaredir Amma ona gulle atmaq olmaz Ovcularin verdikleri melumata gore ona gulle atan kimi dunya qarisir gunesli hava olmasina baxmayaraq birden bire guclu yagis yagir dolu tokur tufan qopur ve s Sahmaran ve ya Ilanlarin sahi Yari ilan yari insan tipli varliqdir Sese Azerbaycan inanclarinda bilinmezler aleminden gelen seytani qusdur ancaq geceler ucar tek qalan oglan usaqlarini vurub oldurer Tulpar Koroglu dastaninda Qirat ve Durat tulparin deniz ati neslinden gelir Ucan at Qaracaoglu dastaninda sudan cixan aygirla al madyandan qanadlari olan Al at emele gelir Su atlari Alagollerde yasayir ve mavi renglidirler Onlar gece golden cixib yorgun yolculara komek edirler Ejdahalar Ejdahalar Azerbaycan mif ve nagillarinda quraqliq ve xesteliyin sebebkari kimi tesvir edilir su menbelerinin qabagini tuturlar Ejdahanin kesilmis basinin dirilerek qehremana hucum etmesi de mumkundur Azerbaycan terekemelerinin xalca motivlerinde rast gelinir evin qoruyucusu talismani olaraq istifade edilir Ejdaha tesvirli xalca Azerbaycan XVII XVIII esrlerDas ejdaha Arpa cayinin sahilinde yasayan bir kisinin gozel qizi sevdiyi oglanla gorusende qiza bend olmus ejdaha onlari gorur ve qezeblenib kamina cekmek isteyir Bu vaxti qizin atasi uzunu goylere tutub Allaha yalvarir ve ejdaha dasa donur Hemin dasa Ejdaha burnu deyirler Cuxur ejdahasi Nesir kisinin hekayeti nde rast gelinen bu ejdahanin basi pisik basi boyda idi xirdaca buynuzlari vardi Cirtdag Qizil qoc nagilinda cardaqdan yere dusdukden sonra boyuyub ejdaha olur Ejdaha neslinden gelen insan Uc yuz il qadin ve daha sonra yeddi yuz illik ejdaha cildinde yasadiqdan sonra yeniden qadina cevrilir Insan cildinde olmasina baxmayaraq nefesi ejdaha nefesi olaraq qaldigi ucun yanindakilara ziyan verir Coxbasli ejdaha Bezi sujetlerde ejdaha uc yeddi ve qirx basli olur oldurulmesi ucun butun baslari kesilmelidir Cutbasli ejdaha Azerbaycan xalca toxumalarinda rast gelinen varliqdir Doqquzbasli ejdaha Xorna kendinden cavan bir ovcunun dusmeni olan sehrli kisinin burunduyu cildlerden biridir Qirxbasli ejdaha Ovcu Ehmed nagilinda rast gelinir Eqrebin qarnindaki yeddi ejdaha Nagil qehremani Tapdiq ejdahalari oldurdukce heresinin qarnindan qirx yeni ejdaha cixir Goy carxini ceviren cut ejdaha Turk xalqlari mifologiyasindaki bu efsaneye Azerbaycan xalcalarinda rast gelinir Mifik qehremanlarXidirBaba Emir Sehrli papagini basina qoyanda gorunmez olan dastan qehremanlarindan biridir Xizir Unu teste yigib yukun altina qoyarlar Guya gece Xidir Ilyas gelib elini bu una ceker onu efsunlar Bu un muqeddes ve efsunlanmis hesab ediler Xizir bezen mocuzeli dogusa sebeb olan dervis bezen de bir illik yolu bir goz qirpiminda qet eden korlarin gozunu acan peygember olur Koroglu Koroglu nere cekende dag das lerzeye gelerdi Kosa ve kecel Novruz bayrami qehremanlaridir Kosa qisi Kecel ise yazi simvolize edir Kosa Onun uzluyu maskasi Tebiet ruhuna olan bagliligi bildirir kurku tersine geyinmesinde de muqeddeslik menasi vardir Cirkin ve celimsiz olmasi etrafdaki insanlari guldurmek ucun deyil Kosanin gizli dunya ser mekan ile elaqesi kimi izah edile biler Lok O gorunusunu deyise bilen ve zehmli ordunu idare eden mifik qehremandir Goyden enmis adamlarin tikdiyi Lok qalasi adini ondan almisdir Oxayy Dusmenleri tilsimleyen ve gizli xezineye sahib sehrbazdir O biri dunyanin temsilcisidir Oxayin qesrinin dord bir yani insan qanindan qirmizi denizlerle ortuludur Qesrin heyeri insan cildinde heyvanlarla doludur Divarlar insan kellesi ile horulub Ovcu Pirim Ilanlar padsahi agzina tupurduyu ucun heyvanlarin dilini oyrenmisdir Yuz il magarada yasamisdir Vergili adamlar Vergi yuxuda verilir ve onu veren muxtelif pir sahibleridir Qaradaban Gece dogulan sexse deyilir Gorduyu is hemise ugursuz olur Qirxlar Yuxuda qehremana bade icizdirib onu haqq asigina cevirirler Onlar goze gorunmurler Qis Azerbaycan inanclarinda qis qoca qari olaraq tesevvur edilir Gunes ve Ay Azerbaycan inanclarinda Gunesin qiz Ayin ise oglan usagi olmasi fikri vardir Ulker Efsaneye gore Ulker adli qizi atasi ot qarsiliginda aga ile evlendirmek isteyir Ulker goye yalvararaq ot getizdirir ve daha sonra goye qalxir Bu Ulker ulduzu ile bagli efsanedirQeyri turk menseli varliqlarCemsid Tarixen Iran xalqlarinda ve azerbaycanlilarda efsanevi hokmdar kimi gorulmusdur Novruz bayraminin yaranmasi onunla elaqelendirilir Goz ilaheleri Azerbaycan sufi edebiyyatinda gozlerin ilahilesdirilmesi ve sexsiyyetlesdirilmesi bu poetik obrazin xarakterik xususiyyetidir Goz tesvirinin bu aspekti yeqin ki goz ilahelerini eks etdiren qedim mif ve efsanelerden ireli gelir Mehemmed Fuzulinin veteni Mesopotamiya qedim zamanlarda goz mebedleri ile ve goz ilahelerinin heykelleri ile dolu idi Mehr Tarixen Iran xalqlarinda zerdustlerde ve azerbaycanlilarda onun serefine Mihrican bayrami qeyd edilmisdir IstinadlarAzerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 20 21 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 330 Kalafat 1998 seh 42 Rahimi M Iran Turklugunde Geleneksel Turk Inanclarinin Etki ve Izleri Milli Folklor 16 2019 147 159 lt https dergipark org tr tr pub millifolklor issue 51228 666927 2023 08 19 at the Wayback Machine gt V B Agach Kishi Mify narodov mira Gl red S A Tokarev M Sovetskaya enciklopediya 1987 T I S 35 Beydili 2003 seh 33 Beydili 2003 seh 37 Karakurt 2011 seh 44 Kalafat 1998 seh 62 Avcilik Inanc Ve Rituellerine Bakis Aynur Celilova Sosyal Arastirmalar ve Davranis Bilimleri Dergisi 2019 Cilt 5 Sayi 8 s 62 86 Karakurt 2011 seh 90 Karakurt 2011 seh 167 A Caferoglu AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN IKI SAMAN TANRISI PDF turk 2021 02 13 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Beydili 2003 seh 486 Beydili 2003 seh 537 Najafov A 2019 Azerbaycan halk inanislari Yayinlanmamis Yuksek Lisans Tezi Necmettin Erbakan Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dali Konya Ramil ELIYEV Azerbaycan sifahi xalq edebiyyati Muasir aktual problemler Baki 2014 350 s Qafarli Ramazan AZERBAYCAN TURKLERININ MIFOLOGIYASI ADPU 2010 Celal Beydili Memmedov Turk mifoloji obrazlar sistemi struktur ve funksiya monoqrafiya Baki Mutercim 2007 272 seh Gray Laurel Victoria Arts Folk Dancers and Folk Singers Caucasus in Encyclopedia of Women amp Islamic Cultures General Editor Suad Joseph Consulted online on 19 August 2023 lt https referenceworks brillonline com entries encyclopedia of women and islamic cultures arts folk dancers and folk singers caucasus EWICCOM 0291b 2023 07 29 at the Wayback Machine gt Abbasova 2023 seh 155 Memmedova L SMOMPK Qafqaz erazileri ve xalqlarinin tesvirine dair materiallar toplusu mecmuesinde kicik janrlar Folklorsunasliq meseleleri IX bur Baki 2011 s 136 145 Leman Vaqif qizi Suleymanova Seki folklor muhiti Baki 2012 248 seh Beydili 2003 seh 59 Elizade R Azerbaycan folklorunda tebiet kultlari Baki Nurlan 2008 174 s Beydili 2003 seh 584 585 Beydili 2003 seh 215 218 Beydili 2003 seh 612 613 Ajnur Babyak Azyarbajan folklorunda su ilya baly inamlar Baky Nurlan 2011 212 syash Esatirler efsane ve revayetler Baki Serq Qerb 2005 anl az Kalafat 1998 seh 53 Beydili 2003 seh 136 Kalafat 1998 seh 86 Memmedli O 2015 Borcali ilinde eski Turk inanclarinin izleri Yuksek LisansTezi Nigde Omer Halisdemir Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Nigde Beydili 2003 seh 205 Beydili 2003 seh 568 Turk mitolojisinde dag kultu 2023 07 09 at the Wayback Machine Fuzuli Bayat Folklor Edebiyat 12 2 46 2006 2 47 60 ss Karakurt 2011 seh 229 Sarpkaya S 2022 AZERBAYCAN TURKLERININ EFSANELERINDE EKOFOLKLOR BAKIS ACISIYLA AV SU VE AGAC Folklor Akademi Dergisi 5 1 59 77 Retrieved from https dergipark org tr en pub folklor issue 69545 1087187 2022 08 27 at the Wayback Machine Turkan ARIK Azerbaycan in Nahcivan Bolgesi nde Yagmurla Ilgi li Inanislar ve Yagmur Cagirma Merasi mleri Turk Kulturu ve Haci Bektas Veli Arastirma Dergisi 2018 2023 06 29 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 06 Beydili 2003 seh 195 Beydili 2003 seh 60 Akbas Ercan Ceren Turk Dunyasi Atasozlerinde Mitolojik Izler MasterThesis October 30 2020 https tez yok gov tr UlusalTezMerkezi tezDetay jsp id Q z okijQZ7nyc3KhZqpGA amp no 7R NZdO3oQLNUZTgcQXEhg 2023 07 09 at the Wayback Machine Karakurt 2011 seh 144 Beydili 2003 seh 280 Basilov B N Kult svyatyh v islame Moskva Mysl 1970 142 s Turklerde Dag Kultu Inanci Ve Altay Tiva Ve Sor Destanlarinda Dag Seniha Sonmez Balikesir 2008 ORDUBAD FOLKLOR MUHITI Ayten Ceferova Azerbaycan Folklor Institutu Baki 2016 Beydili 2003 seh 21 Turk Mitolojisi Bahatdin Uslu 2014 355 sehife Beydili 2003 seh 574 Beydili 2003 seh 84 Turk Mitolojik Sistemi 2 Kutsal Disi Mitolojik Ana Umay Paradigmasinda Ilkel Mitolojik Kategoriler Iyeler ve Demonoloji Fuzuli Bayat Otuken Nesriyat Beydili 2003 seh 128 Karakurt 2011 seh 91 Karakurt 2011 seh 96 SMOMPK AZERBAYCAN FOLKLORU MATERIALLARI 2 ci cild AMEA Folklor Institutu 2019 Azerbaycan qeyri maddi medeni irs numunelerinin dovlet reyestri Kesikbas az Azerbaycan Medeniyyet Nazirliyi 2022 04 24 tarixinde Istifade tarixi 2022 04 24 AZERBAYCAN FOLKLORU VE MILLI MEDENI MUXTELIFLIK 2023 08 26 at the Wayback Machine Beynelxalq elmi praktik konfransin materiallari Zaqatala 2016 Beydili 2003 seh 314 Abbasova 2023 seh 156 Beydili 2003 seh 204 Beydili 2003 seh 298 Beydili 2003 seh 436 Әfәndiјev P azerb russk Azәrbaјҹan shifaһi halg әdәbiјјaty azerb Nauchnyj redaktor A Nabiev azerb russk B Maarif 1992 477 s Basilov V N Pari Mify narodov mira Gl red S A Tokarev M Sovetskaya enciklopediya 1982 T II S 287 Sattarov R The Rites of Passage Among the Azerbaijani Turks Traditional Beliefs and Rituals Linked to the Birth of a Child Die Wunder Der Schopfung 301 312 https doi org 10 5771 9783956506741 301 2023 06 29 at the Wayback Machine Elcin Qaliboglu Imameliyev Yaradilis mifleri ve Azerbaycan efsaneleri Baki Elm ve tehsil 2020 180 seh Beydili 2003 seh 414 Beydili 2003 seh 554 Beydili 2003 seh 243 Beydili 2003 seh 304 Beydili 2003 seh 42 43 Sattarov Rufat Between the Supernatural and the Natural Aspects of Religious Beliefs among the Azerbaijani Turks Man and Nature in the Altaic World Proceedings of the 49th Permanent International Altaistic Conference Berlin July 30 August 4 2006 Berlin Boston De Gruyter 2020 pp 299 312 https doi org 10 1515 9783112208885 036 page 300 Karakashly K T azerb russk Materialnaya kultura azerbajdzhancev Severo vostochnoj i Centralnoj zon Malogo Kavkaza istoriko etnograficheskoe issledovanie B Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1964 Gyul yabani Mify narodov mira Gl red S A Tokarev M Sovetskaya enciklopediya 1987 T I S 342 Beydili 2003 seh 104 105 Beydili 2003 seh 108 Beydili 2003 seh 187 Mammadov A I 2023 Tree cult in the mythology of the peoples of the world Universidad y Sociedad 15 3 404 412 page 407 Beydili 2003 seh 171 TURK MOGOL SAMANIZMININ TASAVVUFI ISLAM TARIQATLARI UZERINDEKI TESIRI Kopruluzade M Fuad Cev Ferhat Tamir 1996 Beydili 2003 seh 352 Sarpkaya Seckin Camasbname den Masallara Sahmaran Turkiye Sahasi Masallarinda Sahmaran Tipi ve Anlatilari Dogaustu Varliklar ve Anlatilar Uzerine Incelemeler Ed Altug Orakci Istanbul Kesit Yayinlari 133 146 2018 Beydili 2003 seh 528 Cufadar N 2019 Koroglu Destani nda atin mitolojik gostergeleri RumeliDE Dil ve Edebiyat Arastirmalari Dergisi O5 215 226 DOI 10 29000 rumelide 606128 AKMAN E 2003 Turk Kulturunde ve Azerbaycan Destanlarinda At Gazi Universitesi Kastamonu Egitim Dergisi 11 1 233 248 Beydili 2003 seh 193 Mehseti Rustem qizi Ismayil Naxcivan efsaneleri Baki Elm 2008 208 s Azerbaycan nagillari V cild Baki Serq Qerb 2005 304 seh Pasayeva V 2007 Azerbaycan Hali Ve Tekstillerinde Ejder Motifi 38 Uluslararasi Asya ve Kuzey Afrika Calismalari Kongresi Ankara Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Azerbaycan nagillari IV cild Baki Serq Qerb 2005 336 seh Beydili 2003 seh 342 Beydili 2003 seh 326 328 Beydili 2003 seh 441 Beydili 2003 seh 75 Beydili 2003 seh 300 Beydili 2003 seh 229 Beydili 2003 seh 63 Novruz bayrami ensiklopediyasi Baki 2008 Serq Qerb 208 seh seh 52 Gasimova 2015 seh 115 Azerbaycan Medeniyyet ve turizm Prezident KitabxanasiEdebiyyatAzerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde III cild 2007 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk Celal Beydili 2003 Yurt Yayinevi turk Eski Turk Dini Izleri Yasar Kalafat 1998 Ankara turk Gasimova Aida Qurʾanic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry Oriens vol 43 no 1 2 2015 pp 101 53 JSTOR http www jstor org stable 24801686 Accessed 10 Feb 2024 Turk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 Arxivlesdirilib 2022 03 21 at the Wayback Machine turk Kyzylgul Abbasova The Worldview Foundations of Azerbaijani Cosmogonic and Ethnogonic Myths ALFRED NOBEL UNIVERSITY JOURNAL OF PHILOLOGY 2023 2024 05 28 tarixinde Istifade tarixi 2024 05 23