Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Yeddi kilsə monastır kompleksi — Qax rayonunun Ləkit Kötüklü kəndi ərazisində, indi xalq arasında "Yeddi kilsə" adı ilə məşhur olan alban monastır kompleksi, uzun müddət alban kilsəsi yepiskopluğunun mərkəzi olmuş abidə. Məhz bununla əlaqədar olaraq bu ərazi qədim dövrlərdən "Kax", yəni dini mərkəz, din sarayı adlanır. Kompleksdə eramızın əvvəllərinə aid doqquz abidənin qalıqları vardır. Kompleks 1980-ci ildən sonra baxımsızlıqdan sürətlə dağılmağa başlamışdır. Hazırda qəzalı vəziyyətdədir.
| Yeddi kilsə monastır kompleksi | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər | Qax |
| Yerləşir | Ləkit kəndinin yaxınlığında |
| Aidiyyatı | Alban Həvari Kilsəsi |
| Tikilmə tarixi | IV-V əsrlər |
| İstinad nöm. | 4558 |
| Əhəmiyyəti | Yerli əhəmiyyətli |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Məbədin tarixiylə bağlı kifayət qədər məlumat qorunmamışdır. Lakin məbədin IV-V əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında xristianlığın çiçəkləndiyi bir dövrdə inşa edildiyi güman olunur. Belə ki, Albaniyanın Alban Arşakiləri sülaləsindən olan hökmdarı III Mömün Vaçaqanın hakimiyyətə gəldikdən sonra, sonradan Alban Həvvari Kilsəsinin katolikosu olan Müqəddəs Qriqoris in təhriki və təsiri ilə xristianlıq Qafqaz Albaniyasında rəsmi dövlət dini elan edilir. Albaniyada əsası hələ I əsrdən qoyulan xristian icması müstəqil şəkildə və geniş fəaliyyət göstərməyə başlayır. III Mömin Vaçaqanın əmri ilə ölkənin hər yerində kilsələr və monastırlar inşa edilir, dini təhsil verən məktəblər açılır. Məhz Yeddi kilsə monastır kompleksinin də o zaman inşa edildiyi düşünülür.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Azərbaycanın dini memarlıq abidələri içərisində Yeddi Kilsə kompleksi özünün gözəl planlaşdırmasının yeganəliyinə görə fərqlənir. Komppleks - Qafqaz Albaniyasının ən qədim monastır kompleksərindən biridir. Monastırın ərazisində 1980 – ci ildən (fasilələrlə) arxeoloji tədqiqat işləri aparılmaqdadır. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, ərazidə böyük, əzəmətli kompleks mövcud olmuşdur. Kompleksə dini və mülki binalarla yanaşı, darvazalı müdafiə divarları, sovməələr, və Kilsə qalası adlı kiçik qala daxildir. Kompleksin dini tikililəri arasında ən qədimi üç nefli məbəd, ondan şərqdə yerləşən əsas xaçvari günbəzli məbəd, həmçinin monastırın geniş ərazisinin (indi kənd yolu ilə bölünüb) mərkəzində inşa edilmiş beş sovməə daxildir.
Yeddi Kilsə monastır kompleksi Kürün sol sahilində dövrümüzə çatmış ən böyük kompleksdir. Monastırın dini tikililəri Ləkitçay dərəsinin kənarında, yarımhalqa şəklində dağların yamacları ilə əhatə olunan hamarlanmış meydançada yüksəlir. Bir qədər yuxarıda terraslarda təsərrüfat və yaşayış yerləşgələri vardır ki, onların planı hələ aydınlaşdırılmamışdır.
Kompleksə ümumilkdə doqquz abidə daxildir ki, onlardan da yeddisi kilsələr və onlara bitişik olan rahiblərin və qonaqların yaşaması üçün binalar, zəng qülləsi, Hündür keşikçi qülləsi və kompleksin təhlüzəsizliyini təmin etmək üçün çəkilmiş möhkəm qala divarlarıdır.
Kompleksə daxil olan kilsələrdən yalnız baş kilsə bir qədər böyükdür və üç neflidir. Digər altı kilsə isə bir nefli kiçik kilsələrdir. Kilsə binalarının hamısı bazilika formasında inşa edilmişdir. Ərazidən tapılan çoxlu kirəmit qalıqları və kilsələrin salamat qalmış dam hissələri binaların üstünün örtülməsi üçün səliqə ilə hazırlanmış kirəmitlrdən istifadə edildiyini söyləməyə əsas verir.
Kompleksə dail olan abidələrin hamısının fasadı səliqə ilə kəsilmiş daşlarla üzlənmişdir. Lakin daşların üstündə heç bir oyma bəzək və naxışlara rast gəlinməmişdir. Bütün bu sadə quruluş isə özlüyündə kompleksə əzəmət bəxş etmişdir.
Əsas kilsə binası da daxil olmaqla kompleksin bütün binaları çay və əhəng daşları və əhəng məhlulu qatışığı ilə inşa edilmiş, səliqəli kəsilmiş daşlarla üzlənmişdir. Kilsələrin hamısı binanın cənubunda və şimalında cüt yerləşdirilmiş ensiz və uzunsov pəncərələr vasitəsiylə işıqlandırılmışdır. Lakin sonrakı dövrdə naməlum səbəbdən bütün kilsələrin Şimaldakı pəncərələri qapadılmışdır.
Qərb məbədi
Tikintisi V – VI əsrlərə aid edilən, apsidaları divar layından qabağa çıxan üç nefli Müqəddəs Faddey bazilikası və ya Qərb məbədi (kompleks ərazisindəki yerinə görə) kompleksin ən qədim və böyük məbədidir. O, digər tikililərdən bir qədər aralı, indi monastır ərazisindən keçən yolun qərb tərəfində yerləşir. Qalan bütün dini tikililər isə şərq tərədə qruplaşıb. Özünün çoxəsrlik mövcudluğu tarixində bazilika əsaslı dəyişiklərə məruz qalmışdır. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində məbədin ilkin görünüşünü bərpa etmək mümkün olmuşdur.
Arxeoloqların fikrinə görə, ki sütunlu və üç yarımdairəvi çıxıntıdan ibarət altar hissəsi olan məbədin ilkin tikini mərhələsi V – VI, ikinci tikinti mərhələsi VII-VIII əsrlərə, üçüncü tikinti mərhələsi isə XI-XII əsrlərə aid edilir. Məbəd əvvəlcə, güman ki, günbəzsiz olmuş və yalnız ikinci dəfə yenidənqurma zamanı məbədə günbəz əlavə edilmişdir. Məbədin iç məkanında üçneflilik iki pilonla və qərb divarında onlara uyğun gələn kürəkilərlə əldə edilmişdir. Şərq hissə dərin yarımdairəvi altar apsidasından və apsidal iki xidmət yerləşgəsindən (pastaforiy) ibarətdir. Apsidalar xarici divarların əmələ gətirdiyi düzbucaqlının içərisinə daxil edilməmişdir.
Giriş qapıları əvvəlcə qərb, şimal və cənub divarlarına yerləşmişdir.Narteks (kilsə qabağı giriş yeri) kilsənin ümumi məkanına daxil idi və yalnız sonralar divarla ondan ayrılmışdır. Məbədin yaxın analoqları Qum bazilikası, Ağoğlan monastırının əsas bazilikası və Xudavəng monastır kompleksinə daxil olan həcmcə kiçik bazilikadır. Bu məbəd binalarını bir–birinə nəinki tipoloji əlamətlər, həmçinin altar hissənin biçimi, sütubların forması, qapı açırımlarının yerləşmə tərzi, yan divarlarda kürəklərin olmaması və sair bu kimi detallar yaxınlaşdırır. Genetik və analogiyalar, arxeoloqların məbədin inşası haqqında söylədiyi tarixi (V – VI əsrlər) təsdiq edir.
Bina xarcdən düzbucaqlı quruluşa malik olub, daxildə sütunlar və tağlar vasitəsiylə üç nefə ayrılmışdır. Kilsənin Şimal hissəsində apsisi, apsisin hər iki tərəfində isə kiçik cübbəxana otaqları vardır. Kiləsinin üç girişi vardır. Cənub, Şərq və Qərb girişləri arasında Şərq girişi kiçik olması ilə digərlərindən fərqlənir. Sütunların düzülüşü mərkəzi nefdə düzbucaqlı quruluş meydana gətirmişdir.
Kilsənin içi də fasadı kimi olduqca sadə və bununla bərabər dəbdəbəli təsir bağışlayır. Kilsənin daili divarlarında heç bir freska yoxdur. Lakin sütunların bəzilərinin üstündə oyma üsulu ilə alban xaçları həkk edilmişdir. Daxili divarlar ağ rəngə boyanmışdır.
Bazilikanın yanlarında sırf xristian funksiyaları daşıyan iki əlavə tikili vardır. Sağ tərəfdə ibadət otağı, sol tərəfdə isə qurbangah mövcuddur. Təxminən mərkəzdə iki sütun və qalın taxtalı qərb divarında iki pilyastr yerləşmişdir. Yanlardakı neflərin və ortadakı daha uca nefin tağları onlara, habelə iki apsidaya dayaqlanmışdır. Məbədin qərb tərəfində sonrakı alban kilsə memarlığı üçün çox səciyyəvi olan qalereya formalı örtük vardı. Göstərilən örtük ilk dəfə Qumdakı bazilikada meydana gəlmiş örtük mövzusunun davamıdır. Mütəxəssislər güman edir ki, bu məbəd IV-VI əsrlərdə tikilmişdir. Fasadların kobud şəkildə yonulmuş daşlardan yaradılmış memarlığı üçnefli bazilikalar üçün səciyyəvi olan qabarıq mərkəzi hissəli monumental binanı təşkil edir. Açıq qalereya formalı örtük abidəyə cənub koloriti vermişdir.
Şərq məbədi
Cənubi Qafqazın erkən orta əsrlər memarlığında xaç-günbəz mövzusu iki və dörd müstəqil dayanan stunlu variantda inkişaf etdirilmişdi. Yeddi kilsə monastır kompleksinə daxil olan xaç-günbəz tipli məbəd, Azərbaycan ərazisində bu tipli abidələrin ən yaxşı saxlanılmış nümunəsidir.G. Məmmədovanın sözlərinə görə, məbədin dövrümüzə çatmış yan neflərinin örtüyü, altar qrupu, şimal divarı və iki pilona əsasən məbədin planlaşdırma və konstruktiv həllini bərpa etmək mümkün olmuşdur.
Məbəd binası kifayət qədər geniş ölçülərə (14.30 x 19.70) malik planda düzbucaqlı formaya malik üçnefli binadır. Uzun bölməyə malik iki pilon və onlara uyğun olan qərb divarındakı çıxıntılar, həmçinin altar hissəsi onun mərkəzi nefini yan neflərinə nisbətən daha geniş edir. Altar qrupu dərin malik apsida və iki yan otaqdan ibarətdir.
Məbədin iki girişi şimal və cənub divarlarında yerləşmiş, ola bilsin ki, dağılmış qərb divarında isə üçüncü giriş olmuşdur. Məbəd transeptdəki pəncərə, altar yaxınlığındakı pəncərə və qərb divarındakı üç pəncərə (dövrümüzə çatmayıb) vasitəsiylə işıqlandırılmışdır. Uzun formaya (4.90 x 2 m) malik altar yanı otaqlar da işıqlandırmaya malikdir. Həmin otaqların daxili həcmi və ortüyü bəzən çox nazilən (20 sm-ə qədər), yarımdil kəsimli tağlı pilyastrlar vasitəsiylə iki hissəyə bölünmüşdür. Yarımdairəvi şərq hissəsinin örtüyü konxalı və tağlıdır.
Maraqlıdır ki, məbədin şimal yan otağını yan nefdən ayıran divar xarici divarla əlaqələndirilməmişdir və hazırda onlar arasında 1-2 sm boşluq görünməkdədir. Bu onu sübut edir ki, ilkin tikilinin yan nefi uzununa açıq olmuşdur. Altar apsidası ilə örtülmüşdür. Konxanın şimal hissəsində yonulmuş daş plitələrdən çəkilmiş üzlük qalmışdır.
Transeptin yan kəsimlərində iki tağda yarımdairəvi kəmər saxlanmışdır. Onun yuxarı hissəsində kiçik qırılma vardır. Bu xüsusiyyət erkən orta əsrlər memarlığının oxvari tağları üçün xarakterikdir. Tağların divara konsol dəstəyi daxili həcmin rasional istifadəsinə imkan verir.
Yan neflərin künc hissələri yarımdairəvi tağlarla örtülüdür. Həmin tağlar yan divarlara və pilonlardan qərb divarına uzanan tağa söykənirlər. Mərkəzi nefin qərb kəsimi də oxşar profilli tağ-tavanla örtülmüşdür. Mərkəzi və yan neflərin tənzimləyici tağları tikilini və onun tağlarını yüngülləşdirməklə, digər strukturlarla birlikdə özünəməxsus bir karkas sistemi formalaşdırır ki, bu da binanın zəlzələyə davamlığını artırır. Transept və orta nefin formalaşdırdığı yerdə kvadrat formalı təməli pilonlar və altar bemasının çıxışlarına dayanan günbəz ucalırdı.
Məbədin saxlanmış hissələri onun ümumi görünüşü haqqında təəssürat yaradır. Bazilikanın ağ daşlardan hörülmüş həcmi qırmızı kirəmitdən olan və ortasında baraban və günbəz ucalan damla örtülmüşdü. Üç girişin və pəncərələrin tağlı çərçivəsi, həmçinin yüksk profili karniz məbədin əsas dekor elementlərini təşkil edirdi. Transeptin yan divarları üzərində yüksələn maşalar yan fasadlarda yeganə olan pəncərəyə yönəlmişdi. Şərq divarında üç pəncərə yeri vardir və saxlanmamış qərb divarında da müvafiq olaraq o qədər pəncərənin olması ehtimal edilir.
Yaxşı yonulmuş daşdan hazırlanmış pəncərə yerlərinin həll edilməsi diqqət çəkir. Gümbəzaltı hissənin kapiteli küncdə kəsilə xəttli valla formalaşdırılmışdır. Altar beminin çıxışları da maraqlı formada həll edilmişdir.
Kilsənin şərq dirək cütləri altar hissəsinə qarışdığına görə günbəz müstəqil dayanan iki pilon və altar apsidasının çıxıntısına söykənir. Pilonların uzun forması onların çarpaz formasının daşıyıcı xüsusiyyətlərini itirmədən azaldılması üçün yaradılmışdı. Günbəzaltı kvadratdan başqa, onlar həm də məbədin qərb hissəsindəki tağların bir hissəsinin yükünü daşıyaraq, məbədin dayanıqlığını artırırlar. Yan neflərin günbəzə birləşən nefləri və mərkəzi gəminin qərb hissəsi planda xaçvari forma yaradır.
G. Məmmədovanın fikrincə transeptin varlığı və həcmdə mərkəzliyin üstünlük təşkil etməsi məbədi xaç-günbəz tiplu kilsələr qrupuna aid etməyə imkan verir. Lakin, orta nefin yan neflərdən fərqlənən hündürlüyə malik olmaması onu bu tipdə olan digər məbədlərdən uzaqlaşdırır. G. Məmmədova qeyd edir ki, Yeddi kilsə monastırının Şərq məbədi Qafqaz Albaniyasının ərəblərin işğalından əvvəl, VII əsrdə inşa edilmiş ən erkən xaç-günbəz tipli kilsələri sırasına aiddir.
Digər məbədlər
Kompleksin xaçvari – günbəzli məbədi də böyük maraq kəsb edir. Özünün üslub xüsusiyyətlərinə görə məbəd xristian memarlığının ərəblərə qədərki dövrünə (VII əsr) aiddir. Bu məbədin Qafqaz Albaniyasının xaçvari-günbəzli məbədlərinin ilk örnəyi olması hesab edilir. Yan neflərin dam örtüyünə qədər saxlanmış cənub və şimal divarları, altar qrupu və iki pilon məbədin plan və konstruktiv həllini bərpa etməyə imkan verir.
Məbədin dövrümüzə çatmış qalıqları onun keçmiş memarlıq siması haqqında təəvvür yaradır. Təxminən binanın mərkəzində qurulmuş günbəzli baraban kirəmit dam örtüyünə malik ağ daş tutumu tamamlayırdı. Pəncərə açırımlarının tağlı haşiyələri, həçinin hündür profilli karniz məbəd dekorunun əsas elementlərini təşkil edir.
Monastırın beş soməəsinin plan həlli eynidir və ölçüləri yaxındır. Onların hər biri iki kiçik tağçalı yarımdairəvi altar apsidası ilə bitişən kvadrat yerləşgədən ibarətdir. Plan və kompozisiya həllinin oxşarlığı eyni inşaat materiallarının işlədilməsi əksər sovməələrin bir vaxtda inşa edildiyini göstərir.
Kobud şəkildə yonulmuş daşlardan tikilmiş dairəvi məbədlər, üçnefli bazilikalar, qalereya formalı örtüklər erkən orta çağlar dövründə Azərbaycanın sitayiş təyinatlı memarlığı üçün səciyyəvi idi. Bu bazilikaların ətrafında 7 birnefli zəng qülləsi vardır. Həmin zəng qüllələri vahid memarlıq üslubunda tikilmişdir. Bu cür qüllələr göstərilən bölgə üçün səciyyəvidir. Güman etmək olar ki, həmin qüllələr hələ bütpərəstlik dövründə inşa edilmişdir. Çünki, bütpərəstlik dövründən qalmış məbədlər bir çox hallarda yenidənqurmadan sonra xristian kilsələri və zəng qüllələri kimi istifadə olunurdu.
-
![image]()
Kompleksə VII əsrdə əlavə edilmiş kilsə -
![image]()
Kompleksə daxil olan binaların bugünkü görünüşü
Müəmmalı tədqiqatlar
Kompleks ərazisində XX əsrin 80-ci illərinin sonlarında bir qrup naməlum alim tərəfindən kiçik arxeoloji qazıntılar aparılmışdır. Qazıntılar zamanı külli miqdarda maddi mədəniyyət nümunələri - saxsı qablar, müxtəlif materiallardan hazırlanmış xaçlar və şamdanlar və digər məişət əşyaları əldə edilmişdir. Qazıntıların ən mühüm nəticəsi isə böyük bir daş üzərində yazılmış kitabənin tapılması olmuşdur. Lakin bütün bu tapıntılar kitabə də daxil olmaqla, tədqiqata və elmi dövriyyəyə cəlb edilməmiş müəmmalı şəkil ölkədən çıxarılaraq aparılmışdır. Bu gün də həmin kitabədə nələrdən bəhs edilməsi və digər tapıntılar haqqında heç nə məlum deyil. Bütün bunlar isə məbəd kompleksi ilə bağlı yerli əhali arasında bu günə qədər yaşadılan və inanılan əfsanələrə müraciət etməyə imkan verir.
Əfsanələr
Məbədlə bağlı əfsanəyə görə monastır komleksində ibadət edən rahiblər vaxtilə Attilanın dördə nəvəsi romalılardan qorunub saxlanıb. Digər bir əfsanəyə görə isə Attilanın dörd nəvəsi ölümündən sonra kompleksin ərazisində dəfn edilib və kilsələr onların xatirəsini əbədiləşdirmək üçün inşa edilib. Lakin bu əfsanələrin həqiqət olduğunu təsdiqləyən heç bir yazılı mənbə yoxdur. Əvəzində tarixi hadisələr əfsanələrdə təsvir edilən hadisələrin gerçək olması ehtimalını yaradır. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlının verdiyi məlumat və eləcə də həmdövr mənbələrin təsdiq etdiyi informasiyalardan bəllidr ki, IV-V əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisinə Şimaldan köçəri türk tayfalarının kütləvi köçü və məskunlaşması baş verir. Başqa bir fakt da məlumdur ki, Qafqaz Albaniyasında məskunlaşan köçəri türk tayfaları əsasən xristian əhalinin deyil, xristianlıqdan əvvəlki dini etiqadlarını qoruyan əhalinin tərəfini saxlayırdı. Lakin bu zaman xristian rahiblərinin böyük türk sərkərdəsinin nəvələrini qoruması inandırıcı görünmür. Lakin xırda bir qeydi nəzərə almasaq. Belə ki, tarixən Sasanilərin və Bizansın zaman - zaman hunların hərbi gücündən istifadə etməsi faktları məlumdur. Belə olduğu halda Sasanilər imperiyasının vassalı olan alban rahiblərinin Attilanın nəvələrini Yeddi kilsə monastır kompleksi ərazisində qoruyub saxlaması inandırıcı görünür.
Başqa bir məsələ, kompleksin müdafiə xarakterli tikililərlə zəngin olması da əfsanələrin hansısa gerçəklikdən xəbər verməsinə işarə edir. Belə ki, Kompleksin ətrafı böyük qalayla əhatələnib, kompleksin ərazisində isə müşahidə qüllələri mövcuddur. Bundan başqa tədqiqatlar zamanı kilsələrin Şimal divarlarında yerləşən bütün pəncərələrin sonradan qapadılması müəyyən edilmişdir. Lakin sadalanan bütün faktlar tarixi mənbələr vasitəsiylə sübut edilmədiyindən sadəcə əfsanə olaraq qalır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Караахмедова А.А. Христианские памятники Кавказской Албании (Алазаньская долина). Баку: 1986
- Мамедова, 2004. səh. 60
- Мамедова, 2004. səh. 59
- Карахмедова, А.А. "О некоторых памятниках митраизма на территории Кавказской Албании". ИАН АзССР, серия истории, философии и права (№ 1). 1975: 70.
- Мамедова, 2004. səh. 61
- Ахундов, Д.А. Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана. Баку. 1986.
- Мамедова, 2004. səh. 81
- Мамедова, 2004. səh. 80
- Чубинашвили, Георгий. Архитектура Кахетии: исследование развития архитектуры в восточной провинтсии Грузии в IV-XVIII вв. Изд-во Академия наук Гругии ССР. 1956. 481.
- Мамедова, 2004. səh. 82
- Мамедова, 2004. səh. 83
Xarici keçidlər
- Seven Church monastery complex
- Qarabağ sənədlərdə, xristian abidələri 2010-03-28 at the Wayback Machine
- Qax abidələri, Qax Rayon İcra hakimiyyətinin saytında[ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Yeddi kilse monastir kompleksi Qax rayonunun Lekit Kotuklu kendi erazisinde indi xalq arasinda Yeddi kilse adi ile meshur olan alban monastir kompleksi uzun muddet alban kilsesi yepiskoplugunun merkezi olmus abide Mehz bununla elaqedar olaraq bu erazi qedim dovrlerden Kax yeni dini merkez din sarayi adlanir Kompleksde eramizin evvellerine aid doqquz abidenin qaliqlari vardir Kompleks 1980 ci ilden sonra baximsizliqdan suretle dagilmaga baslamisdir Hazirda qezali veziyyetdedir Yeddi kilse monastir kompleksi41 30 55 sm e 46 52 42 s u Olke AzerbaycanSeher QaxYerlesir Lekit kendinin yaxinligindaAidiyyati Alban Hevari KilsesiTikilme tarixi IV V esrlerAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 4558EhemiyyetiYerli ehemiyyetliYeddi kilse Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiMebedin tarixiyle bagli kifayet qeder melumat qorunmamisdir Lakin mebedin IV V esrlerde Qafqaz Albaniyasinda xristianligin ciceklendiyi bir dovrde insa edildiyi guman olunur Bele ki Albaniyanin Alban Arsakileri sulalesinden olan hokmdari III Momun Vacaqanin hakimiyyete geldikden sonra sonradan Alban Hevvari Kilsesinin katolikosu olan Muqeddes Qriqoris in tehriki ve tesiri ile xristianliq Qafqaz Albaniyasinda resmi dovlet dini elan edilir Albaniyada esasi hele I esrden qoyulan xristian icmasi musteqil sekilde ve genis fealiyyet gostermeye baslayir III Momin Vacaqanin emri ile olkenin her yerinde kilseler ve monastirlar insa edilir dini tehsil veren mektebler acilir Mehz Yeddi kilse monastir kompleksinin de o zaman insa edildiyi dusunulur Memarliq xususiyyetleriAzerbaycanin dini memarliq abideleri icerisinde Yeddi Kilse kompleksi ozunun gozel planlasdirmasinin yeganeliyine gore ferqlenir Komppleks Qafqaz Albaniyasinin en qedim monastir komplekserinden biridir Monastirin erazisinde 1980 ci ilden fasilelerle arxeoloji tedqiqat isleri aparilmaqdadir Tedqiqatlar gostermisdir ki erazide boyuk ezemetli kompleks movcud olmusdur Komplekse dini ve mulki binalarla yanasi darvazali mudafie divarlari sovmeeler ve Kilse qalasi adli kicik qala daxildir Kompleksin dini tikilileri arasinda en qedimi uc nefli mebed ondan serqde yerlesen esas xacvari gunbezli mebed hemcinin monastirin genis erazisinin indi kend yolu ile bolunub merkezinde insa edilmis bes sovmee daxildir Yeddi Kilse monastir kompleksi Kurun sol sahilinde dovrumuze catmis en boyuk kompleksdir Monastirin dini tikilileri Lekitcay deresinin kenarinda yarimhalqa seklinde daglarin yamaclari ile ehate olunan hamarlanmis meydancada yukselir Bir qeder yuxarida terraslarda teserrufat ve yasayis yerlesgeleri vardir ki onlarin plani hele aydinlasdirilmamisdir Komplekse umumilkde doqquz abide daxildir ki onlardan da yeddisi kilseler ve onlara bitisik olan rahiblerin ve qonaqlarin yasamasi ucun binalar zeng qullesi Hundur kesikci qullesi ve kompleksin tehluzesizliyini temin etmek ucun cekilmis mohkem qala divarlaridir Komplekse daxil olan kilselerden yalniz bas kilse bir qeder boyukdur ve uc neflidir Diger alti kilse ise bir nefli kicik kilselerdir Kilse binalarinin hamisi bazilika formasinda insa edilmisdir Eraziden tapilan coxlu kiremit qaliqlari ve kilselerin salamat qalmis dam hisseleri binalarin ustunun ortulmesi ucun seliqe ile hazirlanmis kiremitlrden istifade edildiyini soylemeye esas verir Komplekse dail olan abidelerin hamisinin fasadi seliqe ile kesilmis daslarla uzlenmisdir Lakin daslarin ustunde hec bir oyma bezek ve naxislara rast gelinmemisdir Butun bu sade qurulus ise ozluyunde komplekse ezemet bexs etmisdir Esas kilse binasi da daxil olmaqla kompleksin butun binalari cay ve eheng daslari ve eheng mehlulu qatisigi ile insa edilmis seliqeli kesilmis daslarla uzlenmisdir Kilselerin hamisi binanin cenubunda ve simalinda cut yerlesdirilmis ensiz ve uzunsov pencereler vasitesiyle isiqlandirilmisdir Lakin sonraki dovrde namelum sebebden butun kilselerin Simaldaki pencereleri qapadilmisdir Qerb mebedi Bazilikanin xarabaliqlariBazilikanin plani Tikintisi V VI esrlere aid edilen apsidalari divar layindan qabaga cixan uc nefli Muqeddes Faddey bazilikasi ve ya Qerb mebedi kompleks erazisindeki yerine gore kompleksin en qedim ve boyuk mebedidir O diger tikililerden bir qeder arali indi monastir erazisinden kecen yolun qerb terefinde yerlesir Qalan butun dini tikililer ise serq terede qruplasib Ozunun coxesrlik movcudlugu tarixinde bazilika esasli deyisiklere meruz qalmisdir Arxeoloji tedqiqatlar neticesinde mebedin ilkin gorunusunu berpa etmek mumkun olmusdur Arxeoloqlarin fikrine gore ki sutunlu ve uc yarimdairevi cixintidan ibaret altar hissesi olan mebedin ilkin tikini merhelesi V VI ikinci tikinti merhelesi VII VIII esrlere ucuncu tikinti merhelesi ise XI XII esrlere aid edilir Mebed evvelce guman ki gunbezsiz olmus ve yalniz ikinci defe yenidenqurma zamani mebede gunbez elave edilmisdir Mebedin ic mekaninda ucneflilik iki pilonla ve qerb divarinda onlara uygun gelen kurekilerle elde edilmisdir Serq hisse derin yarimdairevi altar apsidasindan ve apsidal iki xidmet yerlesgesinden pastaforiy ibaretdir Apsidalar xarici divarlarin emele getirdiyi duzbucaqlinin icerisine daxil edilmemisdir Giris qapilari evvelce qerb simal ve cenub divarlarina yerlesmisdir Narteks kilse qabagi giris yeri kilsenin umumi mekanina daxil idi ve yalniz sonralar divarla ondan ayrilmisdir Mebedin yaxin analoqlari Qum bazilikasi Agoglan monastirinin esas bazilikasi ve Xudaveng monastir kompleksine daxil olan hecmce kicik bazilikadir Bu mebed binalarini bir birine neinki tipoloji elametler hemcinin altar hissenin bicimi sutublarin formasi qapi acirimlarinin yerlesme terzi yan divarlarda kureklerin olmamasi ve sair bu kimi detallar yaxinlasdirir Genetik ve analogiyalar arxeoloqlarin mebedin insasi haqqinda soylediyi tarixi V VI esrler tesdiq edir Bina xarcden duzbucaqli qurulusa malik olub daxilde sutunlar ve taglar vasitesiyle uc nefe ayrilmisdir Kilsenin Simal hissesinde apsisi apsisin her iki terefinde ise kicik cubbexana otaqlari vardir Kilesinin uc girisi vardir Cenub Serq ve Qerb girisleri arasinda Serq girisi kicik olmasi ile digerlerinden ferqlenir Sutunlarin duzulusu merkezi nefde duzbucaqli qurulus meydana getirmisdir Kilsenin ici de fasadi kimi olduqca sade ve bununla beraber debdebeli tesir bagislayir Kilsenin daili divarlarinda hec bir freska yoxdur Lakin sutunlarin bezilerinin ustunde oyma usulu ile alban xaclari hekk edilmisdir Daxili divarlar ag renge boyanmisdir Bazilikanin yanlarinda sirf xristian funksiyalari dasiyan iki elave tikili vardir Sag terefde ibadet otagi sol terefde ise qurbangah movcuddur Texminen merkezde iki sutun ve qalin taxtali qerb divarinda iki pilyastr yerlesmisdir Yanlardaki neflerin ve ortadaki daha uca nefin taglari onlara habele iki apsidaya dayaqlanmisdir Mebedin qerb terefinde sonraki alban kilse memarligi ucun cox seciyyevi olan qalereya formali ortuk vardi Gosterilen ortuk ilk defe Qumdaki bazilikada meydana gelmis ortuk movzusunun davamidir Mutexessisler guman edir ki bu mebed IV VI esrlerde tikilmisdir Fasadlarin kobud sekilde yonulmus daslardan yaradilmis memarligi ucnefli bazilikalar ucun seciyyevi olan qabariq merkezi hisseli monumental binani teskil edir Aciq qalereya formali ortuk abideye cenub koloriti vermisdir Serq mebedi Bazilikanin xarabaliqlariBazilikanin plani Cenubi Qafqazin erken orta esrler memarliginda xac gunbez movzusu iki ve dord musteqil dayanan stunlu variantda inkisaf etdirilmisdi Yeddi kilse monastir kompleksine daxil olan xac gunbez tipli mebed Azerbaycan erazisinde bu tipli abidelerin en yaxsi saxlanilmis numunesidir G Memmedovanin sozlerine gore mebedin dovrumuze catmis yan neflerinin ortuyu altar qrupu simal divari ve iki pilona esasen mebedin planlasdirma ve konstruktiv hellini berpa etmek mumkun olmusdur Mebed binasi kifayet qeder genis olculere 14 30 x 19 70 malik planda duzbucaqli formaya malik ucnefli binadir Uzun bolmeye malik iki pilon ve onlara uygun olan qerb divarindaki cixintilar hemcinin altar hissesi onun merkezi nefini yan neflerine nisbeten daha genis edir Altar qrupu derin malik apsida ve iki yan otaqdan ibaretdir Mebedin iki girisi simal ve cenub divarlarinda yerlesmis ola bilsin ki dagilmis qerb divarinda ise ucuncu giris olmusdur Mebed transeptdeki pencere altar yaxinligindaki pencere ve qerb divarindaki uc pencere dovrumuze catmayib vasitesiyle isiqlandirilmisdir Uzun formaya 4 90 x 2 m malik altar yani otaqlar da isiqlandirmaya malikdir Hemin otaqlarin daxili hecmi ve ortuyu bezen cox nazilen 20 sm e qeder yarimdil kesimli tagli pilyastrlar vasitesiyle iki hisseye bolunmusdur Yarimdairevi serq hissesinin ortuyu konxali ve taglidir Maraqlidir ki mebedin simal yan otagini yan nefden ayiran divar xarici divarla elaqelendirilmemisdir ve hazirda onlar arasinda 1 2 sm bosluq gorunmekdedir Bu onu subut edir ki ilkin tikilinin yan nefi uzununa aciq olmusdur Altar apsidasi ile ortulmusdur Konxanin simal hissesinde yonulmus das plitelerden cekilmis uzluk qalmisdir Transeptin yan kesimlerinde iki tagda yarimdairevi kemer saxlanmisdir Onun yuxari hissesinde kicik qirilma vardir Bu xususiyyet erken orta esrler memarliginin oxvari taglari ucun xarakterikdir Taglarin divara konsol desteyi daxili hecmin rasional istifadesine imkan verir Yan neflerin kunc hisseleri yarimdairevi taglarla ortuludur Hemin taglar yan divarlara ve pilonlardan qerb divarina uzanan taga soykenirler Merkezi nefin qerb kesimi de oxsar profilli tag tavanla ortulmusdur Merkezi ve yan neflerin tenzimleyici taglari tikilini ve onun taglarini yungullesdirmekle diger strukturlarla birlikde ozunemexsus bir karkas sistemi formalasdirir ki bu da binanin zelzeleye davamligini artirir Transept ve orta nefin formalasdirdigi yerde kvadrat formali temeli pilonlar ve altar bemasinin cixislarina dayanan gunbez ucalirdi Mebedin saxlanmis hisseleri onun umumi gorunusu haqqinda teessurat yaradir Bazilikanin ag daslardan horulmus hecmi qirmizi kiremitden olan ve ortasinda baraban ve gunbez ucalan damla ortulmusdu Uc girisin ve pencerelerin tagli cercivesi hemcinin yuksk profili karniz mebedin esas dekor elementlerini teskil edirdi Transeptin yan divarlari uzerinde yukselen masalar yan fasadlarda yegane olan pencereye yonelmisdi Serq divarinda uc pencere yeri vardir ve saxlanmamis qerb divarinda da muvafiq olaraq o qeder pencerenin olmasi ehtimal edilir Yaxsi yonulmus dasdan hazirlanmis pencere yerlerinin hell edilmesi diqqet cekir Gumbezalti hissenin kapiteli kuncde kesile xettli valla formalasdirilmisdir Altar beminin cixislari da maraqli formada hell edilmisdir Kilsenin serq direk cutleri altar hissesine qarisdigina gore gunbez musteqil dayanan iki pilon ve altar apsidasinin cixintisina soykenir Pilonlarin uzun formasi onlarin carpaz formasinin dasiyici xususiyyetlerini itirmeden azaldilmasi ucun yaradilmisdi Gunbezalti kvadratdan basqa onlar hem de mebedin qerb hissesindeki taglarin bir hissesinin yukunu dasiyaraq mebedin dayaniqligini artirirlar Yan neflerin gunbeze birlesen nefleri ve merkezi geminin qerb hissesi planda xacvari forma yaradir G Memmedovanin fikrince transeptin varligi ve hecmde merkezliyin ustunluk teskil etmesi mebedi xac gunbez tiplu kilseler qrupuna aid etmeye imkan verir Lakin orta nefin yan neflerden ferqlenen hundurluye malik olmamasi onu bu tipde olan diger mebedlerden uzaqlasdirir G Memmedova qeyd edir ki Yeddi kilse monastirinin Serq mebedi Qafqaz Albaniyasinin ereblerin isgalindan evvel VII esrde insa edilmis en erken xac gunbez tipli kilseleri sirasina aiddir Diger mebedler Kompleksin xacvari gunbezli mebedi de boyuk maraq kesb edir Ozunun uslub xususiyyetlerine gore mebed xristian memarliginin ereblere qederki dovrune VII esr aiddir Bu mebedin Qafqaz Albaniyasinin xacvari gunbezli mebedlerinin ilk orneyi olmasi hesab edilir Yan neflerin dam ortuyune qeder saxlanmis cenub ve simal divarlari altar qrupu ve iki pilon mebedin plan ve konstruktiv hellini berpa etmeye imkan verir Mebedin dovrumuze catmis qaliqlari onun kecmis memarliq simasi haqqinda teevvur yaradir Texminen binanin merkezinde qurulmus gunbezli baraban kiremit dam ortuyune malik ag das tutumu tamamlayirdi Pencere acirimlarinin tagli hasiyeleri hecinin hundur profilli karniz mebed dekorunun esas elementlerini teskil edir Monastirin bes someesinin plan helli eynidir ve olculeri yaxindir Onlarin her biri iki kicik tagcali yarimdairevi altar apsidasi ile bitisen kvadrat yerlesgeden ibaretdir Plan ve kompozisiya hellinin oxsarligi eyni insaat materiallarinin isledilmesi ekser sovmeelerin bir vaxtda insa edildiyini gosterir Kobud sekilde yonulmus daslardan tikilmis dairevi mebedler ucnefli bazilikalar qalereya formali ortukler erken orta caglar dovrunde Azerbaycanin sitayis teyinatli memarligi ucun seciyyevi idi Bu bazilikalarin etrafinda 7 birnefli zeng qullesi vardir Hemin zeng qulleleri vahid memarliq uslubunda tikilmisdir Bu cur qulleler gosterilen bolge ucun seciyyevidir Guman etmek olar ki hemin qulleler hele butperestlik dovrunde insa edilmisdir Cunki butperestlik dovrunden qalmis mebedler bir cox hallarda yenidenqurmadan sonra xristian kilseleri ve zeng qulleleri kimi istifade olunurdu Komplekse VII esrde elave edilmis kilse Komplekse daxil olan binalarin bugunku gorunusuMuemmali tedqiqatlarKompleks erazisinde XX esrin 80 ci illerinin sonlarinda bir qrup namelum alim terefinden kicik arxeoloji qazintilar aparilmisdir Qazintilar zamani kulli miqdarda maddi medeniyyet numuneleri saxsi qablar muxtelif materiallardan hazirlanmis xaclar ve samdanlar ve diger meiset esyalari elde edilmisdir Qazintilarin en muhum neticesi ise boyuk bir das uzerinde yazilmis kitabenin tapilmasi olmusdur Lakin butun bu tapintilar kitabe de daxil olmaqla tedqiqata ve elmi dovriyyeye celb edilmemis muemmali sekil olkeden cixarilaraq aparilmisdir Bu gun de hemin kitabede nelerden behs edilmesi ve diger tapintilar haqqinda hec ne melum deyil Butun bunlar ise mebed kompleksi ile bagli yerli ehali arasinda bu gune qeder yasadilan ve inanilan efsanelere muraciet etmeye imkan verir EfsanelerMebedle bagli efsaneye gore monastir komleksinde ibadet eden rahibler vaxtile Attilanin dorde nevesi romalilardan qorunub saxlanib Diger bir efsaneye gore ise Attilanin dord nevesi olumunden sonra kompleksin erazisinde defn edilib ve kilseler onlarin xatiresini ebedilesdirmek ucun insa edilib Lakin bu efsanelerin heqiqet oldugunu tesdiqleyen hec bir yazili menbe yoxdur Evezinde tarixi hadiseler efsanelerde tesvir edilen hadiselerin gercek olmasi ehtimalini yaradir Alban tarixcisi Moisey Kalankatlinin verdiyi melumat ve elece de hemdovr menbelerin tesdiq etdiyi informasiyalardan bellidr ki IV V esrlerde Qafqaz Albaniyasi erazisine Simaldan koceri turk tayfalarinin kutlevi kocu ve meskunlasmasi bas verir Basqa bir fakt da melumdur ki Qafqaz Albaniyasinda meskunlasan koceri turk tayfalari esasen xristian ehalinin deyil xristianliqdan evvelki dini etiqadlarini qoruyan ehalinin terefini saxlayirdi Lakin bu zaman xristian rahiblerinin boyuk turk serkerdesinin nevelerini qorumasi inandirici gorunmur Lakin xirda bir qeydi nezere almasaq Bele ki tarixen Sasanilerin ve Bizansin zaman zaman hunlarin herbi gucunden istifade etmesi faktlari melumdur Bele oldugu halda Sasaniler imperiyasinin vassali olan alban rahiblerinin Attilanin nevelerini Yeddi kilse monastir kompleksi erazisinde qoruyub saxlamasi inandirici gorunur Basqa bir mesele kompleksin mudafie xarakterli tikililerle zengin olmasi da efsanelerin hansisa gerceklikden xeber vermesine isare edir Bele ki Kompleksin etrafi boyuk qalayla ehatelenib kompleksin erazisinde ise musahide qulleleri movcuddur Bundan basqa tedqiqatlar zamani kilselerin Simal divarlarinda yerlesen butun pencerelerin sonradan qapadilmasi mueyyen edilmisdir Lakin sadalanan butun faktlar tarixi menbeler vasitesiyle subut edilmediyinden sadece efsane olaraq qalir Hemcinin baxQax abideleri film 2001 IstinadlarKaraahmedova A A Hristianskie pamyatniki Kavkazskoj Albanii Alazanskaya dolina Baku 1986 Mamedova 2004 seh 60 Mamedova 2004 seh 59 Karahmedova A A O nekotoryh pamyatnikah mitraizma na territorii Kavkazskoj Albanii IAN AzSSR seriya istorii filosofii i prava 1 1975 70 Mamedova 2004 seh 61 Ahundov D A Arhitektura drevnego i rannesrednevekovogo Azerbajdzhana Baku 1986 Mamedova 2004 seh 81 Mamedova 2004 seh 80 Chubinashvili Georgij Arhitektura Kahetii issledovanie razvitiya arhitektury v vostochnoj provintsii Gruzii v IV XVIII vv Izd vo Akademiya nauk Grugii SSR 1956 481 Mamedova 2004 seh 82 Mamedova 2004 seh 83Xarici kecidlerSeven Church monastery complex Qarabag senedlerde xristian abideleri 2010 03 28 at the Wayback Machine Qax abideleri Qax Rayon Icra hakimiyyetinin saytinda olu kecid