Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gədəbəy - Xocalı mədəniyyəti — Azərbaycanın Gədəbəy və Xocalı rayonu ərazisindəki abidələr, yerli türk əhalisinin yaşayış tərzi, ənənələri və digər mədəniyyət nümunələridir. Rayonun memarlıq abidələrindən Söyüdlü kəndində Qız qalasını (“Namərdqala” - 9 cu əsr) və Mahrasa məbədini, Novosaratovka kəndindəki məbədi (1535), Qalakənd kəndindəki qalanı (XVI əsr), Böyük Qaramurad kəndindəki qalanı (1634), Dikdaş kəndi ərazisindəki (Bayram dərəsində) alban kilsəsini və Həmşivəng məbədini, Cəbətkeçməz kəndindəki üç körpünü (XIX əsr) xüsusi qeyd etmək lazımdır.
 |  | |||||||||
Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış aqat boyunbağı və Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış e.ə. X-IX əsrlərə aid muncuq. Sankt-Peterburqun Ermitaj muzeyi | ||||||||||
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin mərhələləri
1) Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin ilk mərhələsinə- e.ə. XIV-XIII əsrlərə aid edilir.
2) Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin ikinci dövrü e.ə. XII-XI əsrlərlə tarixləndirilir. Bu dövrə Araçadzor, Axmaxi, Ballıqaya, Qarabulaq kurqanları, Gədəbəy daş qutularının bir qrupu daxildir. М.A.Hüseynova bu dövrə aid dörd keramika tipi müəyyən etmiş və onların üçünün yerli zəmin əsasında inkişaf etdiyini göstərmişdir. Qarabağ və Gədəbəy zonasının abidələri ikinci qrup keramikanın üstünlük təşkil etməsi ilə fərqlənir. Bu dövrə aid Gəncəçay abidələrində ağ inkrustasiyalı keramika üstünlük təşkil etməkdə davam edir.
Gillikdağ və Lüləlidə ağ inkrustasiyalı keramikanın əvvəlki dövrə nisbətən xeyli sadələşdiyi nəzərə çarpır. Bu dövrə aid abidələrdən aşkar edilmiş konusvari başlığı olan yastı tiyəli xəncərlər e.ə. XIII-XII əsrlərə aid edilmişdir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin üçüncü inkişaf dövrü e.ə. X-IX əsrləri əhatə edir. Gəncəçay rayonunun bu dövrə aid abidələri birinci və ikinci qrup keramikanın mövcudluğu ilə xarakterizə edilir. Lakin bu dövrdə, ikinci qrupa daxil olan keramikada ağ inkrustasiyalı bəzəmələr meydana çıxır. Bu dövrə, həmçinin Dağlıq Qarabağın bir sıra abidələri də aid edilməkdədir.
Naxçıvan ərazisində aşkar olunan Xocalı-Gədəbəy tipli arxeoloji abidələr e.ə. II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəlləri ilə tarixləndirilmişdir. Onlar daş qutu qəbirlərlə, kollektiv dəfn adəti ilə, boz rəngli keramika və zəngin tunc əşyalarla xarakterizə edilirlər. Abidələrin tarixləndirilməsi üçün, başlıca olaraq, keramika məmulatı, bəzən isə konusvari başlıqları olan tunc xəncərlər əsas tutulmuşdur. Naxçıvanın ikinci qrup arxeoloji abidələri üçün boyalı qablar xarakterikdir. Şahtaxtı, Yurdçu daş qutuları, Qızılburun və Culfa nekropolları belə abidələrdəndir. Bu abidələr onlar üçün xarektirik olan gil məmulatı və tunc əşyalarla birlikdə e.ə. XIV-XI əsrlərə aid edilir. Bu komplekslərin tarixləndirilməsi üçün çaynik və qədəh tipl qablardan, həmçinin digər diaqnostik nümunələrdən istifadə edilmişdir. Bu baxımdan, yanları hər iki tərəfdən içəri batıq olan kasalar diqqətəlayiqdir. Gövdəsinin hər tərəfi bəzəməli olan bu tip qablar yalnız Son Tunc dövrü abidələri üçün xarakterikdir.
3) Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin üçüncü inkişaf dövrü e.ə. X-IX əsrləri əhatə edir. Gəncəçay rayonunun bu dövrə aid abidələri birinci və ikinci qrup keramikanın mövcudluğu ilə xarakterizə edilir. Lakin bu dövrdə, ikinci qrupa daxil olan keramikada ağ inkrustasiyalı bəzəmələr meydana çıxır. Bu dövrə, həmçinin Dağlıq Qarabağın bir sıra abidələri də aid edilməkdədir Kiçik Qaramurad ətrafında qeydə alınmış mağara və Qalakənd kəndindən tapılmış nümunələrə görə Gədəbəyin tarixi daş dövrünə (mezolitə) gedib çıxır. Buradakı arxeoloji abidələr tunc və ilk dəmir dövrünə aid qəbirlərlə, daş qutu qəbirlərlə, kurqanlarla, qədim qalaçalarla, ibadətgahlarla izlənilir.
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan abidələrin bir qismi siklop tikintiləridir. Azərbaycanda Son Tunc və Erkən Dəmir dövrləri abidələrinin böyük bir qismi Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aiddir. Tədqiqatlardan bəlli olur ki, bu mədəniyyətin əhatə etdiyi tarixi dövrdə Azərbaycan tayfalarının qonşu regionlarla geniş əlaqələri olub. Təsadüfi deyil ki, hələ XX əsrin əvvəllərində Xocalı yaxınlığında aparılan qazıntılar zamanı üzərində Assur hökmdarının adı həkk olunan muncuq aşkar olunmuşdu.
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti abidələri həm də emalatxanalar, qəbirlər və ibadətgahlardan ibarətdir. Mədəniyyətin yayıldığı ərazidə misəritmə kürələri, mis və tunc məmulatları hazırlayan emalatxanaların qalıqları, çaxmaq daşından alət və silahların istehsal tullantıları aşkar edilmişdir. Torpaq, daş qutu qəbirlər və kurqanlarda ölülər bükülü, uzadılmış, oturdulmuş vəziyyətdə dəfn olunmuşdur. Qəbirlərin keramikası, demək olar ki, eynidir. Qəbirlərdən tunc qılınc, təbərzin, toppuz, ox, yaba, xəncər, nizə ucluğu, bardaq, qazan, cilov, bilərzik, üzük, sümükdən düzəldilmiş bəzək əşyaları, gildən və daşdan hazırlanmış müxtəlif məmulatlar aşkar edilmişdir.
Xocalı abidələri
Xocalı ərazisi ən qədim memarlıq və ilk mədəniyyət abidələri ilə zəngindir. Memarlıq abidələrindən türbə (XIV əsr), dairəvi türbə (1356-1357-ci illər), ətafında son tunc və ilk dəmir dövrünə aid nekropol, kurqan çölü və s. var.
XIX əsrdə aşkar edilmiş, daş qutu və kurqanlardan ibarət olan Xocalı qəbristanlığı - son tunc və ilk dəmir dövrünə (e.ə.VIII-VII əsrlər) aid arxeoloji abidədir. Burada müxtəlif tipli saxsı qablar, silahlar (qılınc, xəncər, nizə və ox ucluğu, balta-təbərzin), qızıl, tunc, balıqqulağı, əqiq, şüşə, pasta və s.-dən hazırlanan bəzək əşyaları, tunc əmək alətləri və at əsləhətləri aşkar edilmişdir. Burada çoxlu sayda "Qoç və yəhər" şəkilli qəbir daşları, müqəddəs ziyarətgahlar- Seyid Cəlalın ocağı, Cahan nənənin ocağı və s. var.
Xocalı şəhəri və Əsgəran qəsəbəsi arasında Qarqar çayının sağ və sol sahillərində XVIII əsrə aid "Əsgəran qalası" mövcuddur. Qalanı Qarabağ xanı Pənahəli xan tikdirmişdir. Qala iki istehkamdan ibarətdir. Sağ sahildəki qala bürcü ikiqat daş divarlardan ibarətdir. Sol sahildəki qala dördkünc bürclüdür. Divarların qalınlığı 2–3 m-dir. 1810-cu ildə Rusiya ilə İran arasında sülh danışıqları "Əsgəran qalası"nda aparılmışdır.
Rayonun Kərkicahan qəsəbəsində 3 qəbristanlıq var. Burada XIV əsrə aid yazıları olan qəbirlər, "kilsəli" deyilən yerdə Alban kilsəsi, qəbirlər, 800 il əvvələ təsadüf edilən müsəlman qəbristanlığının qalıqları, Alban pir-ocaqları və s. var.
Rayonun Kosalar kəndi ərazisində "Məhəmməd ağanın otağı" tarixi abidə, "Darılı Piri", "Ələm ağacı" ziyarətgahları və daş qəbirlər var.
Rayonun Meşəli kəndi ərazisndə - Meydan yaylağında - müqəddəs ziyarətgah "seyid qəbri" (ermənilər tərəfindən dağıdıldı), "Yeddi kilsə" (Alban kilsəsi) vardı. Bundan əlavə 4 yerdə Alban kilsəsi mövcud idi.
Naxçıvanda Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti nümunələri
Naxçıvan ərazisində Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin Gədəbəy qrupu üçün xarakterik olan mədəniyyət geniş yayılmışdır. Bu, onu göstərir ki, e.ə. II minilliyin sonunda Gədəbəy qrupuna aid olan etnoslar üstünlük təşkil etmiş və Azərbaycanın cənub rayonlarına da yayılmışdır. Ola bilsin ki, bu dövrdə Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aid tayfalar vahid bir etnos halında birləşmişdir.
Bəzək əşyaları
Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti abidələrindən aşkar olunan tunc kəmərlər yüksək sənətkarlıqla hazırlanmaları ilə fərqlənir. Xocalı və Мingəçevirdən tapılan belə kəmərlərin bəzəmə motivi zəngindir.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Tarixin Gədəbəy - Xocalı mədəniyyəti mərhələsi[ölü keçid]
- Vəli Baxşəliyev , " Azərbaycan arxeologiyasi", Azərbaycan Мilli Elмlər Akadeмiyasi, Naxçivan bölмəsi, Naxçivan Dövlət Universiteti,Bakı, 2006, 236 səh 2020-01-11 at the Wayback Machine.
- Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti[ölü keçid]
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Gedebey Xocali medeniyyeti Azerbaycanin Gedebey ve Xocali rayonu erazisindeki abideler yerli turk ehalisinin yasayis terzi eneneleri ve diger medeniyyet numuneleridir Rayonun memarliq abidelerinden Soyudlu kendinde Qiz qalasini Namerdqala 9 cu esr ve Mahrasa mebedini Novosaratovka kendindeki mebedi 1535 Qalakend kendindeki qalani XVI esr Boyuk Qaramurad kendindeki qalani 1634 Dikdas kendi erazisindeki Bayram deresinde alban kilsesini ve Hemsiveng mebedini Cebetkecmez kendindeki uc korpunu XIX esr xususi qeyd etmek lazimdir Xocalida askar olunmus ve uzerinde mixi yazilari olan aqat boyunbagilar Azerbaycan Tarix Muzeyi BakiXocali kurqaninda 1895 ci ilde E Resler terefinden aparilmis arxeoloji qazintilar zamani tapilmis aqat boyunbagi ve Assuriya sahi II Adadnirarinin adi yazilmis e e X IX esrlere aid muncuq Sankt Peterburqun Ermitaj muzeyiXocali Gedebey medeniyyetinin merheleleri1 Xocali Gedebey medeniyyetinin ilk merhelesine e e XIV XIII esrlere aid edilir 2 Xocali Gedebey medeniyyetinin ikinci dovru e e XII XI esrlerle tarixlendirilir Bu dovre Aracadzor Axmaxi Balliqaya Qarabulaq kurqanlari Gedebey das qutularinin bir qrupu daxildir M A Huseynova bu dovre aid dord keramika tipi mueyyen etmis ve onlarin ucunun yerli zemin esasinda inkisaf etdiyini gostermisdir Qarabag ve Gedebey zonasinin abideleri ikinci qrup keramikanin ustunluk teskil etmesi ile ferqlenir Bu dovre aid Gencecay abidelerinde ag inkrustasiyali keramika ustunluk teskil etmekde davam edir Gillikdag ve Lulelide ag inkrustasiyali keramikanin evvelki dovre nisbeten xeyli sadelesdiyi nezere carpir Bu dovre aid abidelerden askar edilmis konusvari basligi olan yasti tiyeli xencerler e e XIII XII esrlere aid edilmisdir Xocali Gedebey medeniyyetinin ucuncu inkisaf dovru e e X IX esrleri ehate edir Gencecay rayonunun bu dovre aid abideleri birinci ve ikinci qrup keramikanin movcudlugu ile xarakterize edilir Lakin bu dovrde ikinci qrupa daxil olan keramikada ag inkrustasiyali bezemeler meydana cixir Bu dovre hemcinin Dagliq Qarabagin bir sira abideleri de aid edilmekdedir Naxcivan erazisinde askar olunan Xocali Gedebey tipli arxeoloji abideler e e II minilliyin sonu I minilliyin evvelleri ile tarixlendirilmisdir Onlar das qutu qebirlerle kollektiv defn adeti ile boz rengli keramika ve zengin tunc esyalarla xarakterize edilirler Abidelerin tarixlendirilmesi ucun baslica olaraq keramika memulati bezen ise konusvari basliqlari olan tunc xencerler esas tutulmusdur Naxcivanin ikinci qrup arxeoloji abideleri ucun boyali qablar xarakterikdir Sahtaxti Yurdcu das qutulari Qizilburun ve Culfa nekropollari bele abidelerdendir Bu abideler onlar ucun xarektirik olan gil memulati ve tunc esyalarla birlikde e e XIV XI esrlere aid edilir Bu komplekslerin tarixlendirilmesi ucun caynik ve qedeh tipl qablardan hemcinin diger diaqnostik numunelerden istifade edilmisdir Bu baximdan yanlari her iki terefden iceri batiq olan kasalar diqqetelayiqdir Govdesinin her terefi bezemeli olan bu tip qablar yalniz Son Tunc dovru abideleri ucun xarakterikdir 3 Xocali Gedebey medeniyyetinin ucuncu inkisaf dovru e e X IX esrleri ehate edir Gencecay rayonunun bu dovre aid abideleri birinci ve ikinci qrup keramikanin movcudlugu ile xarakterize edilir Lakin bu dovrde ikinci qrupa daxil olan keramikada ag inkrustasiyali bezemeler meydana cixir Bu dovre hemcinin Dagliq Qarabagin bir sira abideleri de aid edilmekdedir Kicik Qaramurad etrafinda qeyde alinmis magara ve Qalakend kendinden tapilmis numunelere gore Gedebeyin tarixi das dovrune mezolite gedib cixir Buradaki arxeoloji abideler tunc ve ilk demir dovrune aid qebirlerle das qutu qebirlerle kurqanlarla qedim qalacalarla ibadetgahlarla izlenilir Xocali Gedebey medeniyyeti ucun xarakterik olan abidelerin bir qismi siklop tikintileridir Azerbaycanda Son Tunc ve Erken Demir dovrleri abidelerinin boyuk bir qismi Xocali Gedebey medeniyyetine aiddir Tedqiqatlardan belli olur ki bu medeniyyetin ehate etdiyi tarixi dovrde Azerbaycan tayfalarinin qonsu regionlarla genis elaqeleri olub Tesadufi deyil ki hele XX esrin evvellerinde Xocali yaxinliginda aparilan qazintilar zamani uzerinde Assur hokmdarinin adi hekk olunan muncuq askar olunmusdu Xocali Gedebey medeniyyeti abideleri hem de emalatxanalar qebirler ve ibadetgahlardan ibaretdir Medeniyyetin yayildigi erazide miseritme kureleri mis ve tunc memulatlari hazirlayan emalatxanalarin qaliqlari caxmaq dasindan alet ve silahlarin istehsal tullantilari askar edilmisdir Torpaq das qutu qebirler ve kurqanlarda oluler bukulu uzadilmis oturdulmus veziyyetde defn olunmusdur Qebirlerin keramikasi demek olar ki eynidir Qebirlerden tunc qilinc teberzin toppuz ox yaba xencer nize uclugu bardaq qazan cilov bilerzik uzuk sumukden duzeldilmis bezek esyalari gilden ve dasdan hazirlanmis muxtelif memulatlar askar edilmisdir Xocali abideleriXocali erazisi en qedim memarliq ve ilk medeniyyet abideleri ile zengindir Memarliq abidelerinden turbe XIV esr dairevi turbe 1356 1357 ci iller etafinda son tunc ve ilk demir dovrune aid nekropol kurqan colu ve s var XIX esrde askar edilmis das qutu ve kurqanlardan ibaret olan Xocali qebristanligi son tunc ve ilk demir dovrune e e VIII VII esrler aid arxeoloji abidedir Burada muxtelif tipli saxsi qablar silahlar qilinc xencer nize ve ox uclugu balta teberzin qizil tunc baliqqulagi eqiq suse pasta ve s den hazirlanan bezek esyalari tunc emek aletleri ve at eslehetleri askar edilmisdir Burada coxlu sayda Qoc ve yeher sekilli qebir daslari muqeddes ziyaretgahlar Seyid Celalin ocagi Cahan nenenin ocagi ve s var Xocali seheri ve Esgeran qesebesi arasinda Qarqar cayinin sag ve sol sahillerinde XVIII esre aid Esgeran qalasi movcuddur Qalani Qarabag xani Penaheli xan tikdirmisdir Qala iki istehkamdan ibaretdir Sag sahildeki qala burcu ikiqat das divarlardan ibaretdir Sol sahildeki qala dordkunc burcludur Divarlarin qalinligi 2 3 m dir 1810 cu ilde Rusiya ile Iran arasinda sulh danisiqlari Esgeran qalasi nda aparilmisdir Rayonun Kerkicahan qesebesinde 3 qebristanliq var Burada XIV esre aid yazilari olan qebirler kilseli deyilen yerde Alban kilsesi qebirler 800 il evvele tesaduf edilen muselman qebristanliginin qaliqlari Alban pir ocaqlari ve s var Rayonun Kosalar kendi erazisinde Mehemmed aganin otagi tarixi abide Darili Piri Elem agaci ziyaretgahlari ve das qebirler var Rayonun Meseli kendi erazisnde Meydan yaylaginda muqeddes ziyaretgah seyid qebri ermeniler terefinden dagidildi Yeddi kilse Alban kilsesi vardi Bundan elave 4 yerde Alban kilsesi movcud idi Naxcivanda Xocali Gedebey medeniyyeti numuneleriNaxcivan erazisinde Xocali Gedebey medeniyyetinin Gedebey qrupu ucun xarakterik olan medeniyyet genis yayilmisdir Bu onu gosterir ki e e II minilliyin sonunda Gedebey qrupuna aid olan etnoslar ustunluk teskil etmis ve Azerbaycanin cenub rayonlarina da yayilmisdir Ola bilsin ki bu dovrde Xocali Gedebey medeniyyetine aid tayfalar vahid bir etnos halinda birlesmisdir Bezek esyalariXocali Gedebey medeniyyeti abidelerinden askar olunan tunc kemerler yuksek senetkarliqla hazirlanmalari ile ferqlenir Xocali ve Mingecevirden tapilan bele kemerlerin bezeme motivi zengindir IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Tarixin Gedebey Xocali medeniyyeti merhelesi olu kecid Veli Baxseliyev Azerbaycan arxeologiyasi Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Naxcivan bolmesi Naxcivan Dovlet Universiteti Baki 2006 236 seh 2020 01 11 at the Wayback Machine Xocali Gedebey medeniyyeti olu kecid Hemcinin baxIvan Mesaninov