Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanlıların etnogenezi — müasir azərbaycanlı etnosunun, Cənub-Şərqi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazilərində, çoxsaylı və müxtəlif etnik və dil elementləri əsasında formalaşması prosesidir. Müasir azərbaycanlı etnosunun formalaşması çoxəsrli proses olub və "Şərq Tarixi"nə (2002) əsasən, XV əsrin sonlarında yekunlaşıb.
Azərbaycan millətinin yaranma şərtləri
XIX əsrdə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində qazanılan uğurlardan biri burjua münasibətlərinin, milli burjuaziya və Azərbaycan millətinin yaranması oldu. XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yüksəlişi, ümumi bazarın yaranması, cəmiyyətin strukturunun dəyişməsi, milli burjuaziyasının və fəhlə sinfinin formalaşması kimi proseslər Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilkin obyektiv şərtləri oldu.
Digər millətlər kimi, insanların sabit, tarixi birliyi kimi formalaşmış Azərbaycan milləti də feodal pərakəndəliyinin ləğv edilməsi prosesində, iqtisadi birliklə dil, ərazi, mədəniyyət, şüur və psixoloji birliyin qovuşması əsasında meydana gəlir və inkişaf edirdi.
İqtisadi əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacib şərti Azərbaycan millətinin ərazi birliyi idi. Uzun əsrlər boyu Azərbaycan xalqı şimalda Böyük Qafqaz dağlarından, cənubda İrana qədər, şərqdə Xəzər dənizindən, qərbdə Ermənistan və Gürcüstana qədər olan ərazidə məskunlaşmışdır. Yadelli işğalçılara qarşı uzunmüddətli mübarizənin gedişində Azərbaycan xalqı öz dövlətçiliyini, öz ərazi birliyini yaratmışdı.
Bununla belə, Azərbaycan ərazisi iki dövlət — Rusiya və İran arasında bölüşdürüldüyündən, Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesi özünəməxsus şəraitdə gedirdi.
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası ilə ölkədəki feodal ara müharibələrinə son qoyulsa da, ərazi bütövlüyünə, yalnız azərbaycanlıların müxtəlif dövlət birliklərinin tərkibində olması deyil, həm də Şimali Azərbaycanın Rusiya imperiyasının daxilində müstəqil birləşdirici təsərrüfat — inzibati və siyasi vahid kimi mövcud olmaması mane olurdu.
Akademik R. Mehdiyev 2015-ci ildə nəşr olunmuş "Tarixi idrakın elmiliyi probleminə dair" kitabında haqlı olaraq millətçiliyi milli ideyanın məhsulu, milləti isə millətçilik ideyasının məhsulu hesab edir və yazır ki, Azərbaycan identikliyinə etnik yanaşma Azərbaycan millətinin təşəkkül tapmasına və dövlət müstəqilliyi qazanmasına qədər (XX əsrin əvvəli) mövcudluq hüququna malik idi.
Tarixi şərait
XIX əsrin ikinci yarısı Şimali Azərbaycanda həm sənətkarlıq və sənaye, həm də kənd təsərrüfatı sahələrində natural istehsalın ictimai istehsala çevrildiyi bir dövr idi. Kapitalizmin inkişafı nəticəsində Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya bazarına cəlb edilməsi onun iqtisadi birliyinin təşəkkülünü şərtləndirirdi.
Bu cəhətdən Bakı çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Neft və onunla bağlı digər sənaye və ticarət sahələrinin yüksəlişi, mədəniyyətin inkişafı şəhərin görkəmini və orada yaşayan əhalinin tərkibini dəyişdirdi. Bakı çox böyük kapitalist şəhəri, Azərbaycan millətinin təşəkkülünün başlıca mərkəzi oldu.
Dəmir yollarının çəkilişi, dəniz nəqliyyatının inkişafı, rabitə yollarının yaxşılaşdırılması və s. feodal münasibətlərinin dağılmasına, kənd təsərrüfatı sahələrinin ixtisaslaşmasına, bazar üçün istehsalın genişlənməsinə yardım göstərdi ki, bu da əmtəə istehsalının və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirdi.
Bu dövrdə iri kapital sahibləri olan azərbaycanlılar bir sıra ən mühüm təsərrüfat sahələrinin inkişafında müəyyənedici rol oynayırdılar. Xəzər dənizi nəqliyyatında, ipək və tütün sənayesində, müxtəlif liflərin emalında, çəltiktəmizləmə, kərpic, mexaniki istehsalda və s. sahələrdə milli kapitalın xüsusi çəkisi yüksək idi. Bundan başqa, Azərbaycan kapitalistləri torpaq sahələri əldə etməyə, yaşayış binaları tikintisinə xeyli vəsait sərf edirdilər.
Formalaşmaqda olan Azərbaycan millətinin aparıcı qüvvəsinin əsasını Bakıda və Şimali Azərbaycanın digər şəhərlərində olan sənaye iri sənətkar müəssisələrinin, gəmilərin sahibləri, iri ev sahibləri, tacirlər ziyalılar və b. təşkil edirdi.
Şimali Azərbaycan aqrar ölkə idi və onun əhalisinin böyük hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Buna görə də azərbaycanlıların burjua milləti kimi təşəkkülü heç də yalnız yeni cəmiyyətin əsas siniflərinin — Azərbaycan burjuaziyası və fəhlələrinin başlıca mənbəyi olan Bakı ilə və həmçinin burjua cəmiyyətinin təbəqələrinin formalaşdığı qəzalardakı sənaye mərkəzləri ilə deyil, həm də yeni, intişar edən kənd təsərrüfatı istehsalı ilə də bağlı idi
XIX əsrin ikinci yarısında kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafındakı istiqamətlərin özündə burjua cəmiyyətlərinə xas olan meyillər üzə çıxır, təsərrüfatın kapitalizmə qədərki formalarının kapitalist formasına keçməsi baş verir, doğulmaqda olan kənd burjuaziyası nümayəndələrinin fəaliyyəti genişlənirdi.
Bu dövrdə Şimali Azərbaycanın iqtisadiyyatı üçün belə bir hal xarakterik idi ki, onun kənd təsərrüfatının əsas sahələri — pambıqçılıq, ipəkçilik, tütünçülük bütövlükdə, taxılçılıq, bağçılıq, heyvandarlıq (nisbətən) az dərəcədə kapitalist istehsalı dövriyyəsinə cəlb olunmuşdu. Bu sahələrin məhsullarının getdikcə qüvvətlənməkdə olan kapitalist-əmtəə xarakteri yayılmış amilə çevrilirdi.
Əmtəə-kapitalist istehsalının, ticarət əkinçiliyinin inkişafı feodal münasibətlərini zəiflədir və qəzalar arasında sıx iqtisadi əlaqələrin yaranmasına, kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafına şərait yaradırdı. Bu inkişaf kəndlilərin təbəqələşməsi ilə müşayiət olunur, kəndlilərin əsrlik ətalətini dağıdır, kəndlilikdən çıxma ilə müşayiət edilir, kəndli kütlələrini hərəkətə gətirirdi. Yeni təbəqələrin əsas hissəsinin-qolçomaqlar, xırda burjua, sələmçi-möhtəkirlər, kənd dükançıları, öz təsərrüfatlarını kapitalist qaydaları əsasında quran bəylər təşkil edən kənd burjuaziyası və istehsal vasitələrindən məhrum olmuş, bununla əlaqədar qazanc dalınca getməyə və yaxud muzdla öz həmkəndliləri olan varlılara işləməyə məcbur olan muzdurlar, kənd fəhlələrinin yaranması baş verirdi ki, bu da əkinçilik kapitalizminin göstəricisi idi. Azlıq təşkil edən varlıların təsərrüfatının inkişafı, minlərlə kəndlinin müflisləşməsi və muzdurların sırasına keçməsi-Azərbaycan kəndinin kapitalist təkamülünün mahiyyəti belə idi.
Beləliklə, XIX əsrin sonunda əmtəə-pul münasibətlərini intensiv inkişafı nəticəsində Azərbaycan kəndində qapalılığın köhnə dayaqları dağılır, daxili əlaqələr yaranır və möhkəmlənir, kənddə keyfiyyətcə yeni təbəqələr-kənd burjuaziyası və fəhlələri meydana gəlirdi. Kəndin bütün ölkə ilə daimi iqtisadi əlaqələrə cəlb edilməsi Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesinin ümumi xarakter kəsb etməsini göstərirdi.
Əlamətləri
Azərbaycan millətinin təşəkkülü milləti xarakterizə edən bütün əlamətlərin inkişafında və möhkəmlənməsində ifadə olunurdu. Azərbaycan dili insanların ünsiyyət vasitəsi kimi, ümummilli dil idi. Yadelli işğalçılara qarşı çoxəsrlik mübarizəyə, assimilyasiya siyasətinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı öz dilini qoruyub saxlaya bildi. Bu dildə onun İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif və b. dünya ədəbiyyatına şah əsərlər bəxş etmişlər.
Feodal qapalılığının aradan qalxması, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yaranması, əhalinin sosial-iqtisadi fəallığının artması, ölkənin ayrı-ayrı rayonları arasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin güclənməsi Azərbaycan milli dilinin inkişafı üçün şərait yaradırdı. Azərbaycan dilində ilk qəzet olan "Əkinçi"nin nəşri, mətbuatın, kitab nəşrinin daha da inkişafı, Azərbaycan ədəbiyyatının M. F. Axundov kimi nəhənglərinin pyeslərində əks olunan ədəbiyyatda demokratik cərəyanın formalaşması kimi amillər ədəbi dillə xalq danışıq dilinin yaxınlaşmasına yardım etmiş və Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilk mərhələsində milli dilin inkişafına təkan vermişlər.
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi getdikcə zənginləşir və bu dil ədəbiyyatda, elmdə, məişətdə və təsərrüfat həyatında ümummilli və vahid dil olurdu. Dildə bu təkamülün əsası iqtisadi birlik, milli bazarın tələbatı əsasında insanların birliyinin möhkəmlənməsi idi. Millətin mühüm əlaməti milli mədəniyyətin, şüur və psixologiyanın spesifik, özünəməxsus ümummilliyi idi. Milli mədəniyyətin özünəməxsusluğu Azərbaycan xalqının vərdişlərində, ənənələrində, məişətində əks olunurdu. Xalqdan miras qalmış keyfiyyətlər ümummilli xarakter daşıyırdı. Azərbaycan millətinə xalqdan irsi olaraq əməksevərlik, azadlıqsevərlik, mərdlik keçmişdi. Azərbaycanlıların milli xarakterində qonaqpərvərlik, böyüklərə hörmət, xeyirxahlıq, yoldaşlığa və dostluğa sədaqət özünü aydın göstərirdi.
Azərbaycan ədəbiyyatının M. F. Axundov, C. Məmmədquluzadə, Ə. Haqverdiyev. N. Vəzirov, H. Zərdabi, N. Nərimanov və b. bu kimi bir çox görkəmli nümayəndəsi mədəniyyəti yeni ideya məzmunu ilə zənginləşdirir, demokratik istiqaməti inkişaf etdirirdilər. Onların ədəbi və elmi publisistik fəaliyyəti, Azərbaycan teatrının və mədəni-maarif müəssisələrinin yaranması, maarifdə, incəsənətdə, musiqidə, xalq yaradıcılığında yeni əlamətlərin meydana gəlməsi, digər xalqların mədəniyyətinə geniş maraq Azərbaycan xalqının oyanmaqda olan milli şüurunu səciyyələndirən əlamətlər idi.
Burjuaziyanın bir çox liberal baxışlı nümayəndələri də Azərbaycan xalqını maarifə və elmə çağırırdılar. Bakıda çıxan "Kaspi" qəzetinin ətrafında Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi maarifpərvər-liberal burjua xadimləri toplaşmışdılar.
Məlumdur ki, Rusiyada çar hökuməti tərəfindən "Azərbaycan" və "azərbaycanlı" terminlərinin işlədilməsi vətəndaşlıq hüququ qazanmamışdır. Azərbaycanlıları müsəlman, türk, tatar adlandırırdılar, lakin Azərbaycan ideyası Azərbaycan ziyalıları tərəfindən yaşadılırdı.
İlk dəfə M. F. Axundovun işlətdiyi "millət" anlayışının ədəbiyyatda və mətbuatda meydana çıxması XIX əsrin ikinci yarısına aiddir. XIX yüzilliyin 80-ci illərində nəşr olunan və öz səhifələrində Azərbaycan milliyyəti ideyasını geniş təbliğ edən "Kəşkül" qəzeti isə ilk dəfə "Azərbaycan milləti" anlayışını işlətdi.
1891-ci ildə "Kaspi" qəzetində Məhəmməd ağa Şaxtaxtlı "Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı" məqaləsində bu türkdilli millətin azərbaycanlı olduğunu bildirmişdir.
1892-ci ildə Kamal Ünsizadə xalqımızda milli şüuru oyatmaq məqsədilə "Azərbaycan" adlı qəzet çıxarmağa təşəbbüs göstərmiş, ancaq çar hökuməti buna icazə verməmişdi.
Bütün bunlar maarifçi ziyalılarımızın azərbaycanlılıq ideyasını yaşatdığını aydın göstərir. XX əsrin əvvəllərində bu ideyanı siyasi doktrina şəklində həyata və siyasi səhnəyə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə çıxartmışdır.
Beləliklə, XIX əsrin ikinci yarısında intensiv şəkildə azərbaycanlıların millət kimi formalaşması prosesi gedirdi. Bütün başqa millətlər kimi, təşəkkül tapmaqda olan Azərbaycan milləti bütün sinifləri, sosial qruplar və zümrələri birləşdirdi.
Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesinin inkişafını Şimali Azərbaycanın müstəmləkə vəziyyəti məhdudlaşdırırdı. Qəzalarda bəziləri kapitalist inkişafın axınına cəlb olunduğu halda, digərlərində, ucqarlarda yerləşən qəzalarda kapitalizmə qədərki münasibətlər hələ də qalırdı. Rusiyanı xalqlar həbsxanasına çevirən, qeyri-rus xalqlarına qarşı amansız istismar siyasəti yeridən çarizm ucqarlarda, o cümlədən Şimali Azərbaycanda feodal münasibətlərini qoruyub saxlamağa çalışır, ərazidə sənaye və mədəni mərkəzlərin yaranmasına, ümumiyyətlə təhsilin, xüsusən ana dilində yayılmasını ləngidirdi ki, bu da Şimali Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin, daxili iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin geniş inkişafına mane olurdu.
Genetik tədqiqatlar
Mitoxondrial genlər, yəni anadan ötürülən irsilik daşıyıcıları göstərir ki, ermənilər və azərbaycanlılar, fərqli dillərdə danışan digər qafqaz və iran xalqlarına daha yaxın qohumdurlar. Qohum xalqların dil fərqliliyi olduğu üçün, bu məlumatlar azərbaycan və erməni dillərinin mənşəyini izah etməyə qadir deyil.
İran alimləri tərəfindən aparılmış Y-xromosomu araşdırmaları, ərazidə türk dilinin yayılmasına səbəb olan əsas amilin isə siyasi elitaya məxsus az sayda kişilər olduğunu göstərir, hansılar ki, populyasiyada çox az genetik iz qoymuşdurlar.
Antropoloji məlumatlar
Antropoloji olaraq, azərbaycanlıların böyük bir hissəsi avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aiddir. Buraya həmçinin kumıklar, saxurlar, tatlar, talışlar, bəzi kürdlər və az sayda türkmənlər aid edilir. Kaspi tipini aralıq dənizi və ya hind-iran irqlərinin başqa bir növü olaraq da hesab edirlər.
Sovet və rus antropoloqu Valeri Alekseyevə əsasən, qədim qafqaz albanları regionun ən tünd göz və saç rənginə sahib olublar və sirr deyil ki, müasir azərbaycanlıların gözü Qafqazın ən qara rəngli gözü hesab olunur. Alim hesab edir ki, "türkdilli xalqlarla ünsiyyət, əlaqə və bununla bağlı olaraq türk nitqinə keçid azərbaycan xalqının antropoloji xüsusiyyətlərinin formalaşmasına heç bir gözə dəyəcək səviyyədə təsir göstərməyib".
Həmçinin bax
Mənbə
İstinadlar
- http://sia.az/ru/news/fashion/319073/[ölü keçid] XIX əsrdə Azərbaycanda burjua münasibətləri və Azərbaycan millətinin yaranması.
- http://m.apa.az/az/news/420253/[ölü keçid] Siyasi millətçilik fenomeni: tarixi və fəlsəfəsi
- "К ВОПРОСУ ИСТОРИОГРАФИИ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА В КОНЦЕ XIX-НАЧАЛЕ XX ВВ". cyberleninka.ru. İstifadə tarixi: 2023-09-12.
- "lib.az - Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild". lib.az. 2023-03-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-09-12.
- "Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən: XVI-XX əsrlər :: Prezident Kitabxanası". Elektron kitablar :: Prezident Kitabxanası. 2021-05-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-09-12.
- "Культура Северного Азербайджана во второй половине XIX века". prezi.com (ingilis). İstifadə tarixi: 2023-09-12.
- "davam.az - BÜTÖV AZƏRBAYCAN ADINA! > Çap səhifəsi > Həsən Bəy Zərdabi:Örnək şəxsiyyət örnək fikirlər". davam.az. İstifadə tarixi: 2023-09-13.
- "Kaspi". ourbaku.com. 2022-07-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2023.09.13.
- "§ 3. AZƏRBAYCAN MĠLLƏTĠNĠN TƏġƏKKÜLÜ". azkurs.org. İstifadə tarixi: 2023-09-13.
- "Этническая антропология - Азербайджан". www.azerbaijans.com. 2023-02-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-09-12.
- "Происхождение народов Кавказа". apsnyteka.org. 2022-01-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2023.09.13.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanlilarin etnogenezi muasir azerbaycanli etnosunun Cenub Serqi Qafqaz ve Simal Qerbi Iran erazilerinde coxsayli ve muxtelif etnik ve dil elementleri esasinda formalasmasi prosesidir Muasir azerbaycanli etnosunun formalasmasi coxesrli proses olub ve Serq Tarixi ne 2002 esasen XV esrin sonlarinda yekunlasib Azerbaycan milletinin yaranma sertleriXIX esrde Azerbaycan dovletciliyi tarixinde qazanilan ugurlardan biri burjua munasibetlerinin milli burjuaziya ve Azerbaycan milletinin yaranmasi oldu XIX esrin ikinci yarisinda Simali Azerbaycanda kapitalizmin inkisafi iqtisadi ve medeni merkezlerin yukselisi umumi bazarin yaranmasi cemiyyetin strukturunun deyismesi milli burjuaziyasinin ve fehle sinfinin formalasmasi kimi prosesler Azerbaycan milletinin tesekkulunun ilkin obyektiv sertleri oldu Diger milletler kimi insanlarin sabit tarixi birliyi kimi formalasmis Azerbaycan milleti de feodal perakendeliyinin legv edilmesi prosesinde iqtisadi birlikle dil erazi medeniyyet suur ve psixoloji birliyin qovusmasi esasinda meydana gelir ve inkisaf edirdi Iqtisadi elaqelerin mohkemlenmesinin vacib serti Azerbaycan milletinin erazi birliyi idi Uzun esrler boyu Azerbaycan xalqi simalda Boyuk Qafqaz daglarindan cenubda Irana qeder serqde Xezer denizinden qerbde Ermenistan ve Gurcustana qeder olan erazide meskunlasmisdir Yadelli isgalcilara qarsi uzunmuddetli mubarizenin gedisinde Azerbaycan xalqi oz dovletciliyini oz erazi birliyini yaratmisdi Bununla bele Azerbaycan erazisi iki dovlet Rusiya ve Iran arasinda bolusdurulduyunden Azerbaycan milletinin tesekkulu prosesi ozunemexsus seraitde gedirdi Simali Azerbaycanin Rusiya terefinden istilasi ile olkedeki feodal ara muharibelerine son qoyulsa da erazi butovluyune yalniz azerbaycanlilarin muxtelif dovlet birliklerinin terkibinde olmasi deyil hem de Simali Azerbaycanin Rusiya imperiyasinin daxilinde musteqil birlesdirici teserrufat inzibati ve siyasi vahid kimi movcud olmamasi mane olurdu Akademik R Mehdiyev 2015 ci ilde nesr olunmus Tarixi idrakin elmiliyi problemine dair kitabinda haqli olaraq milletciliyi milli ideyanin mehsulu milleti ise milletcilik ideyasinin mehsulu hesab edir ve yazir ki Azerbaycan identikliyine etnik yanasma Azerbaycan milletinin tesekkul tapmasina ve dovlet musteqilliyi qazanmasina qeder XX esrin evveli movcudluq huququna malik idi Tarixi seraitXIX esrin ikinci yarisi Simali Azerbaycanda hem senetkarliq ve senaye hem de kend teserrufati sahelerinde natural istehsalin ictimai istehsala cevrildiyi bir dovr idi Kapitalizmin inkisafi neticesinde Simali Azerbaycan iqtisadiyyatinin dunya bazarina celb edilmesi onun iqtisadi birliyinin tesekkulunu sertlendirirdi Bu cehetden Baki cox boyuk ehemiyyet kesb edirdi Neft ve onunla bagli diger senaye ve ticaret sahelerinin yukselisi medeniyyetin inkisafi seherin gorkemini ve orada yasayan ehalinin terkibini deyisdirdi Baki cox boyuk kapitalist seheri Azerbaycan milletinin tesekkulunun baslica merkezi oldu Demir yollarinin cekilisi deniz neqliyyatinin inkisafi rabite yollarinin yaxsilasdirilmasi ve s feodal munasibetlerinin dagilmasina kend teserrufati sahelerinin ixtisaslasmasina bazar ucun istehsalin genislenmesine yardim gosterdi ki bu da emtee istehsalinin ve kapitalist munasibetlerinin inkisafini suretlendirdi Bu dovrde iri kapital sahibleri olan azerbaycanlilar bir sira en muhum teserrufat sahelerinin inkisafinda mueyyenedici rol oynayirdilar Xezer denizi neqliyyatinda ipek ve tutun senayesinde muxtelif liflerin emalinda celtiktemizleme kerpic mexaniki istehsalda ve s sahelerde milli kapitalin xususi cekisi yuksek idi Bundan basqa Azerbaycan kapitalistleri torpaq saheleri elde etmeye yasayis binalari tikintisine xeyli vesait serf edirdiler Formalasmaqda olan Azerbaycan milletinin aparici quvvesinin esasini Bakida ve Simali Azerbaycanin diger seherlerinde olan senaye iri senetkar muessiselerinin gemilerin sahibleri iri ev sahibleri tacirler ziyalilar ve b teskil edirdi Simali Azerbaycan aqrar olke idi ve onun ehalisinin boyuk hissesi kend teserrufati ile mesgul olurdu Buna gore de azerbaycanlilarin burjua milleti kimi tesekkulu hec de yalniz yeni cemiyyetin esas siniflerinin Azerbaycan burjuaziyasi ve fehlelerinin baslica menbeyi olan Baki ile ve hemcinin burjua cemiyyetinin tebeqelerinin formalasdigi qezalardaki senaye merkezleri ile deyil hem de yeni intisar eden kend teserrufati istehsali ile de bagli idi XIX esrin ikinci yarisinda kend teserrufati istehsalinin inkisafindaki istiqametlerin ozunde burjua cemiyyetlerine xas olan meyiller uze cixir teserrufatin kapitalizme qederki formalarinin kapitalist formasina kecmesi bas verir dogulmaqda olan kend burjuaziyasi numayendelerinin fealiyyeti genislenirdi Bu dovrde Simali Azerbaycanin iqtisadiyyati ucun bele bir hal xarakterik idi ki onun kend teserrufatinin esas saheleri pambiqciliq ipekcilik tutunculuk butovlukde taxilciliq bagciliq heyvandarliq nisbeten az derecede kapitalist istehsali dovriyyesine celb olunmusdu Bu sahelerin mehsullarinin getdikce quvvetlenmekde olan kapitalist emtee xarakteri yayilmis amile cevrilirdi Emtee kapitalist istehsalinin ticaret ekinciliyinin inkisafi feodal munasibetlerini zeifledir ve qezalar arasinda six iqtisadi elaqelerin yaranmasina kend teserrufatinda kapitalizmin inkisafina serait yaradirdi Bu inkisaf kendlilerin tebeqelesmesi ile musayiet olunur kendlilerin esrlik etaletini dagidir kendlilikden cixma ile musayiet edilir kendli kutlelerini herekete getirirdi Yeni tebeqelerin esas hissesinin qolcomaqlar xirda burjua selemci mohtekirler kend dukancilari oz teserrufatlarini kapitalist qaydalari esasinda quran beyler teskil eden kend burjuaziyasi ve istehsal vasitelerinden mehrum olmus bununla elaqedar qazanc dalinca getmeye ve yaxud muzdla oz hemkendlileri olan varlilara islemeye mecbur olan muzdurlar kend fehlelerinin yaranmasi bas verirdi ki bu da ekincilik kapitalizminin gostericisi idi Azliq teskil eden varlilarin teserrufatinin inkisafi minlerle kendlinin muflislesmesi ve muzdurlarin sirasina kecmesi Azerbaycan kendinin kapitalist tekamulunun mahiyyeti bele idi Belelikle XIX esrin sonunda emtee pul munasibetlerini intensiv inkisafi neticesinde Azerbaycan kendinde qapaliligin kohne dayaqlari dagilir daxili elaqeler yaranir ve mohkemlenir kendde keyfiyyetce yeni tebeqeler kend burjuaziyasi ve fehleleri meydana gelirdi Kendin butun olke ile daimi iqtisadi elaqelere celb edilmesi Azerbaycan milletinin tesekkulu prosesinin umumi xarakter kesb etmesini gosterirdi ElametleriAzerbaycan milletinin tesekkulu milleti xarakterize eden butun elametlerin inkisafinda ve mohkemlenmesinde ifade olunurdu Azerbaycan dili insanlarin unsiyyet vasitesi kimi umummilli dil idi Yadelli isgalcilara qarsi coxesrlik mubarizeye assimilyasiya siyasetine baxmayaraq Azerbaycan xalqi oz dilini qoruyub saxlaya bildi Bu dilde onun Imadeddin Nesimi Sah Ismayil Xetai Mehemmed Fuzuli Molla Penah Vaqif ve b dunya edebiyyatina sah eserler bexs etmisler Feodal qapaliliginin aradan qalxmasi iqtisadi ve medeni merkezlerin yaranmasi ehalinin sosial iqtisadi fealliginin artmasi olkenin ayri ayri rayonlari arasinda iqtisadi ve medeni elaqelerin guclenmesi Azerbaycan milli dilinin inkisafi ucun serait yaradirdi Azerbaycan dilinde ilk qezet olan Ekinci nin nesri metbuatin kitab nesrinin daha da inkisafi Azerbaycan edebiyyatinin M F Axundov kimi nehenglerinin pyeslerinde eks olunan edebiyyatda demokratik cereyanin formalasmasi kimi amiller edebi dille xalq danisiq dilinin yaxinlasmasina yardim etmis ve Azerbaycan milletinin tesekkulunun ilk merhelesinde milli dilin inkisafina tekan vermisler Azerbaycan dilinin luget terkibi getdikce zenginlesir ve bu dil edebiyyatda elmde meisetde ve teserrufat heyatinda umummilli ve vahid dil olurdu Dilde bu tekamulun esasi iqtisadi birlik milli bazarin telebati esasinda insanlarin birliyinin mohkemlenmesi idi Milletin muhum elameti milli medeniyyetin suur ve psixologiyanin spesifik ozunemexsus umummilliyi idi Milli medeniyyetin ozunemexsuslugu Azerbaycan xalqinin verdislerinde enenelerinde meisetinde eks olunurdu Xalqdan miras qalmis keyfiyyetler umummilli xarakter dasiyirdi Azerbaycan milletine xalqdan irsi olaraq emekseverlik azadliqseverlik merdlik kecmisdi Azerbaycanlilarin milli xarakterinde qonaqperverlik boyuklere hormet xeyirxahliq yoldasliga ve dostluga sedaqet ozunu aydin gosterirdi Azerbaycan edebiyyatinin M F Axundov C Memmedquluzade E Haqverdiyev N Vezirov H Zerdabi N Nerimanov ve b bu kimi bir cox gorkemli numayendesi medeniyyeti yeni ideya mezmunu ile zenginlesdirir demokratik istiqameti inkisaf etdirirdiler Onlarin edebi ve elmi publisistik fealiyyeti Azerbaycan teatrinin ve medeni maarif muessiselerinin yaranmasi maarifde incesenetde musiqide xalq yaradiciliginda yeni elametlerin meydana gelmesi diger xalqlarin medeniyyetine genis maraq Azerbaycan xalqinin oyanmaqda olan milli suurunu seciyyelendiren elametler idi Burjuaziyanin bir cox liberal baxisli numayendeleri de Azerbaycan xalqini maarife ve elme cagirirdilar Bakida cixan Kaspi qezetinin etrafinda Ehmed bey Agayev Eli bey Huseynzade Elimerdan bey Topcubasov kimi maarifperver liberal burjua xadimleri toplasmisdilar Melumdur ki Rusiyada car hokumeti terefinden Azerbaycan ve azerbaycanli terminlerinin isledilmesi vetendasliq huququ qazanmamisdir Azerbaycanlilari muselman turk tatar adlandirirdilar lakin Azerbaycan ideyasi Azerbaycan ziyalilari terefinden yasadilirdi Ilk defe M F Axundovun isletdiyi millet anlayisinin edebiyyatda ve metbuatda meydana cixmasi XIX esrin ikinci yarisina aiddir XIX yuzilliyin 80 ci illerinde nesr olunan ve oz sehifelerinde Azerbaycan milliyyeti ideyasini genis teblig eden Keskul qezeti ise ilk defe Azerbaycan milleti anlayisini isletdi 1891 ci ilde Kaspi qezetinde Mehemmed aga Saxtaxtli Zaqafqaziya muselmanlarini nece adlandirmali meqalesinde bu turkdilli milletin azerbaycanli oldugunu bildirmisdir 1892 ci ilde Kamal Unsizade xalqimizda milli suuru oyatmaq meqsedile Azerbaycan adli qezet cixarmaga tesebbus gostermis ancaq car hokumeti buna icaze vermemisdi Butun bunlar maarifci ziyalilarimizin azerbaycanliliq ideyasini yasatdigini aydin gosterir XX esrin evvellerinde bu ideyani siyasi doktrina seklinde heyata ve siyasi sehneye Mehemmed Emin Resulzade cixartmisdir Belelikle XIX esrin ikinci yarisinda intensiv sekilde azerbaycanlilarin millet kimi formalasmasi prosesi gedirdi Butun basqa milletler kimi tesekkul tapmaqda olan Azerbaycan milleti butun sinifleri sosial qruplar ve zumreleri birlesdirdi Azerbaycan milletinin tesekkulu prosesinin inkisafini Simali Azerbaycanin mustemleke veziyyeti mehdudlasdirirdi Qezalarda bezileri kapitalist inkisafin axinina celb olundugu halda digerlerinde ucqarlarda yerlesen qezalarda kapitalizme qederki munasibetler hele de qalirdi Rusiyani xalqlar hebsxanasina ceviren qeyri rus xalqlarina qarsi amansiz istismar siyaseti yeriden carizm ucqarlarda o cumleden Simali Azerbaycanda feodal munasibetlerini qoruyub saxlamaga calisir erazide senaye ve medeni merkezlerin yaranmasina umumiyyetle tehsilin xususen ana dilinde yayilmasini lengidirdi ki bu da Simali Azerbaycanda mehsuldar quvvelerin daxili iqtisadi siyasi ve medeni elaqelerin genis inkisafina mane olurdu Genetik tedqiqatlarMitoxondrial genler yeni anadan oturulen irsilik dasiyicilari gosterir ki ermeniler ve azerbaycanlilar ferqli dillerde danisan diger qafqaz ve iran xalqlarina daha yaxin qohumdurlar Qohum xalqlarin dil ferqliliyi oldugu ucun bu melumatlar azerbaycan ve ermeni dillerinin menseyini izah etmeye qadir deyil Iran alimleri terefinden aparilmis Y xromosomu arasdirmalari erazide turk dilinin yayilmasina sebeb olan esas amilin ise siyasi elitaya mexsus az sayda kisiler oldugunu gosterir hansilar ki populyasiyada cox az genetik iz qoymusdurlar Antropoloji melumatlarAntropoloji olaraq azerbaycanlilarin boyuk bir hissesi avropoid irqinin kaspi yarimtipine aiddir Buraya hemcinin kumiklar saxurlar tatlar talislar bezi kurdler ve az sayda turkmenler aid edilir Kaspi tipini araliq denizi ve ya hind iran irqlerinin basqa bir novu olaraq da hesab edirler Sovet ve rus antropoloqu Valeri Alekseyeve esasen qedim qafqaz albanlari regionun en tund goz ve sac rengine sahib olublar ve sirr deyil ki muasir azerbaycanlilarin gozu Qafqazin en qara rengli gozu hesab olunur Alim hesab edir ki turkdilli xalqlarla unsiyyet elaqe ve bununla bagli olaraq turk nitqine kecid azerbaycan xalqinin antropoloji xususiyyetlerinin formalasmasina hec bir goze deyecek seviyyede tesir gostermeyib Hemcinin baxAzerbaycan tarixi Azerbaycan AzerbaycanlilarMenbehttp www britannica com EBchecked topic 46833 Azerbaijani http www britannica com EBchecked topic 362506 Mannai http www iranicaonline org newsite articles v3f3 v3f2a88b htmlIstinadlarhttp sia az ru news fashion 319073 olu kecid XIX esrde Azerbaycanda burjua munasibetleri ve Azerbaycan milletinin yaranmasi http m apa az az news 420253 olu kecid Siyasi milletcilik fenomeni tarixi ve felsefesi K VOPROSU ISTORIOGRAFII ISTORII AZERBAJDZhANA V KONCE XIX NAChALE XX VV cyberleninka ru Istifade tarixi 2023 09 12 lib az Azerbaycan tarixi Yeddi cildde IV cild lib az 2023 03 30 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 12 Azerbaycan dilinin dovlet dili kimi tesekkul tarixinden XVI XX esrler Prezident Kitabxanasi Elektron kitablar Prezident Kitabxanasi 2021 05 11 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 12 Kultura Severnogo Azerbajdzhana vo vtoroj polovine XIX veka prezi com ingilis Istifade tarixi 2023 09 12 davam az BUTOV AZERBAYCAN ADINA gt Cap sehifesi gt Hesen Bey Zerdabi Ornek sexsiyyet ornek fikirler davam az Istifade tarixi 2023 09 13 Kaspi ourbaku com 2022 07 07 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 13 3 AZERBAYCAN MĠLLETĠNĠN TEġEKKULU azkurs org Istifade tarixi 2023 09 13 Etnicheskaya antropologiya Azerbajdzhan www azerbaijans com 2023 02 22 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 12 Proishozhdenie narodov Kavkaza apsnyteka org 2022 01 04 tarixinde Istifade tarixi 2023 09 13