Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çəng – simli musiqi aləti. Çağdaş arfanın sələfidir. Arfanın ən qədim növüdür. Bir sıra Şərq xalqlarının çəngi olsa da, Azərbaycanda olan alət onlardan ən böyük diapozonlusu olub. Azərbaycan cənginin 31-32 simi olub. Qərb alimləri bu aləti böyüdüb, təkmiləşdirilib arfa formasına salıblar. Amma İranda yenə də bu alətə çəng deyirlər.
| Çəng | |
|---|---|
 | |
| Hornbostel–Zaks təsnifatı | 322.12 |
| Mənşə ölkəsi | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Söz açımı
Çəng sözünün "tutmaq", "yapışmaq" mənasını verdiyini güman etmək olar. Çində, İranda belə alətlərə "çəng" deyilib, uyğurlar onu "kunkau", ərəblər isə "cunk" adlandırıblar .
Tarixçə
Çağdaş arfa musiqi alətinin ibtidaisi sayılan çəngin yaranma tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Əsasən, saray məclislərində istifadə olunan zərif və incə səsli çəngin ən erkən növləri İkiçayarası və Misir sivilizasiyalarına aid edilir. Misirlilərə bu alət Şumerdən gəlib. Qədim şumerlilər inandıqları bütlərə uyğun olaraq müxtəlif biçimli çənglərdən istifadə etmişlər: qövsvari, bucaqvari və ya üfüqi uzunsov çanglər . Eramızdan çox-çox əvvəllərə aid edilən çəng musiqi aləti XVI əsrin II yarısına kimi Azərbaycanda istifadə edilmişdir. Şərq əfsanələrində bu alətin ilahi qüvvə tərəfindən yaradıldığı deyilir. Hətta onu "Müqəddəs mələk" də adlandırırdılar.
İlk cəngin 6-9 simli olduğu məlumdur. Mülahizələrə görə, çəng ox və yay ovçuluq silahının törəməsidir. Cəngin üzünə dəri çəkilir və ona sim əvəzinə sap bağlanılır ki, onlara pərdələr deyilir. Cəngdən Azərbaycanda XVI əsrin II yarısına kimi istifadə olunmuşdur. Onun üzünə ceyran və ya balıq dərisi çəkilir, simləri ipək və ya bağırsaqdan hazırlanırmış. Orta əsrlərdə Azərbaycanda çox geniş yayılmış qədim musiqi alətlərindən biridir. Yazılı mənbələrdə və miniatür sənət əsərlərində çəng haqqında məlumat olduqca çoxdur. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi özünün "Yeddi gözəl" poemasında çəngi belə təsvir edir:
Sazın ipək telli xoş avaz almış,
Çəngin qulağına halqalar salmış
Zil pərdədən qalxan nəğmələr gözəl
Çəngin ətəyində nazlanır qəzəl...
Çəng alıb əlinə o dilbər pəri,
Söylədi çəkdiyi əziyyətləri.
Yayıldı çəng səsi, düşdü hər yanə,
Nalə aşiqləri etdi divanə.
Türk xalqları musiqisinin tədqiqatçısı doktor "Qədim türklərin musiqisi və rəqsləri" adlı məqaləsində yazırdı: "Altay Kurqanlarında aparılan qazıntılar zamanı tapılan mədəniyyət abidələri arasında 2 çəng daha böyük maraq kəsb edir."
Arxeoloqlarının araşdırmalarından belə məlum olur ki, çəngin Azərbaycanda ilk tapıntıları eramızdan əvvəllərə aid edilir. Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzi olmuş Bərdə şəhəri yaxınlığında Şatırlı kəndi ətrafında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı eramızdan əvvəl IV-III əsrlərə aid üzərində çəng çalan qadın fiquru təsvir edilmiş saxsı qablar tapılmışdır. Qablar həmin dövrə aid yerli istehsalın məhsuludur. Tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda istifadə olunmuş çəngin, təxminən, 18-24 simi olmuşdur.
XIV əsr görkəmli Azərbaycan musiqişünası Əbdülqadir Marağai "Məqasid-əl-əlhan" əsərində çəng haqqında yazır:
- "Bu məşhur alətdir. Onun üzünə dəri çəkilir və sim əvəzinə sap bağlanır. Sazdan istifadə edənlər həmin sapları pərdələr adlandırırlar. Bəzən ona 24 sim bağlayırlar."
Əvvəl 6-9 simli çəng, daha sonra isə 24-28 simli xromatik arfalar meydana gəlir.
XIX əsrin əvvəllərində fransız Sebastyan Erar alət üzərində bir sıra uğurlu islahatlar apararaq mükəmməl çağdaş arfanı yaratmışdır.
Növləri
- İkri (egri, əyri) - çəngəbənzər ən qədim Azərbaycan aləti, çəngdən daha primitivdir. Əbdülqədir Marağayinin "Musiqi alətləri və onun növləri" əsərində bu alətin özəlliklərindən yazırdı ki, ikridə pərdələr ağacdan, çəngdə isə sapdandır..
- Həzzkar - 40 simli fil xortumuna bənzər qədim çəng
- Nüzhə – Səfiəddin Urməvinin icad etdiyi 81 simli çəngəbənzər alət. Simlərdən hər üçünün eyni ucalıqda (unison) köklənmiş olduğunu nəzərə alsaq, nüzhə musiqi alətində 27 müxtəlif səs əldə edildiyi məlum olar.
- Minzaf – cəng (arfa) tərzində dartımlı simli musiqi aləti.
- Arfa - çağdaş çəng
Çəngin milli musiqidə bərpası
XIX əsrdə çəng istifadədən çıxır və unudulur. Ona ikinci həyatı 1975-ci ildən milli çalğı alətlərin bərpasıyla məşğul olan musiqi məktəbinin tar üzrə müəllimi Məcnun Kərimov verdi. 1978-ci ildə ilk bərpa olunmuş alət çəng olur. Məcnun Kərimovun ardınca 1995-ci ildə Türkiyə musiqiçiləri Feridun Özgören və Fikret Karakaya çəngi bərpa edirlər, daha sonra isə Mehmet Söylemez Türkiyənin aparıcı arfaçısı Şirin Pançaroğlu üçün arfa hazırlayır. 2012-ci ildə çalışan mühəndis Məmmədəli Məmmədov təkmilləşdirilmiş 44 simli və asan köklənən çəng hazırlayır.
Quruluşu
Çəngin uzunsov və qövsşəkilli hissəsi çanağı təşkil edir. Çanağın açıq üzünə balıq dərisi çəkilir, aşağı tərəfinə bərkidilmiş uzunsov hissə isə qol rolunu oynayır. Bu hissədə aşıqlar yerləşdirilir. Simlərin bir ucu çanaq hissədə dəri üzərinə yerləşdirilmiş metal ilgəklərə, o biri isə taxta aşıqlara bağlanılır. Bərpa olunmuş çəngin bağırsaqdan və ipək sapdan hazırlanmış 30 simi vardır.
Bu alətin müxtəlif növləri olmuşdur. Alətin ümumi hündürlüyü 930 mm, çanağının hündürlüyü 850 mm, qolunun uzunluğu 665 mm-dir. Xromatik sırası 24 səsdən (bəzən 30) ibarətdir. İfa tərzi arfada olduğu kimi sağ və sol əllərin barmaqları ilə çalınır. Çəngdə bir oktava daxilində bütün xromatik qamma səslərinin əldə edilməsinin mümkündür . Diapazonu kiçik oktavanın "sol" səsindən 2-ci oktavanın "fa #" (və ya "si" )səsinə kimidir.
Özbək çənginə Azərbaycanda "səntur" deyilir.
Ünlü çalğıçılar
İstinadlar
- "Qədim musiqi alətlərimiz zəngin mədəni tariximizi əks etdirir". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-04-30.
- Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti 2022-03-03 at the Wayback Machine. Bakı, 2004.
- "Аслан Мамедов - Канон. История возникновения и формирования. Международный музыкальный культурологический журнал HARMONY". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-30.
- "Məcnun Kərimov. Azərbaycanın qədim musiqi alətləri. Dədə Qorqud 1300. "Musiqi dünyası" jurnalı". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-30.
- "Меджнун Керимов. О восстановлении забытых древних азербайджанских инструментов чанга и барбета. Международный музыкальный культурологический журнал HARMONY". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-30.
- Əfrasiyab Bədəlbəyli. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti - Həzzkar 2021-10-15 at the Wayback Machine
- "Əfrasiyab Bədəlbəylinin İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti - Nüzhə". 2021-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-30.
- "Muğam Ensiklopediyası - Minzaf". 2021-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-03-02.
- "Алла Байрамова. Возрождение чанга: очевидные достижения и очевидность разночтений. "Musiqi dünyası" jurnalı". 2022-01-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-06-15.
- "Muğam Ensiklopediyası - Çəng". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-28.
- "Azərbaycan ənənəvi musiqi atlası - Çəng". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-28.
- "Tariyel Məmmədov. Özbək xalq və şifahi ənənəvi peşəkar musiqisi". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-04-28.
Xarici keçidlər
- "Musiqi alətləri tarixi" verilişi - Arfa
- Fikret Karakaya - Rast makamı. Çeng taksimi.
- Fikret Karakaya - Uşşak makamından Hüseyniye geçiş. Çeng taksimi.
- Səda - Müasir çəng aləti ixtira olunub (29.03.2016)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ceng simli musiqi aleti Cagdas arfanin selefidir Arfanin en qedim novudur Bir sira Serq xalqlarinin cengi olsa da Azerbaycanda olan alet onlardan en boyuk diapozonlusu olub Azerbaycan cenginin 31 32 simi olub Qerb alimleri bu aleti boyudub tekmilesdirilib arfa formasina saliblar Amma Iranda yene de bu alete ceng deyirler CengHornbostel Zaks tesnifati 322 12Mense olkesi Osmanli imperiyasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarSoz acimiCeng sozunun tutmaq yapismaq menasini verdiyini guman etmek olar Cinde Iranda bele aletlere ceng deyilib uygurlar onu kunkau erebler ise cunk adlandiriblar TarixceCagdas arfa musiqi aletinin ibtidaisi sayilan cengin yaranma tarixi cox qedimlere gedib cixir Esasen saray meclislerinde istifade olunan zerif ve ince sesli cengin en erken novleri Ikicayarasi ve Misir sivilizasiyalarina aid edilir Misirlilere bu alet Sumerden gelib Qedim sumerliler inandiqlari butlere uygun olaraq muxtelif bicimli cenglerden istifade etmisler qovsvari bucaqvari ve ya ufuqi uzunsov cangler Eramizdan cox cox evvellere aid edilen ceng musiqi aleti XVI esrin II yarisina kimi Azerbaycanda istifade edilmisdir Serq efsanelerinde bu aletin ilahi quvve terefinden yaradildigi deyilir Hetta onu Muqeddes melek de adlandirirdilar Ilk cengin 6 9 simli oldugu melumdur Mulahizelere gore ceng ox ve yay ovculuq silahinin toremesidir Cengin uzune deri cekilir ve ona sim evezine sap baglanilir ki onlara perdeler deyilir Cengden Azerbaycanda XVI esrin II yarisina kimi istifade olunmusdur Onun uzune ceyran ve ya baliq derisi cekilir simleri ipek ve ya bagirsaqdan hazirlanirmis Orta esrlerde Azerbaycanda cox genis yayilmis qedim musiqi aletlerinden biridir Yazili menbelerde ve miniatur senet eserlerinde ceng haqqinda melumat olduqca coxdur Dahi Azerbaycan sairi Nizami Gencevi ozunun Yeddi gozel poemasinda cengi bele tesvir edir Sazin ipek telli xos avaz almis Cengin qulagina halqalar salmis Zil perdeden qalxan negmeler gozel Cengin eteyinde nazlanir qezel Ceng alib eline o dilber peri Soyledi cekdiyi eziyyetleri Yayildi ceng sesi dusdu her yane Nale asiqleri etdi divane Turk xalqlari musiqisinin tedqiqatcisi doktor Qedim turklerin musiqisi ve reqsleri adli meqalesinde yazirdi Altay Kurqanlarinda aparilan qazintilar zamani tapilan medeniyyet abideleri arasinda 2 ceng daha boyuk maraq kesb edir Arxeoloqlarinin arasdirmalarindan bele melum olur ki cengin Azerbaycanda ilk tapintilari eramizdan evvellere aid edilir Azerbaycanin qedim medeniyyet merkezi olmus Berde seheri yaxinliginda Satirli kendi etrafinda aparilan arxeoloji qazintilar zamani eramizdan evvel IV III esrlere aid uzerinde ceng calan qadin fiquru tesvir edilmis saxsi qablar tapilmisdir Qablar hemin dovre aid yerli istehsalin mehsuludur Tarixi menbelerden bele melum olur ki orta esrlerde Azerbaycanda istifade olunmus cengin texminen 18 24 simi olmusdur XIV esr gorkemli Azerbaycan musiqisunasi Ebdulqadir Maragai Meqasid el elhan eserinde ceng haqqinda yazir Bu meshur aletdir Onun uzune deri cekilir ve sim evezine sap baglanir Sazdan istifade edenler hemin saplari perdeler adlandirirlar Bezen ona 24 sim baglayirlar Evvel 6 9 simli ceng daha sonra ise 24 28 simli xromatik arfalar meydana gelir XIX esrin evvellerinde fransiz Sebastyan Erar alet uzerinde bir sira ugurlu islahatlar apararaq mukemmel cagdas arfani yaratmisdir NovleriIkri egri eyri cengebenzer en qedim Azerbaycan aleti cengden daha primitivdir Ebdulqedir Maragayinin Musiqi aletleri ve onun novleri eserinde bu aletin ozelliklerinden yazirdi ki ikride perdeler agacdan cengde ise sapdandir Hezzkar 40 simli fil xortumuna benzer qedim ceng Nuzhe Sefieddin Urmevinin icad etdiyi 81 simli cengebenzer alet Simlerden her ucunun eyni ucaliqda unison koklenmis oldugunu nezere alsaq nuzhe musiqi aletinde 27 muxtelif ses elde edildiyi melum olar Minzaf ceng arfa terzinde dartimli simli musiqi aleti Arfa cagdas cengCengin milli musiqide berpasiXIX esrde ceng istifadeden cixir ve unudulur Ona ikinci heyati 1975 ci ilden milli calgi aletlerin berpasiyla mesgul olan musiqi mektebinin tar uzre muellimi Mecnun Kerimov verdi 1978 ci ilde ilk berpa olunmus alet ceng olur Mecnun Kerimovun ardinca 1995 ci ilde Turkiye musiqicileri Feridun Ozgoren ve Fikret Karakaya cengi berpa edirler daha sonra ise Mehmet Soylemez Turkiyenin aparici arfacisi Sirin Pancaroglu ucun arfa hazirlayir 2012 ci ilde calisan muhendis Memmedeli Memmedov tekmillesdirilmis 44 simli ve asan koklenen ceng hazirlayir QurulusuCengin uzunsov ve qovssekilli hissesi canagi teskil edir Canagin aciq uzune baliq derisi cekilir asagi terefine berkidilmis uzunsov hisse ise qol rolunu oynayir Bu hissede asiqlar yerlesdirilir Simlerin bir ucu canaq hissede deri uzerine yerlesdirilmis metal ilgeklere o biri ise taxta asiqlara baglanilir Berpa olunmus cengin bagirsaqdan ve ipek sapdan hazirlanmis 30 simi vardir Bu aletin muxtelif novleri olmusdur Aletin umumi hundurluyu 930 mm canaginin hundurluyu 850 mm qolunun uzunlugu 665 mm dir Xromatik sirasi 24 sesden bezen 30 ibaretdir Ifa terzi arfada oldugu kimi sag ve sol ellerin barmaqlari ile calinir Cengde bir oktava daxilinde butun xromatik qamma seslerinin elde edilmesinin mumkundur Diapazonu kicik oktavanin sol sesinden 2 ci oktavanin fa ve ya si sesine kimidir Ozbek cengine Azerbaycanda sentur deyilir Unlu calgicilarIstinadlar Qedim musiqi aletlerimiz zengin medeni tariximizi eks etdirir 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2015 04 30 Abbasqulu Necefzade Azerbaycan calgi aletlerinin izahli lugeti 2022 03 03 at the Wayback Machine Baki 2004 Aslan Mamedov Kanon Istoriya vozniknoveniya i formirovaniya Mezhdunarodnyj muzykalnyj kulturologicheskij zhurnal HARMONY 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 30 Mecnun Kerimov Azerbaycanin qedim musiqi aletleri Dede Qorqud 1300 Musiqi dunyasi jurnali 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 30 Medzhnun Kerimov O vosstanovlenii zabytyh drevnih azerbajdzhanskih instrumentov changa i barbeta Mezhdunarodnyj muzykalnyj kulturologicheskij zhurnal HARMONY 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 30 Efrasiyab Bedelbeyli Izahli monoqrafik musiqi lugeti Hezzkar 2021 10 15 at the Wayback Machine Efrasiyab Bedelbeylinin Izahli monoqrafik musiqi lugeti Nuzhe 2021 10 16 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 30 Mugam Ensiklopediyasi Minzaf 2021 05 06 tarixinde Istifade tarixi 2014 03 02 Alla Bajramova Vozrozhdenie changa ochevidnye dostizheniya i ochevidnost raznochtenij Musiqi dunyasi jurnali 2022 01 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 06 15 Mugam Ensiklopediyasi Ceng 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 04 28 Azerbaycan enenevi musiqi atlasi Ceng 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 04 28 Tariyel Memmedov Ozbek xalq ve sifahi enenevi pesekar musiqisi 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2013 04 28 Xarici kecidler Musiqi aletleri tarixi verilisi Arfa Fikret Karakaya Rast makami Ceng taksimi Fikret Karakaya Ussak makamindan Huseyniye gecis Ceng taksimi Seda Muasir ceng aleti ixtira olunub 29 03 2016 Hemcinin baxArfa Sentur Kifara