Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Asiyanın cənubunda yerləşən İran inkişaf etmiş ölkələrindən biri olmuşdur. Bu inkişaf mədəniyyətdə də özünü təzahür etdirmişdi. Qədim İran mədəniyyəti öz mənəvi zənginliyi ilə şöhrət tapmışdır. Qədim İran əhalisinin etnik tərkibi müxtəlif idi: buraya , kutilər, lullubilər, sular, , və başqaları daxil idi. Ölkənin «İran» adlandırılmasına gəldikdə isə, onun coğrafi anlayış olduğu bir çox müəllifləridə məsələn, Y.Yusifovun «Qədim Şərq tarixi» əsərində qeyd edilir.
Qədim dövrdə İran mədəniyyəti
Qədim İranın zəngin mədəniyyəti incəsənətin müxtəlif sahələrində – ədəbiyyatda, təsviri sənətdə, memarlıqda, həmçinin elmdə, təhsildə əks olunmuşdu. Ədəbiyyatın əsas nümunələri əfsanələrdə, dini rəvayət və hekayətlərdə; təsviri sənət müxtəlif məişət tipli əşyaların bəzədilməsində; memarlıq isə, zərdüşt ideologiyası ilə bağlı məbəd tikililərində təcəssüm tapırdı. Mədəniyyətin əsas faktı olan yazını qazıntılar üzə çıxarmışdı. Bunlar akkad və elam mixi yazılı kitabələrldə olan piktoqrafik yazılar idi. Mədəniyyətin əsas sahəsini təşkil edən elm dünya mədəniyyət xəzinəsinə özünün yaratdığı təqvim sistemi ilə daxil olmuşdur.
B.e.ə. VI–IV əsr İran incəsənəti
B.e.ə. V–IV əsrlərdəki İran incəsənəti, tədqiqatçıların fikrincə, öz sələflərinə nisbətən daha kübar olub, saray mədəniyyətinə daha yaxındır. Bu incəsənətdə qəddarlıq, assuriyalıların sənətinə xas kobudluq yoxdur, bu mədəniyyət daha sakit və rəvandır. Lakin bütün bunlarla yanaşı, mədəniyyətlərdə varislik də mövcuddur. Təsviri incəsənətin başlıca elementləri canlıların – ilk növbədə, qanadlı öküz, şir, şahin quşunun təsvirilə bağlıdır. Hərbçilərin və şirlərin döyüş səhnələrini, zəfərlərini əks etdirən relyeflərin təsviri daha geniş vüsət tapmışdır.
B.e.ə. II əsr Iran mədəniyyəti
B.e.ə. II əsrdə İran da Misir kimi Makedoniyalı İskəndər (356-323) tərəfindən zəbt edilən ellin mədəniyyətinin tərkibinə daxil edilir. İskəndər ölkədəki həyat tərzinin, dünyagörüş sisteminin kökündən dəyişdirilməsini vacib hesab etmir. Hətta özü «Babil şahlığına təyin olunma mərasim» ənənəsinə sadiq qalaraq öz tac qoyma mərasimini şəhərin baş məbədində həyata keçirir. Makedoniyalı İskəndərin ölümündən sonra Qədim Mesopotamiyanın süqutu prosesi başlayır.
III əsr İran mədəniyyəti
III əsrdə İranı Sasanilər sülaləsi idarə etməyə başlayır. Onlar öz kök və mənşələrinin allahdan götürdüklərini sübut etməyə çalışırlar. Bu məqsədlə, müvafiq əmrlərə əsasən hərbçilərin qələbə dolu yürüşlərini əks etdirən səhnələrdən ibarət möhtəşəm relyeflərin təsvirinə geniş yer verilir. Lakin Farslar üçün heç də bütün müharibələr uğurlu deyildi. Sasani İranının bir çox abidələri bu müharibələrin xarabalıqları altında itib batmışdır. Sasani incəsənətindən bizə saray və məbədlərin xarabalıqları, bir sıra qab, xalça və ipək parçaların hissələri qalmışdır. Xalça sənəti isə, bu ölkə incəsənətinin ən möhtəşəm nailiyyəti hesab edilməlidir. Rəvayətə görə Ktesifondakı möhtəşəm Taq-Kəsra sarayının baş zalında döşəməyə salınmış nəhəng xalını bu sarayı zəbt etmiş vəhşi ərəblər bir neçə hissəyə bölərək qənimət kimi 20 min dirhəmə Məkkədə satmışlar. Sarayın divarları freskalarla, gözəllərin, musiqiçilərin, allahların rəsmləri ilə zəngin idi. Sasani İranının dövlət dini zərdüştçülük hesab edilirdi. Dinin belə adlandırılması onun banisi Zərdüştün adı ilə bağlıdır. Zərdüştün tarixi şəxsiyyət olub-olmaması elmi cəhətdən dəqiqləşdirilməyib. Lakin bir çox alimlər onu real şəxs hesab edirlər. Belə fərz olunur ki, Zərdüşt e.ə. XII-X əsrlər arasında yaşamışdır. O öz vətəni olan Şərqi İranda dini fikirləri, təlimi ilə çıxışlar etmişdir. Bu hərəkətlərinə görə hakimlər tərəfindən hücumlara məruz qalaraq ayrı-ayrı yerlərə qaçmış və düşmənlərindən biri tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Zərdüştün qanunları qədim abidə hesab edilən «Avesta»da öz əksini tapmışdır. Bu dini abidə özündə müqəddəs ilahi və hüquqi kəlamları, fikirləri birləşdirir. Həmin kitabda dualar, nəğmə və himnlər başlıca elementlər hesab edilir. Avestanın mətni III-VII əsrlərdə Sasanilər dövründə köçürülmüşdür. İran panteonuna işıq, həqiqət və müqavilə allahı Mitra, su ilahəsi Anahit daxil idi. Bu allahlara irandilli tayfalar sitayiş edirdilər. Avestada və əhəmənilər dövründə Ahuramazda (Hörmüzd) qabaqcıl mövqeyə malik idi və baş Allah hesab edilirdi. Avestada həyatın və kainatın yaradılması Ahuramazdanin əməli kimi qiymətlənirilir. Zərdüşt təliminə görə şər ilə xeyir, yalan ilə həqiqət arasında ölüm-dirim mübarizəsi gedir və bu ehkamlar Avestada öz əksini tapır. Avestanın ən qədim hissəsini qatlar (mahnı oxuma) təşkil edir. Bunlar həmin dini abidənin Yasna (dua, ibadət) bölməsində təmsil olunur. Qatlarda Zərdüştün təlimi təmsil olunur. Zərdüşt təlimində təkallahlılıq ideyası irəli sürülərək tərənnüm olunur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Zərdüştün təsvirinə görə xeyir və şər dünyanın əvvəlindən mövcud olmuş və onların arasındakı mübarizə daimidir, lakin haqq ifadəçisi olan xeyir şərə həmişə qələbə çalır. Bu ideyanın qayəsindən çıxış edərək zərdüştçülükdə atəşə etiqad və sitayiş qələbə kimi, haqqın qalib gəlməsi və xeyirin təntənəsi kimi çıxış edir. Xeyir - işıq, od anlamında, şər isə, qaranlıq obrazında təcəssüm edilir. Məhz bundan irəli gələrək İranda oda səcdə, sitayiş ayini ilə əlaqədar çoxlu sayda od məbədləri tikilməyə başladı. Məbədlər gümbəz xarakterli zaldan, xüsusi postamentdə qoyulmuş müqəddəs oddan ibarət idi. Bu cür od məbədlərində təbəqələşmə mövcud idi. Sosial statusa əsasən hər kəsin hökmdarlıq dövründə xüsusi odu mövcud idi. Ən məşhur və hamı tərəfindən etiqad edilən od Həqiqət rəmzi olan Bəhramın odu idi. Avestanın Yasna hissəsində maldarlıq təsərrüfatından bəhs edilirdi. Burada Hörmüzd (Ahuramazda) malqaranın yaradıcısı kimi qələmə verilir. Avestanın digər bölməsi «Yaşta» (qurban vermə) adlanır. Burada ayrı-ayrı ilahələrə həsr olunmuş mahnı və himnlər üstünlük təşkil edir. Belələrindən biri Mitra allahıdır. Bu allaha qədim Hind-İran tayfaları həmişə sitayiş etmişlər. Yaştlarda Qayamarta sitayiş etmək də tövsiyə edilir. Bu Hörmüzdün yaratdığı ilk İnsandır. Qeyd edilir ki, Hörmüzdün fikrini ilk dəfə məhz Qayamart oxumuş və dinləmişdi. Yaştlarda Zərdüştün mədhi də başlıca yer tutur. Bu mədhlərin məzmununu Zərdüştün xeyirxah fikir sahibi, ilk kahin, döyüşçü və maldar, Hörmüzdə ilk sitayiş edən köhnə dinlərdən üz döndərən ilk kəs olması təşkil edir. Bu dini abidə boyu Zərdüştün obrazının bəzən mifikləşdirilməsinin də şahidi oluruq. Əsərin başlıca ideyasını aşağıdakı üçlük - gözəl danış, gözəl düşün və gözəl iş gör təşkil edir. Bütün bunların yerinə yetirilməsi isə həqiqi həyat tərzinin ən başlıca şərti olmalıdır. Zərdüştün fikrincə, insanın bu real həyatda gördüyü, etdiyi, dedikləri onun ölümündən sonrakı həyatının davamını, məzmununu təşkil edir. Onun nəzəriyyəsi öyrədir ki, ölümündən 3 gün sonra ruh xüsusi məhkəmə tərəfindən təhlil edilir, gələcək tale haqqında hökm çıxarılır. Hakim din kimi zərdüştlük VII əsrə qədər davam etsə də, ərəb istilasından sonra islam dininin zorla qəbulu zərdüştlüyün sona yetməsinə başlıca səbəb oldu. Lakin bütünlükdə zərdüşt dini və Sasani mədəniyyətinin digər müsəlman mədəniyətlərinə təsirini heç də inkar etmək olmaz. Bu təsir ərəb-müsəlman mədəniyyətində, ərəblər vasitəsilə İspan və digər Qərbi Avropa ölkələri incəsənətində, Çindən Atlantikayadək böyük bir ərazidə duyuldu.
Orta əsrlərdə və müasir dövrdə İran mədəniyyəti
IX – X əsrlərdə ərəblərdən asılı olan İranda knyazlıqlar formalaşmağa başlayır. Orta əsrlər tarixində İran gah Sasani, gah səlcuqlar, gah da monqolların əsarəti altında olmuş, lakin XV əsrdən başlayaraq İslam cərəyanı olan şiə bayrağı altında öz dövlətçiliyini qura bilmişdir. Bu hadisə İranı həm siyasi – iqtisadi, həm də mədəni cəhətdən dirçəldə bildi. Lakin İranın uzun illər ayrı- ayrı yadellilərin tabeçiliyində olması milli ədəbiyyatın, incəsənətin püxtələşməsinə müəyyən mənada təsir göstərmişdir.
İran ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Firdovsi X əsrin ən möhtəşəm ədəbi simalarından biri hesab edilir. Onun “Şahnamə” adlı poema – epopeyası dövrün ən məşhur və gözəl əsərlərindən biri kimi tanınmışdır.
IX əsrdə İran ədəbiyyatında şüübiyyə hərəkatı (fars dilli müsəlmanların İran mədəniyyətinin müdafiəsi məqsədi ilə təşkil olunan hərəkat) ədəbiyyatın xeyli dərəcədə inkişafına müsbət təsir göstərdi.
Bu dövr İran mədəniyyətinin dünyaya bəxş etdiyi ən böyük töhfə farsdilli poeziyanın formalaşması oldu.
Bu poeziya intim, sevgi dolu hisslərlə zəngin lirikadan ibarətdir. Məhəbbət və sevgi hissləri vasitəsilə dünyanı yaradana- Allaha ehtiramın bildirilməsi sufist sehrindən xəbər verirdi.
Poeziya siyasətə də təsir göstərdi. Hafiz Şirazi yaradıcılığı buna sübutdur. Onun beytləri, şer bəndləri xalqın dilində zərb- məsəl, atalar sözləri kimi əzbərlənirdi. Çünkü bu kəlmələrdə böyük hikmət və məntiq vardır. Xalq belə şairlərə, məs. Sədi Şiraziyə, Ömər Xəyyama ehtiram əlaməti olaraq mavzoley tikmişdir.
Ömər Xəyyam (1048- 1122) İran ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biridir. O, həm də alim kimi tanınmışdır. Onun rübailəri fəlsəfi, gedonik, həyəcanlandırıcı məzmun kəsb edir. Onun “cəbr” adlı əsəri, “Varlığın ümumiliyi haqqında” adlı traktatı vardır. Ömər Xəyyam 1074- cu ildə ilk dəfə müasir qriqorian təqvim sisemini irəli sürmüşdür.
İran incəsənətinin bütün dünyada məşhur olan növləri olan miniatur sənəti, kalliqrafik məlumatların bəzədilməsi, kitab örtükləri, mücrülərin bəzədilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Kəşmir örtük və şallarının bəzədilməsi müstəsnalıq təşkil edir.
İran memarları Avropada az məşhur olsalar da, onların yaratdıqları abidələr ölkənin bütün ərazilərinə – İsfahan, Şiraz, Rey, Məşhəd, Təbrizə səpələnmişdir.
İran mərkəzləşdirilmiş dövlət kimi XVI əsrdə bərpa olundu. Bu gün paytaxt olan Tehran şəhərinin yaradılmasında ölkə memarları bütün yaradıcı təxəyyül və əməklərini sərf etmişlər.
Xəttatlıq orta əsr İran incəsənətinin ayrıca qolu kimi inkişaf etmişdi. Belələrindən ən görkəmlisi Mir Əli Təbrizi hesab edilirdi. Xəttatlıqda kufi və nəsh yazı növləri başlıca yer tuturdu. “Kufi” sözü İraqın şəhərlərindən birinin adından götrülmüşdür. Bu yazı ciddi, kələ-kötür cizgilərdən ibarətdir. Daha sonralar kufi yazılar monumental abidələr üzərində də yazıldı.
Nəsh yazı üslubu daha geniş vüsət tapmışdır. Bu yazı üslubundan gündəlik işlərdə istifadə olunurdu. Başlıca yer mürəkkəbin rənginə verilirdi, çünki rəng yazılan mətnin əhval- ruhiyyəsini yaratmalı və səlis, aydın olmalı idi.
Orta əsrlər İran musiqisi müsəlman Şərqinin musiqi mədəniyyətinin tərkib hissəsini təşkil etdiyindən bu ölkənin musiqi aləmindəki xüsusiyyətlər ümumilik təşkil edirdi. İran musiqisinə qədim yunan melodiyaları əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Musiqi alətləri fərdi şəkildə istifadə olunurdu (tütək, gitara, rübab, zurna, balaban). Bəzən bu alətlər ansambl şəklində birləşirdi.
Teatr İranda incəsənət növü kimi İslamdan əvvəl mövcud olmuşdur. Orta əsrlərdə jonqlyorlardan ibarət bazugərlər, pantomima, kölgə və kukla teatrları, maska teatrları, teatrlaşdırılmış mərasimlər İranda ilk teatr formaları idi.
Şiələr arasında dini misteriyalar olan təziyələr (“ağlaşma”) Kərbəlada (İraq) 680- ci il oktyabrın 10-da Məhəmməd Peyğəmbər Əleyhisəlamın nəvəsi İmam Hüseynin ölümünə həsr olunurdu. Bu misteriya bir sıra məqamlarla müşayiət olunurdu: mollanın duası, oğlanlar xoru, aktyorların şəhidin şərəfinə özlərini döymələri, bunun ardınca isə, İmam Hüseynin ölüm səhnələri müşayiət olunurdu. Bütün bu səhnələr öz emosionallığı ilə seçilirdi.
Müasir İran mədəniyyəti dünyada baş verən mədəni dəyişikliklərlə daim əlaqədə olmuş və onların əhəmiyyətli təsirini yaratmışdır. Əgər 1930-cu ilə qədər bu ölkədə küçə aktyorlarnın teatrları üstünlük təşkil edirdisə, artıq 30-cu illərdən sonra müasir tipli teatrlar formalaşmağa başlayır. Uzun illər teatr tamaşalarında qadın rollarını kişi aktyorlar ifa edirdi.
İlk film İranda 1930-cu ildə çəkilmişdi. XX əsrin ortalarında İranın kino istehsalı geniş və rəngarəng sujetli tarixi, mifoloji, musiqili, melodramatik, həmçinin dini- didaktik məzmun kəsb etməyə başladı. 1979-cu ildəki İslam İnqilabından sonra İran kinosunun dünya səviyyəsində əvvəlki şöhrəti zəiflədi. Lakin kino tənqidçilərinin nöqteyi-nəzərincə İran kinosu incə psixologizmi, humanizmi ilə sufist əhval– ruhiyyəsini saxlamaqla dünya kinofestivallarında diqqəti cəlb edir. Digər şərq filmlərindən fərqli olaraq İran filmlərində İtalyan neorealizminin ənənələri hiss edilməkdədir. Xüsusilə, A.Tarkovskinin yaradıcılığına bu ölkə kinoşünaslarının çox böyük ehtiram və hörməti vardır. İran hökuməti kinemotoqrafların üzərinə çox böyük və şərəfli vəzifə qoyur ki, bu da ölkənin, cəmiyyətin nöqsanlarının üzə çıxarılması və aradan qaldırılmasında, şəxsiyyətin mənəviyyatının formalaşdırılmasında yaxından iştırak etməkdir.
Müasir gündə Fars körfəzində neftdən əldə edilən gəlir İranda, həmçinin dəbdəbəli saray, bina, yaşayış yerlərinin, qəsəbələrin, mədəniyyət ocaqlarının inşasına əsaslı kömək edir. Xüsusilə, memarlıqda İslam mərkəzlərinin, məscidlərin, kitabxana və digər mədəni mərkəzlərin tikintisinə geniş yer verilir.
Müasir İranda hakimiyyət və dövlətin dini zəmində qurulmasına, mədəniyyət və incəsənətin bəzi sahə və istiqamətlərində qadağa və məhdudiyyətlər qoymasına baxmayaraq bu ölkənin mədəniyyəti öz axarı ilə inkişaf edir və təkmilləşir.
Mənbə
- M.J.Manafova, N.T.Əfəndiyeva, S.A.Şahhüseynova. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi 2012-07-25 at the Wayback Machine. Ali məktəblər üçün dərslik. (Əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Asiyanin cenubunda yerlesen Iran inkisaf etmis olkelerinden biri olmusdur Bu inkisaf medeniyyetde de ozunu tezahur etdirmisdi Qedim Iran medeniyyeti oz menevi zenginliyi ile sohret tapmisdir Qedim Iran ehalisinin etnik terkibi muxtelif idi buraya kutiler lullubiler sular ve basqalari daxil idi Olkenin Iran adlandirilmasina geldikde ise onun cografi anlayis oldugu bir cox muellifleride meselen Y Yusifovun Qedim Serq tarixi eserinde qeyd edilir Qedim dovrde Iran medeniyyetiQedim Iranin zengin medeniyyeti incesenetin muxtelif sahelerinde edebiyyatda tesviri senetde memarliqda hemcinin elmde tehsilde eks olunmusdu Edebiyyatin esas numuneleri efsanelerde dini revayet ve hekayetlerde tesviri senet muxtelif meiset tipli esyalarin bezedilmesinde memarliq ise zerdust ideologiyasi ile bagli mebed tikililerinde tecessum tapirdi Medeniyyetin esas fakti olan yazini qazintilar uze cixarmisdi Bunlar akkad ve elam mixi yazili kitabelerlde olan piktoqrafik yazilar idi Medeniyyetin esas sahesini teskil eden elm dunya medeniyyet xezinesine ozunun yaratdigi teqvim sistemi ile daxil olmusdur B e e VI IV esr Iran inceseneti B e e V IV esrlerdeki Iran inceseneti tedqiqatcilarin fikrince oz seleflerine nisbeten daha kubar olub saray medeniyyetine daha yaxindir Bu incesenetde qeddarliq assuriyalilarin senetine xas kobudluq yoxdur bu medeniyyet daha sakit ve revandir Lakin butun bunlarla yanasi medeniyyetlerde varislik de movcuddur Tesviri incesenetin baslica elementleri canlilarin ilk novbede qanadli okuz sir sahin qusunun tesvirile baglidir Herbcilerin ve sirlerin doyus sehnelerini zeferlerini eks etdiren relyeflerin tesviri daha genis vuset tapmisdir B e e II esr Iran medeniyyeti B e e II esrde Iran da Misir kimi Makedoniyali Iskender 356 323 terefinden zebt edilen ellin medeniyyetinin terkibine daxil edilir Iskender olkedeki heyat terzinin dunyagorus sisteminin kokunden deyisdirilmesini vacib hesab etmir Hetta ozu Babil sahligina teyin olunma merasim enenesine sadiq qalaraq oz tac qoyma merasimini seherin bas mebedinde heyata kecirir Makedoniyali Iskenderin olumunden sonra Qedim Mesopotamiyanin suqutu prosesi baslayir III esr Iran medeniyyeti III esrde Irani Sasaniler sulalesi idare etmeye baslayir Onlar oz kok ve menselerinin allahdan goturduklerini subut etmeye calisirlar Bu meqsedle muvafiq emrlere esasen herbcilerin qelebe dolu yuruslerini eks etdiren sehnelerden ibaret mohtesem relyeflerin tesvirine genis yer verilir Lakin Farslar ucun hec de butun muharibeler ugurlu deyildi Sasani Iraninin bir cox abideleri bu muharibelerin xarabaliqlari altinda itib batmisdir Sasani incesenetinden bize saray ve mebedlerin xarabaliqlari bir sira qab xalca ve ipek parcalarin hisseleri qalmisdir Xalca seneti ise bu olke incesenetinin en mohtesem nailiyyeti hesab edilmelidir Revayete gore Ktesifondaki mohtesem Taq Kesra sarayinin bas zalinda dosemeye salinmis neheng xalini bu sarayi zebt etmis vehsi erebler bir nece hisseye bolerek qenimet kimi 20 min dirheme Mekkede satmislar Sarayin divarlari freskalarla gozellerin musiqicilerin allahlarin resmleri ile zengin idi Sasani Iraninin dovlet dini zerdustculuk hesab edilirdi Dinin bele adlandirilmasi onun banisi Zerdustun adi ile baglidir Zerdustun tarixi sexsiyyet olub olmamasi elmi cehetden deqiqlesdirilmeyib Lakin bir cox alimler onu real sexs hesab edirler Bele ferz olunur ki Zerdust e e XII X esrler arasinda yasamisdir O oz veteni olan Serqi Iranda dini fikirleri telimi ile cixislar etmisdir Bu hereketlerine gore hakimler terefinden hucumlara meruz qalaraq ayri ayri yerlere qacmis ve dusmenlerinden biri terefinden qetle yetirilmisdir Zerdustun qanunlari qedim abide hesab edilen Avesta da oz eksini tapmisdir Bu dini abide ozunde muqeddes ilahi ve huquqi kelamlari fikirleri birlesdirir Hemin kitabda dualar negme ve himnler baslica elementler hesab edilir Avestanin metni III VII esrlerde Sasaniler dovrunde kocurulmusdur Iran panteonuna isiq heqiqet ve muqavile allahi Mitra su ilahesi Anahit daxil idi Bu allahlara irandilli tayfalar sitayis edirdiler Avestada ve ehemeniler dovrunde Ahuramazda Hormuzd qabaqcil movqeye malik idi ve bas Allah hesab edilirdi Avestada heyatin ve kainatin yaradilmasi Ahuramazdanin emeli kimi qiymetlenirilir Zerdust telimine gore ser ile xeyir yalan ile heqiqet arasinda olum dirim mubarizesi gedir ve bu ehkamlar Avestada oz eksini tapir Avestanin en qedim hissesini qatlar mahni oxuma teskil edir Bunlar hemin dini abidenin Yasna dua ibadet bolmesinde temsil olunur Qatlarda Zerdustun telimi temsil olunur Zerdust teliminde tekallahliliq ideyasi ireli surulerek terennum olunur Yuxarida qeyd olundugu kimi Zerdustun tesvirine gore xeyir ve ser dunyanin evvelinden movcud olmus ve onlarin arasindaki mubarize daimidir lakin haqq ifadecisi olan xeyir sere hemise qelebe calir Bu ideyanin qayesinden cixis ederek zerdustculukde atese etiqad ve sitayis qelebe kimi haqqin qalib gelmesi ve xeyirin tentenesi kimi cixis edir Xeyir isiq od anlaminda ser ise qaranliq obrazinda tecessum edilir Mehz bundan ireli gelerek Iranda oda secde sitayis ayini ile elaqedar coxlu sayda od mebedleri tikilmeye basladi Mebedler gumbez xarakterli zaldan xususi postamentde qoyulmus muqeddes oddan ibaret idi Bu cur od mebedlerinde tebeqelesme movcud idi Sosial statusa esasen her kesin hokmdarliq dovrunde xususi odu movcud idi En meshur ve hami terefinden etiqad edilen od Heqiqet remzi olan Behramin odu idi Avestanin Yasna hissesinde maldarliq teserrufatindan behs edilirdi Burada Hormuzd Ahuramazda malqaranin yaradicisi kimi qeleme verilir Avestanin diger bolmesi Yasta qurban verme adlanir Burada ayri ayri ilahelere hesr olunmus mahni ve himnler ustunluk teskil edir Belelerinden biri Mitra allahidir Bu allaha qedim Hind Iran tayfalari hemise sitayis etmisler Yastlarda Qayamarta sitayis etmek de tovsiye edilir Bu Hormuzdun yaratdigi ilk Insandir Qeyd edilir ki Hormuzdun fikrini ilk defe mehz Qayamart oxumus ve dinlemisdi Yastlarda Zerdustun medhi de baslica yer tutur Bu medhlerin mezmununu Zerdustun xeyirxah fikir sahibi ilk kahin doyuscu ve maldar Hormuzde ilk sitayis eden kohne dinlerden uz donderen ilk kes olmasi teskil edir Bu dini abide boyu Zerdustun obrazinin bezen mifiklesdirilmesinin de sahidi oluruq Eserin baslica ideyasini asagidaki ucluk gozel danis gozel dusun ve gozel is gor teskil edir Butun bunlarin yerine yetirilmesi ise heqiqi heyat terzinin en baslica serti olmalidir Zerdustun fikrince insanin bu real heyatda gorduyu etdiyi dedikleri onun olumunden sonraki heyatinin davamini mezmununu teskil edir Onun nezeriyyesi oyredir ki olumunden 3 gun sonra ruh xususi mehkeme terefinden tehlil edilir gelecek tale haqqinda hokm cixarilir Hakim din kimi zerdustluk VII esre qeder davam etse de ereb istilasindan sonra islam dininin zorla qebulu zerdustluyun sona yetmesine baslica sebeb oldu Lakin butunlukde zerdust dini ve Sasani medeniyyetinin diger muselman medeniyetlerine tesirini hec de inkar etmek olmaz Bu tesir ereb muselman medeniyyetinde erebler vasitesile Ispan ve diger Qerbi Avropa olkeleri incesenetinde Cinden Atlantikayadek boyuk bir erazide duyuldu Orta esrlerde ve muasir dovrde Iran medeniyyetiIX X esrlerde ereblerden asili olan Iranda knyazliqlar formalasmaga baslayir Orta esrler tarixinde Iran gah Sasani gah selcuqlar gah da monqollarin esareti altinda olmus lakin XV esrden baslayaraq Islam cereyani olan sie bayragi altinda oz dovletciliyini qura bilmisdir Bu hadise Irani hem siyasi iqtisadi hem de medeni cehetden dircelde bildi Lakin Iranin uzun iller ayri ayri yadellilerin tabeciliyinde olmasi milli edebiyyatin incesenetin puxtelesmesine mueyyen menada tesir gostermisdir Iran edebiyyatinin gorkemli numayendesi Firdovsi X esrin en mohtesem edebi simalarindan biri hesab edilir Onun Sahname adli poema epopeyasi dovrun en meshur ve gozel eserlerinden biri kimi taninmisdir IX esrde Iran edebiyyatinda suubiyye herekati fars dilli muselmanlarin Iran medeniyyetinin mudafiesi meqsedi ile teskil olunan herekat edebiyyatin xeyli derecede inkisafina musbet tesir gosterdi Bu dovr Iran medeniyyetinin dunyaya bexs etdiyi en boyuk tohfe farsdilli poeziyanin formalasmasi oldu Bu poeziya intim sevgi dolu hisslerle zengin lirikadan ibaretdir Mehebbet ve sevgi hissleri vasitesile dunyani yaradana Allaha ehtiramin bildirilmesi sufist sehrinden xeber verirdi Poeziya siyasete de tesir gosterdi Hafiz Sirazi yaradiciligi buna subutdur Onun beytleri ser bendleri xalqin dilinde zerb mesel atalar sozleri kimi ezberlenirdi Cunku bu kelmelerde boyuk hikmet ve mentiq vardir Xalq bele sairlere mes Sedi Siraziye Omer Xeyyama ehtiram elameti olaraq mavzoley tikmisdir Omer Xeyyam 1048 1122 Iran edebiyyatinin en gorkemli simalarindan biridir O hem de alim kimi taninmisdir Onun rubaileri felsefi gedonik heyecanlandirici mezmun kesb edir Onun cebr adli eseri Varligin umumiliyi haqqinda adli traktati vardir Omer Xeyyam 1074 cu ilde ilk defe muasir qriqorian teqvim sisemini ireli surmusdur Iran incesenetinin butun dunyada meshur olan novleri olan miniatur seneti kalliqrafik melumatlarin bezedilmesi kitab ortukleri mucrulerin bezedilmesi xususi ehemiyyet kesb edirdi Kesmir ortuk ve sallarinin bezedilmesi mustesnaliq teskil edir Iran memarlari Avropada az meshur olsalar da onlarin yaratdiqlari abideler olkenin butun erazilerine Isfahan Siraz Rey Meshed Tebrize sepelenmisdir Iran merkezlesdirilmis dovlet kimi XVI esrde berpa olundu Bu gun paytaxt olan Tehran seherinin yaradilmasinda olke memarlari butun yaradici texeyyul ve emeklerini serf etmisler Xettatliq orta esr Iran incesenetinin ayrica qolu kimi inkisaf etmisdi Belelerinden en gorkemlisi Mir Eli Tebrizi hesab edilirdi Xettatliqda kufi ve nesh yazi novleri baslica yer tuturdu Kufi sozu Iraqin seherlerinden birinin adindan gotrulmusdur Bu yazi ciddi kele kotur cizgilerden ibaretdir Daha sonralar kufi yazilar monumental abideler uzerinde de yazildi Nesh yazi uslubu daha genis vuset tapmisdir Bu yazi uslubundan gundelik islerde istifade olunurdu Baslica yer murekkebin rengine verilirdi cunki reng yazilan metnin ehval ruhiyyesini yaratmali ve selis aydin olmali idi Orta esrler Iran musiqisi muselman Serqinin musiqi medeniyyetinin terkib hissesini teskil etdiyinden bu olkenin musiqi alemindeki xususiyyetler umumilik teskil edirdi Iran musiqisine qedim yunan melodiyalari ehemiyyetli derecede tesir gostermisdi Musiqi aletleri ferdi sekilde istifade olunurdu tutek gitara rubab zurna balaban Bezen bu aletler ansambl seklinde birlesirdi Teatr Iranda incesenet novu kimi Islamdan evvel movcud olmusdur Orta esrlerde jonqlyorlardan ibaret bazugerler pantomima kolge ve kukla teatrlari maska teatrlari teatrlasdirilmis merasimler Iranda ilk teatr formalari idi Sieler arasinda dini misteriyalar olan teziyeler aglasma Kerbelada Iraq 680 ci il oktyabrin 10 da Mehemmed Peygember Eleyhiselamin nevesi Imam Huseynin olumune hesr olunurdu Bu misteriya bir sira meqamlarla musayiet olunurdu mollanin duasi oglanlar xoru aktyorlarin sehidin serefine ozlerini doymeleri bunun ardinca ise Imam Huseynin olum sehneleri musayiet olunurdu Butun bu sehneler oz emosionalligi ile secilirdi Muasir Iran medeniyyeti dunyada bas veren medeni deyisikliklerle daim elaqede olmus ve onlarin ehemiyyetli tesirini yaratmisdir Eger 1930 cu ile qeder bu olkede kuce aktyorlarnin teatrlari ustunluk teskil edirdise artiq 30 cu illerden sonra muasir tipli teatrlar formalasmaga baslayir Uzun iller teatr tamasalarinda qadin rollarini kisi aktyorlar ifa edirdi Ilk film Iranda 1930 cu ilde cekilmisdi XX esrin ortalarinda Iranin kino istehsali genis ve rengareng sujetli tarixi mifoloji musiqili melodramatik hemcinin dini didaktik mezmun kesb etmeye basladi 1979 cu ildeki Islam Inqilabindan sonra Iran kinosunun dunya seviyyesinde evvelki sohreti zeifledi Lakin kino tenqidcilerinin noqteyi nezerince Iran kinosu ince psixologizmi humanizmi ile sufist ehval ruhiyyesini saxlamaqla dunya kinofestivallarinda diqqeti celb edir Diger serq filmlerinden ferqli olaraq Iran filmlerinde Italyan neorealizminin eneneleri hiss edilmekdedir Xususile A Tarkovskinin yaradiciligina bu olke kinosunaslarinin cox boyuk ehtiram ve hormeti vardir Iran hokumeti kinemotoqraflarin uzerine cox boyuk ve serefli vezife qoyur ki bu da olkenin cemiyyetin noqsanlarinin uze cixarilmasi ve aradan qaldirilmasinda sexsiyyetin meneviyyatinin formalasdirilmasinda yaxindan istirak etmekdir Muasir gunde Fars korfezinde neftden elde edilen gelir Iranda hemcinin debdebeli saray bina yasayis yerlerinin qesebelerin medeniyyet ocaqlarinin insasina esasli komek edir Xususile memarliqda Islam merkezlerinin mescidlerin kitabxana ve diger medeni merkezlerin tikintisine genis yer verilir Muasir Iranda hakimiyyet ve dovletin dini zeminde qurulmasina medeniyyet ve incesenetin bezi sahe ve istiqametlerinde qadaga ve mehdudiyyetler qoymasina baxmayaraq bu olkenin medeniyyeti oz axari ile inkisaf edir ve tekmillesir MenbeM J Manafova N T Efendiyeva S A Sahhuseynova Medeniyyet tarixi ve nezeriyyesi 2012 07 25 at the Wayback Machine Ali mektebler ucun derslik Elave olunmus ve redakte edilmis ikinci nesri Xarici kecidler