Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan döyüş sənətləri və oyunları — Azərbaycanda tarixən oynanılmış döyüş tipli idman növləri və oyunlar. Azərbaycan milli güləşi və zorxana əsas döyüş sənətləridir.
"Kitabi-Dədə Qorqud"da (XIII–XV əsrlər) və "Koroğlu" dastanının Azərbaycan versiyasında (XVII əsr) döyüş sənətləri və meydan tamaşaları ilə bağlı məlumatlar verilir. Azərbaycan xanlıqları dövründə (XVIII əsrin II yarısı — XIX əsrin əvvəlləri) isə ordularda "bahadır" adlandırılan pəhləvanlar var idi. Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına "Altıaylıq pəhləvan" ləqəbli Əbdüləli Axundov, bakılı Şonu Abdulla, Sali Süleyman, Rəşid Yusifov daxildir. 2022-ci ildə pəhləvanlıq irsi "Pəhləvanlıq sənəti: ənənəvi zorxana oyunları, idman növləri və güləş" adı altında UNESCO səviyyəsində Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsi elan edilmişdir.
Zorxana döyüş sənətinə sinə oyunu, mil oyunu, yekba, səngi-daşqaldırma, kəbbadə, ayaqdöymə, çərxi, güləş daxildir. Azərbaycanda zorxananın keçirildiyi qədim yerlər Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanası və Ordubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir. Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski buradakı zorxanalarda yarışmaları, cambaz və pəhləvanları təsvir edir. Keçmiş dövrdə meydanda pəhləvanların güc sınamaq, güşt tutmaq, daş oynatmaq, kərən sındırmaq, buğa boynu əymək, ağırlıq qaldırmaq, ağırlıq dartmaq və s. oyunlarına rəğbət var idi. XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. Sovet dövründə zorxana fəaliyyəti zəifləsə də, müstəqillik dövründə vəziyyət müsbət istiqamətdə dəyişmişdir.
Azərbaycan güləşinin tarixən qədim olduğu qəbul edilir. Rus inqilabından əvvəlki dövrlərdə güləş Azərbaycan kəndlərində məşhur idi: məhsul yığımı zamanı xırmanlarda, xalçasız, düz yerdə yarışlar keçirilirdi. İnqilabdan sonra güləş Bakı ətrafında, xüsusən Müştəngi, Buzovna, Zabratda, eləcə də Gəncə, Salyan, Şəki, Xilə, Zaqatala və s. yerlərdə məşhur idi. Azərbaycan güləş fəndlərinin tarixi adlarına "ayaqçaldı", "qurdqapanı", "yaxapaça", "köpəyquyruğu", "tülküquyruğu", "miyangir", "paçabənd", "pişling", "topuqqapma", "çəngəl" daxil idi. Güləş qaydalarının Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi və İdman Komitəsi tərəfindən sistemləşdirilməsi, dəqiqləşdirilməsi və təsdiqi həyata keçirilib.
Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxildir. XIV əsr Azərbaycan şairi Qazi Bürhanəddinin divanında oxçuluqla bağlı 75 terminə yer verilmişdir, hansıki bunlardan 39-u türk mənşəlidir, 9-u isə türk sözü ilə alınma sözlərin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla oxatmanın oyun növlərinə qopuq və "piyalə və ox" aiddir. Müasir Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən etibarən inkişaf etməyə başlamışdır.
Mədəni arxa plan
 |  | |||||||||
Solda: Azərbaycan xalq qəhrəmanı Koroğlu (A. Hacıyev). Sağda: "Təkbətək döyüş" rəsm əsəri (Mir Möhsün Nəvvab) | ||||||||||
XIII–XV əsrlərə aid "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı oğuz türklərinin ortaq irsidir, 3 əlyazmasından ikisi azərbaycan dilindədir. Dastana görə oğuzlar daha uşaq yaşında ata minməyi, qılınc oynatmağı, ox atmağı öyrənməyə başlayırdılar. Qəhrəmanlıq göstərən uşaqlara isə Dədə Qorqud tərəfindən ad verilirdi. Məsələn, Buğaca üstünə hücum edən buğanı öldürdüyü üçün Dədə Qorqud tərəfindən ad verilmişdi. Oğuz igidinin həm hünərli (qan tökən, at minən, qılınc oynadan), həm fəzilətli (təvazökar, düz, comərd, qonaqsevər) olması gözlənilirdi. Dastanda ən çox istifadə edilən silahlar qılınc, gürz və nizə idi.
"Kitabi-Dədə Qorqud" oğuzları boş vaxtlarında ox atar, bir-birinin gücünü sınamaq üçün və ya toy əyləncəsi olaraq ox yarışı keçirər, gərdək çadırını qurmaq üçün belə oxdan istifadə edərdilər. Dastan boylarının birində oğuz igidi Bamsı Beyrək sevdiyi qız olan Banu Çiçəklə evlənməzdən əvvəl onunla güləş, oxçuluq və at yarışında güc sınayırdı.
XVII əsr Azərbaycan dastanı "Koroğlu"da baş qəhrəman və onun "dəli" adlandırılan yoldaşları güləş, qılıncoynatma, nizə atma, oxçuluq kimi idman sənətləri ilə məşğul olurdular. Bunun səbəbi düşmənə qalib gəlmək üçün dəlilərin dözümlü və sağlam olması tələbi idi. Dastanın "Koroğlu ilə Dəli Həsən" qolunda dəlilərin döyüş səhnəsi təsvir edilir:
 | Qılınclarını çəkib bir-birlərinə hücum etdilər. Qılıncdan murad hasil olmadı. Nizəyə əl uzatdılar, nizədən də kar aşmadı, axırda atdan düşdülər, güləşməyə başladılar. |  |
Koroğlunun xüsusiyyətlərindən biri də dəli nərəsidir. Nərə Koroğlunun qeyri-adi fiziki gücününün səsdə obrazıdır, Allah vergisidir. Koroğlu nərəsi həm döyüş ritualı, həm də döyüş taktikası ilə bağlı bir hərəkət ola bilər. XVI əsrdə düşmənlərlə döyüşən igidlərin nərə çəkməsi ilə bağlı məlumatlar vardır.
Azərbaycan milli rəqslərində döyüş elementlərinə rast gəlinir. "Cəngi" kişilər tərəfindən icra edilən kütləvi döyüş rəqsidir, döyüş başlayarkən ifa edilir. Rəqqaslar bir sıra düzülür və əvvəlcə düşməni duelə çağırırlar. Bundan sonra rəqqaslar çevik, cəsarətli hərəkətlər edərək, döyüş anını canlandırırlar. İfaçılar əllərində qılınc və qalxan tuturlar ki, bu da səhnəni döyüş meydanına bənzədir. Rəqsin melodiyası qəhrəmanlıq və döyüşkənlik ruhunu təcəssüm etdirir. "Qaladan-qalaya" yallısı isə döyüş və cəngəvərlik ənənələrinin təsviridir. İstifadə edilən baş örtüyü sülh simvoludur.
"İgidlik" əxlaq kodeksi
İgid ilqarından dönməz, dəvə ovşarından.
İgid odur atdan düşə atlana, igid odur hər əzaba qatlanana.
İgid basdığın kəsməz.
İgidin qılıncı, müəllimin qələmi.
İgidin axmağı qılıncını dayısında sınar.
"İgid" və "qəhrəman" ifadələri dastan ənənələrində və günlük həyatda cəsarəti, döyüşü, ölümü qəbul etmə cəsarətini, qarşılıq gözləmədən başqaları üçün özünü fəda etməyi, qalibiyyəti özündə ehtiva edir. Azərbaycan atalar sözlərində igidliyin əsas xüsusiyyətlərindən biri olaraq döyüşkənlik göstərilir. Azərbaycan türklərinə görə, igid və ya qəhrəman özünü döyüşü və fiziki gücü ilə göstərir. Bu məsələdə igid bir müəllim qədər mütəxəssis olmalıdır. Həmçinin o, aldığı yaralara dözməli, özünü ər meydanında göstərməli və əsla geri çəkilməməlidir.
Atalar sözlərində igidin cəsarətli olması və düşmənə boyun əyməməsi qeyd edilir. O, düşmənə hazırlıqsız yaxalanmamalı və yalnızca döyüş zamanı düşməni öldürməlidir. Döyüş bitəndən sonra düşməni öldürməyə icazə verilmir. Atalar sözlərində igidin yarağı üçün silah, xəncər, qılınc ifadələri işlədilir və silah müəllimin qələmi ilə müqayisə edilir. Bundan başqa igidlərin bir-birinə arxa çıxması tövsiyə edilir.
İgiddə axtarılan xüsusiyyətlər gənc, çalışqan və bilik sahibi olması, ətrafdakıları qorumasıdır. Qəhrəmanın uşaqlığından bəlli olduğu qeyd edilməklə birlikdə hər zaman hərəkətdə olmasının lazım olduğu qeyd edilir. Ancaq qəhrəmanın ölümü ya çox çalışmaqdan, ya da heç çalışmamaqdan olur. Həmçinin igid ehtiyatlı olmalı, geri çəkilməyi bacarmalıdır. O, qarşısına çıxan fürsətləri qaçırmamalı, harada və necə qəhrəmanlıq edəcəyini bilməli, ehtiyac olarsa, taktika baxımından qaçmağı və ya gizlənməyi bacarmalıdır. İgidlikdə vacib xüsusiyyətlərdən biri də mərdlikdir. Sözünü yerinə yetirmək, dövlət işlərində yalana yer verməmək, insanın üzünə sözünü demək mərdliyə daxildir.
Azərbaycan atalar sözləri igidin nəsli və ailəsi ilə əlaqələri haqqında məlumat verir. İgid nəslinə oxşamalı, ailəsi ilə arasını yaxşı tutmalıdır. Digər bir qeyd edilən fikrə görə igid həyat yoldaşı seçimini düzgün etməlidir: "İgidi ar əyməz, yar əyər."
Türk dünyasında qəhrəmanlar həmişə atları ilə xatırlanırlar. Bu xüsusiyyət Azərbaycan atalar sözlərində də özünü göstərir. At igidin yol yoldaşıdır, onun kimi ehtiyatlı olmalıdır, ona kömək etməli, qəhrəmanın adına layiq olmalıdır. İgid üçün qoyulan tələblərdən biri də onun ləqəbi, adı və şöhrətidir. Qəhrəman adını və onu xarakterizə edən ləqəbi bacarığına və uğurlarına görə alır. İgid olanın adı və şanı həm yaşayarkən, həm öldükdən sonra yaxşı xatırlanmalıdır. Nalayiq şöhrət qazanmaq igid üçün ölümə bərabərdir.
Pəhləvanlıq sənəti
XVII əsr Azərbaycan dastanı "Koroğlu"nun "Ərzurum səfəri" qolunda pəhləvan meydanı və əmud vasitəsilə oynanılan meydan tamaşası təsvir edilir:
| | Bu meydana gələn pəhlivanlar əvvəlcə Qara pəhlivanın əmudunu yerdən qaldırmalıdılar. Onu qaldıra bilməyənlər bəri başdan Qara pəhlivanın əlinin altından keçirlər. Kim əmudu qaldıra bilsə, Qara pəhlivan onun meydanına çıxır. Ərəbistandan gəlmiş pəhlivan əmudu üçüncü dəfə güc verdikdən sonra qaldırır, Qara pəhlivan meydana çıxır və onun kürəyini yerə vurur. Bu zaman Dəmirçioğlu atına bir qırmanc vurub düz meydanın ortasına sürür. Əmudun yanından keçəndə əl atıb onu yerdən dik qaldırır və başının üstündə hərləyib elə tullayır ki, əmud yerə düşüb dəstəsinə qədər torpağa quylanır. | |
XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlıqlarının ordularının adi insanların "bahadır" adlandırdığı pəhləvanları var idi. Pəhləvanlar arasındakı yarışlar zorxanalarda həyata keçirilirdi.Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana (1763–1797) məxsus olan zorxana Xan bağında yerləşirdi. Burada pəhləvanlar idmanın sirlərinə yiyələnir, fiziki formalarını qoruyub saxlamaq üçün məşq və yarışlar keçirirdilər. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi.
Məşhur pəhləvanlara Şirvanlı Məhəmməd, Zaqafqaziyada, Dağıstanda və İranda şöhrət tapmış maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun şagirdi "Altıaylıq pəhləvan" ləqəbli Məşədi Əbdüləli Axundov, abşeronlu Hüseynqulu Mirzə Haşim oğlu, balaxanılı Sar Pənçi, bakılı Şonu Abdulla, Əhmədli Məmməd, Atababa misal göstərilə bilər. Maştağalı "Altı Aylıq"ın gücü ilə bağlı xalq arasında əfsanələr yaranmışdır. Nəhəng gürzlərlə və dəvələrlə məşq etdiyi, 40 kiloqramlıq səngiləri bir əlində qaldırıb atdığı, eyni zamanda bir neçə pəhləvanla döyüşdüyü qeyd edilir. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişmiş Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi zorxana pəhləvanları isə çıxışları ilə ölkədən kənarda məşhurlaşmışdılar.
Keçmişdə gücünə və oyun texnikasına inanan bəzi pəhləvanlar balaca aynaları dizlərinə bağlayırdılar ki, dizləri döyüşdə yerə gəlməsin. Xalq arasında belələri "Aynalı Pəhləvan" adlanırdı. Aynanın qırılması pəhləvanın məğlubiyyəti demək idi. Sim pəhləvanları isə meydanlarda payalara bağlanmış sim üstündə rəqs elementləri ilə müxtəlif ritmik və akrobatik hərəkətlər edir, sim üstündə barmaqlarının, əllərinin üstündə gəzir, daş qaldırır, dişləri ilə daş atıb-tuturdular.
Sınıqçı adlandırılan təbiblər güləş və döyüş zamanı, müxtəlif idman oyunlarını həyata keçirən zaman baş verən zədələnmələri müalicə edirdilər. Buna görə də, Azərbaycanın, demək olar ki, hər bir kəndində bir və ya bir neçə sınıqçı olurdu.
Zorxana
Şah I İsmayıl İran və Azərbaycanda hərbi yolla şiəliyi yaymışdır. Buna görə də onun başçılıq etdiyi Səfəviyyə ordeninin hərbi və siyasi gücə ehtiyacı var idi və I İsmayılın döyüş sənətlərinə hamilik etməsi bundan qaynaqlanırdı. O, zorxananı təbliğ edirdi.
Zorxana idman növünə daxil olan oyunlar kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu" və ya "qılıncsındırma", "mil oyunu", "yekba", "səngi-daşqaldırma", "kəbbadə" və ya "kəmanə", "yepka" və ya "ayaqdöymə", "çərxi", yaxud "təndüvrə", "zəncirqırma", "güləş" və ya "qurşaqtutma") ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Meydanda pəhləvanların güc sınamaq, güşt tutmaq, daş oynatmaq, kərən sındırmaq, buğa boynu əymək, ağırlıq qaldırmaq, ağırlıq dartmaq və s. oyunlarına rəğbət var idi.
Zorxanada miyandarın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana rəqs şəklində, "Cəngi" sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu.Şəkidə musiqi olaraq "Koroğlunun qaytarması", "Misri", Lənkəranda isə "Pəhləvani" havası ifa edilirdi. Döyüş sənətinin icra edildiyi meydança süfrə, oyunu idarə edən şəxs isə təlimçi-mürşüd adlanırdı. General-mayor Cəfərqulu xan Cavanşirin verdiyi məlumata görə zorxanada havanın yaxşı olması üçün ətirli bitkilər yandırılırdı. İstifadə edilən musiqi alətləri dümbək, qoşa zurna və tütək idi, Şuşada isə xüsusi olaraq tar və kamança çalınır, şeir və hekayələr oxunurdu.
Pəhləvanların toplaşıb məşq etdiyi və bir-biri ilə yarışdığı yer elə döyüş sənətinin adına uyğun olaraq zorxana adlanırdı. Azərbaycanda zorxana olaraq istifadə edilən binalar Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanası və Ordubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir. Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, belə yerlərdəki cambaz və pəhləvanları təsvir edirdi. XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir.Şəki-Zaqatala və Bərdə bölgəsində zorxana xalq toy mərasiminin bir parçası idi. Müəyyən bir ssenari və ardıcıllıq ilə qurulmuş zorxana nömrələri rəqs formasında, musiqi və mahnılar ilə təqdim edilirdi.
Zorxananın İslam dini ilə olan bağlantısı sovet dövründə bu idman növünün qadağan edilməsinə səbəb olmuşdur. Ancaq buna baxmayaraq 1990-cı ildə yaradılan Milli İdman Növləri Assosiasiyasına zorxana milli idman növü kimi daxil edildi. 1992-ci ildən başlayaraq zorxananın da daxil olduğu milli oyunlar bədən tərbiyəsi proqramına əlavə edildi. 2009-cu ildə zorxana və pəhləvan güləşi üzrə keçirilən I Dünya kuboku yarışında Vüqar Qurbanov ağır çəki dərəcəsində birinci yeri tutdu. Beynəlxalq Zorxana İdman Federasiyası tərəfindən ona "Cahan Pəhləvanı" adı və "Qızıl Bazubənd" təltifi verilmişdir. 2017-ci ildə IV İslam Həmrəyliyi Oyunları çərçivəsində keçirilən zorxana üzrə yarışlarda Azərbaycanı Məmmədi Salamov, Orxan Xanlarov, Rüfət Gülalıyev, Tural Əliyev və Xəyyam Orucov təmsil etdi, 1 qızıl, 3 gümüş və 3 bürünc qazanıldı.
Azərbaycan Tarix Muzeyində zorxanada istifadə olunan idman alətləri (zorxana şilləri, toppuzlar, yekbargirlər), canbaz geyimləri (pəhləvan güləşçilərin şalvarları və s.) saxlanılır. Muzeydə qorunan rəsmdə isə XVII əsr zorxanası təsvir edilir.
Zorxana oyunları
Sinə oyununda iki əllərinin üzərinə qalxar, yerdən bir qarış yuxarı olmaqla "yeriyər", əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra isə aşağı enərdilər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Oyunçuların sinələri yerə dəyməməli idi. Bu oyunda daha böyük şücaət isə pəhləvanın belinə uşaq və ya daş alaraq hərəkətləri icra etməsi idi. Sinə oyunu güləşdə vacib rol oynayan elastikliyin artırılması məqsədi ilə icra edilir.
Mil oyunu bədəni boşaldıcı hərəkətlərdən ibarətdir, yuxarı ətraf əzələlərinin inkişafı və güc dözümlülüyünü təmin edir. Mil oyununda ağırlığından asılı olmayaraq 30 şəkildə mil oynadılır. Mil oyununu Hüseynqulu Sarabski belə təsvir edirdi:
| | Hərə əlinə bir mil alıb başının üstünə qaldırırdı. Dumbul çalınmağa başlanırdı. Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı. Bəziləri camaatın xatiri üçün mili tək əli ilə yuxarı atıb yenə dəstəsindən tutardı. Yaxşı mil oynadanlar mili qıçının altından atıb havada tutardı | |
Yekba oyununda isə pəhləvan oyunçu hər əlində əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmin daşları atıb-tutmaqla tamaşa göstərir, sinəsini, çiynini, kürəyini havaya atdığı daşların qabağına verərək onları itələyir, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yeri isə pudluq daşları dişlə oynatmaq idi. Yekba oyununda daşoynatmanı daha maraqlı hala gətirmək üçün əlüstü gəzərək də oyun icra edilə bilərdi.
"Kəbbadə" oyununda idmançılar kəbbadədən istifadə edirlər. Alətin "kaman" adlandırılan hissəsi sol əldə, "zeh" adlanan hissəsi sağ əldə olmaqla idmançının başından keçirilir. Kəbbadə başın üstünə qaldırılmaqla idmançı dövrə vurur, yavaş-yavaş belə qədər endirir və əlindən buraxaraq onu belində fırladır. Mil oyunu ilə oxşar bir şəkildə kəbbadədə də nağaranın yavaş, daha sonra sürətli vurulması ilə oyun icra edilir.
"Ayaqdöymə" oyunu idmançıların istirahət etməsi məqsədi ilə keçirilir. Oyunçular və miyandar sanki qaçırlarmış kimi hərəkət edirlər və onların ayaq hərəkətlərinə uyğun olaraq hava çalınır. Pəhləvanların icra etdiyi əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dişlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxildir. "Çərxi" ("Təndövrə") oyununda müxtəlif akrobatik hərəkətlər (çarx vurmaq) icra edildikdən sonra isə "Qaytağı", "Mirzəyi", "Koroğlu" rəqsləri sədasında sürətli addımlarla hərəkətlər edilir. Zorxanada son olaraq güləş oyunu keçirilir. Bu zaman müxtəlif templi cəngilər ("Koroğlu qaytarması", "Misri", "Koroğlunun bağırı", "Pəhləvanı") ifa edilir.
Azərbaycan güləşi
Güləş, ümumiyyətlə, bütün tamaşaların ən sadəsidir. Kim heç vaxt arxası yerə dəyməmiş Martves və Rabasonu görmüşsə, deməli Azərbaycan pəhləvanlarını da görmüşdür. Elə təsəvvür etsin ki, elə Krotonlu Alsidamas və Milonu da görmüşdür
Azərbaycan güləşinin tarixən qədim olduğu qəbul edilir. Bu güləşdə fars mədəniyyətinin təsiri hiss olunur. Rus inqilabından əvvəlki dövrlərdə də güləş Azərbaycan kəndlərində məşhur idi: məhsul yığımı zamanı xırmanlarda, xalçasız, düz yerdə yarışlar keçirilirdi. Ancaq burada peşəkar pəhləvanlar vuruşurdular. Adi insanların idmanla məşğul olmaq üçün çox vaxt boş vaxtı olmurdu. Bundan başqa N. Florovski 1836-cı il tarixli "Qafqazdan kənarda rus mülklərinə baxış" yazısında Yelizavetpol (çarlıq dövründə Gəncənin adı) sakinlərinin idman fəaliyyəti haqqında məlumat verir, hətta güləş üçün xüsusi evin də olduğunu bildirirdi:
| | Yelizavetpol şəhərinin sakinləri tez-tez gimnastika məşqləri ilə məşğul olurlar: onlar hətta xüsusi evin ayrıldığı güləşə məmnuniyyətlə baxırlar. Tatarlar (azərbaycanlılar) yaxşı bilirlər ki, bu cür oyunlar bədəni gücləndirmək üçün faydalıdır. | |
İnqilabdan sonra güləş Bakı ətrafında, xüsusən Müştəngi, Buzovna, Zabratda, eləcə də Gəncə, Salyan, Nuxa, Xilə, Zaqatala və s. yerlərdə populyar idi. 1937-ci ildən etibarən Azərbaycanda rayon, şəhər və respublika birinciliyi uğrunda milli güləş üzrə müntəzəm yarışlar keçirilməyə başladı.
Azərbaycan milli güləşi və ya digər adı ilə qurşaqtutmada isinmək üçün mil, toppuz, qalxan, idman daşı və səngidən istifadə edilərək məşq edilir. "Meydan gəzmək" adlı ənənəvi rituala uyğun olaraq əvvəl pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Eyni zamanda onlar əl hərəkətləri edirlər: bir əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, digəri əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı gedir, sonra isə hərəkətlər əksinə edilir. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakimin fitindən sonra döyüş başlayır və rəqiblər xalçanın mərkəzində salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir. Şəki bölgəsində güləşçilər əvvəl gürz və dəmir yaylarla ilə "Zopı-zopı" yallı rəqsini icra edirlər. İdmançılar rəqsdə bacarıqlarını göstərdikdən sonra güləşirlər.
Azərbaycan türk güləşi bir çox cəhətdən İslandiya döyüş sənəti qlimaya bənzəyir. Qlima ilə oxşar cəhətlərdən biri geyilən şalvarlardır, hansı ki rəqibi yerə atmaq üçün tutula bilər. Azərbaycan güləşində ayaqdan və şalvardan yapışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Fəndlərin tarixi adları "ayaqçaldı", "qurdqapanı", "yaxapaça", "köpəyquyruğu", "tülküquyruğu", "miyangir", "paçabənd", "pişling", "topuqqapma", "çəngəl"dir. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqibin xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına icazə verilmir.
Azərbaycanda güləşin at üstündə icra edilən variantı da var. Burada iştirak edən oyunçu həm güləşçiliyin, həm də at çapmanın mahir icraçısı olmalıdır. Oyunda həm rəqib atdan salınmalı, həm də onun yenidən ata minməsinə mane olunmalıdır. Əgər oyunçu güləş zamanı atın üstündən endikdən sonra 1 dəqiqəyə ata təkrar minə bilirsə, uduzmuş sayılmır.
Güləş qaydalarının Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi və İdman Komitəsi tərəfindən sistemləşdirilməsi, dəqiqləşdirililməsi və təsdiqi həyata keçirilib. Azərbaycan Bədən Tərbiyəsi İnstitutunun dosenti E. Rəhimov Azərbaycan milli güləşinin tarixinin yenidən işıqlandırılması və güləş qaydalarının sistemləşdirilməsi istiqamətində çalışıb. Sovet idman növü olan sambo yaradılarkən Azərbaycan güləşinin fəndlərindən də istifadə edilib. Məsələn, samboda rəqibi yerə atmaq üçün kəmərdən tutulması ideyası Azərbaycan güləşində şalvardan tutmaq şəklindən təsirlənmiş ola bilər. Müasir dövrdə Azərbaycanın yerli icmaları və köçəriləri arasında klassik Avropa və Asiya döyüş sənətlərindən təsirlənmiş yerli güləş ənənələri mövcuddur.
Oxçuluq
Azərbaycan inanclarında adı keçən, Umay kultu ilə bağlı olan Fatma Qarı belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində təsvir edilir. O, yayını göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olur. "Oxçu" sözünün özü isə Azərbaycan dilinin dialektlərində "bilici, əfsunçu" mənası ilə qorunub saxlanılmışdır. Bu məna mifoloji düşüncədən qalıb. Tədqiqatçılar qədim zamanlarda şamanların mərasimlərini nağara ilə deyil, oxla yerinə yetirdiyinə dair məlumatlar əldə ediblər. Bu məlumat oxçunun "bilici, əfsunçu" mənası ilə də uyğun gəlir.
XIV əsr Azərbaycan şairi Qazi Bürhanəddinin divanında oxçuluqla bağlı 75 terminə yer verilmişdir, bunlardan 39-u türk mənşəlidir, 9-u isə türk mənşəli söz ilə alınma sözlərin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Qazi Bürhanəddinin divanında ox atan şəxs oxçudan başqa "tir atan" və "tirəndaz" da adlandırılır. İstifadə edilən "qatı yay" termini yayın daha çox çəkmə gücü tələb etdiyini və daha uzağa getdiyini göstərir, həmçinin navək (balaca ox), tir (sivri ucuna dəmir taxılmış ox) və çarx oxu (sərt ağacdan hazırlanmış, qısa boylu, dəmir başlıqlı, ayaq yayı ilə atılan hərbi ox) qeyd edilir. Yayı tutma üsullarından işarə barmağının yayın gövdəsinin arxasına doğru bükərək gizləndiyi və baş barmağın orta barmağın üstünə qoyulduğu "çəng-i bazi" üsulu qeyd edilmişdir.
Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxil idi. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla ox atarkən əvvəlcə heyvanın yanında məşq etmək, onu yavaş-yavaş oxa alışdırmaq tələb olunur. Bacarıqlı oxçu atının boynunun altından da nişan alıb vura bilirdi. Toy mərasimində üzüyə ox atmaq adəti isə , ildırıma pərəstişlə izah edilirdi.
Atla oxatmanın oyun növlərinə qopuq və "piyalə və ox" aiddir. Qopuq oyununda hündür dirəyin üstünə qoyulmuş qızıl cam oxla vurulub salınmalı idi. Oyun igidlik sınağı hesab edilirdi, hərbi əhəmiyyəti var idi. "Piyalə və ox" oyununda isə qızıl cam içki qabı ilə əvəz edilir, oyun adi insanlar arasında oynanılırdı. Azərbaycan cənub və cənub-qərb bölgəsində yayılmış "Altınqabaq" oyununda at çapılarkən oxla və ya odlu silahla hədəf vurulurdu. Çevikliyin nümayiş edildiyi bu oyunda hədəf olaraq qızıl və ya gümüş üzük, həmçinin halqa istifadə edilirdi. Oyunun adı əvvəlki dövrlərdə hədəf olaraq qızılla (altınla) doldurulmuş qabağın asılması ilə əlaqədardır.
Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu və yoldaşları oxçuluqdakı bacarıqları ilə təsvir edilirlər. Koroğlu dastan qollarının birində döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bir üzük taxıb qoyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçirirdi, digər bir qolda isə göydə durnalardan birini vururdu.
Müasir Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən etibarən inkişaf etməyə başlamış, "Məhsul", "Spartak", "Lokomotiv" və s. idman cəmiyyətlərində oxatma bölmələri açılmışdır. V. Maksimov, S. Yusifova, S. İsmayılova, N. Hüseynova, O. Saraykina, E. Hacıyev və başqa idmançılar SSRİ kuboku, ümumittifaq və beynəlxalq yarışların qalibi və mükafatçıları olub. Azərbaycan Kamandan Oxatma Federasiyası 1993-cü ildə Bakıda təsis edilib. 2016-cı ildə Azərbaycan ilk dəfə Yay Olimpiya Oyunlarında kamandan oxatma üzrə iştirak etmişdir.
Döyüş oyunları
Piyada oyunlar
Azərbaycanda tarixən döyüş qabiliyyətinə çatma, fiziki və hərbi hazırlıq müxtəlif atlı və piyada döyüş oyunları vasitəsilə inkişaf etdirilmişdir. Nizə və ox atmaq, qılınc oynatmaq, yumruq davası və güləş belə döyüş oyunlarının ön hazırlığı olmuşdur. Döyüş oyunlarının özü isə silahla necə rəftar etməyi, geri çəkilmə və hücumu, mühasirədə qalmağı və çıxmağı öyrədir. Atsız oynanan döyüş oyunları müdafiə xarakterlidir, mühasirədə özünü müdafiə etmə və çıxma xüsusiyyətlərinə malikdir. Bunlardan bir çoxu dairə içində oynanılır. Folklorşünas Füzuli Bayata görə oyunda istifadə edilən dairə qala kimi düşünülməməli, qədim türklərin müdafiə oyunları kimi baxılmalıdır.
Qılıncoynatma Azərbaycanda cıdır tamaşalarının maraqlı əyləncələrindən biri idi. Azərbaycan nağıllarında və Hüseyn Cavidin 1933-cü ilə aid "Səyavuş" əsərində qılıncoynatma səhnələrinə rast gəlinir. Həmçinin atcanbazı, əsbəndaz, əsbran, minici, cündi adlandıralan akrobat at üstündə müxtəlif hərəkətlər etməklə bərabər qılınc, xəncər, zorxana mili, tüfəng və digər alətlərlə öz məharətini göstərərdi. Qılıncoynatmaya həmçinin şatır yarışlarında və yuğ mərasimində rast gəlinir,, "Şəmşirbaz" tamaşasında qılınc vasitəsilə müxtəlif təhlükəli hərəkətlər göstərilir.
Dairə içində oynanılan döyüş oyunlarına "Dirədöymə" oyunu daxildir. "Dirədöymə" oyunu qrup şəklində oynanılır, dairə daxilindəkilər qayışı qorumağa, xaricindəkilər isə qayışı götürməyə çalışır. Hücumçu qayışı ayağı ilə vura və qoruya bilər. Bəzən isə çöldən kimsə cəsarətlə hücum edir, içəridəkilərdən kimisə kürəyindən iki ayağı ilə vurur. Zərbə vurulan şəxs isə dairədən kənara çıxarkən içəridəkilərdən 2–3 nəfəri özü ilə çıxararaq yıxır. "Dirədöymə" oyunu Naxçıvanda "Cızıq tutması", Muğanda "Cızıqdançıxma", Bakıda "Qayışçapdı" ("Qayışaldı"), Göyçayda "Turaoynu" ("Tuladöydü") və s. adlarla bilinir.Hüseynqulu Sarabski "Köhnə Bakı" kitabında "Cızıq turnası" oyunundan bəhs edir:
| | Geniş küçələrin birində yerdə 5-6 kvadrat sajın dövrə çəkərdilər. “Cızıq turnası" oyununda iştirak edənlər iki dəstəyə bölünərdi. Çevrənin kənarında olan uşaqların əlində turna olardı (uşaqlar qurşaqlarını bellərindən açıb eşər, düyünlərdilər ki, buna da turna deyərdilər) | |
Digər bir oyun isə mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü "başqoruma" oyunudur. Dairənin kənarındakı oyunçular ona zərbə endirməyə çalışır, mərkəzdəki oyunçu isə özünü qoruyaraq təpik atır. Təpik dəyən iştirakçı mərkəzdəkini əvəz edir və oyun davam edir. Oyunda başın qorunmasının vacib olmasına görə oyun "başqoruma" adlandırılmışdır. Oyuna özünü müdafiət etmə qabiliyyəti, cəld hərəkət etmə daxildir. Oyun iştirakçılar fiziki cəhətdən yorulana qədər davam edir.
Azərbaycan tarixən tərəkəmələrin yaşadığı bölgələrdə çobanlar dəyənək oyunu oynayırdılar. Bu oyun Osmanlı imperiyasında oynanılan Matrak oyununun bir variantıdır. Matrak oyununda iştirakçılar qılınc yerinə dəyənəklə bir-birlərinə hücum edir, qalxan vasitəsilə özlərini qoruyurlar. Atsız oynanılan Cıdır oyununda isə iştirakçılar dəyənəyi ola bildiyincə uzağa atmağa çalışırlar. Onlar dəyənəyi dirək və ya balta sapına vururlar. Ən uzağa düşən dəyənəyin yerinə xətt çəkilir və digər oyunçular hədəflərini bu xəttə görə seçirlər. Cıdır oyunu nizə atmaq, ov ovlamaq, uzaqdakı hədəfi vurmaq məşqini xatırladır.
Atlı oyunlar
Azərbaycanda "Baharbənd", "Papaqaldıqaç", "Sür-papaq", "Qız-qov", "Yaylıq", "Çovqan", "Güc sınağı" oyunları geniş yayılmış, bu oyunlarda bir və ya bir neçə döyüş xüsusiyyəti saxlanmışdır.
- "Baharbənd" oyununda çeviklik və at minmə bacarığı nümayiş edilir. Bu oyunda at çapanlar üstlərindəki əşyaları – qılınc, xəncər və s. kimi şeyləri müəyyən yerlərə atır, sonra atın üstündə cəld çevrilərək çapıb əşyaları götürür.
- "Papaqaldıqaç"da biri qız olmaqla 9 və ya 13 nəfər iştirak edir. Oyunda sürətlə hərəkət etməli, rəqiblər və atlar itələnməməlidir. Bu oyunda baş qorunmalı, qarşı tərəfin papağı, dəbilqəsi götürülməlidir. Oyunun məntiqi bundadır ki, papağını qoruya bilməyən döyüşdə başını da qoruya bilməz.
- "Sür-papaq" oyununda iki qrup bir-birinin əlindən papağı alaraq qarşı tərəfin halqasına atmağa çalışır. Oyunda atlıların çevikliyi, eyni hədəf uğrunda birlikdə mübarizə apara bilmə taktikası yoxlanılır.
- "" və ya "Qıza çat" oyununda atlılar ata minmiş qızla yarışır, ona çataraq öpməyə çalışır. Oyun Azərbaycanda və Mərkəzi Asiyada yayılmışdır. Tələb olunan bacarıqlar at üstündə cəldlik, rəqib atlını müəyyən məsafəyə çatana qədər keçmək bacarığıdır.
- "Yaylıq" oyununda iştirakçılar yaylığı daşıyan atlıdan onu almaq istəyir. İnkişaf etdirilən xüsusiyyətlər yaxşı at seçimi, atı sürmə və idarəetmə qabiliyyətidir.
- Atlı Cıdır oyununda müəyyən məsafəni digərlərindən daha sürətlə qət edən iştirakçı qalib gəlir. Oyun atı sürmə və idarəetmə bacarığını, çevikliyi tələb edir.
- Çovqan oyununda iştirakçılar iki tərəfdə qoyulan dirəklərdən ibarət rəqib qapılarından topu keçirməlidir. Qədim vaxtlardan bu oyun Azərbaycanda Cəngi musiqi havası altında oynanılırdı. Oyuna güc və çeviklik, eynən döyüşdə olduğu kimi rəqibini seçə bilməmək xüsusiyyəti daxildir.
- Güc sınağı oyununda iştirakçı atı çaparkən yerdən qoyunu götürməli və onu müəyyən məsafəyə qədər aparmalıdır. Bəzi bölgələrdə oyunun adı oğlaq oyunudur.
Beynəlxalq rolu
Azərbaycanın da iştirak etdiyi (I Dünya Köçəri oyunlarında) zorxana döyüş sənəti üzrə yarış keçirilməsə də, bu idman oyunu müsabiqədə sərgilənmişdir. III Dünya Köçəri oyunlarında Azərbaycan kəmər güləşi, pəhləvan güləşi, qol güləşi üzrə gümüş və bürünc medallar qazanmışdır. III Dünya Köçəri oyunlarında Yakutiyanın milli idman növü olan mas-reslinq üzrə Azərbaycan 2 gümüş və 1 bürünc medal qazanmışdır. IV Dünya Köçəri oyunlarında Azərbaycan komandası alış güləşi (2 növdə), kəmər güləşi, mas-restlinq, koreş, aşırtmalı aba güləşi, qapışmalı aba güləşi, pəhləvan güləşi, milli oxatma, yağlı güləş, kuraş, Qazax güləşi oyunlarında iştirak etmişdir.
2022-ci ildə pəhləvanlıq irsi "Pəhləvanlıq sənəti: ənənəvi zorxana oyunları, idman növləri və güləş" adı altında UNESCO səviyyəsində Azərbaycanın qeyri-maddi mədəni irsi elan edilmişdir. 2023-cü ildə Azərbaycanın pəhləvanlıq sənəti digər 9 Azərbaycan irsi ilə birlikdə ICESCO Dünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.
Qeyri-maddi mədəni irs qeydiyyatı
| Azərbaycan milli qeydiyyatı | UNESCO qeydiyyatı | ICESCO qeydiyyatı | |||
|---|---|---|---|---|---|
| İrsin adı | Qeydiyyat nömrəsi | İrsin adı | Qeydiyyat nömrəsi | Xüsusiyyətləri | |
| Pəhləvan sənəti | DA0104000004 | Pəhləvan sənəti: ənənəvi zorxana oyunları, idman növləri və güləş | 01703 | Növü: ənənəvi sənətkarlıq, ifaçılıq sənətləri, sosial təcrübələr, ayin və bayramlar Əlaqəli mövzular: hərbi təhsil, mənəvi dəyərlər və s. Biomlar: aqroekosistem, şəhər əraziləri Təhlükə təşkil edən faktorlar: represiv siyasət |  |
| Zorxana | FO0105000001 | ||||
| Sinə oyunu/Qılıncsındırma | |||||
| Mil oyunu | FO0105000002 | ||||
| Yekba | FO0105000006 | ||||
| Səngqaldırma/daşoynatma | FO0105000005 | ||||
| Kəbbadə/Kəmanə | FO0105000003 | ||||
| Yepka/ayaqdöymə | |||||
| Çərxi/təndüvrə | |||||
| Zəncirqırma | |||||
| Azərbaycan milli güləşi/Qurşaqtutma | FO0105000004 | ||||
| Atüstü güləş | | ||||
| Altunqabaq/Altınqabaq | | ||||
| Dirədöymə | FO0104000007 | ||||
| Atlı oyunlar | FO0101000001 | ||||
| Baharbənd | | ||||
| Papaq oyunu | | ||||
| Çovqan | | Ənənəvi Qarabağ atçılıq oyunu Çovqan | 00905 | Əlaqəli mövzular: atçılıq oyunları, köçərilik və s. Biomlar: aqroekosistem, otlaq, dağlar Təhlükə təşkil edən faktorlar: münaqişələr, gənclərin marağının azalması, yetərsiz maliyyə resursları, əhəmiyyətinin itirilməsi, material çatışmazlığı, sürətli iqtisadi dəyişikliklər, repressiv siyasət, kənddən şəhərə miqrasiya | |
Qalereya
-
![image]()
Azərbaycan milli oyunu Qurşaqtutma -
![image]()
Azərbaycan bayrağı işarəli zorxana alətləri -
![image]()
Atlı qılınc döyüşü. Azərbaycan nağılı Məlikməmməd -
![image]()
Pəhləvan Sali Süleymana həsr edilmiş afişa -
![image]()
Pəhləvanlar Azərbaycan poçt markasında. 1998-ci il -
![image]()
"Kitabi-Dədə Qorqud"a həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası. 1999-cu il -
![image]()
Akrobat və güləşçi Azərbaycan poçt markasında. 2002-ci il
Döyüş vasitələri
-
![image]()
Orta əsrlərə aid güləş şalvarı ("tamban"). Azərbaycan Tarixi Muzeyi -
![image]()
Yekbagir idman aləti. Üzərində milli güləş və fiziki məşq səhnəsi təsvir edilmişdir (XVIII-XIX əsrlər) -
![image]()
Taxta gürzlər — zorxana milləri. Azərbaycan Tarixi Muzeyi -
![image]()
Kəbbadə — zorxana idman aləti
Qeydlər
- Zorxana mili şümşaddan və ya palıd ağacından hazırlanır. Çəkisi 12-30 kq arası dəyişir. Həmçinin bax: Azərbaycan döyüş sənətləri və oyunları#Qalareya
- İstifadə edilən yekbagir və ya səng aləti 60-20 kq çəkisindədir, qapıya oxşar dəstəyi var. Səngi-zur , yəni güc daşı da adlandırılır. Həmçinin bax: Azərbaycan döyüş sənətləri və oyunları#Qalareya
- İstifadə edilən kəbbadə girdə, ucları 1 metr uzunluğunda zəncir ilə birləşdirilən idman alətidir. Həmçinin bax: Azərbaycan döyüş sənətləri və oyunları#Qalareya
- "Dünya döyüş sənətləri" ensiklopediyasında bu güləş növü Azərbaycanda türk güləş sistemləri (Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 117) və ya Azəri/türk güləşi adlandırılır (Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 508).]
Mənbə
İstinadlar
- Meeker, 1992. səh. 395
- Şükrü ÖZTÜRK, "DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDE TÜRK SPORU". Asos Journal (2016).
- Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — . (азерб.)
- Ercilasun, A. B. "Dede Korkut Kitabı’nın Yeni Nüshası ve Üzerindeki Yayınlar" . Milli Folklor 16 (2019): 5–22 <https://dergipark.org.tr/en/pub/millifolklor/issue/49086/626390 2022-09-04 at the Wayback Machine>
- Lütfü Kerem BAŞAR,"Dede Korkut Hikâyelerinde Savaşçı Eğitimi". Journal of Turkish Studies (2012).
- Multiple Authors. "Köroǧlu" (ingilis). Ираника. December 6, 2016. 2022-10-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-08.
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 243-245
- RƏHİLƏ SƏFƏRƏLİYEVA. "AZƏRBAYCAN XALQ DASTANLARINDA QƏHRƏMAN TİPLƏRİ". AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU. 2017. (#accessdate_missing_url)
- Т. С. Ткаченко. Народный танец / под ред. Н. И. Львова. — М.: Искусство, 1967. — С. 278. — 656 с.
- Алмасзаде Г. Г., Кагарлицкая И. Д., Мамедов Б. А., Акопов А. В. Введение // Азербайджанские народные танцы / под ред. А. Б. Бадалбейли. — Б.: Объединённое издательство, 1959. (азерб.)
- Бадалбейли А. Б. Cəngi (азерб.) // Толковый монографический музыкальный словарь.
- İLGAR İMAMVERDİYEV – ALİ İMAMVERDİ. "AZERBAYCAN RAKS HAVALARI ATLASI 2. CİLT". Iksad Publications. 2020. (#accessdate_missing_url)
- SARPKAYA, S. (2021). Azerbaycan Türklerinin Atasözlerinde "Yiğit (Kahraman)" Kavramı. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(3), 199–215. https://doi.org/10.34083/akaded.983659 2023-06-29 at the Wayback Machine
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 158
- Багирова М, Мамедов Э. Из истории спорта в древнем и средневековом Азербайджане // İRS. — Баку, 2015 № 1 (73). — С. 16−22.
- Babayev T. Şuşada i̇dman ənənələri̇ // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi. — Бакы: Elm, 2019. — С. 140−149.
- И. Васьянов. "Гюлеш - национальная азербайджанская борьба". ussrwrestling.narod.ru. 2016. 2022-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-13.
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 102-103
- Əskər, 2017. səh. 125-127
- Əskər, 2017. səh. 130
- NÜBAR HƏKİMOVA. "AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA XALQ TƏBABƏTİ İLƏ BAĞLI İNANCLAR SİSTEMİ" (az.). AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU. 2017. səh 22-23.
- Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 342-343
- Abdullayeva, 2007. səh. 152-155
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 230
- Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 405-408
- "Baku's Old City. Memories of How it Used to Be. By Farid Alakbarli". 2010-12-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-03.
- Материалы по истории Азербайджана / Редакционная коллегия: И. А. Азизбекова (ответственный автор), А. И. Гусейнов, Ф. М. Алиев, Н. А. Таирзаде, Д. Д. Гаджинский, Р. А. Мамедов. — Элм, 1968. — Т. VII. — С. 34.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının təqvimi. (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 20 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Çərxi-tiz yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 21 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Kəbbadə yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 21 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Mil səngin yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-26 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 21 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Mil bazi yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 21 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Səngi yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 21 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Komanda yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 20 may 2017.
- "IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının zorxana yarışlarının nəticələri (Kişilər, Çəxri-çəməni yarışı). (ing.)" (PDF). www.baku2017.com (IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının rəsmi saytı). 2017-05-26 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 21 may 2017.
- Aleksandr Düma. Qafqaz səfəri. Bakı. Qanun nəşriyyatı, 2014. 192 səh.
- Rəhimov M., Qulamov H. ZORXANALARDAN GÜLƏŞ ARENALARINA. NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2018, № 1 (90).
- Mehmet Emin BAY. GELENEKSEL TÜRK SPORLARINDAN KISA ŞALVAR GÜREŞİNİN UYGULAMALARI VE KÜLTÜREL BOYUTUNUN İNCELENMESİ // AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ. — AYDIN, 2019.
- Н. Флоровский. Елисаветпольский край // Обозрение российских владений за Кавказом. Елисаветпольский округ. Жители . II. Цензор П. Корсаков. Санкт-Петербург: Типография департамента внешней торговли. 1836. 377.
- Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 508
- "Pəhləvan güləşi" (az.). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi. 2022-09-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-02.
- Əskər, 2017. səh. 15-136
- "История САМБО". Официальный сайт Международной Федерации САМБО. 2016-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-26.
- "Традиции и философия самбо". Всероссийская федерация самбо. 2018-10-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-02-26.
- Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 117
- Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 341
- Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.). səh 218 və 412.
- BAKIRCI, Fatih. (2018). KADI BURHANEDDİN DİVANI NDA OKÇULUKLA İLGİLİ UNSURLAR. Journal of International Social Research. 11. 41–57. 10.17719/jisr.2018.2894.
- Əskər, 2017. səh. 139-140
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 327
- Bayat, 2017. səh. 141-147
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 157
- "Azərbaycan Kamandan Oxatma Federasiyası". Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: [25 cilddə]. II cild (10 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. baş red. M. K. Kərimov. 2010. səh. 526. .
- "46-я лицензия Азербайджана на Олимпиаду-2016 в Рио, (az) 2016 Olimpiadası üçün Azərbaycanın 46-cı lisenziyası". www.kaspiy.az. 3 August 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 28 may 2016.
- Bayat, 2017. səh. 167
- Bayat, 2017. səh. 139
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 146
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 228
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 74
- Abdullayeva, 2007. səh. 126
- Azərbaycan xalq oyunları (dirədöymə, qığımətik). Aynur İbrahimova. Ümumtürk kontekstində Qarabağ xalq oyunları və meydan tamaşaları. səh 84-91.
- Azərbaycan etnoqrafiyası, 2007. səh. 399
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, 2016. səh. 88
- Bayat, 2017. səh. 155
- Bayat, 2017. səh. 161-162
- Əskər, 2017. səh. 138
- Lioy, Stephen. "The 2014 World Nomad Games - Kyrgyzstan - WorldNomads.com" (ingilis). 26 September 2014.
- "The first-ever "World Nomad Games"". worldnomadgames.com (ingilis).
- "Azərbaycan III Dünya Köçəri Oyunlarında geniş heyətlə təmsil olunur". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
- "III Dünya Köçəri Oyunları: Komandamızdan 3 medal..." İstifadə tarixi: 2024-05-23.
- "IV Dünya Köçəri Oyunlarında iştirak edəcək Azərbaycanın nümayəndə heyəti Türkiyəyə yola düşüblər". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
- UNESCO. "Pehlevanliq culture: traditional zorkhana games, sports and wrestling". 2022. 2022-12-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-02.
- "Samples of Azerbaijan's intangible cultural heritage included in Islamic World's Heritage List" (ingilis). report.az. December 20, 2023. 2023-12-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-22.
- AZƏRBAYCAN QEYRİ-MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİNİN DÖVLƏT REYESTRİ. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 218 saylı 28.04.2010 tarixli Əmri ilə təsdiq edilmişdir, 25.08.2011, 28.03.2012, 18.10.2012, 15.05.2013, 03.02.2014, 27.01.2015, 17.02.2016, 12.05.2016, 24.10.2018, 09.04.2019, 09.12.2020 tarixli əlavələrlə. Online access: ICH inventory — Azerbaijan: Azerbaijani/English in Craftsmanship of mother of pearl inlay 2023-12-08 at the Wayback Machine
Ədəbiyyat
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (az.). Şərq-Qərb. 2017. ISBN .
- Abdullayeva, Səadət. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri (az.). Adiloğlu. 2007. ISBN .
- Bayat, Füzuli. Şamandan səmazənə: oyun və oyunçu (az.). Elm və təhsil. 2017. ISBN .
- Əskər, Nailə. İslam coğrafiyası və Azərbaycanda oyunlar (az.). Elm və təhsil. 2017. ISBN .
- İslam coğrafiyasında və Azərbaycanda xalq oyunları və meydan tamaşaları, Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları. (az.). Elm və təhsil. 2016.
- Martial arts of the world. An encyclopedia. Volume One: A–Q. Edited by Thomas A. Green, Published by ABC-CLIO, 2001.
- Meeker, Michael E. The Dede Korkut Ethic (ingilis). International Journal of Middle East Studies. 1992.
Əlavə ədəbiyyat
- KÜÇÜKER, Elif. Savaş unsurları // KUTADGU BİLİG’DE KÜLTÜR UNSURLARI (türk). SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 2019.
- GÖKSU, ERKAN. KUTADGU BİLİG'E GÖRE TÜRK SAVAŞ SANATI (türk). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (Volume 2/6). 2009.
- Erdoğan, E., "Safevilerde Okçuluk ve Kabak Oyunu’na Genel Bir Bakış", Kerkük Çok Irak Değil-Prof. Dr. Eşref Buharalı’ya Armağan; Türk Tarihine Dair Yazılar II, Ankara, 2017, ss. 741–746.
- Erdoğan, E. (2019). SEYYAHLARA GÖRE XVII. YÜZYILDA SAFEVİLERDE DÜZENLENEN BAZI OYUNLAR, EĞLENCELER VE GÖSTERİLER . Tarih Araştırmaları Dergisi , 38 (66) , 224–242 . DOI: 10.35239/tariharastirmalari.519754
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan doyus senetleri ve oyunlari Azerbaycanda tarixen oynanilmis doyus tipli idman novleri ve oyunlar Azerbaycan milli gulesi ve zorxana esas doyus senetleridir Kitabi Dede Qorqud da XIII XV esrler ve Koroglu dastaninin Azerbaycan versiyasinda XVII esr doyus senetleri ve meydan tamasalari ile bagli melumatlar verilir Azerbaycan xanliqlari dovrunde XVIII esrin II yarisi XIX esrin evvelleri ise ordularda bahadir adlandirilan pehlevanlar var idi Meshur Azerbaycan pehlevanlarina Altiayliq pehlevan leqebli Ebduleli Axundov bakili Sonu Abdulla Sali Suleyman Resid Yusifov daxildir 2022 ci ilde pehlevanliq irsi Pehlevanliq seneti enenevi zorxana oyunlari idman novleri ve gules adi altinda UNESCO seviyyesinde Azerbaycanin qeyri maddi medeni irsi elan edilmisdir Zorxana doyus senetine sine oyunu mil oyunu yekba sengi dasqaldirma kebbade ayaqdoyme cerxi gules daxildir Azerbaycanda zorxananin kecirildiyi qedim yerler Bakidaki XV esr Iceriseher zorxanasi ve Ordubaddaki XVII esr Qeyseriyye abidesidir Bakini ziyaret eden XVIII esr ermeni muellifi Artemi Araratski buradaki zorxanalarda yarismalari cambaz ve pehlevanlari tesvir edir Kecmis dovrde meydanda pehlevanlarin guc sinamaq gust tutmaq das oynatmaq keren sindirmaq buga boynu eymek agirliq qaldirmaq agirliq dartmaq ve s oyunlarina regbet var idi XIX esrden etibaren Gence Susa Seki Naxcivan Sirvan seherlerinde zorxanalar tikilmisdir Sovet dovrunde zorxana fealiyyeti zeiflese de musteqillik dovrunde veziyyet musbet istiqametde deyismisdir Azerbaycan gulesinin tarixen qedim oldugu qebul edilir Rus inqilabindan evvelki dovrlerde gules Azerbaycan kendlerinde meshur idi mehsul yigimi zamani xirmanlarda xalcasiz duz yerde yarislar kecirilirdi Inqilabdan sonra gules Baki etrafinda xususen Mustengi Buzovna Zabratda elece de Gence Salyan Seki Xile Zaqatala ve s yerlerde meshur idi Azerbaycan gules fendlerinin tarixi adlarina ayaqcaldi qurdqapani yaxapaca kopeyquyrugu tulkuquyrugu miyangir pacabend pisling topuqqapma cengel daxil idi Gules qaydalarinin Azerbaycan Beden Terbiyesi ve Idman Komitesi terefinden sistemlesdirilmesi deqiqlesdirilmesi ve tesdiqi heyata kecirilib Oxatma Azerbaycan meydan tamasalarina daxildir XIV esr Azerbaycan sairi Qazi Burhaneddinin divaninda oxculuqla bagli 75 termine yer verilmisdir hansiki bunlardan 39 u turk menselidir 9 u ise turk sozu ile alinma sozlerin birlesmesi neticesinde emele gelmisdir Ox yarislarinda hem piyada hem atli sekilde yuksek yerden atilan almani havada vurmaq qirx oxu eyni hedefden kecirmek uzuk halqasindan ox kecirmek ve s sertler yerine yetirilirdi Atla oxatmanin oyun novlerine qopuq ve piyale ve ox aiddir Muasir Azerbaycanda kamandan oxatma idman novu sovet dovrunden etibaren inkisaf etmeye baslamisdir Medeni arxa planSolda Azerbaycan xalq qehremani Koroglu A Haciyev Sagda Tekbetek doyus resm eseri Mir Mohsun Nevvab XIII XV esrlere aid Kitabi Dede Qorqud dastani oguz turklerinin ortaq irsidir 3 elyazmasindan ikisi azerbaycan dilindedir Dastana gore oguzlar daha usaq yasinda ata minmeyi qilinc oynatmagi ox atmagi oyrenmeye baslayirdilar Qehremanliq gosteren usaqlara ise Dede Qorqud terefinden ad verilirdi Meselen Bugaca ustune hucum eden bugani oldurduyu ucun Dede Qorqud terefinden ad verilmisdi Oguz igidinin hem hunerli qan token at minen qilinc oynadan hem feziletli tevazokar duz comerd qonaqsever olmasi gozlenilirdi Dastanda en cox istifade edilen silahlar qilinc gurz ve nize idi Kitabi Dede Qorqud oguzlari bos vaxtlarinda ox atar bir birinin gucunu sinamaq ucun ve ya toy eylencesi olaraq ox yarisi kecirer gerdek cadirini qurmaq ucun bele oxdan istifade ederdiler Dastan boylarinin birinde oguz igidi Bamsi Beyrek sevdiyi qiz olan Banu Cicekle evlenmezden evvel onunla gules oxculuq ve at yarisinda guc sinayirdi XVII esr Azerbaycan dastani Koroglu da bas qehreman ve onun deli adlandirilan yoldaslari gules qilincoynatma nize atma oxculuq kimi idman senetleri ile mesgul olurdular Bunun sebebi dusmene qalib gelmek ucun delilerin dozumlu ve saglam olmasi telebi idi Dastanin Koroglu ile Deli Hesen qolunda delilerin doyus sehnesi tesvir edilir Qilinclarini cekib bir birlerine hucum etdiler Qilincdan murad hasil olmadi Nizeye el uzatdilar nizeden de kar asmadi axirda atdan dusduler gulesmeye basladilar Koroglunun xususiyyetlerinden biri de deli neresidir Nere Koroglunun qeyri adi fiziki gucununun sesde obrazidir Allah vergisidir Koroglu neresi hem doyus rituali hem de doyus taktikasi ile bagli bir hereket ola biler XVI esrde dusmenlerle doyusen igidlerin nere cekmesi ile bagli melumatlar vardir Azerbaycan milli reqslerinde doyus elementlerine rast gelinir Cengi kisiler terefinden icra edilen kutlevi doyus reqsidir doyus baslayarken ifa edilir Reqqaslar bir sira duzulur ve evvelce dusmeni duele cagirirlar Bundan sonra reqqaslar cevik cesaretli hereketler ederek doyus anini canlandirirlar Ifacilar ellerinde qilinc ve qalxan tuturlar ki bu da sehneni doyus meydanina benzedir Reqsin melodiyasi qehremanliq ve doyuskenlik ruhunu tecessum etdirir Qaladan qalaya yallisi ise doyus ve cengeverlik enenelerinin tesviridir Istifade edilen bas ortuyu sulh simvoludur Igidlik exlaq kodeksi Esas meqale Azerbaycan milli menevi deyerleriIgidlikle bagli Azerbaycan atalar sozleri Igid doyusde melum olar Igid ilqarindan donmez deve ovsarindan Igid odur atdan duse atlana igid odur her ezaba qatlanana Igid basdigin kesmez Igidin qilinci muellimin qelemi Igidin axmagi qilincini dayisinda sinar Igid oler adi qalar muxennetin neyi qalar Igid ve qehreman ifadeleri dastan enenelerinde ve gunluk heyatda cesareti doyusu olumu qebul etme cesaretini qarsiliq gozlemeden basqalari ucun ozunu feda etmeyi qalibiyyeti ozunde ehtiva edir Azerbaycan atalar sozlerinde igidliyin esas xususiyyetlerinden biri olaraq doyuskenlik gosterilir Azerbaycan turklerine gore igid ve ya qehreman ozunu doyusu ve fiziki gucu ile gosterir Bu meselede igid bir muellim qeder mutexessis olmalidir Hemcinin o aldigi yaralara dozmeli ozunu er meydaninda gostermeli ve esla geri cekilmemelidir Atalar sozlerinde igidin cesaretli olmasi ve dusmene boyun eymemesi qeyd edilir O dusmene hazirliqsiz yaxalanmamali ve yalnizca doyus zamani dusmeni oldurmelidir Doyus bitenden sonra dusmeni oldurmeye icaze verilmir Atalar sozlerinde igidin yaragi ucun silah xencer qilinc ifadeleri isledilir ve silah muellimin qelemi ile muqayise edilir Bundan basqa igidlerin bir birine arxa cixmasi tovsiye edilir Igidde axtarilan xususiyyetler genc calisqan ve bilik sahibi olmasi etrafdakilari qorumasidir Qehremanin usaqligindan belli oldugu qeyd edilmekle birlikde her zaman hereketde olmasinin lazim oldugu qeyd edilir Ancaq qehremanin olumu ya cox calismaqdan ya da hec calismamaqdan olur Hemcinin igid ehtiyatli olmali geri cekilmeyi bacarmalidir O qarsisina cixan fursetleri qacirmamali harada ve nece qehremanliq edeceyini bilmeli ehtiyac olarsa taktika baximindan qacmagi ve ya gizlenmeyi bacarmalidir Igidlikde vacib xususiyyetlerden biri de merdlikdir Sozunu yerine yetirmek dovlet islerinde yalana yer vermemek insanin uzune sozunu demek merdliye daxildir Azerbaycan atalar sozleri igidin nesli ve ailesi ile elaqeleri haqqinda melumat verir Igid nesline oxsamali ailesi ile arasini yaxsi tutmalidir Diger bir qeyd edilen fikre gore igid heyat yoldasi secimini duzgun etmelidir Igidi ar eymez yar eyer Turk dunyasinda qehremanlar hemise atlari ile xatirlanirlar Bu xususiyyet Azerbaycan atalar sozlerinde de ozunu gosterir At igidin yol yoldasidir onun kimi ehtiyatli olmalidir ona komek etmeli qehremanin adina layiq olmalidir Igid ucun qoyulan teleblerden biri de onun leqebi adi ve sohretidir Qehreman adini ve onu xarakterize eden leqebi bacarigina ve ugurlarina gore alir Igid olanin adi ve sani hem yasayarken hem oldukden sonra yaxsi xatirlanmalidir Nalayiq sohret qazanmaq igid ucun olume beraberdir Pehlevanliq senetiAzerbaycan pehlevanlarinin cixislari XVII esr Azerbaycan dastani Koroglu nun Erzurum seferi qolunda pehlevan meydani ve emud vasitesile oynanilan meydan tamasasi tesvir edilir Bu meydana gelen pehlivanlar evvelce Qara pehlivanin emudunu yerden qaldirmalidilar Onu qaldira bilmeyenler beri basdan Qara pehlivanin elinin altindan kecirler Kim emudu qaldira bilse Qara pehlivan onun meydanina cixir Erebistandan gelmis pehlivan emudu ucuncu defe guc verdikden sonra qaldirir Qara pehlivan meydana cixir ve onun kureyini yere vurur Bu zaman Demircioglu atina bir qirmanc vurub duz meydanin ortasina surur Emudun yanindan kecende el atib onu yerden dik qaldirir ve basinin ustunde herleyib ele tullayir ki emud yere dusub destesine qeder torpaga quylanir XVIII esrin II yarisinda butun Azerbaycan xanliqlarinin ordularinin adi insanlarin bahadir adlandirdigi pehlevanlari var idi Pehlevanlar arasindaki yarislar zorxanalarda heyata kecirilirdi Qarabag xani Ibrahimxelil xana 1763 1797 mexsus olan zorxana Xan baginda yerlesirdi Burada pehlevanlar idmanin sirlerine yiyelenir fiziki formalarini qoruyub saxlamaq ucun mesq ve yarislar kecirirdiler Qarabag xanliginda pehlevan statusu xususi fermanla verilirdi Meshur pehlevanlara Sirvanli Mehemmed Zaqafqaziyada Dagistanda ve Iranda sohret tapmis mastagali Huseynqulu Haci Mursel oglu ve onun sagirdi Altiayliq pehlevan leqebli Mesedi Ebduleli Axundov abseronlu Huseynqulu Mirze Hasim oglu balaxanili Sar Penci bakili Sonu Abdulla Ehmedli Memmed Atababa misal gosterile biler Mastagali Alti Ayliq in gucu ile bagli xalq arasinda efsaneler yaranmisdir Neheng gurzlerle ve develerle mesq etdiyi 40 kiloqramliq sengileri bir elinde qaldirib atdigi eyni zamanda bir nece pehlevanla doyusduyu qeyd edilir XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinde Azerbaycanda yetismis Sali Suleyman ve Resid Yusifov kimi zorxana pehlevanlari ise cixislari ile olkeden kenarda meshurlasmisdilar Kecmisde gucune ve oyun texnikasina inanan bezi pehlevanlar balaca aynalari dizlerine baglayirdilar ki dizleri doyusde yere gelmesin Xalq arasinda beleleri Aynali Pehlevan adlanirdi Aynanin qirilmasi pehlevanin meglubiyyeti demek idi Sim pehlevanlari ise meydanlarda payalara baglanmis sim ustunde reqs elementleri ile muxtelif ritmik ve akrobatik hereketler edir sim ustunde barmaqlarinin ellerinin ustunde gezir das qaldirir disleri ile das atib tuturdular Siniqci adlandirilan tebibler gules ve doyus zamani muxtelif idman oyunlarini heyata keciren zaman bas veren zedelenmeleri mualice edirdiler Buna gore de Azerbaycanin demek olar ki her bir kendinde bir ve ya bir nece siniqci olurdu Zorxana Esas meqale ZorxanaOrdubadda Sefevi dovrune aid zorxana kimi istifade edilen bina Qeyseriyye XVII esrde tikilmisdir Kellegoz solda zorxana aletleri ile tesvir edilmisdir Hal anasi ve Kosa Ezim Ezimzadenin resmi Sah I Ismayil Iran ve Azerbaycanda herbi yolla sieliyi yaymisdir Buna gore de onun basciliq etdiyi Sefeviyye ordeninin herbi ve siyasi guce ehtiyaci var idi ve I Ismayilin doyus senetlerine hamilik etmesi bundan qaynaqlanirdi O zorxanani teblig edirdi Zorxana idman novune daxil olan oyunlar kompleks oyun silsilesinden sino oyunu ve ya qilincsindirma mil oyunu yekba sengi dasqaldirma kebbade ve ya kemane yepka ve ya ayaqdoyme cerxi yaxud tenduvre zencirqirma gules ve ya qursaqtutma ibaret idi ve biri digerinin ardinca icra edilirdi Meydanda pehlevanlarin guc sinamaq gust tutmaq das oynatmaq keren sindirmaq buga boynu eymek agirliq qaldirmaq agirliq dartmaq ve s oyunlarina regbet var idi Zorxanada miyandarin isaresi ile musiqi calinir ve oyun baslanirdi Enenevi zorxana reqs seklinde Cengi sedalari yaxud nagaranin cox suretli zerbeleri altinda musayiet olunurdu Sekide musiqi olaraq Koroglunun qaytarmasi Misri Lenkeranda ise Pehlevani havasi ifa edilirdi Doyus senetinin icra edildiyi meydanca sufre oyunu idare eden sexs ise telimci mursud adlanirdi General mayor Ceferqulu xan Cavansirin verdiyi melumata gore zorxanada havanin yaxsi olmasi ucun etirli bitkiler yandirilirdi Istifade edilen musiqi aletleri dumbek qosa zurna ve tutek idi Susada ise xususi olaraq tar ve kamanca calinir seir ve hekayeler oxunurdu Pehlevanlarin toplasib mesq etdiyi ve bir biri ile yarisdigi yer ele doyus senetinin adina uygun olaraq zorxana adlanirdi Azerbaycanda zorxana olaraq istifade edilen binalar Bakidaki XV esr Iceriseher zorxanasi ve Ordubaddaki XVII esr Qeyseriyye abidesidir Bakini ziyaret eden XVIII esr ermeni muellifi Artemi Araratski Baki zorxanalarindaki yarismalari bele yerlerdeki cambaz ve pehlevanlari tesvir edirdi XIX esrden etibaren Gence Susa Seki Naxcivan Sirvan seherlerinde zorxanalar tikilmisdir Seki Zaqatala ve Berde bolgesinde zorxana xalq toy merasiminin bir parcasi idi Mueyyen bir ssenari ve ardicilliq ile qurulmus zorxana nomreleri reqs formasinda musiqi ve mahnilar ile teqdim edilirdi Zorxananin Islam dini ile olan baglantisi sovet dovrunde bu idman novunun qadagan edilmesine sebeb olmusdur Ancaq buna baxmayaraq 1990 ci ilde yaradilan Milli Idman Novleri Assosiasiyasina zorxana milli idman novu kimi daxil edildi 1992 ci ilden baslayaraq zorxananin da daxil oldugu milli oyunlar beden terbiyesi proqramina elave edildi 2009 cu ilde zorxana ve pehlevan gulesi uzre kecirilen I Dunya kuboku yarisinda Vuqar Qurbanov agir ceki derecesinde birinci yeri tutdu Beynelxalq Zorxana Idman Federasiyasi terefinden ona Cahan Pehlevani adi ve Qizil Bazubend teltifi verilmisdir 2017 ci ilde IV Islam Hemreyliyi Oyunlari cercivesinde kecirilen zorxana uzre yarislarda Azerbaycani Memmedi Salamov Orxan Xanlarov Rufet Gulaliyev Tural Eliyev ve Xeyyam Orucov temsil etdi 1 qizil 3 gumus ve 3 burunc qazanildi Azerbaycan Tarix Muzeyinde zorxanada istifade olunan idman aletleri zorxana silleri toppuzlar yekbargirler canbaz geyimleri pehlevan gulescilerin salvarlari ve s saxlanilir Muzeyde qorunan resmde ise XVII esr zorxanasi tesvir edilir Zorxana oyunlari Zorxana oyunlari Kebbade mil oyunu ve gules soldan saga Bundan sonra pehlevanlar meharetlerini gosterdiler Bu dala qabaga gedilen hereketlerden ibaret idi Onlar daslarla oynayirdilar Hereketlerin yerine yetirilmesinde qollar umumiyyetle ayaqlardan daha cox rol oynayir Qafqaz seferi Aleksandr Duma Sine oyununda iki ellerinin uzerine qalxar yerden bir qaris yuxari olmaqla yeriyer evvel saga sonra sola geder sonra ise asagi enerdiler yere yaxinlasaraq derhal tekrar yuxari qalxardilar Oyuncularin sineleri yere deymemeli idi Bu oyunda daha boyuk sucaet ise pehlevanin beline usaq ve ya das alaraq hereketleri icra etmesi idi Sine oyunu gulesde vacib rol oynayan elastikliyin artirilmasi meqsedi ile icra edilir Mil oyunu bedeni bosaldici hereketlerden ibaretdir yuxari etraf ezelelerinin inkisafi ve guc dozumluluyunu temin edir Mil oyununda agirligindan asili olmayaraq 30 sekilde mil oynadilir Mil oyununu Huseynqulu Sarabski bele tesvir edirdi Here eline bir mil alib basinin ustune qaldirirdi Dumbul calinmaga baslanirdi Dumbul evvelce lap aheste sonra get gede ses tempi yuxari qalxib yene de enerdi Mil oynadan adam da hemin ahengle basinin uste milleri herleyirdi Oyun qurtardiqdan sonra camaat onlari alqislayardi Bezileri camaatin xatiri ucun mili tek eli ile yuxari atib yene destesinden tutardi Yaxsi mil oynadanlar mili qicinin altindan atib havada tutardi Yekba oyununda ise pehlevan oyuncu her elinde evvelce pudluq sonra qosa qosa pudluq daslar qaldirirdi Sonra hemin daslari atib tutmaqla tamasa gosterir sinesini ciynini kureyini havaya atdigi daslarin qabagina vererek onlari iteleyir kenara atirdi Yekba oyununun en maraqli yeri ise pudluq daslari disle oynatmaq idi Yekba oyununda dasoynatmani daha maraqli hala getirmek ucun elustu gezerek de oyun icra edile bilerdi Kebbade oyununda idmancilar kebbadeden istifade edirler Aletin kaman adlandirilan hissesi sol elde zeh adlanan hissesi sag elde olmaqla idmancinin basindan kecirilir Kebbade basin ustune qaldirilmaqla idmanci dovre vurur yavas yavas bele qeder endirir ve elinden buraxaraq onu belinde firladir Mil oyunu ile oxsar bir sekilde kebbadede de nagaranin yavas daha sonra suretli vurulmasi ile oyun icra edilir Ayaqdoyme oyunu idmancilarin istirahet etmesi meqsedi ile kecirilir Oyuncular ve miyandar sanki qacirlarmis kimi hereket edirler ve onlarin ayaq hereketlerine uygun olaraq hava calinir Pehlevanlarin icra etdiyi elustegezme tamasasina mueyyen esyalari yerden disle goturmek onu basqa yere aparib qoymaq el ustunde yuyurmek ve s nomreler daxildir Cerxi Tendovre oyununda muxtelif akrobatik hereketler carx vurmaq icra edildikden sonra ise Qaytagi Mirzeyi Koroglu reqsleri sedasinda suretli addimlarla hereketler edilir Zorxanada son olaraq gules oyunu kecirilir Bu zaman muxtelif templi cengiler Koroglu qaytarmasi Misri Koroglunun bagiri Pehlevani ifa edilir Azerbaycan gulesi Esas meqaleler Gules Azerbaycan ve QursaqtutmaReqsden sonra gules basladi Reqqaslardan ikisi ust paltarini cixartdi Eyinlerinde enli salvardan basqa hec ne qalmadi Onlar knyaz Tarkanovu salamladilar ve ellerini toza batirib ovxalamaga basladilar Sonra ise bir birinin ustune cummaq isteyen iki vehsi heyvan kimi qarsi qarsiya dayandilar Gules umumiyyetle butun tamasalarin en sadesidir Kim hec vaxt arxasi yere deymemis Martves ve Rabasonu gormusse demeli Azerbaycan pehlevanlarini da gormusdur Ele tesevvur etsin ki ele Krotonlu Alsidamas ve Milonu da gormusdur Qafqaz seferi Aleksandr Duma Azerbaycan gulesinin tarixen qedim oldugu qebul edilir Bu gulesde fars medeniyyetinin tesiri hiss olunur Rus inqilabindan evvelki dovrlerde de gules Azerbaycan kendlerinde meshur idi mehsul yigimi zamani xirmanlarda xalcasiz duz yerde yarislar kecirilirdi Ancaq burada pesekar pehlevanlar vurusurdular Adi insanlarin idmanla mesgul olmaq ucun cox vaxt bos vaxti olmurdu Bundan basqa N Florovski 1836 ci il tarixli Qafqazdan kenarda rus mulklerine baxis yazisinda Yelizavetpol carliq dovrunde Gencenin adi sakinlerinin idman fealiyyeti haqqinda melumat verir hetta gules ucun xususi evin de oldugunu bildirirdi Yelizavetpol seherinin sakinleri tez tez gimnastika mesqleri ile mesgul olurlar onlar hetta xususi evin ayrildigi gulese memnuniyyetle baxirlar Tatarlar azerbaycanlilar yaxsi bilirler ki bu cur oyunlar bedeni guclendirmek ucun faydalidir Inqilabdan sonra gules Baki etrafinda xususen Mustengi Buzovna Zabratda elece de Gence Salyan Nuxa Xile Zaqatala ve s yerlerde populyar idi 1937 ci ilden etibaren Azerbaycanda rayon seher ve respublika birinciliyi ugrunda milli gules uzre muntezem yarislar kecirilmeye basladi Azerbaycan milli gulesi ve ya diger adi ile qursaqtutmada isinmek ucun mil toppuz qalxan idman dasi ve sengiden istifade edilerek mesq edilir Meydan gezmek adli enenevi rituala uygun olaraq evvel pehlevanlar bir birini salamlayir ve reqs addimlari ile birlikde xalcanin eks tereflerine gedirler Eyni zamanda onlar el hereketleri edirler bir el evvel yuxari sonra asagi digeri evvel asagi sonra ise yuxari gedir sonra ise hereketler eksine edilir Bundan sonra pehlevanlar qollarini 3 4 defe acib baglayirlar Hakimin fitinden sonra doyus baslayir ve reqibler xalcanin merkezinde salamlasirlar Doyus zurna ve nagara sedalari musayieti ile heyata kecirilir Seki bolgesinde gulesciler evvel gurz ve demir yaylarla ile Zopi zopi yalli reqsini icra edirler Idmancilar reqsde bacariqlarini gosterdikden sonra gulesirler Azerbaycan turk gulesi bir cox cehetden Islandiya doyus seneti qlimaya benzeyir Qlima ile oxsar cehetlerden biri geyilen salvarlardir hansi ki reqibi yere atmaq ucun tutula biler Azerbaycan gulesinde ayaqdan ve salvardan yapismaq genis yayilib badalaq qarmaq deyirman atma fendlerine icaze verilir Fendlerin tarixi adlari ayaqcaldi qurdqapani yaxapaca kopeyquyrugu tulkuquyrugu miyangir pacabend pisling topuqqapma cengel dir Bogazdan tutmaq ve belden asagi zerbeler ardinca getmeden reqibin xalcaya atilmasi el ayaq ve armaqlari bukmek bas sarsintisina icaze verilmir Azerbaycanda gulesin at ustunde icra edilen varianti da var Burada istirak eden oyuncu hem gulesciliyin hem de at capmanin mahir icracisi olmalidir Oyunda hem reqib atdan salinmali hem de onun yeniden ata minmesine mane olunmalidir Eger oyuncu gules zamani atin ustunden endikden sonra 1 deqiqeye ata tekrar mine bilirse uduzmus sayilmir Gules qaydalarinin Azerbaycan Beden Terbiyesi ve Idman Komitesi terefinden sistemlesdirilmesi deqiqlesdirililmesi ve tesdiqi heyata kecirilib Azerbaycan Beden Terbiyesi Institutunun dosenti E Rehimov Azerbaycan milli gulesinin tarixinin yeniden isiqlandirilmasi ve gules qaydalarinin sistemlesdirilmesi istiqametinde calisib Sovet idman novu olan sambo yaradilarken Azerbaycan gulesinin fendlerinden de istifade edilib Meselen samboda reqibi yere atmaq ucun kemerden tutulmasi ideyasi Azerbaycan gulesinde salvardan tutmaq seklinden tesirlenmis ola biler Muasir dovrde Azerbaycanin yerli icmalari ve kocerileri arasinda klassik Avropa ve Asiya doyus senetlerinden tesirlenmis yerli gules eneneleri movcuddur OxculuqEsas meqaleler Turklerde oxculuq ve Azerbaycanda oxculuqOxcular festival zamani Azerbaycan inanclarinda adi kecen Umay kultu ile bagli olan Fatma Qari belinde oxu ve yayi olan bir varliq seklinde tesvir edilir O yayini goye tutanda bolluq yere tutanda qitliq olur Oxcu sozunun ozu ise Azerbaycan dilinin dialektlerinde bilici efsuncu menasi ile qorunub saxlanilmisdir Bu mena mifoloji dusunceden qalib Tedqiqatcilar qedim zamanlarda samanlarin merasimlerini nagara ile deyil oxla yerine yetirdiyine dair melumatlar elde edibler Bu melumat oxcunun bilici efsuncu menasi ile de uygun gelir XIV esr Azerbaycan sairi Qazi Burhaneddinin divaninda oxculuqla bagli 75 termine yer verilmisdir bunlardan 39 u turk menselidir 9 u ise turk menseli soz ile alinma sozlerin birlesmesi neticesinde emele gelmisdir Qazi Burhaneddinin divaninda ox atan sexs oxcudan basqa tir atan ve tirendaz da adlandirilir Istifade edilen qati yay termini yayin daha cox cekme gucu teleb etdiyini ve daha uzaga getdiyini gosterir hemcinin navek balaca ox tir sivri ucuna demir taxilmis ox ve carx oxu sert agacdan hazirlanmis qisa boylu demir basliqli ayaq yayi ile atilan herbi ox qeyd edilir Yayi tutma usullarindan isare barmaginin yayin govdesinin arxasina dogru bukerek gizlendiyi ve bas barmagin orta barmagin ustune qoyuldugu ceng i bazi usulu qeyd edilmisdir Oxatma Azerbaycan meydan tamasalarina daxil idi Ox yarislarinda hem piyada hem atli sekilde yuksek yerden atilan almani havada vurmaq qirx oxu eyni hedefden kecirmek uzuk halqasindan ox kecirmek ve s sertler yerine yetirilirdi Atla ox atarken evvelce heyvanin yaninda mesq etmek onu yavas yavas oxa alisdirmaq teleb olunur Bacariqli oxcu atinin boynunun altindan da nisan alib vura bilirdi Toy merasiminde uzuye ox atmaq adeti ise ildirima perestisle izah edilirdi Atla oxatmanin oyun novlerine qopuq ve piyale ve ox aiddir Qopuq oyununda hundur direyin ustune qoyulmus qizil cam oxla vurulub salinmali idi Oyun igidlik sinagi hesab edilirdi herbi ehemiyyeti var idi Piyale ve ox oyununda ise qizil cam icki qabi ile evez edilir oyun adi insanlar arasinda oynanilirdi Azerbaycan cenub ve cenub qerb bolgesinde yayilmis Altinqabaq oyununda at capilarken oxla ve ya odlu silahla hedef vurulurdu Cevikliyin numayis edildiyi bu oyunda hedef olaraq qizil ve ya gumus uzuk hemcinin halqa istifade edilirdi Oyunun adi evvelki dovrlerde hedef olaraq qizilla altinla doldurulmus qabagin asilmasi ile elaqedardir Azerbaycan dastan qehremani Koroglu ve yoldaslari oxculuqdaki bacariqlari ile tesvir edilirler Koroglu dastan qollarinin birinde doyuscu yoldasinin basina almanin saplaginda bir uzuk taxib qoyur ve qirx oxun hamisini uzuyun halqasindan kecirirdi diger bir qolda ise goyde durnalardan birini vururdu Muasir Azerbaycanda kamandan oxatma idman novu sovet dovrunden etibaren inkisaf etmeye baslamis Mehsul Spartak Lokomotiv ve s idman cemiyyetlerinde oxatma bolmeleri acilmisdir V Maksimov S Yusifova S Ismayilova N Huseynova O Saraykina E Haciyev ve basqa idmancilar SSRI kuboku umumittifaq ve beynelxalq yarislarin qalibi ve mukafatcilari olub Azerbaycan Kamandan Oxatma Federasiyasi 1993 cu ilde Bakida tesis edilib 2016 ci ilde Azerbaycan ilk defe Yay Olimpiya Oyunlarinda kamandan oxatma uzre istirak etmisdir Doyus oyunlariPiyada oyunlar Kurdler ve azerbaycanlilar Serdarabad qalasi qabaginda cigit oynayir Qriqori Qaqarin Azerbaycanda tarixen doyus qabiliyyetine catma fiziki ve herbi hazirliq muxtelif atli ve piyada doyus oyunlari vasitesile inkisaf etdirilmisdir Nize ve ox atmaq qilinc oynatmaq yumruq davasi ve gules bele doyus oyunlarinin on hazirligi olmusdur Doyus oyunlarinin ozu ise silahla nece reftar etmeyi geri cekilme ve hucumu muhasirede qalmagi ve cixmagi oyredir Atsiz oynanan doyus oyunlari mudafie xarakterlidir muhasirede ozunu mudafie etme ve cixma xususiyyetlerine malikdir Bunlardan bir coxu daire icinde oynanilir Folklorsunas Fuzuli Bayata gore oyunda istifade edilen daire qala kimi dusunulmemeli qedim turklerin mudafie oyunlari kimi baxilmalidir Qilincoynatma Azerbaycanda cidir tamasalarinin maraqli eylencelerinden biri idi Azerbaycan nagillarinda ve Huseyn Cavidin 1933 cu ile aid Seyavus eserinde qilincoynatma sehnelerine rast gelinir Hemcinin atcanbazi esbendaz esbran minici cundi adlandiralan akrobat at ustunde muxtelif hereketler etmekle beraber qilinc xencer zorxana mili tufeng ve diger aletlerle oz meharetini gostererdi Qilincoynatmaya hemcinin satir yarislarinda ve yug merasiminde rast gelinir Semsirbaz tamasasinda qilinc vasitesile muxtelif tehlukeli hereketler gosterilir Daire icinde oynanilan doyus oyunlarina Diredoyme oyunu daxildir Diredoyme oyunu qrup seklinde oynanilir daire daxilindekiler qayisi qorumaga xaricindekiler ise qayisi goturmeye calisir Hucumcu qayisi ayagi ile vura ve qoruya biler Bezen ise colden kimse cesaretle hucum edir iceridekilerden kimise kureyinden iki ayagi ile vurur Zerbe vurulan sexs ise daireden kenara cixarken iceridekilerden 2 3 neferi ozu ile cixararaq yixir Diredoyme oyunu Naxcivanda Ciziq tutmasi Muganda Ciziqdancixma Bakida Qayiscapdi Qayisaldi Goycayda Turaoynu Tuladoydu ve s adlarla bilinir Huseynqulu Sarabski Kohne Baki kitabinda Ciziq turnasi oyunundan behs edir Genis kucelerin birinde yerde 5 6 kvadrat sajin dovre cekerdiler Ciziq turnasi oyununda istirak edenler iki desteye bolunerdi Cevrenin kenarinda olan usaqlarin elinde turna olardi usaqlar qursaqlarini bellerinden acib eser duyunlerdiler ki buna da turna deyerdiler Diger bir oyun ise merkezdeki oyuncunun yerini terk etmemek ucun doyusduyu basqoruma oyunudur Dairenin kenarindaki oyuncular ona zerbe endirmeye calisir merkezdeki oyuncu ise ozunu qoruyaraq tepik atir Tepik deyen istirakci merkezdekini evez edir ve oyun davam edir Oyunda basin qorunmasinin vacib olmasina gore oyun basqoruma adlandirilmisdir Oyuna ozunu mudafiet etme qabiliyyeti celd hereket etme daxildir Oyun istirakcilar fiziki cehetden yorulana qeder davam edir Azerbaycan tarixen terekemelerin yasadigi bolgelerde cobanlar deyenek oyunu oynayirdilar Bu oyun Osmanli imperiyasinda oynanilan Matrak oyununun bir variantidir Matrak oyununda istirakcilar qilinc yerine deyenekle bir birlerine hucum edir qalxan vasitesile ozlerini qoruyurlar Atsiz oynanilan Cidir oyununda ise istirakcilar deyeneyi ola bildiyince uzaga atmaga calisirlar Onlar deyeneyi direk ve ya balta sapina vururlar En uzaga dusen deyeneyin yerine xett cekilir ve diger oyuncular hedeflerini bu xette gore secirler Cidir oyunu nize atmaq ov ovlamaq uzaqdaki hedefi vurmaq mesqini xatirladir Atli oyunlar Azerbaycan komandasi covqan oyununda Azerbaycanda Baharbend Papaqaldiqac Sur papaq Qiz qov Yayliq Covqan Guc sinagi oyunlari genis yayilmis bu oyunlarda bir ve ya bir nece doyus xususiyyeti saxlanmisdir Baharbend oyununda ceviklik ve at minme bacarigi numayis edilir Bu oyunda at capanlar ustlerindeki esyalari qilinc xencer ve s kimi seyleri mueyyen yerlere atir sonra atin ustunde celd cevrilerek capib esyalari goturur Papaqaldiqac da biri qiz olmaqla 9 ve ya 13 nefer istirak edir Oyunda suretle hereket etmeli reqibler ve atlar itelenmemelidir Bu oyunda bas qorunmali qarsi terefin papagi debilqesi goturulmelidir Oyunun mentiqi bundadir ki papagini qoruya bilmeyen doyusde basini da qoruya bilmez Sur papaq oyununda iki qrup bir birinin elinden papagi alaraq qarsi terefin halqasina atmaga calisir Oyunda atlilarin cevikliyi eyni hedef ugrunda birlikde mubarize apara bilme taktikasi yoxlanilir ve ya Qiza cat oyununda atlilar ata minmis qizla yarisir ona cataraq opmeye calisir Oyun Azerbaycanda ve Merkezi Asiyada yayilmisdir Teleb olunan bacariqlar at ustunde celdlik reqib atlini mueyyen mesafeye catana qeder kecmek bacarigidir Yayliq oyununda istirakcilar yayligi dasiyan atlidan onu almaq isteyir Inkisaf etdirilen xususiyyetler yaxsi at secimi ati surme ve idareetme qabiliyyetidir Atli Cidir oyununda mueyyen mesafeni digerlerinden daha suretle qet eden istirakci qalib gelir Oyun ati surme ve idareetme bacarigini cevikliyi teleb edir Covqan oyununda istirakcilar iki terefde qoyulan direklerden ibaret reqib qapilarindan topu kecirmelidir Qedim vaxtlardan bu oyun Azerbaycanda Cengi musiqi havasi altinda oynanilirdi Oyuna guc ve ceviklik eynen doyusde oldugu kimi reqibini sece bilmemek xususiyyeti daxildir Guc sinagi oyununda istirakci ati caparken yerden qoyunu goturmeli ve onu mueyyen mesafeye qeder aparmalidir Bezi bolgelerde oyunun adi oglaq oyunudur Beynelxalq roluAzerbaycanin da istirak etdiyi I Dunya Koceri oyunlarinda zorxana doyus seneti uzre yaris kecirilmese de bu idman oyunu musabiqede sergilenmisdir III Dunya Koceri oyunlarinda Azerbaycan kemer gulesi pehlevan gulesi qol gulesi uzre gumus ve burunc medallar qazanmisdir III Dunya Koceri oyunlarinda Yakutiyanin milli idman novu olan mas reslinq uzre Azerbaycan 2 gumus ve 1 burunc medal qazanmisdir IV Dunya Koceri oyunlarinda Azerbaycan komandasi alis gulesi 2 novde kemer gulesi mas restlinq kores asirtmali aba gulesi qapismali aba gulesi pehlevan gulesi milli oxatma yagli gules kuras Qazax gulesi oyunlarinda istirak etmisdir 2022 ci ilde pehlevanliq irsi Pehlevanliq seneti enenevi zorxana oyunlari idman novleri ve gules adi altinda UNESCO seviyyesinde Azerbaycanin qeyri maddi medeni irsi elan edilmisdir 2023 cu ilde Azerbaycanin pehlevanliq seneti diger 9 Azerbaycan irsi ile birlikde ICESCO Dunya irsi siyahisina daxil edilmisdir Qeyri maddi medeni irs qeydiyyati Azerbaycan milli qeydiyyati UNESCO qeydiyyati ICESCO qeydiyyatiIrsin adi Qeydiyyat nomresi Irsin adi Qeydiyyat nomresi XususiyyetleriPehlevan seneti DA0104000004 Pehlevan seneti enenevi zorxana oyunlari idman novleri ve gules 01703 Novu enenevi senetkarliq ifaciliq senetleri sosial tecrubeler ayin ve bayramlar Elaqeli movzular herbi tehsil menevi deyerler ve s Biomlar aqroekosistem seher erazileri Tehluke teskil eden faktorlar represiv siyaset YZorxana FO0105000001Sine oyunu QilincsindirmaMil oyunu FO0105000002Yekba FO0105000006Sengqaldirma dasoynatma FO0105000005Kebbade Kemane FO0105000003Yepka ayaqdoymeCerxi tenduvreZencirqirmaAzerbaycan milli gulesi Qursaqtutma FO0105000004Atustu gules YAltunqabaq Altinqabaq YDiredoyme FO0104000007Atli oyunlar FO0101000001Baharbend YPapaq oyunu YCovqan Y Enenevi Qarabag atciliq oyunu Covqan 00905 Elaqeli movzular atciliq oyunlari kocerilik ve s Biomlar aqroekosistem otlaq daglar Tehluke teskil eden faktorlar munaqiseler genclerin maraginin azalmasi yetersiz maliyye resurslari ehemiyyetinin itirilmesi material catismazligi suretli iqtisadi deyisiklikler repressiv siyaset kendden sehere miqrasiya YQalereyaAzerbaycan milli oyunu Qursaqtutma Azerbaycan bayragi isareli zorxana aletleri Atli qilinc doyusu Azerbaycan nagili Melikmemmed Pehlevan Sali Suleymana hesr edilmis afisa Pehlevanlar Azerbaycan poct markasinda 1998 ci il Kitabi Dede Qorqud a hesr edilmis Azerbaycan poct markasi 1999 cu il Akrobat ve gulesci Azerbaycan poct markasinda 2002 ci ilDoyus vasiteleri Orta esrlere aid gules salvari tamban Azerbaycan Tarixi Muzeyi Yekbagir idman aleti Uzerinde milli gules ve fiziki mesq sehnesi tesvir edilmisdir XVIII XIX esrler Taxta gurzler zorxana milleri Azerbaycan Tarixi Muzeyi Kebbade zorxana idman aletiQeydlerZorxana mili sumsaddan ve ya palid agacindan hazirlanir Cekisi 12 30 kq arasi deyisir Hemcinin bax Azerbaycan doyus senetleri ve oyunlari Qalareya Istifade edilen yekbagir ve ya seng aleti 60 20 kq cekisindedir qapiya oxsar desteyi var Sengi zur yeni guc dasi da adlandirilir Hemcinin bax Azerbaycan doyus senetleri ve oyunlari Qalareya Istifade edilen kebbade girde uclari 1 metr uzunlugunda zencir ile birlesdirilen idman aletidir Hemcinin bax Azerbaycan doyus senetleri ve oyunlari Qalareya Dunya doyus senetleri ensiklopediyasinda bu gules novu Azerbaycanda turk gules sistemleri Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 117 ve ya Azeri turk gulesi adlandirilir Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 508 MenbeIstinadlar Meeker 1992 seh 395 Sukru OZTURK DEDE KORKUT HIKAYELERINDE TURK SPORU Asos Journal 2016 Kitabi Dede Gorgud Kitabi Dede Gorgud Sostaviteli transkripciya uproshyonnyj variant i predislovie Farhada Zejnalova i Sameta Alizade B Yazychy 1988 265 s ISBN 5560002518 azerb Ercilasun A B Dede Korkut Kitabi nin Yeni Nushasi ve Uzerindeki Yayinlar Milli Folklor 16 2019 5 22 lt https dergipark org tr en pub millifolklor issue 49086 626390 2022 09 04 at the Wayback Machine gt Lutfu Kerem BASAR Dede Korkut Hikayelerinde Savasci Egitimi Journal of Turkish Studies 2012 Multiple Authors Koroǧlu ingilis Iranika December 6 2016 2022 10 11 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 08 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 243 245 REHILE SEFERELIYEVA AZERBAYCAN XALQ DASTANLARINDA QEHREMAN TIPLERI AMEA FOLKLOR INSTITUTU 2017 accessdate missing url T S Tkachenko Narodnyj tanec pod red N I Lvova M Iskusstvo 1967 S 278 656 s Almaszade G G Kagarlickaya I D Mamedov B A Akopov A V Vvedenie Azerbajdzhanskie narodnye tancy pod red A B Badalbejli B Obedinyonnoe izdatelstvo 1959 azerb Badalbejli A B Cengi azerb Tolkovyj monograficheskij muzykalnyj slovar ILGAR IMAMVERDIYEV ALI IMAMVERDI AZERBAYCAN RAKS HAVALARI ATLASI 2 CILT Iksad Publications 2020 accessdate missing url SARPKAYA S 2021 Azerbaycan Turklerinin Atasozlerinde Yigit Kahraman Kavrami Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 5 3 199 215 https doi org 10 34083 akaded 983659 2023 06 29 at the Wayback Machine Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 158 Bagirova M Mamedov E Iz istorii sporta v drevnem i srednevekovom Azerbajdzhane IRS Baku 2015 1 73 S 16 22 Babayev T Susada i dman eneneleri Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Milli Azerbaycan Tarix Muzeyi Baky Elm 2019 S 140 149 I Vasyanov Gyulesh nacionalnaya azerbajdzhanskaya borba ussrwrestling narod ru 2016 2022 08 13 tarixinde Istifade tarixi 2022 08 13 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 102 103 Esker 2017 seh 125 127 Esker 2017 seh 130 NUBAR HEKIMOVA AZERBAYCAN FOLKLORUNDA XALQ TEBABETI ILE BAGLI INANCLAR SISTEMI az AZERBAYCAN MILLI ELMLER AKADEMIYASI FOLKLOR INSTITUTU 2017 seh 22 23 Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 342 343 Abdullayeva 2007 seh 152 155 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 230 Azerbaycan etnoqrafiyasi 2007 seh 405 408 Baku s Old City Memories of How it Used to Be By Farid Alakbarli 2010 12 13 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 03 Materialy po istorii Azerbajdzhana Redakcionnaya kollegiya I A Azizbekova otvetstvennyj avtor A I Gusejnov F M Aliev N A Tairzade D D Gadzhinskij R A Mamedov Elm 1968 T VII S 34 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin teqvimi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 20 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Cerxi tiz yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 21 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Kebbade yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 21 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Mil sengin yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 26 tarixinde PDF Istifade tarixi 21 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Mil bazi yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 21 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Sengi yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 21 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Komanda yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 20 may 2017 IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin zorxana yarislarinin neticeleri Kisiler Cexri cemeni yarisi ing PDF www baku2017 com IV Islam Hemreyliyi Oyunlarinin resmi sayti 2017 05 26 tarixinde PDF Istifade tarixi 21 may 2017 Aleksandr Duma Qafqaz seferi Baki Qanun nesriyyati 2014 192 seh Rehimov M Qulamov H ZORXANALARDAN GULES ARENALARINA NAXCIVAN DOVLET UNIVERSITETI ELMI ESERLER 2018 1 90 Mehmet Emin BAY GELENEKSEL TURK SPORLARINDAN KISA SALVAR GURESININ UYGULAMALARI VE KULTUREL BOYUTUNUN INCELENMESI AYDIN ADNAN MENDERES UNIVERSITESI SAGLIK BILIMLERI ENSTITUSU AYDIN 2019 N Florovskij Elisavetpolskij kraj Obozrenie rossijskih vladenij za Kavkazom Elisavetpolskij okrug Zhiteli II Cenzor P Korsakov Sankt Peterburg Tipografiya departamenta vneshnej torgovli 1836 377 Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 508 Pehlevan gulesi az Azerbaycan Medeniyyet Nazirliyi 2022 09 02 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 02 Esker 2017 seh 15 136 Istoriya SAMBO Oficialnyj sajt Mezhdunarodnoj Federacii SAMBO 2016 02 18 tarixinde Istifade tarixi 2016 02 26 Tradicii i filosofiya sambo Vserossijskaya federaciya sambo 2018 10 12 tarixinde Istifade tarixi 2016 02 26 Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 117 Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 341 Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk Celal Beydili 2003 Yurt Yayinevi turk seh 218 ve 412 BAKIRCI Fatih 2018 KADI BURHANEDDIN DIVANI NDA OKCULUKLA ILGILI UNSURLAR Journal of International Social Research 11 41 57 10 17719 jisr 2018 2894 Esker 2017 seh 139 140 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 327 Bayat 2017 seh 141 147 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 157 Azerbaycan Kamandan Oxatma Federasiyasi Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde II cild 10 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi bas red M K Kerimov 2010 seh 526 ISBN 978 9952 441 05 5 46 ya licenziya Azerbajdzhana na Olimpiadu 2016 v Rio az 2016 Olimpiadasi ucun Azerbaycanin 46 ci lisenziyasi www kaspiy az 3 August 2021 tarixinde Istifade tarixi 28 may 2016 Bayat 2017 seh 167 Bayat 2017 seh 139 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 146 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 228 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 74 Abdullayeva 2007 seh 126 Azerbaycan xalq oyunlari diredoyme qigimetik Aynur Ibrahimova Umumturk kontekstinde Qarabag xalq oyunlari ve meydan tamasalari seh 84 91 Azerbaycan etnoqrafiyasi 2007 seh 399 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari 2016 seh 88 Bayat 2017 seh 155 Bayat 2017 seh 161 162 Esker 2017 seh 138 Lioy Stephen The 2014 World Nomad Games Kyrgyzstan WorldNomads com ingilis 26 September 2014 The first ever World Nomad Games worldnomadgames com ingilis Azerbaycan III Dunya Koceri Oyunlarinda genis heyetle temsil olunur Istifade tarixi 2024 05 23 III Dunya Koceri Oyunlari Komandamizdan 3 medal Istifade tarixi 2024 05 23 IV Dunya Koceri Oyunlarinda istirak edecek Azerbaycanin numayende heyeti Turkiyeye yola dusubler Istifade tarixi 2024 05 23 UNESCO Pehlevanliq culture traditional zorkhana games sports and wrestling 2022 2022 12 03 tarixinde Istifade tarixi 2022 12 02 Samples of Azerbaijan s intangible cultural heritage included in Islamic World s Heritage List ingilis report az December 20 2023 2023 12 23 tarixinde Istifade tarixi 2023 12 22 AZERBAYCAN QEYRI MADDI MEDENI IRS NUMUNELERININ DOVLET REYESTRI Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyinin 218 sayli 28 04 2010 tarixli Emri ile tesdiq edilmisdir 25 08 2011 28 03 2012 18 10 2012 15 05 2013 03 02 2014 27 01 2015 17 02 2016 12 05 2016 24 10 2018 09 04 2019 09 12 2020 tarixli elavelerle Online access ICH inventory Azerbaijan Azerbaijani English in Craftsmanship of mother of pearl inlay 2023 12 08 at the Wayback Machine Edebiyyat Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde III cild az Serq Qerb 2017 ISBN 978 9952 34 152 2 Abdullayeva Seadet Azerbaycan folklorunda calgi aletleri az Adiloglu 2007 ISBN 978 9952 25 055 8 Bayat Fuzuli Samandan semazene oyun ve oyuncu az Elm ve tehsil 2017 ISBN 4603000000 Esker Naile Islam cografiyasi ve Azerbaycanda oyunlar az Elm ve tehsil 2017 ISBN 978 9952 810 89 9 Islam cografiyasinda ve Azerbaycanda xalq oyunlari ve meydan tamasalari Beynelxalq Elmi Konfransin materiallari az Elm ve tehsil 2016 Martial arts of the world An encyclopedia Volume One A Q Edited by Thomas A Green Published by ABC CLIO 2001 ISBN 1 886969 85 X Meeker Michael E The Dede Korkut Ethic ingilis International Journal of Middle East Studies 1992 Elave edebiyyatKUCUKER Elif Savas unsurlari KUTADGU BILIG DE KULTUR UNSURLARI turk SAKARYA UNIVERSITESI SOSYAL BILIMLER ENSTITUSU 2019 GOKSU ERKAN KUTADGU BILIG E GORE TURK SAVAS SANATI turk Uluslararasi Sosyal Arastirmalar Dergisi Volume 2 6 2009 Erdogan E Safevilerde Okculuk ve Kabak Oyunu na Genel Bir Bakis Kerkuk Cok Irak Degil Prof Dr Esref Buharali ya Armagan Turk Tarihine Dair Yazilar II Ankara 2017 ss 741 746 Erdogan E 2019 SEYYAHLARA GORE XVII YUZYILDA SAFEVILERDE DUZENLENEN BAZI OYUNLAR EGLENCELER VE GOSTERILER Tarih Arastirmalari Dergisi 38 66 224 242 DOI 10 35239 tariharastirmalari 519754