Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Azərbaycan köçəri həyatı Azərbaycan mədəni mühitində tarixən və müasir dövrdə köçəri tərəkəmə və ya yarımköçəri elat həy

Azərbaycan köçəri həyatı

Azərbaycan köçəri həyatı
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az

Azərbaycan köçəri həyatı — Azərbaycan mədəni mühitində tarixən və müasir dövrdə köçəri (tərəkəmə) və ya yarımköçəri (elat) həyat tərzi keçirən şəxs və ya icmaların tarixi, mədəniyyəti və adət-ənənələri.image Azərbaycanda elatların istifadə etdiyi müvəqqəti yaşayış məskənlərinə oba, şenlik, sığırxana, yataq, binə, yurd, düşərgə, qışlaq, dəkkə, dəngə, yaylaq və s. daxil idi. Yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir.image

image
Ənənəvi Azərbaycan yurdu (çadırı)

2023-cü ildə xınalıqların mədəni mühiti və Azərbaycandakı köç yolu Dünya irsi adına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Macarıstanda keçirilən Böyük Hun-Türk Qurultayının və Qırğızıstanda keçirilən Dünya Köçəri Oyunlarının daimi iştirakçısıdır.image

Terminologiya

  • Elat. İranda və Azərbaycanda çoxu türk soylu olan köçəri xalqlarını təsvir etmək üçün istifadə edilən ərəb mənşəli addır.
  • Tərəkəmə. XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində köçəri mənasında işlədilir, köçəri Azərbaycan türkləri üçün istifadə edilirdi. Müasir dövrdə bu adda tayfa (tərəkəmələr, qarapapaqlar) var.
  • Tat. Sözün birinci mənası İran Azərbaycanında və ondan kənarda qeyri-türkdilli əhali (tatlar) üçün istifadə olunur. İkinci mənası isə türkdilli, oturaq həyat tərzi keçirən, heç bir tayfaya aid olmayan əhali üçün istifadə olunur və bu ikinci məna yalnız İran Azərbaycanında müşahidə edilir.

Fiziki və insan coğrafiyası

Yaylaqlar

image
Quba rayonundakı yaylaqda qoyun sürüsü

Digər türkdilli bölgələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da köçəri heyvandarlıq üçün istifadə edilən yay otlaqları yaylaq adlanır. Bu yaylaqların çoxu dəniz səthindən 2800 metr orta hündürlükdə yerləşir. Qoyunların otarıldığı qədim yaylaqlar Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının alp və subalp çəmənliklərində yerləşən yaylaqlar hesab edilirdi. Yaylaq maldarlığı kimi tanınan peşə Zaqafqaziya ərazisində, xüsusən də müasir Azərbaycan ərazisində Erkən Tunc dövründə yaranmış və nəhayət eramızdan əvvəl I minilliyin əvvəllərində formalaşmışdır.

Yaylaq maldarlığı, əsasən, dağətəyi rayonların otlaq sahələrinə sahib olan əhali tərəfindən həyata keçirilirdi. Bunun sübutu mövsümi yaşayış üçün və mal-qaranı qonşu qəbilələrin qəfil hücumlarından qorumaq üçün tikilmiş, siklop tipli, güclü daş tikililərdir. Eramızdan əvvəl II minillikdə heyvandarlıqla məşğul olan şəxslərin oxşar tikililərinə Kiçik Qafqazın yaylaqlarında — Xaçbulaq, Kəlbəcər, Gədəbəy, Laçın, Batabatda, həmçinin Ordubad dağlarında tez-tez rast gəlmək mümkündür. Azərbaycanda yaylaqlardan XX əsrin 80-ci illərinə qədər geniş istifadə olunurdu.

Arxeoloji məlumatları Azərbaycanın etnoqrafiyası ilə müqayisə edərək yaylağa köçmə üsulu və qədim dövrlərdə yaylaqda yaşayış forması haqqında fikir söyləmək mümkündür. Belə ki, əhali mal-mülklərini arabalara yığaraq sürü ilə birlikdə hərəkət edirdi. Təkərli yolun cığırlara çevrildiyi yerdə əmlak yük heyvanlarına yüklənirdi. Tarixçi Teymur Bünyatovun fikrincə, yaylağa bu cür hərəkət Tunc dövründə də mövcud olmuşdur.

Türklərin Azərbaycanda yerləşməsinin əsas səbəbi bu ölkədə otlaq, bağ-bağçaların çox olması, mal-qara bəsləmək üçün uyğun və əlverişli şəraitin olmasıdır. Nəticə olaraq, Azərbaycan və İraq-i Əcəm ərazisi 2 milyon köçəri üçün yaylaq və qışlaq olmuşdur.

Tarixi miqrasiya yolları

image
Qarabağda Elxanilər dövründə bərpa edilmiş və köçərilik üçün istifadə edilmiş 11 tağlı Xudafərin körpüsü. XIII əsr

Elxanilər dövründə köçəri yolları (köç yolları) indiki Azərbaycan, Ermənistan, şimal-qərbi İran və mərkəzi İraqı əhatə edirdi. Elxanilər şimalda (Qarabağda) qışlamaq məqsədilə 11 tağlı Xudafərin körpüsünü bərpa edib istifadə etmişdir.

Köç yolları Azərbaycanda daxili əlaqə yollarından biri olaraq aran və dağa köçüləndə istifadə edilirdi. Həmçinin oturaq həyat tərzi keçirən əhali köç yollarından istifadə edərək öz məhsullarını maldarlıq məhsulları ilə (ət, dəri, yun, yağ, pendir və s.) dəyişdirmək üçün yaylağa gedirdi.

Azərbaycanın Qərb bölgəsinin köç yolları Kür çayı üzərindəki keçidlərdən başlamaq şərti ilə, düzənlik ərazilərdəki torpaq yollarında davam edir, yaylaqlara çatdıqca dağ çığır yolları əvəzlənirdi. Qərb bölgəsinin köç yollarının Kür çayından keçməsi səbəbi ilə mal-qara və qoyunlar balaca qayıqlar vasitəsilə çaydan keçirilirdi. Buna görə də çayın üzərində gəmiçilər olurdu. Qərb bölgəsinin qışlaqları Qarayazı və Ceyrançöldə, yaylaqları Şahdağ və Murğuz silsiləsində yerləşirdi. XIX əsrin sonlarında Qazax və Yelizavetpol qəzaları köçərilərinin bir yerdə istifadə etdikləri yollar əsasən Yasamal, Zəyəm dərəsi, Kiran, Sarı yoxuş, Qoşa dəyirman yolları, Qızılbulaq yaylağına gedən yol və Zada yolları idi. Qərb bölgəsində yaylaqlardan istifadə edən kənd əhaliləri (Poylu, Salahlı, Kəsəmən və Qarabağlı) Ceyrançöl-Qədili keçidi—Annenfeld—Alman koloniyası—Morul kəndinə kimi müstəqil hərəkət edir, buradan Yasamal yolu ilə yaylaqlara köçürdü. Şuşa qəzasında 2 köç yolu var idi: Kür sahilləri—Əsgəran vadisi—Qırxqız yaylağı və Xaçın yolu—Əylisli—Şuşa kəndi—Kirs dağı. İkinci yoldan Cavanşir qəzası əhalisi də yararlanırdı.

Şirvan elatlarının köç yolları Küdrü qışlaqlarından Böyük Qafqaz yaylaqlarına qədər gedirdi. Köç yolları istiqamətləri bunlardır: Hərmidağ—Paşalı—Udulu—Yavannı dağı—Mərəzə—Hilmilli—Dibrar, Girdə-Pirsaat vadisi—Təsi kəndi—Sündüqozlu çayı—Dibrar, Kələqaya (Döymə yolu)—Ləngəbiz—Çarhan—Mərzəndigə—Kürdəmir—Astraxanka—Sarıdaş yaylağı (Dibrar), Gödəkambarə qışlağı—Kolanı—Göylər—Ortabulaq dərəsi—Şamaxı—Pirsaat vadisi—Çaylı kəndi—Kürdəmir—Astraxanka—Dibrar.

Muğan elatlarının yaylaq yerləri Savalan, Qaradağ və Talış dağları idi. Savalan yaylaqlarına gedən miqrasiya yolları Biləsuvar—Bağrovdağ—Ağ evlər—Gəlin yurdu—Xatınbulaq—Qaraşıran istiqaməti idi. Şahsevən elatları, xüsusilə Meşkin icmaları yaylaqlara köçərkən bu yollardan istifadə edirdi: Araz çayının aşağısı—Xoruzlu dağ silsiləsi—Bərzəng çayı, Ziyvə kəndi (Muğan)—Sambur çayı—Ləngəndən—Savalan, Qarasu çayının yuxarı axarı boyu, Göytəpə-Səfidağ mahalı—Talış dağları—Çiçəkli dağ silsiləsi.

Tarixi

Orta əsrlər

image
Hökmdar olmasına baxmayaraq, İran Azərbaycanı və Ermənistanda köçəri həyatı keçirmiş, Elxani Hülakü xan.

ХI-ХIII əsrlərdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir. Səlcuqlar dövründən bölgəyə gəlməyə başlayan köçəri oğuz tayfaları azərbaycanlıların mənşəyində əsas rolu oynamışdır.

Monqol xaqanlığının parçalandığı dövlətlərdə türk və monqol elementlərinin rahat birləşməsinin səbəbi ümumi köçəri irsi və Mərkəzi Asiyada min illik simbiozis idi. Təəccüblü deyil ki, islamı qəbul etdikdən sonra monqolların əksəriyyəti farslara deyil, mədəni cəhətdən daha yaxın olduqları türklərə assimilyasiya olunublar. Monqollardan sayca çox olan və müsəlman olan türkmənlər ortaq köçəri həyat tərzinə görə monqolları tez bir zamanda öz içlərində əritdilər. Monqol Elxani imperiyası dövründə hökmdar sülalə köçəri həyat tərzini tərk etməmişdir.

Müasir Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində yaxşı otlaqların olması səbəbi ilə monqollar, türklər və türkmən tayfaları monqol elxanları, teymurilər və türkmən padşahların dövründə burada yerləşmişdir. Daha sonra bu tayfalar azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur. Türklüyü və müsəlmanlığı qəbul edən monqollar türk dilində danışan, ancaq monqol tarixi yaddaşına malik bir qrup olmuş, İran Azərbaycanında və Şərqi Anadoluda köçəri həyatını davam etdirmişdir. Türk-monqol köçəriləri köçəri həyatın vacib funksiyası olan hərbi xüsusiyyətləri itirməmişdir.

XIII–XV əsrlərdə köhnə feodalların torpaqları tədricən köçəri tayfaların irsi başçılarının əlinə keçmişdir. Köçəri zadəganlar arasında tayfanın ayrı-ayrı hissələrinin böyükləri ağsaqqal adlandırılırdı. Ağsaqqallar maldarlıqda dölün başlanması, sürünün otlaması, dağa və arana miqrasiya məsələləri ilə bağlı öz fikirlərini deyir, məsləhət verirdilər.

Ağqoyunlu hakimi Qara Yuluq Osman bəy bir tərəfindən fars-İslam administrasiyasının əsasını inşa etməyə başlayarkən, bir tərəfdən də öz köçəri köklərinə, Mərkəzi Asiyadakı türk köklərinə güclü bağlılıq nümayiş etdirirdi. Bunun sübutu Osman bəyin öz ardıcıllarını oğuz irsinin gücünə hörmətlə yanaşmağa çağırması, bu zaman yasaqdan (yazılmamış qanunların ənənəvi məcmuəsi) sitat gətirməsidir. Osman bəy ardıcıllarına oturaq həyata keçməməyi tənbehleyirdi. Çünki, onun fikrincə, oturaq həyata keçmək "suverenlik, türklük və azadlığ"ın itirilməsi deməkdir. Monqol hökmdarı Çingiz xan da vaxtilə öz monqol ardıcıllarına oxşar bir mesajla xəbərdarlıq etmişdir. Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun dövründə (h.i. 1478-1490) Çingiz yasası (türklər və monqolların ənənəvi köçəri qanunları) ləğv edildi.

Səfəvilər dövründə oturaq əhalinin mövqeyinin zəifliyi köçərilərin oturaq həyata keçməsini yavaşladırdı. XVII və XVIII əsrlər ərzində bəzi tayfalar yarımköçəri həyat tərzinə keçir, həm əkinçiliklə məşğul olur, həm də yayda sürüləri ilə yaylağa köçürdü.

Əhməd bəy Cavanşirə görə Pənahəli xanın vaxtında (1747–1763) püsyan, qaraçarlı, cinli, dəmirçihəsənli, qızılhacılı, səfikürd, boyəhmədli saatlı, kəngərli və s. köçərilər Qarabağ xanlığına köçmüşdür. Xanlığın vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycanı yalnız köçəri tayfa qurumu olan elə görə bölürdü.

Müasir dövr

image
Azərbaycanlı köçəri

XIX əsr əvvəllərindən başlayan Rusiya hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın köçəriləri və elatları (yarımköçəri) ənənəvi otlaqlarını tərk etməyə məcbur edildilər. Bunun səbəbi satılmaq üçün əkilən kənd təsərrüfatı məhsullarının artması və oturaq əhalinin çoxalması (ermənilərin immiqrasiyası, İrandan türklərin və farsların gəlməsi, rusların məskunlaşması) idi. XIX əsrin sonunda köçərilər ancaq bəzi ərazilərdə qalmışdı. Lakin qaldıqları yerlərdə əhalinin 30-40 fazini təşkil edirdilər. Belə ərazilər Cavad qəzası (Bakı quberniyası, Muğan düzünə yaxın) və Qarabağın qərbi, dağlıq ərazilərindəki Şuşa və Cəbrayıl qəzaları idi.

XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində "tərəkəmə" sözü köçəri mənasında işlədilirdi. A. D. Yeritsov qeyd edirdi ki, "tərəkəmə" sözü xüsusi bir milliyyət və ya tayfanı ifadə etmək üçün istifadə edilmir, bütün köçəri Azərbaycan türklərinə aid edilirdi. Onun Qazax qəzasında qeyd etdiyi və digər qəzalarda da qeydə alınan tərəkəmə (köçəri) tayfalar bunlar idi: ayrımlı, bayat, qədirli, qaraqoyunlu, qaraxanlı, kəngərli, salaxlı, sofulu, tatlı. N. A. Abelova görə, yerli əhali köçəri tayfaları (Göyçay və Şamaxı qəzası azərbaycanlıları) tərəkəmə və ya köçəri adlandırırdı.

Azərbaycan milli kimliyi ortaya çıxmazdan əvvəl yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-tayfa münasibətlərinin qalıqlarını qoruyub saxlayan sakinlər özlərini tayfa və ya əcdad mənsubiyyətinə görə (avşarlar, təkəllər, kəngərlilər, ayrumlar və s.) adlandırırdılar. Sovet Azərbaycanında 4 köçəri qrup (ayrımlar, padarlar, şahsevənlər, qarapapaqlar) mövcud idi. Ayrımlar Azərbaycanın qərbində, şahsevənlər isə Azərbaycanın cənubunda, İran sərhədi boyunca yaşayırlar.

Saxurların yaylaqlarının Dağıstanda, qışlaqlarının Azərbaycanda olması Saxur-Azərbaycan ikidilliliyinə (saxurların öz dilləri ilə birlikdə Azərbaycanda dilində də danışması) səbəb olmuşdur. Rus-isveçli zabit İvan Gerber Muğanda qış aylarında məskunlaşan köçəri ərəblərin "qarışıq türk-ərəb dilində" danışdığını qeyd etmişdir.

Qarabağ

image
Cıdır düzündə azərbaycanlıların şənliyi

Türk köçərilərinin XI əsrdə Cənubi Qafqaza gəlməsindən başlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər Qarabağın dağlıq hissəsi onlar üçün yaylaq rolunu oynamışdır. Bu tayfalar ilin isti keçən 4-5 ayını burada keçirmiş və ərazi onların olmuşdur. Bu tayfalar qışı Mil-Qarabağ düzlərində keçirirdi. Beləliklə, Dağlıq Qarabağın köçəri türk və oturaq erməni əhalisi əsrlər boyunca birlikdə yaşamışdır. Bu köçərilərin nəslindən gələn azərbaycanlılar Qarabağa tarixi hüquqları olduğunu və buranın onların ata yurdu olduğunu fikirləşirlər.

1593-cü il və 1727-ci illərə aid Osmanlı müfəssəl dəftərləri tarixi Dağlıq Qarabağda (Xaçın, Dizak, Vərəndə, Gülüstan) bir çox türk-Azərbaycan köçəri tayfalarını, aran Qarabağda isə onlarla köçəri tayfalarını qeydə almışdır. Rus etnoloqu Anatoli N. Yamskov qeyd edir ki, aranda yaşayan tayfalar yayda Qarabağ düzünün otlaqlarından bölgənin dağlıq hissəsinə köçür və yay mövsümündə orada qalırdılar. Bu ənənə köçəri çobanların bölgəyə nüfuz etdiyi dövrdən başlamış, XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir.

XX əsrin əvvəllərində Zəngəzur Şərqi Zaqafqaziya, İrəvan quberniyası və Naxçıvanı birləşdirən strateji dəhliz idi. 1916-cı ildə burada 120 min müsəlman və 101 min erməni (yayda Zəngəzurun dağlıq rayonlarının otlaqlarına köçən, düzənlik Qarabağın azərbaycanlı çobanları istisna olmaqla) yaşayırdı. Müsəlmanların əhəmiyyətli bir hissəsi qıraq ərazilərdə kompakt şəkildə məskunlaşmışdı. Erməni tərəfinin təklif etdiyi Zaqafqaziyanın inzibati-ərazi islahatı layihəsinə görə köçərilər istisna olmaqla 88 min erməni və 46 min müsəlmanın yaşadığı mərkəzi Zəngəzurun digər qıraq ərazilərdən ayrılması nəzərdə tutulurdu.

Qarabağ köçəriləri çobanlıqla məşğul olduqlarına görə yaşayışları Qarabağın dağlıq hissələrinin yüksək dağ otlaqlarından asılı idi. Onlar yayda buralara dırmaşır, yerli əhalinin ərazisindən keçirdilər. Qarabağın düzənlik və dağlıq hissələrinin Azərbaycan və Ermənistan arasında bölünməsi azərbaycanlı köçərilərinin yay otlaqlarından məhrum olması demək idi. Ermənistan tərəfinin təklif etdiyi həll yolları — Azərbaycanın çöllük bölgələrində suvarma işlərinin təşkili, Azərbaycanın şimalında yeni otlaqlara köçmə və ya köçərilərin "erməni" Qarabağında otlaqlardan istifadəsini nəzərdə tutan xüsusi dövlətlərarası müqavilə imzalanması Azərbaycan tərəfi üçün məqbul deyildi.

Xosrov bəy Sultanovun 21 iyun 1919-cu il hesabatına görə, ermənilərin Dağlıq Qarabağda dağ keçidlərini tutmasına görə, 150 min mal-qarası olan 10 min müsəlman köçərinin yay otlaqlarına çıxışı yox idi. Sultanov 10 minlərlə insana olan vəzifə borcunu yerinə yetirmək üçün hökumətdən icazə tələb edirdi. 1922-ci ildə Qəzənfər Musabəyovun hesabatına görə, 4 il boyunca Azərbaycan–Ermənistan müharibəsi (1918–1920) səbəbi ilə köçərilər yay otlaqlarından istifadə edə bilməmiş, bu, bir çox insanın və mal-qaranın malyariyadan ölməsinə gətirib çıxarmışdır.

Yaşayış məskənləri

image
İranda şahsevən çadırı

Elatların (yarımköçərilərin) istifadə etdiyi müvəqqəti yaşayış məskənlərinə oba, şenlik, sığırxana, yataq, binə, yurd, düşərgə, qışlaq, dəkkə, dəngə, yaylaq və s. daxil idi. Alaçıqların qurulması zamanı ortada tayfa başçısı və ya oba ağsaqqalının, onun ətrafında yaxın qohumların, qıraqlarda isə muzdla tutulmuş çobanların, kasıb ailələrin alaçıqları yerləşirdi.

Oba maldarlıq təsərrüfatının qışlağa və yaylağa köçməsi ilə əlaqədar yaranmış, kiçik vahidlərə — dəngələrə bölünmüş, otarası adlanan mərzlərlə bir-birindən ayrılmışdır. XIX əsrdə oba həm maldarlar, həm də oturaq əhali tərəfindən istifadə edilsə də, getdikcə daimi yaşayış məskəninə — kəndə çevrilmişdir.

XIX əsrin II yarısında N. A. Abelov qeyd edirdi ki, ayrı-ayrı nəsil və qrupların (tirə, oymaq) məskun olduğu köçəri icmalar müsəlmanlar tərəfindən şenlik olaraq adlandırılırdı. Şenlik nisbətən obadan balaca olurdu.

XIX əsrdə Azərbaycanın dağlıq bölgələrindəki kəndlərin çoxunda mövcud olan binə təsərrüfat tikilisi (yataq, tövlə, pəyə, xalxal, at damı və s.) idi. Binə genişləndikcə burada yaşayış evləri tikilir, bura getdikcə daimi yaşayış məntəqəsi olurdu. Binə burada ilk məskunlaşmış adamın, ya da maldar təsərrüfat sahələrinin adı ilə adlandırılırdı (Qasımbinəsi, Malbinəsi, Qoyunbinəsi və s.).

Maldar elatlar ilin 8–9 ayını qışlaqda, 3–4 ayını isə yaylaqda keçirirdi. Qışlaqlar digər yaşayış məskənləri ilə müqayisədə daimiliyi ilə fərqlənir, kənd həyatına keçidin son mərhələsi hesab edilirdi. Azərbaycanda Böyükqışlaq (Tovuz), Köhəqışlaq (Laçın), Qışlaq (Laçın), Köhəqışlaq (Qazax), Düzqışlaq (Qazax), Yayqışlaq (Daşkəsən), Günqışlaq (Zəngilan), Aydınqışlaq (Qəbələ), Başqışlaq (Goranboy) kəndləri bunun misalıdır.

Köçərilərin alaçıq və dəyələrdə qaldığı yaylaqlar isə su mənbələrinə yaxınlığa, qohumluq münasibətlərinə görə seçilirdi. Qohum ailələrin bir neçə il dalbadal qaldıqları yaylaqlar ailə başçısının, həmçinin köçərilərin gəldiyi kəndlərin adları ilə adlanırdı (Əmirəhmədin yurdu, Nəbi yurdu, Eldar yaylağı və s.).

Müvəqqəti yaşayış evləri

Azərbaycanda yaylaq vaxtı istifadə edilən evlər alaçıq, coma, dəyə, muxuru, qarakeçə, dünnüklü ev, kolux, mağardəyə və s.-dir. Bunlar arasında dəyə (Şirvanda qarakeçə adlanır) və alaçıq daha çox istifadə edilmişdir. İkisinin arasında ölçü və möhkəmlik fərqi var. Dəyənin ölçüsündən asılı olaraq onun quraşdırılmasında 30–50 çubuğa, 4–6 keçəyə (qəlib) ehtiyac duyulur. Keçə "həllac" adlı bacarıqlı ustalar tərəfindən düzəldilir.

Məşğuliyyət

image
image
Xalça toxuma və yunun daranması

XVII–XVIII əsrlərdə Azərbaycanda inkişaf edən dəvəçilik köçmə maldarlar tərəfindən geniş istifadə edilmişdir. Qoyunçuluğun inkişafı dəvəyə tələbatı artırmışdır.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda köçmə və yarımköçəri maldarlar arasında xırdabuynuzlu heyvan vacib rol oynayırdı. Bu köçəri əhali əsasən qoyunçuluqla dolanırdı. XIX əsrin sonlarında qoyunçuluq sahəsində yaşanılan tənəzzül köçmə və yarımköçəri maldarlıqla dolanan əhalinin bir qisminin tədricən oturaq həyata keçişi ilə izah edilir.

Elatlar arasında gəlin seçilərkən onun toxuculuq məharətləri xüsusilə nəzərə alınırdı. Qışlaq və yaylaqlar arasında hərəkət edən elat məişəti üçün toxuculuqda istifadə edilən yer hanası ən uyğun dəzgah növü idi. Qılınc adlanan hissəsi istisna olmaqla yer hanasının qalan hissələrini budaqlar və əşyalar ilə əvəz etmək mümkün idi.

Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan baharlıların Fars ostanı qrupu 1860-cı ilə qədər köçəri həyat tərzi keçirmiş, qətliamlara görə insan sayı azaldığından tayfa əhalisi sayının uzun mövsümi miqrasiyalara uyğun olmadığına qərar verilmişdir. Baharlılar qışlaqlarında yerləşmiş, əkinçilik və maldarlıqdan, həmçinin quldurluqdan gələn gəlirlə dolanmağa başlamışdılar.

Mədəniyyət

image Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyəti

Azərbaycanın maddi mədəniyyəti əsrlər boyunca davam edən simbiozun, yerli elementlərin və köçərilərin töhfələrinin incə birləşməsinin nəticəsidir.Azərbaycan xalçalarında qoyun ve keçi təsviri müəyyən tayfanın köçəri keçmişi ilə əlaqəsini göstərir.

İran Azərbaycanında köçəri ilə kəndli arasında isə dialektdə, dini inanc və vərdişlərdə, şifahi ədəbiyyatda, insan həyatının müxtəlif dövrlərinə aid mərasimlər kimi adət-ənənələrdə kiçik fərqlər var. Əslində, regional Azərbaycan türk ləhcələrinin sistematik müqayisəsi dərc edilməsə də, bəzi cəhətlərdən, məsələn, sait ahəngində, İran Azərbaycanında yaşayan köçəri şahsevənin oturaq türkdilli (tat) qonşularına nisbətən "daha təmiz" türkcə danışdığına dair sübutlar var.

Azərbaycanda ziyanlıq adlandırılan qarşılıqlı yardım forması kənd icmalarında formalaşsa da, kasıblaşma ilə əlaqədar olaraq elat əhaliyə də keçmişdir. Azərbaycan türklərinin məhərrəmlik adətlərini araşdıran İvar Lassi Azərbaycandakı pirləri Türküstan köçəriləri tərəfindən istifadə edilən günbəz-çadırlara bənzətmişdir. O, pirlərin formalarının və yuxarı hissələrindəki deşiklərin köçəri türklərin memarlığının qorunub-saxlanmasının bir sübutu olduğunu qeyd etmişdir.

Azərbaycan köçəri rəqsi pastoral oyun elementlərini əks etdirir. Köçəri xoreoqrafiyasındakı totemizmlə bağlı, heyvanlara məxsus hərəkətlər və vərdişlər rəqsin arxaik təbiətini göstərir. Müasir dövrdə Azərbaycanın yerli icmaları və köçəriləri arasında klassik Avropa və Asiya döyüş sənətlərindən təsirlənmiş yerli güləş ənənələri mövcuddur.

Ədəbiyyat

image Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı
image
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası

Azərbaycan aşıq sənəti poetika, hekayə danışma, rəqs və vokal instrumental musiqinin vəhdətidir, ozan ənənəsinin davamıdır. Köhnə dövrlərdə ozan, sonralar uyğur-monqol təsiri ilə bəxşi və nəhayət islam mədəniyyəti təsiri ilə aşıq adını daşıyan şair-çalğıçılar köçəri qədim oğuzlar arasında xalq ədəbiyyatı ənənəsini yaşada bilmişlər. Monqol işğalından sonra İran və Cənubi Qafqaz ərazilərinə oğuz tayfalarının gəlməsi bu ənənələrin daha da güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Köçəri həyatının bütün İran, İraq və Şərqi Anadolu Oğuzları arasında güclü olması köhnə rəvayət və ənənələrin canlılığı və təmizliyinə geniş şəkildə təsir etmişdir.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı köçəri oğuz bahadırlarının ələ keçirdikləri Qafqaz torpaqlarında "kafirlərə qarşı" verdikləri müharibələr haqqındadır. Onun mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb. Dastanın son forması XV əsrdə müasir Azərbaycan ərazisində yazıya alınmışdır. Dastanın Drezden əlyazması azərbaycan dilində, Vatikan əlyazması isə Anadolu türkcəsindədir.

Sayaçı sözləri Azərbaycan köçəri türkünün ən parlaq ədəbi yaradıcılığının bir nümunəsidir. Tərəkəmə qışda və payıza doğru kənd-kənd gəzərək sayaçı sözləri ilə maldarların ruhunu oxşayar, əvəzində onlardan un, pendir, buğda, arpa, quzu və s. toplayardı. Sayaçı sözləri köçərilər tərəfindən səadət və ya qut sayılmaqdadır.

Sənətkarlıq

XVII əsr Azərbaycan şairi Rüknəddin Məsud Məsihinin "Vərqa və Gülşa" poemasında boyanmış keçədən çadırların bəzənməsi üçün istifadə edildiyini qeyd etmişdir. XIX əsr–XX əsrin əvvəllərində keçə alaçıq və dəyələrin üstünün və yanlarının örtülməsində tətbiq edilirdi. Qara keçə və qəlib alaçıq və dəyələrin üstünün örtülməsində, döşənməsində, qapı keçəsindən isə qapıların örtülməsində istifadə edilirdi. Elatlar arasında yük keçəsi geniş yayılmışdır, hansı ki, yağışdan və toz-torpaqdan yüklərin qorunması üçün tətbiq edilirdi.

Təpmə keçədən hazırlanan məhsul olan qəlibin "baş qəlib", "yan qəlib", "qənşər qəlib" kimi növləri olmuşdur. Bir alaçığın üstünü örtmək üçün 6 qəlibə ehtiyac var idi (baş qəlib). Alaçığın qarşısına isə "qənşər qəlib" vurulurdu. Bir alaçıqa tətbiq edilən ümumi qəlib sayı 12–13 idi. Təpmə keçədən düzəldilən saçaqsız, həmçinin tikili yapıncı isə elatlar, çobanlar, yoxsul adamlar tərəfindən istifadə edilirdi.

Maldar elatların paltarı olan geyinmə kürk 4–5 qaba aşılanmış qoyun dərisindən hazırlanır, bəzəksiz olurdu. Keçədən hazırlanan, kişi üst geyimi xillik mövsumi geyim forması olaraq yayılmışdı. Boğazdı (uzunboğaz çəkmə) varlı elat kişiləri arasında dəbdə idi.

Ata rahat minmək və köç yolunda rahat gəzmək üçün elat qadınları qatma (hörmə ip) vasitəsilə badışı (ayaqlığı olmayan toxunma corab) taylı tumanın balaqları içərisində olmaqla bağlayardılar. Şirvanın elat qadınları at minmədə və yağışlı havada rahat olmaq üçün geniş tumanın arxa ətəyini parçanın arasından gətirib qabaq hissəyə sancmaqla süni cürbalaq tuman düzəldərdilər. Varlı elat qadınları səfərə çıxarkən uzunboğaz çəkmə geyərdi.

Köçmə maldarların həyatında dəri qabları əvəz edilməz yer tuturdu.

Qida

image Əsas məqalə: Azərbaycan mətbəxi
image
Tərəkəmə festivalı. Ağsu

Dağlıq ərazilərdə yaşayan maldar elatların qidasında ət-süd yeməkləri bitki mənşəli yeməklərə nisbətən daha çox olurdu. Onlar arasında ətin qovurma üsulu ilə saxlanması yayılmışdı. Elatlarda tikə kabab, lülə kabab, sac kabab, basdırma kabab, tavakabab, soyutma, kələpır, pörtləmə, içalat qovurması, doldurma, qızartma, yəxni, bozbaş, piti, buğlama, daş kababı, tor kababı geniş yayılmışdı.

Sac çörəklərinə üstünlük verilirdi. Elatların xarakterik yeməyi suluq köçmə və sağılan süddən hazırlanan bulama idi. Nahar yeməyi süd məhsulları (qatıq, pendir, şor, atlama), bəzən isə isti xörəklərlə qurtarırdı.

Xalq təqvimi

image Əsas məqalə: Azərbaycan təqvim inancları
image
Tərəkəmələr səməni yığımı zamanı. Rusiya imperiyası poçt kartı

Qarayaz dövrü yarımköçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün asan keçmirdi. "Novruz günü yaz olar, 40 kötük də az olar", "Bayramdan sonra 40 kötük yanar" məsəllərinin bu dövrlə əlaqədar deyildiyi fikirləşilir. Elatlar Qarayaz dövrünü "yatar-durmaz", "gedər-gəlməz", "davardoymaz" adlanırdırırdılar. "Davardoymaz" adı otun az olması ilə əlaqədar olaraq mal-qaranın doya bilməməsi ilə əlaqədardır. "Yatar-durmaz" adının mənası isə kökəlməmiş mal-qaranın halsız olması, yatdığı yerdən dura bilməməsi ilə bağlıdır.

Otun azlığına görə Qarıborcu dövründə köçəri maldarlar öz ehtiyatlarını (ərzaq, un, saman) qorumalı, çölə çıxmamalıdırlar. Belə bir məsəl vardır: "Qarayaz hirslənsə, 40 şələ odun və 40 çuval saman lazımdır". Bu haqda ifa edilən "Qarı ilə martın deyişməsi" mahnısına görə mart ayı çox sərt keçirdi, çovqun qopurdu. Belə vaxtlarda elat camaatı cənub yamaclarını qarlı görüb narahatlıqlarını ifadə edərdi.

Quyruqdoğdu dövründə elatlar qoyunlarını arxacda və ya təpənin arxasında yatırır. Bunun səbəbi ulduzun işıqlarının heyvanlara düşməməsidir. Elat inamına görə, ulduzların işığı heyvanların tükünü tökür. Azərbaycan xalq təqvimində quyruqdoğdu dövrü "quyruqdondu" da adlandırılır. Bunun izahı ondadır ki, bu dövrdə yaylaqlarda çobanlar quyruq əridib çöldə saxlayırlar. Əgər sonrakı gün quyruq donubsa, dağlarda soyuq hava başlayır və istinin dövrü bitir.

Elqovan dövrü yaylaqda qalanları arana qovduğu üçün belə adlandırılmışdır. "Elqovan gəlib, köçmək vaxtıdır" – deyimi burdan gəlir. Yaylaqdan arana köç zamanı, alaçıq və ya dəyəni sökəndə şirnilərdən ibarət xonça hazırlanır. Xonça 3 dəfə çadırın ətrafında fırladılır, əvvəl şirni atılar, sonra da onun üstünə su səpilər.

Elat əhali tərəfindən qoçların sürüyə buraxıldığı dövr "Qoçqarışan" adlandırılır. Maldarlar bu zaman dölün qışın son ayına düşməsini nəzərə alırlar. Qoçlara baxış keçirilir, qoç döyüşü keçirilərək ən yaxşı qoç sahiblərinə hədiyyələr verilir. Daha sonra qoçlar sürülərə buraxılır. Sürüdən ağ qoyun ayrılıb qoçun yanına gələrsə, qış qarlı və soyuq olacaq, ala qoyun gələrsə, qış soyuq keçməyəcək, qara qoyun gələrsə, mülayim olacaq.

İran azərbaycanlılarında

İran azərbaycanlılarında Dağa köçdü, Dağa köçmə, Çoban bayramı, Quzu günü, Qoyunçular günü, Ot köçü, Qoç günü adı ilə mərasimlər keçirilir, şənlik edilir.

  • Quzu günü. Qoyun sürüsündəki ilk doğumdan sonra icra edilirdi. Çobanlar rəqs edib mahnı oxuyar, yarışlar keçirilərdi.
  • Qoç günü. Yaylaqlara köçmədən on gün əvvəl keçirilirdi. Baş çoban və ya obabaşı tərəfindən gənclərə nəsihətlər verilirdi. Qoçlar müxtəlif rəngli yunlarla bəzədilir, boyunlarına zınqırov asılırdı.
  • Ot köçü. Əkinçi işlərinin və kənd işlərinin bitməsi münasibətilə keçirilirdi. Bu ənənəvi müvəqqəti köç zamanı qocalar, uşaqlar, mal-qara yaylağa aparılır.

Gürcüstan azərbaycanlılarında

Gürcüstanda Dmanisinin Armudlu kəndində azərbaycanlı köçərilərin dağdan düzlüyə qayıtdığı dövrdə, 26 iyulda Elat bayramı qeyd edilir. Bu zaman çadırlar qurulur, atların yarışı keçirilir, çörək hazırlanır. Yay mövsümündə arıçılar da yaylağa çıxır. Çünki xüsusi güllər yuxarıda, sərin yerlərdə yetişir.

Mədəniyyətdə təsviri

  • Abdulla Şaiqin "Köç" əsərində elat həyatı, xalq məişəti, yaylaq qonşuları, əyləncə və oyunları, yaylaqlara məhəbbət təsvir edilmişdir. Əsərin "Yaylağa köçməyimiz", "Oba", "Kərim baba və Ayrım qızı", "Pələng ovu", "Sümsü" adlı hissələri vardır.
  • Lüdviq Knit 1940-cı ildə "XVIII əsrdə Dağlıq Qarabağda yaylağa enmək" adlı rəsm çəkmişdir.
  • 2012-ci il məhsulu olan "Çölçü" filmi köhnə dünyada, çöl həyatı yaşayan bir oğlandan və onun müasir dünyanı təmsil edən qızla qarşılaşmasından bəhs edir.

Beynəlxalq əlaqələr

image
Xınalıq kəndinin atlı sakinləri

Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil olan bu irs nümunələri "Köçərilər" və ya "Köçərilik" mövzusunda qeyd edilmişdir: 1) Azərbaycan aşıq sənəti, 2) Dədə Qorqud irsi, dastan mədəniyyəti, nağılları və musiqisi, 3) Qarabağ atı ilə oynanılan Çovqan atüstü oyunu, 4) Lavaş hazırlanması və paylaşılması mədəniyyəti. 2018-ci ildə Azərbaycanın köçəri rəqsi Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqslərinin tərkib hissəsi olaraq, UNESCO-nun təhlükə altındakı qeyri-maddi mədəni irsi seçilmişdir.

2023-cü ildə xınalıqlıların mədəni mühiti və köç yolu UNESCO Dünya irsi olaraq qeydiyyata alınmışdır. Bu mədəni mühitə Azərbaycanın şimalında dağlıq Xınalıq kəndi, Böyük Qafqaz dağlarında yaylaqlar və kənd təsərrüfatı əraziləri, mərkəzi Azərbaycandakı düzənlik ərazilərdə qışlaqlar və onları əlaqələndirilən 200 kilometrlik köç yolu daxildir. Xınalıq sakinlərinin yarımköçəri həyat tərzi və mədəniyyəti yaylaqlar və qışlaqlar arasında mövsumi miqrasiya ilə xarakterizə edilir. Bu köç şəbəkəsinə müvəqqəti otlaqlar və düşərgələr, türbə və məscidlər daxildir.

Azərbaycan Macarıstanda keçirilən Böyük Hun-Türk Qurultayının iştirakçısıdır. Azərbaycan qədim xalq çalğı alətləri ansamblı 2014-cü ildə keçirilən tədbirdə iştirak etmişdir.

Dünya Köçəri Oyunları

  • I Dünya Köçəri oyunları. Azərbaycan oyunlarda iştirak etmişdir. Zorxana döyüş sənəti üzrə yarış keçirilməsə də, bu idman oyunu müsabiqədə sərgilənmişdir.
  • II Dünya Köçəri oyunları. Azərbaycan opera ifaçısı Fidan Hacıyeva, opera müğənnisi Ələsgər Əliyev və “Muğam trio” qrupu oyunlar çərçivəsində keçirilən mədəni tədbirlərdə iştirak etmişdir.
  • III Dünya Köçəri oyunları. Azərbaycan kəmər güləşi, pəhləvan güləşi, qol güləşi üzrə gümüş və bürünc medallar qazanmışdır. Yakutiyanın milli idman növü olan mas-reslinq üzrə Azərbaycan 2 gümüş və 1 bürünc medal qazanmışdır.
  • IV Dünya Köçəri oyunları. Azərbaycan komandası alış güləşi (2 növdə), kəmər güləşi, mas-restlinq, koreş, aşırtmalı aba güləşi, qapışmalı aba güləşi, pəhləvan güləşi, milli oxatma, yağlı güləş, kuraş, Qazax güləşi oyunlarında iştirak etmişdir. Azərbaycan oyunlar zamanı "Şuşa" sərgisini və Azərbaycan çadırını təqdim etmişdir. Müxtəlif çadırlarda Azərbaycan mədəni irsi, sənətkarlıq nümunələri və mətbəxi təqdim edilmişdir. Xalçaçı Nazilə Əbilova, dəri üzrə rəngkar Pərvanə Eyyubova burada iştirak etmişdir. Oyunların açılış mərasimində “Səma” rəqs ansamblı, oyunları yekunlaşdıran tədbirdə F.Əmirov adına Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı və "Cəngi" estrada və folklor ansamblı iştirak etmişdir.
Say İl Ev sahibliyi edən ölkə Şəhər Azərbaycanın iştirakçı komandası Azərbaycanın qazandığı medallar
image
image
image
image
I 2014 image Qırğızıstan Çolpon-Ata 0 0 0 0
II 2016 image Qırğızıstan Çolpon-Ata 9 yarış növü üzrə 38 idmançı, 5 məşqçi və 6 hakim 4 4 7 15
III 2018 image Qırğızıstan Çolpon-Ata 1 6 8 15
IV 2022 image Türkiyə İznik 5 8 8 21
V 2024 image Qazaxıstan Astana
Cəmi (ilk 4 tədbir) 10 18 23 51

Həmçinin bax

  • Naxçıvanın köç yolları

İstinadlar

  1. Иля́ты. Иля́ты // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1961—1976.
  2. Илят // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  3. Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — , 9785020167612. səh 3.
  4. Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 26–27. — .
  5. R. Tapper. AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture 2023-09-24 at the Wayback Machine // ENCYCLOPÆDIA IRANICA. — 1988. — С. 234–238.
  6. АСЭ, 1981
  7. Бунятов Т. А. Из истории хозяйства в древнем Азербайджане // КСИИМК. — М., 1957. — Вып. 67. — С. 37.
  8. Алиев В. Г. Культура эпохи средней бронзы Азербайджана. — Б.: Элм, 1991. — С. 133.
  9. Cevat Heyet. "Azerbaycan'ın Türkleşmesi ve Azerbaycan Türkçesinin Teşekkülü". Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Noyabr, 2004. (#accessdate_missing_url)
  10. Togan, 1981. səh. 256
  11. Atwood, Christopher Pratt (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire. New York, NY: Facts On File. . page 226, 231.
  12. Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Научный редактор aкадемик АН Азерб. ССР А. В. Саламзаде. — Б.: Элм, 1983.
  13. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 333-335
  14. "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". 2013-03-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-12-14.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Говоря о возникновении азербайджанской культуры именно в XIV-XV вв., следует иметь в виду прежде всего литературу и другие части культуры, органически связанные с языком. Что касается материальной культуры, то она оставалась традиционной и после тюркизации местного населения. Впрочем, наличие мощного пласта иранцев, принявших участие в формировании азербайджанского этноса, наложило свой отпечаток прежде всего на лексику азербайджанского языка, в котором огромное число иранских и арабских слов. Последние вошли и в азербайджанский, и в турецкий язык главным образом через иранское посредство. Став самостоятельной, азербайджанская культура сохранила тесные связи с иранской и арабской. Они скреплялись и общей религией, и общими культурно-историческими традициями

  15. Field Listing :: Ethnic groups 2019-01-06 at the Wayback Machine (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
  16. "Azerbaijan". Encyclopædia Britannica. November 15, 2019 tarixində . İstifadə tarixi: October 22, 2020.
  17. István Vásáry. The role and function of Mongolian and Turkic in Ilkhanid Iran // Turcologia.
  18. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1958. — 390 с. səh 190
  19. Петрушевский, 1949. səh. 36
  20. Durand-Guédy, 2010. səh. 376-377
  21. Петрушевский, 1949. səh. 51-52
  22. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 93
  23. . Turks, Turks and türk Turks: Anatolia, Iran and India in Comparative Perspective // ; McClary, Richard Piran (redaktorlar ). Turkish History and Culture in India: Identity, Art and Transregional Connections. Brill. 2020. səh. 72-73.
  24. Lane, George (2016). "Turkoman confederations, the (Aqqoyunlu and Qaraqoyunlu)". In Dalziel, N.; MacKenzie, J.M. (eds.). The Encyclopedia of Empire. pp. 1–5. doi:10.1002/9781118455074.wbeoe193. .
  25. Петрушевский, 1949. səh. 182
  26. Ахмедбек Джаваншир. История Карабахского ханства (с 1747 по 1805 годы). — Баку. 1961, с. 71
  27. Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 72–73.
  28. Altstadt, 1992. səh. 35
  29. Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 26–27. — .
  30. Golden, 1992. səh. 385-386
  31. James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — , 9780313274978.
  32. Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre. page 290–291, 293.
  33. Richard Tapper. Frontier Nomads of Iran: A Political History of the Shahsevan. Cambridge University Press, 1997; p. 103
  34. Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani İrəm 2012-02-08 at the Wayback Machine. Ziya Bünyadovun tərcüməsində. Bakı: 1991, s. 21
  35. Olcott, M.; Malashenko, M. Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт (Анатолий Ямсков) [The Traditional Land-use of the Nomads of Historical Karabakh and the Modern Armenian-Azerbaijani Ethno-territorial Conflict (by Anatoly N. Yamskov)] // Фактор этноконфессиональной самобытности в постсоветском обществе [The Factor of Ethno-confessional Identity in the Post-Soviet Society]. Московский Центр Карнеги (The Moscow Center of Carnegie). 1998. 179–180. ISBN . January 13, 2023 tarixində . İstifadə tarixi: October 22, 2020. This seasonal coexistence in the mountains of historical Karabakh with a sedentary Armenian population and a nomadic Turkic one, as well as some Kurdish, completely assimilated by Azerbaijanis in the 19th–20th centuries, arose a long time ago, simultaneously with the great movement of nomadic pastoralists into the plains of Azerbaijan.”

    Указанная ситуация сезонного сосуществования в горах исторического Карабаха оседлого армянского и кочевого тюркского населения, а также частично и курдского, полностью ассимилированного азербайджанцами в XIX—XX вв., возникла очень давно, одновременно с массовым проникновением кочевых скотоводов на равнины Азербайджана.
  36. Yamskov, A. N. "Ethnic Conflict in the Transcausasus: The Case of Nagorno-Karabakh". Theory and Society (October 1991 tarixində nəşr olunub). 20 (5, Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union). June 22, 2014: 650 – JSTOR vasitəsilə. The Azeri conception of Karabakh as an inseparable part of Azerbaijan is based on other considerations than the oblast's ethnic composition. The Armenians have resided in Karabakh for a long time, and they represented an absolute majority of its population at the time that the autonomous oblast was formed. However, for centuries the entire high mountain zone of this region belonged to the nomadic Turkic herdsmen, from whom the Khans of Karabakh were descended. Traditionally, these direct ancestors of the Azeris of the Agdamskii raion (and of the other raions between the mountains of Karabakh and the Kura and Araks Rivers) lived in Karabakh for the four or five warm months of the year, and spent the winter in the Mil'sko-Karabakh plains. The descendants of this nomadic herding population therefore claim a historic right to Karabakh and consider it as much their native land as that of the settled agricultural population that lived there year-round.
  37. Ali Sinan Bilgili. "Azerbaycan Türkmenleri Tarihi". 7 (Türkler). 2002: 22–43. October 8, 2020 tarixində . İstifadə tarixi: October 20, 2020.
  38. Nəcəfli, Tofiq. Gəncə-Qarabağ əyalətinin icmal dəftəri [The Ottoman Short Register of Ganja-Karabakh eyalet, original text]. Bakı: Çaşıoğlu. 2010. 6–13.
  39. Gəncə-Qarabağ vilayətinin müfəssəl dəftəri [Ottoman Survey Register of Ganja-Karabakh vilayet, Azeri translation)]. Baku: Şuşa. 2000. 3–24.
  40. Yamskov, A. N. "Ethnic Conflict in the Transcausasus: The Case of Nagorno-Karabakh". Theory and Society (October 1991 tarixində nəşr olunub). 20 (5, Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union). June 22, 2014: 650 – JSTOR vasitəsilə.
  41. Ямсков, 1998, с. 181
  42. Hovannisian, 1971, p. 86.
  43. Arsene Saparov. From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh. — 2014. — С. 33. — 216 с. — .
  44. Hovannisian, 1971, p. 81–82
  45. Hovannisian, 1971, p. 194.
  46. К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы. — Баку, 1989. — С. 115–116.
  47. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 23-26
  48. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 35
  49. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 76-78
  50. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 277-278
  51. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 228-229
  52. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 446
  53. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 435
  54. Encyclopaedia Iranica. "BAHĀRLŪ". 2022-01-23 tarixində .
  55. XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". . 2016-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-11-27.
  56. Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 16–19, 188 —
  57. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 75
  58. I. Lassy, The Muharram Mysteries among the Azerbaijan Turks of Caucasia, Helsingfors, 1916. page 184.
  59. Алекперова А. М. Хороводные танцы "яллы" Нахичеванской зоны. — Б., 1994. — 24 с.
  60. Martial arts of the world. Volume One: A–Q, 2001. səh. 341
  61. C. F. Albright. ʿĀŠEQ (англ.) // Encyclopædia Iranica. — 2011. — Vol. II. — P. 741–742
  62. Köprülü, 2000. səh. 27-28
  63. Мелетинский Е. М. Огузский эпос "Китаб-и дэдэм Коркут" // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588–590.
  64. Якубовский А. Ю. ""Китаб-и Коркуд" и его значение для изучения туркменского общества в эпоху раннего средневековья" // Книга моего деда Коркута. — М-Л.: Издательство АН СССР, 1962.
  65. Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — . (азерб.)
  66. А.Caferoğlu. "AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI" (PDF) (türk). 2021-02-13 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-27.
  67. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 440-443
  68. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 153-155
  69. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 165
  70. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 115
  71. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 120
  72. Azərbaycan etnoqrafiyası, I cild, 2007. səh. 419
  73. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 256
  74. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 192
  75. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 239
  76. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 221
  77. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 206
  78. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 228-229
  79. Azərbaycan etnoqrafiyası, II cild, 2007. səh. 242
  80. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 424-426
  81. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 433-434
  82. Azərbaycan etnoqrafiyası, III cild, 2007. səh. 435
  83. Ənvər Uzun. "GÜNEY AZERBAYCAN HALK RİTÜELLERİ" (az.). FOLKLORŞÜNASLIQ MƏSƏLƏLƏRİ.
  84. Gulnur Kazimova. "Georgia's Azerbaijani nomads: 'Our people have been humiliated'" (ingilis). OC media. 26 July 2017. 2024-03-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-17.
  85. Baba Babayev. Abdulla Şaiqin nəşr yaradıcılığı (monoqrafiya). Bakı: "Avropa" nəşriyyatı, 2018,- 152 səh. İstinad səhifələri: 27, 33
  86. "Azerbaijan - Information related to Intangible Cultural Heritage". ich.unesco.org (ingilis). 2021-12-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-05-13.
  87. "Yalli (Kochari, Tenzere), traditional group dances of Nakhchivan". unesco.org (ingilis). Официальный сайт ЮНЕСКО. 2019-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-01-04.
  88. "Khinalig – medieval mountainous village". UNESCO World Heritage Centre. 2 January 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 26 March 2021.
  89. "Cultural Landscape of Khinalig People and "Köç Yolu" Transhumance Route". UNESCO World Heritage Centre. 19 September 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 20 September 2023.
  90. "Macarıstanda VII Böyük Hun-Türk Qurultayı keçirilib". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  91. "Azərbaycan Macarıstanda keçirilən IV ənənəvi hun-türk qurultayında iştirak etmişdir". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  92. Lioy, Stephen. "The 2014 World Nomad Games - Kyrgyzstan - WorldNomads.com" (ingilis). 26 September 2014.
  93. "The first-ever "World Nomad Games"". worldnomadgames.com (ingilis).
  94. "İkinci Dünya Köçəri Oyunlarında Azərbaycan idmançıları 15 medal qazanıblar". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  95. "Azərbaycan III Dünya Köçəri Oyunlarında geniş heyətlə təmsil olunur". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  96. "III Dünya Köçəri Oyunları: Komandamızdan 3 medal..." İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  97. "IV Dünya Köçəri Oyunlarında iştirak edəcək Azərbaycanın nümayəndə heyəti Türkiyəyə yola düşüblər". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  98. "IV Dünya Köçəri Oyunları çərçivəsində "Şuşa sərgi"si açılıb - FOTO". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  99. "IV Dünya Köçəri Oyunları çərçivəsində qurulan Azərbaycan çadırı ziyarətçilər tərəfindən böyük maraqla qarşılanıb". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  100. "Ölkəmizin mədəni irsi Bursada IV Dünya Köçəri Oyunlarında nümayiş olunur". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  101. "Azərbaycan incəsənət nümayəndələri Türkiyədə keçirilən IV Dünya Köçəri Oyunları Festivalında iştirak edib". İstifadə tarixi: 2024-05-23.
  102. "Türkiyə və Azərbaycan II Dünya Köçəri Oyunlar Yarışında". İstifadə tarixi: 2024-05-23.

Ədəbiyyat

  • Altstadt, A. L. (1992). The Azerbaijani Turks: Power and identity under Russian rule. Stanford, Calif: Hoover Institution Press, Stanford University.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 544 səh.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild., Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, ISBN .
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb.
  • Durand-Guédy, David. "Mongols, Turks and Others: Eurasian Nomads and the Sedentary World , edited by Reuven Amitai and Michal Biran, Leiden: Brill, 2005, , xx + 550pp., 7 maps, index". Iranian Studies. 43 (3). iyun 2010: 420–424. doi:10.1080/00210861003693992.
  • An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. 1992. ISBN .
  • И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949.
  • M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
  • Martial arts of the world. An encyclopedia. Volume One: A–Q. Edited by Thomas A. Green, Published by ABC-CLIO, 2001.
  • Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
  • Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia, Volume I: 1918–1919. — London: University of California Press, 1971. — 547 с. — .
  • Ямсков А. Н. Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт. — Фактор этноконфессиональной самобытности в постсоветском обществе. — Москва: Московский Центр Карнеги, 1998. — С. 168–197. — 197 с. — .
  • Яйлаги = Jаjлаглар // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — Т. V.

Əlavə oxu

  • Andrew C. S. Peacock. (2005). Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia. Iran & the Caucasus, 9(2), 205–230. http://www.jstor.org/stable/4030954
  • F. İ. Vəliyev. XIX əsrdə Azərbaycanın qərb zonasında köç və köç yolları haqqında. – Azərb. SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1989, № 2, c.76–82.

Xarici keçidlər

  • K.Koshkarli. "Nomads and Azerbaijan" (ingilis). UNESCO's Seminar on Nomadic Culture and the Silk Road, Ulan Baatar. 1992. İstifadə tarixi: 2024-02-17.

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Azerbaycan koceri heyati Azerbaycan medeni muhitinde tarixen ve muasir dovrde koceri terekeme ve ya yarimkoceri elat heyat terzi keciren sexs ve ya icmalarin tarixi medeniyyeti ve adet eneneleri Azerbaycanda elatlarin istifade etdiyi muveqqeti yasayis meskenlerine oba senlik sigirxana yataq bine yurd duserge qislaq dekke denge yaylaq ve s daxil idi Yaylaq vaxti istifade edilen evler alaciq coma deye muxuru qarakece dunnuklu ev kolux magardeye ve s dir Enenevi Azerbaycan yurdu cadiri 2023 cu ilde xinaliqlarin medeni muhiti ve Azerbaycandaki koc yolu Dunya irsi adina layiq gorulmusdur Azerbaycan Macaristanda kecirilen Boyuk Hun Turk Qurultayinin ve Qirgizistanda kecirilen Dunya Koceri Oyunlarinin daimi istirakcisidir TerminologiyaElat Iranda ve Azerbaycanda coxu turk soylu olan koceri xalqlarini tesvir etmek ucun istifade edilen ereb menseli addir Terekeme XIX esr XX esrin evvellerinde koceri menasinda isledilir koceri Azerbaycan turkleri ucun istifade edilirdi Muasir dovrde bu adda tayfa terekemeler qarapapaqlar var Tat Sozun birinci menasi Iran Azerbaycaninda ve ondan kenarda qeyri turkdilli ehali tatlar ucun istifade olunur Ikinci menasi ise turkdilli oturaq heyat terzi keciren hec bir tayfaya aid olmayan ehali ucun istifade olunur ve bu ikinci mena yalniz Iran Azerbaycaninda musahide edilir Fiziki ve insan cografiyasiYaylaqlar Quba rayonundaki yaylaqda qoyun surusu Diger turkdilli bolgelerde oldugu kimi Azerbaycanda da koceri heyvandarliq ucun istifade edilen yay otlaqlari yaylaq adlanir Bu yaylaqlarin coxu deniz sethinden 2800 metr orta hundurlukde yerlesir Qoyunlarin otarildigi qedim yaylaqlar Boyuk ve Kicik Qafqaz daglarinin alp ve subalp cemenliklerinde yerlesen yaylaqlar hesab edilirdi Yaylaq maldarligi kimi taninan pese Zaqafqaziya erazisinde xususen de muasir Azerbaycan erazisinde Erken Tunc dovrunde yaranmis ve nehayet eramizdan evvel I minilliyin evvellerinde formalasmisdir Yaylaq maldarligi esasen dageteyi rayonlarin otlaq sahelerine sahib olan ehali terefinden heyata kecirilirdi Bunun subutu movsumi yasayis ucun ve mal qarani qonsu qebilelerin qefil hucumlarindan qorumaq ucun tikilmis siklop tipli guclu das tikililerdir Eramizdan evvel II minillikde heyvandarliqla mesgul olan sexslerin oxsar tikililerine Kicik Qafqazin yaylaqlarinda Xacbulaq Kelbecer Gedebey Lacin Batabatda hemcinin Ordubad daglarinda tez tez rast gelmek mumkundur Azerbaycanda yaylaqlardan XX esrin 80 ci illerine qeder genis istifade olunurdu Arxeoloji melumatlari Azerbaycanin etnoqrafiyasi ile muqayise ederek yaylaga kocme usulu ve qedim dovrlerde yaylaqda yasayis formasi haqqinda fikir soylemek mumkundur Bele ki ehali mal mulklerini arabalara yigaraq suru ile birlikde hereket edirdi Tekerli yolun cigirlara cevrildiyi yerde emlak yuk heyvanlarina yuklenirdi Tarixci Teymur Bunyatovun fikrince yaylaga bu cur hereket Tunc dovrunde de movcud olmusdur Turklerin Azerbaycanda yerlesmesinin esas sebebi bu olkede otlaq bag bagcalarin cox olmasi mal qara beslemek ucun uygun ve elverisli seraitin olmasidir Netice olaraq Azerbaycan ve Iraq i Ecem erazisi 2 milyon koceri ucun yaylaq ve qislaq olmusdur Tarixi miqrasiya yollari Qarabagda Elxaniler dovrunde berpa edilmis ve kocerilik ucun istifade edilmis 11 tagli Xudaferin korpusu XIII esr Elxaniler dovrunde koceri yollari koc yollari indiki Azerbaycan Ermenistan simal qerbi Iran ve merkezi Iraqi ehate edirdi Elxaniler simalda Qarabagda qislamaq meqsedile 11 tagli Xudaferin korpusunu berpa edib istifade etmisdir Koc yollari Azerbaycanda daxili elaqe yollarindan biri olaraq aran ve daga koculende istifade edilirdi Hemcinin oturaq heyat terzi keciren ehali koc yollarindan istifade ederek oz mehsullarini maldarliq mehsullari ile et deri yun yag pendir ve s deyisdirmek ucun yaylaga gedirdi Azerbaycanin Qerb bolgesinin koc yollari Kur cayi uzerindeki kecidlerden baslamaq serti ile duzenlik erazilerdeki torpaq yollarinda davam edir yaylaqlara catdiqca dag cigir yollari evezlenirdi Qerb bolgesinin koc yollarinin Kur cayindan kecmesi sebebi ile mal qara ve qoyunlar balaca qayiqlar vasitesile caydan kecirilirdi Buna gore de cayin uzerinde gemiciler olurdu Qerb bolgesinin qislaqlari Qarayazi ve Ceyrancolde yaylaqlari Sahdag ve Murguz silsilesinde yerlesirdi XIX esrin sonlarinda Qazax ve Yelizavetpol qezalari kocerilerinin bir yerde istifade etdikleri yollar esasen Yasamal Zeyem deresi Kiran Sari yoxus Qosa deyirman yollari Qizilbulaq yaylagina geden yol ve Zada yollari idi Qerb bolgesinde yaylaqlardan istifade eden kend ehalileri Poylu Salahli Kesemen ve Qarabagli Ceyrancol Qedili kecidi Annenfeld Alman koloniyasi Morul kendine kimi musteqil hereket edir buradan Yasamal yolu ile yaylaqlara kocurdu Susa qezasinda 2 koc yolu var idi Kur sahilleri Esgeran vadisi Qirxqiz yaylagi ve Xacin yolu Eylisli Susa kendi Kirs dagi Ikinci yoldan Cavansir qezasi ehalisi de yararlanirdi Sirvan elatlarinin koc yollari Kudru qislaqlarindan Boyuk Qafqaz yaylaqlarina qeder gedirdi Koc yollari istiqametleri bunlardir Hermidag Pasali Udulu Yavanni dagi Mereze Hilmilli Dibrar Girde Pirsaat vadisi Tesi kendi Sunduqozlu cayi Dibrar Keleqaya Doyme yolu Lengebiz Carhan Merzendige Kurdemir Astraxanka Saridas yaylagi Dibrar Godekambare qislagi Kolani Goyler Ortabulaq deresi Samaxi Pirsaat vadisi Cayli kendi Kurdemir Astraxanka Dibrar Mugan elatlarinin yaylaq yerleri Savalan Qaradag ve Talis daglari idi Savalan yaylaqlarina geden miqrasiya yollari Bilesuvar Bagrovdag Ag evler Gelin yurdu Xatinbulaq Qarasiran istiqameti idi Sahseven elatlari xususile Meskin icmalari yaylaqlara kocerken bu yollardan istifade edirdi Araz cayinin asagisi Xoruzlu dag silsilesi Berzeng cayi Ziyve kendi Mugan Sambur cayi Lengenden Savalan Qarasu cayinin yuxari axari boyu Goytepe Sefidag mahali Talis daglari Cicekli dag silsilesi TarixiOrta esrler Hokmdar olmasina baxmayaraq Iran Azerbaycani ve Ermenistanda koceri heyati kecirmis Elxani Hulaku xan HI HIII esrlerde Selcuqlar ve Hulakuler dovrunde turk oguz tayfalarinin Serqi Zaqafqaziya ve Iran Azerbaycanina gelisi ile Azerbaycan xalqi formalasmaga baslamis ve bu proses XV esrin sonlarina qeder davam etmisdir Selcuqlar dovrunden bolgeye gelmeye baslayan koceri oguz tayfalari azerbaycanlilarin menseyinde esas rolu oynamisdir Monqol xaqanliginin parcalandigi dovletlerde turk ve monqol elementlerinin rahat birlesmesinin sebebi umumi koceri irsi ve Merkezi Asiyada min illik simbiozis idi Teeccublu deyil ki islami qebul etdikden sonra monqollarin ekseriyyeti farslara deyil medeni cehetden daha yaxin olduqlari turklere assimilyasiya olunublar Monqollardan sayca cox olan ve muselman olan turkmenler ortaq koceri heyat terzine gore monqollari tez bir zamanda oz iclerinde eritdiler Monqol Elxani imperiyasi dovrunde hokmdar sulale koceri heyat terzini terk etmemisdir Muasir Azerbaycan ve Ermenistan erazilerinde yaxsi otlaqlarin olmasi sebebi ile monqollar turkler ve turkmen tayfalari monqol elxanlari teymuriler ve turkmen padsahlarin dovrunde burada yerlesmisdir Daha sonra bu tayfalar azerbaycanlilara assimilyasiya olunmusdur Turkluyu ve muselmanligi qebul eden monqollar turk dilinde danisan ancaq monqol tarixi yaddasina malik bir qrup olmus Iran Azerbaycaninda ve Serqi Anadoluda koceri heyatini davam etdirmisdir Turk monqol kocerileri koceri heyatin vacib funksiyasi olan herbi xususiyyetleri itirmemisdir XIII XV esrlerde kohne feodallarin torpaqlari tedricen koceri tayfalarin irsi bascilarinin eline kecmisdir Koceri zadeganlar arasinda tayfanin ayri ayri hisselerinin boyukleri agsaqqal adlandirilirdi Agsaqqallar maldarliqda dolun baslanmasi surunun otlamasi daga ve arana miqrasiya meseleleri ile bagli oz fikirlerini deyir meslehet verirdiler Agqoyunlu hakimi Qara Yuluq Osman bey bir terefinden fars Islam administrasiyasinin esasini insa etmeye baslayarken bir terefden de oz koceri koklerine Merkezi Asiyadaki turk koklerine guclu bagliliq numayis etdirirdi Bunun subutu Osman beyin oz ardicillarini oguz irsinin gucune hormetle yanasmaga cagirmasi bu zaman yasaqdan yazilmamis qanunlarin enenevi mecmuesi sitat getirmesidir Osman bey ardicillarina oturaq heyata kecmemeyi tenbehleyirdi Cunki onun fikrince oturaq heyata kecmek suverenlik turkluk ve azadlig in itirilmesi demekdir Monqol hokmdari Cingiz xan da vaxtile oz monqol ardicillarina oxsar bir mesajla xeberdarliq etmisdir Agqoyunlu hokmdari Sultan Yaqubun dovrunde h i 1478 1490 Cingiz yasasi turkler ve monqollarin enenevi koceri qanunlari legv edildi Sefeviler dovrunde oturaq ehalinin movqeyinin zeifliyi kocerilerin oturaq heyata kecmesini yavasladirdi XVII ve XVIII esrler erzinde bezi tayfalar yarimkoceri heyat terzine kecir hem ekincilikle mesgul olur hem de yayda suruleri ile yaylaga kocurdu Ehmed bey Cavansire gore Penaheli xanin vaxtinda 1747 1763 pusyan qaracarli cinli demircihesenli qizilhacili sefikurd boyehmedli saatli kengerli ve s koceriler Qarabag xanligina kocmusdur Xanligin veziri Molla Penah Vaqif Azerbaycani yalniz koceri tayfa qurumu olan ele gore bolurdu Muasir dovr Azerbaycanli koceri XIX esr evvellerinden baslayan Rusiya hakimiyyeti dovrunde Azerbaycanin kocerileri ve elatlari yarimkoceri enenevi otlaqlarini terk etmeye mecbur edildiler Bunun sebebi satilmaq ucun ekilen kend teserrufati mehsullarinin artmasi ve oturaq ehalinin coxalmasi ermenilerin immiqrasiyasi Irandan turklerin ve farslarin gelmesi ruslarin meskunlasmasi idi XIX esrin sonunda koceriler ancaq bezi erazilerde qalmisdi Lakin qaldiqlari yerlerde ehalinin 30 40 fazini teskil edirdiler Bele eraziler Cavad qezasi Baki quberniyasi Mugan duzune yaxin ve Qarabagin qerbi dagliq erazilerindeki Susa ve Cebrayil qezalari idi XIX esr XX esrin evvellerinde terekeme sozu koceri menasinda isledilirdi A D Yeritsov qeyd edirdi ki terekeme sozu xususi bir milliyyet ve ya tayfani ifade etmek ucun istifade edilmir butun koceri Azerbaycan turklerine aid edilirdi Onun Qazax qezasinda qeyd etdiyi ve diger qezalarda da qeyde alinan terekeme koceri tayfalar bunlar idi ayrimli bayat qedirli qaraqoyunlu qaraxanli kengerli salaxli sofulu tatli N A Abelova gore yerli ehali koceri tayfalari Goycay ve Samaxi qezasi azerbaycanlilari terekeme ve ya koceri adlandirirdi Azerbaycan milli kimliyi ortaya cixmazdan evvel yarimkoceri heyat terzi keciren ve patriarxal tayfa munasibetlerinin qaliqlarini qoruyub saxlayan sakinler ozlerini tayfa ve ya ecdad mensubiyyetine gore avsarlar tekeller kengerliler ayrumlar ve s adlandirirdilar Sovet Azerbaycaninda 4 koceri qrup ayrimlar padarlar sahsevenler qarapapaqlar movcud idi Ayrimlar Azerbaycanin qerbinde sahsevenler ise Azerbaycanin cenubunda Iran serhedi boyunca yasayirlar Saxurlarin yaylaqlarinin Dagistanda qislaqlarinin Azerbaycanda olmasi Saxur Azerbaycan ikidilliliyine saxurlarin oz dilleri ile birlikde Azerbaycanda dilinde de danismasi sebeb olmusdur Rus isvecli zabit Ivan Gerber Muganda qis aylarinda meskunlasan koceri ereblerin qarisiq turk ereb dilinde danisdigini qeyd etmisdir Qarabag Cidir duzunde azerbaycanlilarin senliyi Turk kocerilerinin XI esrde Cenubi Qafqaza gelmesinden baslayaraq XX esrin evvellerine qeder Qarabagin dagliq hissesi onlar ucun yaylaq rolunu oynamisdir Bu tayfalar ilin isti kecen 4 5 ayini burada kecirmis ve erazi onlarin olmusdur Bu tayfalar qisi Mil Qarabag duzlerinde kecirirdi Belelikle Dagliq Qarabagin koceri turk ve oturaq ermeni ehalisi esrler boyunca birlikde yasamisdir Bu kocerilerin neslinden gelen azerbaycanlilar Qarabaga tarixi huquqlari oldugunu ve buranin onlarin ata yurdu oldugunu fikirlesirler 1593 cu il ve 1727 ci illere aid Osmanli mufessel defterleri tarixi Dagliq Qarabagda Xacin Dizak Verende Gulustan bir cox turk Azerbaycan koceri tayfalarini aran Qarabagda ise onlarla koceri tayfalarini qeyde almisdir Rus etnoloqu Anatoli N Yamskov qeyd edir ki aranda yasayan tayfalar yayda Qarabag duzunun otlaqlarindan bolgenin dagliq hissesine kocur ve yay movsumunde orada qalirdilar Bu enene koceri cobanlarin bolgeye nufuz etdiyi dovrden baslamis XX esrin evvellerine qeder davam etmisdir XX esrin evvellerinde Zengezur Serqi Zaqafqaziya Irevan quberniyasi ve Naxcivani birlesdiren strateji dehliz idi 1916 ci ilde burada 120 min muselman ve 101 min ermeni yayda Zengezurun dagliq rayonlarinin otlaqlarina kocen duzenlik Qarabagin azerbaycanli cobanlari istisna olmaqla yasayirdi Muselmanlarin ehemiyyetli bir hissesi qiraq erazilerde kompakt sekilde meskunlasmisdi Ermeni terefinin teklif etdiyi Zaqafqaziyanin inzibati erazi islahati layihesine gore koceriler istisna olmaqla 88 min ermeni ve 46 min muselmanin yasadigi merkezi Zengezurun diger qiraq erazilerden ayrilmasi nezerde tutulurdu Qarabag kocerileri cobanliqla mesgul olduqlarina gore yasayislari Qarabagin dagliq hisselerinin yuksek dag otlaqlarindan asili idi Onlar yayda buralara dirmasir yerli ehalinin erazisinden kecirdiler Qarabagin duzenlik ve dagliq hisselerinin Azerbaycan ve Ermenistan arasinda bolunmesi azerbaycanli kocerilerinin yay otlaqlarindan mehrum olmasi demek idi Ermenistan terefinin teklif etdiyi hell yollari Azerbaycanin colluk bolgelerinde suvarma islerinin teskili Azerbaycanin simalinda yeni otlaqlara kocme ve ya kocerilerin ermeni Qarabaginda otlaqlardan istifadesini nezerde tutan xususi dovletlerarasi muqavile imzalanmasi Azerbaycan terefi ucun meqbul deyildi Xosrov bey Sultanovun 21 iyun 1919 cu il hesabatina gore ermenilerin Dagliq Qarabagda dag kecidlerini tutmasina gore 150 min mal qarasi olan 10 min muselman kocerinin yay otlaqlarina cixisi yox idi Sultanov 10 minlerle insana olan vezife borcunu yerine yetirmek ucun hokumetden icaze teleb edirdi 1922 ci ilde Qezenfer Musabeyovun hesabatina gore 4 il boyunca Azerbaycan Ermenistan muharibesi 1918 1920 sebebi ile koceriler yay otlaqlarindan istifade ede bilmemis bu bir cox insanin ve mal qaranin malyariyadan olmesine getirib cixarmisdir Yasayis meskenleriIranda sahseven cadiri Elatlarin yarimkocerilerin istifade etdiyi muveqqeti yasayis meskenlerine oba senlik sigirxana yataq bine yurd duserge qislaq dekke denge yaylaq ve s daxil idi Alaciqlarin qurulmasi zamani ortada tayfa bascisi ve ya oba agsaqqalinin onun etrafinda yaxin qohumlarin qiraqlarda ise muzdla tutulmus cobanlarin kasib ailelerin alaciqlari yerlesirdi Oba maldarliq teserrufatinin qislaga ve yaylaga kocmesi ile elaqedar yaranmis kicik vahidlere dengelere bolunmus otarasi adlanan merzlerle bir birinden ayrilmisdir XIX esrde oba hem maldarlar hem de oturaq ehali terefinden istifade edilse de getdikce daimi yasayis meskenine kende cevrilmisdir XIX esrin II yarisinda N A Abelov qeyd edirdi ki ayri ayri nesil ve qruplarin tire oymaq meskun oldugu koceri icmalar muselmanlar terefinden senlik olaraq adlandirilirdi Senlik nisbeten obadan balaca olurdu XIX esrde Azerbaycanin dagliq bolgelerindeki kendlerin coxunda movcud olan bine teserrufat tikilisi yataq tovle peye xalxal at dami ve s idi Bine genislendikce burada yasayis evleri tikilir bura getdikce daimi yasayis menteqesi olurdu Bine burada ilk meskunlasmis adamin ya da maldar teserrufat sahelerinin adi ile adlandirilirdi Qasimbinesi Malbinesi Qoyunbinesi ve s Maldar elatlar ilin 8 9 ayini qislaqda 3 4 ayini ise yaylaqda kecirirdi Qislaqlar diger yasayis meskenleri ile muqayisede daimiliyi ile ferqlenir kend heyatina kecidin son merhelesi hesab edilirdi Azerbaycanda Boyukqislaq Tovuz Koheqislaq Lacin Qislaq Lacin Koheqislaq Qazax Duzqislaq Qazax Yayqislaq Daskesen Gunqislaq Zengilan Aydinqislaq Qebele Basqislaq Goranboy kendleri bunun misalidir Kocerilerin alaciq ve deyelerde qaldigi yaylaqlar ise su menbelerine yaxinliga qohumluq munasibetlerine gore secilirdi Qohum ailelerin bir nece il dalbadal qaldiqlari yaylaqlar aile bascisinin hemcinin kocerilerin geldiyi kendlerin adlari ile adlanirdi Emirehmedin yurdu Nebi yurdu Eldar yaylagi ve s Muveqqeti yasayis evleri Azerbaycanda yaylaq vaxti istifade edilen evler alaciq coma deye muxuru qarakece dunnuklu ev kolux magardeye ve s dir Bunlar arasinda deye Sirvanda qarakece adlanir ve alaciq daha cox istifade edilmisdir Ikisinin arasinda olcu ve mohkemlik ferqi var Deyenin olcusunden asili olaraq onun qurasdirilmasinda 30 50 cubuga 4 6 keceye qelib ehtiyac duyulur Kece hellac adli bacariqli ustalar terefinden duzeldilir MesguliyyetXalca toxuma ve yunun daranmasi XVII XVIII esrlerde Azerbaycanda inkisaf eden devecilik kocme maldarlar terefinden genis istifade edilmisdir Qoyunculugun inkisafi deveye telebati artirmisdir XIX esrin ikinci yarisinda Azerbaycanda kocme ve yarimkoceri maldarlar arasinda xirdabuynuzlu heyvan vacib rol oynayirdi Bu koceri ehali esasen qoyunculuqla dolanirdi XIX esrin sonlarinda qoyunculuq sahesinde yasanilan tenezzul kocme ve yarimkoceri maldarliqla dolanan ehalinin bir qisminin tedricen oturaq heyata kecisi ile izah edilir Elatlar arasinda gelin secilerken onun toxuculuq meharetleri xususile nezere alinirdi Qislaq ve yaylaqlar arasinda hereket eden elat meiseti ucun toxuculuqda istifade edilen yer hanasi en uygun dezgah novu idi Qilinc adlanan hissesi istisna olmaqla yer hanasinin qalan hisselerini budaqlar ve esyalar ile evez etmek mumkun idi Azerbaycanlilarin etnoqrafik qrupu olan baharlilarin Fars ostani qrupu 1860 ci ile qeder koceri heyat terzi kecirmis qetliamlara gore insan sayi azaldigindan tayfa ehalisi sayinin uzun movsumi miqrasiyalara uygun olmadigina qerar verilmisdir Baharlilar qislaqlarinda yerlesmis ekincilik ve maldarliqdan hemcinin quldurluqdan gelen gelirle dolanmaga baslamisdilar MedeniyyetEsas meqale Azerbaycan medeniyyeti Azerbaycanin maddi medeniyyeti esrler boyunca davam eden simbiozun yerli elementlerin ve kocerilerin tohfelerinin ince birlesmesinin neticesidir Azerbaycan xalcalarinda qoyun ve keci tesviri mueyyen tayfanin koceri kecmisi ile elaqesini gosterir Iran Azerbaycaninda koceri ile kendli arasinda ise dialektde dini inanc ve verdislerde sifahi edebiyyatda insan heyatinin muxtelif dovrlerine aid merasimler kimi adet enenelerde kicik ferqler var Eslinde regional Azerbaycan turk lehcelerinin sistematik muqayisesi derc edilmese de bezi cehetlerden meselen sait ahenginde Iran Azerbaycaninda yasayan koceri sahsevenin oturaq turkdilli tat qonsularina nisbeten daha temiz turkce danisdigina dair subutlar var Azerbaycanda ziyanliq adlandirilan qarsiliqli yardim formasi kend icmalarinda formalassa da kasiblasma ile elaqedar olaraq elat ehaliye de kecmisdir Azerbaycan turklerinin meherremlik adetlerini arasdiran Ivar Lassi Azerbaycandaki pirleri Turkustan kocerileri terefinden istifade edilen gunbez cadirlara benzetmisdir O pirlerin formalarinin ve yuxari hisselerindeki desiklerin koceri turklerin memarliginin qorunub saxlanmasinin bir subutu oldugunu qeyd etmisdir Azerbaycan koceri reqsi pastoral oyun elementlerini eks etdirir Koceri xoreoqrafiyasindaki totemizmle bagli heyvanlara mexsus hereketler ve verdisler reqsin arxaik tebietini gosterir Muasir dovrde Azerbaycanin yerli icmalari ve kocerileri arasinda klassik Avropa ve Asiya doyus senetlerinden tesirlenmis yerli gules eneneleri movcuddur Edebiyyat Esas meqale Azerbaycan edebiyyati Kitabi Dede Qorqud dastanina hesr edilmis Azerbaycan poct markasi Azerbaycan asiq seneti poetika hekaye danisma reqs ve vokal instrumental musiqinin vehdetidir ozan enenesinin davamidir Kohne dovrlerde ozan sonralar uygur monqol tesiri ile bexsi ve nehayet islam medeniyyeti tesiri ile asiq adini dasiyan sair calgicilar koceri qedim oguzlar arasinda xalq edebiyyati enenesini yasada bilmisler Monqol isgalindan sonra Iran ve Cenubi Qafqaz erazilerine oguz tayfalarinin gelmesi bu enenelerin daha da guclenmesine getirib cixarmisdir Koceri heyatinin butun Iran Iraq ve Serqi Anadolu Oguzlari arasinda guclu olmasi kohne revayet ve enenelerin canliligi ve temizliyine genis sekilde tesir etmisdir Kitabi Dede Qorqud dastani koceri oguz bahadirlarinin ele kecirdikleri Qafqaz torpaqlarinda kafirlere qarsi verdikleri muharibeler haqqindadir Onun menseyi Merkezi Asiya olsa da oguzlarin six meskunlasdigi Azerbaycan erazisinde formalasib Dastanin son formasi XV esrde muasir Azerbaycan erazisinde yaziya alinmisdir Dastanin Drezden elyazmasi azerbaycan dilinde Vatikan elyazmasi ise Anadolu turkcesindedir Sayaci sozleri Azerbaycan koceri turkunun en parlaq edebi yaradiciliginin bir numunesidir Terekeme qisda ve payiza dogru kend kend gezerek sayaci sozleri ile maldarlarin ruhunu oxsayar evezinde onlardan un pendir bugda arpa quzu ve s toplayardi Sayaci sozleri koceriler terefinden seadet ve ya qut sayilmaqdadir Senetkarliq XVII esr Azerbaycan sairi Rukneddin Mesud Mesihinin Verqa ve Gulsa poemasinda boyanmis keceden cadirlarin bezenmesi ucun istifade edildiyini qeyd etmisdir XIX esr XX esrin evvellerinde kece alaciq ve deyelerin ustunun ve yanlarinin ortulmesinde tetbiq edilirdi Qara kece ve qelib alaciq ve deyelerin ustunun ortulmesinde dosenmesinde qapi kecesinden ise qapilarin ortulmesinde istifade edilirdi Elatlar arasinda yuk kecesi genis yayilmisdir hansi ki yagisdan ve toz torpaqdan yuklerin qorunmasi ucun tetbiq edilirdi Tepme keceden hazirlanan mehsul olan qelibin bas qelib yan qelib qenser qelib kimi novleri olmusdur Bir alacigin ustunu ortmek ucun 6 qelibe ehtiyac var idi bas qelib Alacigin qarsisina ise qenser qelib vurulurdu Bir alaciqa tetbiq edilen umumi qelib sayi 12 13 idi Tepme keceden duzeldilen sacaqsiz hemcinin tikili yapinci ise elatlar cobanlar yoxsul adamlar terefinden istifade edilirdi Maldar elatlarin paltari olan geyinme kurk 4 5 qaba asilanmis qoyun derisinden hazirlanir bezeksiz olurdu Keceden hazirlanan kisi ust geyimi xillik movsumi geyim formasi olaraq yayilmisdi Bogazdi uzunbogaz cekme varli elat kisileri arasinda debde idi Ata rahat minmek ve koc yolunda rahat gezmek ucun elat qadinlari qatma horme ip vasitesile badisi ayaqligi olmayan toxunma corab tayli tumanin balaqlari icerisinde olmaqla baglayardilar Sirvanin elat qadinlari at minmede ve yagisli havada rahat olmaq ucun genis tumanin arxa eteyini parcanin arasindan getirib qabaq hisseye sancmaqla suni curbalaq tuman duzelderdiler Varli elat qadinlari sefere cixarken uzunbogaz cekme geyerdi Kocme maldarlarin heyatinda deri qablari evez edilmez yer tuturdu Qida Esas meqale Azerbaycan metbexiTerekeme festivali Agsu Dagliq erazilerde yasayan maldar elatlarin qidasinda et sud yemekleri bitki menseli yemeklere nisbeten daha cox olurdu Onlar arasinda etin qovurma usulu ile saxlanmasi yayilmisdi Elatlarda tike kabab lule kabab sac kabab basdirma kabab tavakabab soyutma kelepir portleme icalat qovurmasi doldurma qizartma yexni bozbas piti buglama das kababi tor kababi genis yayilmisdi Sac coreklerine ustunluk verilirdi Elatlarin xarakterik yemeyi suluq kocme ve sagilan sudden hazirlanan bulama idi Nahar yemeyi sud mehsullari qatiq pendir sor atlama bezen ise isti xoreklerle qurtarirdi Xalq teqvimi Esas meqale Azerbaycan teqvim inanclariTerekemeler semeni yigimi zamani Rusiya imperiyasi poct karti Qarayaz dovru yarimkoceri maldarliqla mesgul olan ehali ucun asan kecmirdi Novruz gunu yaz olar 40 kotuk de az olar Bayramdan sonra 40 kotuk yanar mesellerinin bu dovrle elaqedar deyildiyi fikirlesilir Elatlar Qarayaz dovrunu yatar durmaz geder gelmez davardoymaz adlanirdirirdilar Davardoymaz adi otun az olmasi ile elaqedar olaraq mal qaranin doya bilmemesi ile elaqedardir Yatar durmaz adinin menasi ise kokelmemis mal qaranin halsiz olmasi yatdigi yerden dura bilmemesi ile baglidir Otun azligina gore Qariborcu dovrunde koceri maldarlar oz ehtiyatlarini erzaq un saman qorumali cole cixmamalidirlar Bele bir mesel vardir Qarayaz hirslense 40 sele odun ve 40 cuval saman lazimdir Bu haqda ifa edilen Qari ile martin deyismesi mahnisina gore mart ayi cox sert kecirdi covqun qopurdu Bele vaxtlarda elat camaati cenub yamaclarini qarli gorub narahatliqlarini ifade ederdi Quyruqdogdu dovrunde elatlar qoyunlarini arxacda ve ya tepenin arxasinda yatirir Bunun sebebi ulduzun isiqlarinin heyvanlara dusmemesidir Elat inamina gore ulduzlarin isigi heyvanlarin tukunu tokur Azerbaycan xalq teqviminde quyruqdogdu dovru quyruqdondu da adlandirilir Bunun izahi ondadir ki bu dovrde yaylaqlarda cobanlar quyruq eridib colde saxlayirlar Eger sonraki gun quyruq donubsa daglarda soyuq hava baslayir ve istinin dovru bitir Elqovan dovru yaylaqda qalanlari arana qovdugu ucun bele adlandirilmisdir Elqovan gelib kocmek vaxtidir deyimi burdan gelir Yaylaqdan arana koc zamani alaciq ve ya deyeni sokende sirnilerden ibaret xonca hazirlanir Xonca 3 defe cadirin etrafinda firladilir evvel sirni atilar sonra da onun ustune su sepiler Elat ehali terefinden qoclarin suruye buraxildigi dovr Qocqarisan adlandirilir Maldarlar bu zaman dolun qisin son ayina dusmesini nezere alirlar Qoclara baxis kecirilir qoc doyusu kecirilerek en yaxsi qoc sahiblerine hediyyeler verilir Daha sonra qoclar surulere buraxilir Suruden ag qoyun ayrilib qocun yanina gelerse qis qarli ve soyuq olacaq ala qoyun gelerse qis soyuq kecmeyecek qara qoyun gelerse mulayim olacaq Iran azerbaycanlilarinda Iran azerbaycanlilarinda Daga kocdu Daga kocme Coban bayrami Quzu gunu Qoyuncular gunu Ot kocu Qoc gunu adi ile merasimler kecirilir senlik edilir Quzu gunu Qoyun surusundeki ilk dogumdan sonra icra edilirdi Cobanlar reqs edib mahni oxuyar yarislar kecirilerdi Qoc gunu Yaylaqlara kocmeden on gun evvel kecirilirdi Bas coban ve ya obabasi terefinden genclere nesihetler verilirdi Qoclar muxtelif rengli yunlarla bezedilir boyunlarina zinqirov asilirdi Ot kocu Ekinci islerinin ve kend islerinin bitmesi munasibetile kecirilirdi Bu enenevi muveqqeti koc zamani qocalar usaqlar mal qara yaylaga aparilir Gurcustan azerbaycanlilarinda Gurcustanda Dmanisinin Armudlu kendinde azerbaycanli kocerilerin dagdan duzluye qayitdigi dovrde 26 iyulda Elat bayrami qeyd edilir Bu zaman cadirlar qurulur atlarin yarisi kecirilir corek hazirlanir Yay movsumunde aricilar da yaylaga cixir Cunki xususi guller yuxarida serin yerlerde yetisir Medeniyyetde tesviriAbdulla Saiqin Koc eserinde elat heyati xalq meiseti yaylaq qonsulari eylence ve oyunlari yaylaqlara mehebbet tesvir edilmisdir Eserin Yaylaga kocmeyimiz Oba Kerim baba ve Ayrim qizi Peleng ovu Sumsu adli hisseleri vardir Ludviq Knit 1940 ci ilde XVIII esrde Dagliq Qarabagda yaylaga enmek adli resm cekmisdir 2012 ci il mehsulu olan Colcu filmi kohne dunyada col heyati yasayan bir oglandan ve onun muasir dunyani temsil eden qizla qarsilasmasindan behs edir Beynelxalq elaqelerXinaliq kendinin atli sakinleri Azerbaycanda UNESCO nun qeyri maddi medeni irs siyahisina daxil olan bu irs numuneleri Koceriler ve ya Kocerilik movzusunda qeyd edilmisdir 1 Azerbaycan asiq seneti 2 Dede Qorqud irsi dastan medeniyyeti nagillari ve musiqisi 3 Qarabag ati ile oynanilan Covqan atustu oyunu 4 Lavas hazirlanmasi ve paylasilmasi medeniyyeti 2018 ci ilde Azerbaycanin koceri reqsi Naxcivanin enenevi qrup reqslerinin terkib hissesi olaraq UNESCO nun tehluke altindaki qeyri maddi medeni irsi secilmisdir 2023 cu ilde xinaliqlilarin medeni muhiti ve koc yolu UNESCO Dunya irsi olaraq qeydiyyata alinmisdir Bu medeni muhite Azerbaycanin simalinda dagliq Xinaliq kendi Boyuk Qafqaz daglarinda yaylaqlar ve kend teserrufati erazileri merkezi Azerbaycandaki duzenlik erazilerde qislaqlar ve onlari elaqelendirilen 200 kilometrlik koc yolu daxildir Xinaliq sakinlerinin yarimkoceri heyat terzi ve medeniyyeti yaylaqlar ve qislaqlar arasinda movsumi miqrasiya ile xarakterize edilir Bu koc sebekesine muveqqeti otlaqlar ve dusergeler turbe ve mescidler daxildir Azerbaycan Macaristanda kecirilen Boyuk Hun Turk Qurultayinin istirakcisidir Azerbaycan qedim xalq calgi aletleri ansambli 2014 cu ilde kecirilen tedbirde istirak etmisdir Dunya Koceri Oyunlari I Dunya Koceri oyunlari Azerbaycan oyunlarda istirak etmisdir Zorxana doyus seneti uzre yaris kecirilmese de bu idman oyunu musabiqede sergilenmisdir II Dunya Koceri oyunlari Azerbaycan opera ifacisi Fidan Haciyeva opera mugennisi Elesger Eliyev ve Mugam trio qrupu oyunlar cercivesinde kecirilen medeni tedbirlerde istirak etmisdir III Dunya Koceri oyunlari Azerbaycan kemer gulesi pehlevan gulesi qol gulesi uzre gumus ve burunc medallar qazanmisdir Yakutiyanin milli idman novu olan mas reslinq uzre Azerbaycan 2 gumus ve 1 burunc medal qazanmisdir IV Dunya Koceri oyunlari Azerbaycan komandasi alis gulesi 2 novde kemer gulesi mas restlinq kores asirtmali aba gulesi qapismali aba gulesi pehlevan gulesi milli oxatma yagli gules kuras Qazax gulesi oyunlarinda istirak etmisdir Azerbaycan oyunlar zamani Susa sergisini ve Azerbaycan cadirini teqdim etmisdir Muxtelif cadirlarda Azerbaycan medeni irsi senetkarliq numuneleri ve metbexi teqdim edilmisdir Xalcaci Nazile Ebilova deri uzre rengkar Pervane Eyyubova burada istirak etmisdir Oyunlarin acilis merasiminde Sema reqs ansambli oyunlari yekunlasdiran tedbirde F Emirov adina Azerbaycan Dovlet Mahni ve Reqs Ansambli ve Cengi estrada ve folklor ansambli istirak etmisdir Say Il Ev sahibliyi eden olke Seher Azerbaycanin istirakci komandasi Azerbaycanin qazandigi medallarI 2014 Qirgizistan Colpon Ata 0 0 0 0II 2016 Qirgizistan Colpon Ata 9 yaris novu uzre 38 idmanci 5 mesqci ve 6 hakim 4 4 7 15III 2018 Qirgizistan Colpon Ata 1 6 8 15IV 2022 Turkiye Iznik 5 8 8 21V 2024 Qazaxistan AstanaCemi ilk 4 tedbir 10 18 23 51Hemcinin baxNaxcivanin koc yollariIstinadlarIlya ty Ilya ty Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya v 16 t pod red E M Zhukova M Sovetskaya enciklopediya 1961 1976 Ilyat Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Gadzhieva S Sh Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v Nauka 1990 ISBN 5020167614 9785020167612 seh 3 Volkova N G Etnonimiya v trudah ekonomicheskogo obsledovaniya Kavkaza 1880 h godov Imya i etnos obshie voprosy onomastiki etnonimiya antroponimiya teonimiya toponimiya sbornik M In t etnologii i antropologii 1996 S 26 27 ISBN 5 201 00825 9 R Tapper AZERBAIJAN vi Population and its Occupations and Culture 2023 09 24 at the Wayback Machine ENCYCLOPAEDIA IRANICA 1988 S 234 238 ASE 1981 Bunyatov T A Iz istorii hozyajstva v drevnem Azerbajdzhane KSIIMK M 1957 Vyp 67 S 37 Aliev V G Kultura epohi srednej bronzy Azerbajdzhana B Elm 1991 S 133 Cevat Heyet Azerbaycan in Turklesmesi ve Azerbaycan Turkcesinin Tesekkulu Modern Turkluk Arastirmalari Dergisi Noyabr 2004 accessdate missing url Togan 1981 seh 256 Atwood Christopher Pratt 2004 Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire New York NY Facts On File ISBN 0 8160 4671 9 page 226 231 Mamed zade K M Stroitelnoe iskusstvo Azerbajdzhana s drevnejshih vremyon do XIX veka Nauchnyj redaktor akademik AN Azerb SSR A V Salamzade B Elm 1983 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 333 335 Istoriya Vostoka V 6 t T 2 Vostok v srednie veka 2013 03 14 tarixinde Istifade tarixi 2015 12 14 Orijinal metn rus Govorya o vozniknovenii azerbajdzhanskoj kultury imenno v XIV XV vv sleduet imet v vidu prezhde vsego literaturu i drugie chasti kultury organicheski svyazannye s yazykom Chto kasaetsya materialnoj kultury to ona ostavalas tradicionnoj i posle tyurkizacii mestnogo naseleniya Vprochem nalichie moshnogo plasta irancev prinyavshih uchastie v formirovanii azerbajdzhanskogo etnosa nalozhilo svoj otpechatok prezhde vsego na leksiku azerbajdzhanskogo yazyka v kotorom ogromnoe chislo iranskih i arabskih slov Poslednie voshli i v azerbajdzhanskij i v tureckij yazyk glavnym obrazom cherez iranskoe posredstvo Stav samostoyatelnoj azerbajdzhanskaya kultura sohranila tesnye svyazi s iranskoj i arabskoj Oni skreplyalis i obshej religiej i obshimi kulturno istoricheskimi tradiciyami Field Listing Ethnic groups 2019 01 06 at the Wayback Machine angl The World Factbook CRU Provereno 23 maya 2012 Azerbaijan Encyclopaedia Britannica November 15 2019 tarixinde Istifade tarixi October 22 2020 Istvan Vasary The role and function of Mongolian and Turkic in Ilkhanid Iran Turcologia Istoriya Irana s drevnejshih vremen do konca XVIII veka L Izd vo LGU 1958 390 s seh 190 Petrushevskij 1949 seh 36 Durand Guedy 2010 seh 376 377 Petrushevskij 1949 seh 51 52 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 93 Turks Turks and turk Turks Anatolia Iran and India in Comparative Perspective McClary Richard Piran redaktorlar Turkish History and Culture in India Identity Art and Transregional Connections Brill 2020 seh 72 73 Lane George 2016 Turkoman confederations the Aqqoyunlu and Qaraqoyunlu In Dalziel N MacKenzie J M eds The Encyclopedia of Empire pp 1 5 doi 10 1002 9781118455074 wbeoe193 ISBN 978 1118455074 Petrushevskij 1949 seh 182 Ahmedbek Dzhavanshir Istoriya Karabahskogo hanstva s 1747 po 1805 gody Baku 1961 s 71 Alekperov A K Issledovaniya po arheologii i etnografii Azerbajdzhana Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1960 S 72 73 Altstadt 1992 seh 35 Volkova N G Etnonimiya v trudah ekonomicheskogo obsledovaniya Kavkaza 1880 h godov Imya i etnos obshie voprosy onomastiki etnonimiya antroponimiya teonimiya toponimiya sbornik M In t etnologii i antropologii 1996 S 26 27 ISBN 5 201 00825 9 Golden 1992 seh 385 386 James Stuart Olson Nicholas Charles Pappas An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires Greenwood Publishing Group 1994 S 60 ISBN 0313274975 9780313274978 Magomedkhan Magomedkhanov Building of the Tower of Babel Ethnolinguistic Processes in Dagestan Russian Academy of Sciences Dagestan Science Centre page 290 291 293 Richard Tapper Frontier Nomads of Iran A Political History of the Shahsevan Cambridge University Press 1997 p 103 Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem 2012 02 08 at the Wayback Machine Ziya Bunyadovun tercumesinde Baki 1991 s 21 Olcott M Malashenko M Tradicionnoe zemlepolzovanie kochevnikov istoricheskogo Karabaha i sovremennyj armyano azerbajdzhanskij etnoterritorialnyj konflikt Anatolij Yamskov The Traditional Land use of the Nomads of Historical Karabakh and the Modern Armenian Azerbaijani Ethno territorial Conflict by Anatoly N Yamskov Faktor etnokonfessionalnoj samobytnosti v postsovetskom obshestve The Factor of Ethno confessional Identity in the Post Soviet Society Moskovskij Centr Karnegi The Moscow Center of Carnegie 1998 179 180 ISBN 0 87003 140 6 January 13 2023 tarixinde Istifade tarixi October 22 2020 This seasonal coexistence in the mountains of historical Karabakh with a sedentary Armenian population and a nomadic Turkic one as well as some Kurdish completely assimilated by Azerbaijanis in the 19th 20th centuries arose a long time ago simultaneously with the great movement of nomadic pastoralists into the plains of Azerbaijan Ukazannaya situaciya sezonnogo sosushestvovaniya v gorah istoricheskogo Karabaha osedlogo armyanskogo i kochevogo tyurkskogo naseleniya a takzhe chastichno i kurdskogo polnostyu assimilirovannogo azerbajdzhancami v XIX XX vv voznikla ochen davno odnovremenno s massovym proniknoveniem kochevyh skotovodov na ravniny Azerbajdzhana Yamskov A N Ethnic Conflict in the Transcausasus The Case of Nagorno Karabakh Theory and Society October 1991 tarixinde nesr olunub 20 5 Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union June 22 2014 650 JSTOR vasitesile The Azeri conception of Karabakh as an inseparable part of Azerbaijan is based on other considerations than the oblast s ethnic composition The Armenians have resided in Karabakh for a long time and they represented an absolute majority of its population at the time that the autonomous oblast was formed However for centuries the entire high mountain zone of this region belonged to the nomadic Turkic herdsmen from whom the Khans of Karabakh were descended Traditionally these direct ancestors of the Azeris of the Agdamskii raion and of the other raions between the mountains of Karabakh and the Kura and Araks Rivers lived in Karabakh for the four or five warm months of the year and spent the winter in the Mil sko Karabakh plains The descendants of this nomadic herding population therefore claim a historic right to Karabakh and consider it as much their native land as that of the settled agricultural population that lived there year round Ali Sinan Bilgili Azerbaycan Turkmenleri Tarihi 7 Turkler 2002 22 43 October 8 2020 tarixinde Istifade tarixi October 20 2020 Necefli Tofiq Gence Qarabag eyaletinin icmal defteri The Ottoman Short Register of Ganja Karabakh eyalet original text Baki Casioglu 2010 6 13 Gence Qarabag vilayetinin mufessel defteri Ottoman Survey Register of Ganja Karabakh vilayet Azeri translation Baku Susa 2000 3 24 Yamskov A N Ethnic Conflict in the Transcausasus The Case of Nagorno Karabakh Theory and Society October 1991 tarixinde nesr olunub 20 5 Special Issue on Ethnic Conflict in the Soviet Union June 22 2014 650 JSTOR vasitesile Yamskov 1998 s 181 Hovannisian 1971 p 86 Arsene Saparov From Conflict to Autonomy in the Caucasus The Soviet Union and the Making of Abkhazia South Ossetia and Nagorno Karabakh 2014 S 33 216 s ISBN 9781317637844 Hovannisian 1971 p 81 82 Hovannisian 1971 p 194 K istorii obrazovaniya Nagorno Karabahskoj Avtonomnoj Oblasti Azerbajdzhanskoj SSR Dokumenty i materialy Baku 1989 S 115 116 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 23 26 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 35 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 76 78 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 277 278 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 228 229 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 446 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 435 Encyclopaedia Iranica BAHARLu 2022 01 23 tarixinde XAVIER DE PLANHOL IRAN I LANDS OF IRANn 2016 05 17 tarixinde Istifade tarixi 2011 11 27 Mehdi Zarif Kovry Perevod s ital I Zamojskoj M AST 2006 str 16 19 188 ISBN 5 17 033764 7 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 75 I Lassy The Muharram Mysteries among the Azerbaijan Turks of Caucasia Helsingfors 1916 page 184 Alekperova A M Horovodnye tancy yally Nahichevanskoj zony B 1994 24 s Martial arts of the world Volume One A Q 2001 seh 341 C F Albright ʿASEQ angl Encyclopaedia Iranica 2011 Vol II P 741 742 Koprulu 2000 seh 27 28 Meletinskij E M Oguzskij epos Kitab i dedem Korkut Istoriya vsemirnoj literatury V 8 tomah AN SSSR In t mirovoj lit im A M Gorkogo M Nauka 1985 T III S 588 590 Yakubovskij A Yu Kitab i Korkud i ego znachenie dlya izucheniya turkmenskogo obshestva v epohu rannego srednevekovya Kniga moego deda Korkuta M L Izdatelstvo AN SSSR 1962 Kitabi Dede Gorgud Kitabi Dede Gorgud Sostaviteli transkripciya uproshyonnyj variant i predislovie Farhada Zejnalova i Sameta Alizade B Yazychy 1988 265 s ISBN 5560002518 azerb A Caferoglu AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN IKI SAMAN TANRISI PDF turk 2021 02 13 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 04 27 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 440 443 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 153 155 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 165 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 115 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 120 Azerbaycan etnoqrafiyasi I cild 2007 seh 419 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 256 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 192 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 239 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 221 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 206 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 228 229 Azerbaycan etnoqrafiyasi II cild 2007 seh 242 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 424 426 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 433 434 Azerbaycan etnoqrafiyasi III cild 2007 seh 435 Enver Uzun GUNEY AZERBAYCAN HALK RITUELLERI az FOLKLORSUNASLIQ MESELELERI Gulnur Kazimova Georgia s Azerbaijani nomads Our people have been humiliated ingilis OC media 26 July 2017 2024 03 16 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 17 Baba Babayev Abdulla Saiqin nesr yaradiciligi monoqrafiya Baki Avropa nesriyyati 2018 152 seh Istinad sehifeleri 27 33 Azerbaijan Information related to Intangible Cultural Heritage ich unesco org ingilis 2021 12 04 tarixinde Istifade tarixi 2021 05 13 Yalli Kochari Tenzere traditional group dances of Nakhchivan unesco org ingilis Oficialnyj sajt YuNESKO 2019 05 29 tarixinde Istifade tarixi 2021 01 04 Khinalig medieval mountainous village UNESCO World Heritage Centre 2 January 2021 tarixinde Istifade tarixi 26 March 2021 Cultural Landscape of Khinalig People and Koc Yolu Transhumance Route UNESCO World Heritage Centre 19 September 2023 tarixinde Istifade tarixi 20 September 2023 Macaristanda VII Boyuk Hun Turk Qurultayi kecirilib Istifade tarixi 2024 05 23 Azerbaycan Macaristanda kecirilen IV enenevi hun turk qurultayinda istirak etmisdir Istifade tarixi 2024 05 23 Lioy Stephen The 2014 World Nomad Games Kyrgyzstan WorldNomads com ingilis 26 September 2014 The first ever World Nomad Games worldnomadgames com ingilis Ikinci Dunya Koceri Oyunlarinda Azerbaycan idmancilari 15 medal qazaniblar Istifade tarixi 2024 05 23 Azerbaycan III Dunya Koceri Oyunlarinda genis heyetle temsil olunur Istifade tarixi 2024 05 23 III Dunya Koceri Oyunlari Komandamizdan 3 medal Istifade tarixi 2024 05 23 IV Dunya Koceri Oyunlarinda istirak edecek Azerbaycanin numayende heyeti Turkiyeye yola dusubler Istifade tarixi 2024 05 23 IV Dunya Koceri Oyunlari cercivesinde Susa sergi si acilib FOTO Istifade tarixi 2024 05 23 IV Dunya Koceri Oyunlari cercivesinde qurulan Azerbaycan cadiri ziyaretciler terefinden boyuk maraqla qarsilanib Istifade tarixi 2024 05 23 Olkemizin medeni irsi Bursada IV Dunya Koceri Oyunlarinda numayis olunur Istifade tarixi 2024 05 23 Azerbaycan incesenet numayendeleri Turkiyede kecirilen IV Dunya Koceri Oyunlari Festivalinda istirak edib Istifade tarixi 2024 05 23 Turkiye ve Azerbaycan II Dunya Koceri Oyunlar Yarisinda Istifade tarixi 2024 05 23 EdebiyyatAltstadt A L 1992 The Azerbaijani Turks Power and identity under Russian rule Stanford Calif Hoover Institution Press Stanford University Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde I cild Baki Serq Qerb 2007 544 seh Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde II cild Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb 2007 ISBN ISBN 5 17 033764 7 Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde III cild 2007 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb Durand Guedy David Mongols Turks and Others Eurasian Nomads and the Sedentary World edited by Reuven Amitai and Michal Biran Leiden Brill 2005 ISBN 9 0041 4096 4 xx 550pp 7 maps index Iranian Studies 43 3 iyun 2010 420 424 doi 10 1080 00210861003693992 An Introduction to the History of the Turkic Peoples Otto Harrasowitz 1992 ISBN 978 3 447 03274 2 I P Petrushevskij Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv Leningrad Izdatelstvo Leningradskogo Gosudarstvennogo Ordena Lenina Universiteta imeni A A Zhdanova 1949 M F Koprulu Azeri Baki Elm 2000 115 seh Martial arts of the world An encyclopedia Volume One A Q Edited by Thomas A Green Published by ABC CLIO 2001 ISBN 1 886969 85 X Togan Zeki Velidi Umumi turk tarihine giris cilt I Istanbul Enderun Kitabevi 1981 seh 538 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia Volume I 1918 1919 London University of California Press 1971 547 s ISBN 0 520 01805 2 Yamskov A N Tradicionnoe zemlepolzovanie kochevnikov istoricheskogo Karabaha i sovremennyj armyano azerbajdzhanskij etnoterritorialnyj konflikt Faktor etnokonfessionalnoj samobytnosti v postsovetskom obshestve Moskva Moskovskij Centr Karnegi 1998 S 168 197 197 s ISBN 0 87003 140 6 Yajlagi Jajlaglar Azerbajdzhanskaya sovetskaya enciklopediya Pod red Dzh Kulieva B Glavnaya redakciya Azerbajdzhanskoj sovetskoj enciklopedii 1981 T V Elave oxuAndrew C S Peacock 2005 Nomadic Society and the Seljuq Campaigns in Caucasia Iran amp the Caucasus 9 2 205 230 http www jstor org stable 4030954 F I Veliyev XIX esrde Azerbaycanin qerb zonasinda koc ve koc yollari haqqinda Azerb SSR EA Xeberleri tarix felsefe ve huquq seriyasi 1989 2 c 76 82 Xarici kecidlerK Koshkarli Nomads and Azerbaijan ingilis UNESCO s Seminar on Nomadic Culture and the Silk Road Ulan Baatar 1992 Istifade tarixi 2024 02 17

Nəşr tarixi: İyun 16, 2024, 10:16 am
Ən çox oxunan
  • September 11, 2024

    2014 Bakı Qran-prisi (şahmat)

  • Noyabr 15, 2024

    2017 İslam Həmrəyliyi Oyunlarında futbol

  • Oktyabr 10, 2024

    2013 Ağır atletika üzrə Dünya Çempionatı

  • September 11, 2024

    2008 Bakı Qran-prisi (şahmat)

  • September 02, 2024

    19 Puppis

Gündəlik

  • Əbülfəz Elçibəy

  • Rövşən Cavadov

  • İsveç Akademiyası

  • Kimya üzrə Nobel mükafatı

  • Sveriges Riksbank

  • ABŞ-də prezident seçkiləri (2024)

  • Rusiya–Ukrayna müharibəsi (2022–hal-hazırda)

  • Çörçill

  • Yaponiya

  • Angela Merkel

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı