Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
az-əbcəd. قارایاز | |
 | |
| Daxil olan dövrlər |
|
| Keçirilən mərasimlər |
|
| Əvvəlki dövr | Boz ay |
| Sonrakı dövr | Tərçıx dövrü |
| Müddəti | 21 mart-30 aprel |
| Digər adları | Keçiqıran, Oğlaqqıran, Yatar-durmaz, Gedər-gəlməz, Davardoymaz |
| Qeydiyyat nömrəsi | DB0204020007 |
Qarayaz (az-əbcəd. قارایاز) — Azərbaycan təqvim inanclarında yazın ilk qırx gününü əhatə edən dövr.
Müddəti
Yaz girdikdən sonra keçən 40 gün, yəni aprel ayının sonlarına kimi olan dövr Azərbaycan təqvim inanclarında "Qarayaz" adlandırılır. Qarayaz Boz aydan sonra gəlir və Tərçıx dövrünün başlaması ilə bitir.
Təsviri
Qarayaz zamanı o biri ildən qalmış ərzaqlar bitir və əkin işlərinə çətin başlanılır. Qarayazın əvvəli maldarlar üçün diqqət tələb edən dövrdür. Belə bir el məsəli var: "taxçada saxla, boxçada saxla, qarayaza bir pencə saxla". Havanın dəyişkən keçməsi, günəşsiz günlərin çoxluğu, boran, tutqun hava, isti yel bu dövrün çətinliklərinə daxildir. Kəndlilər, xüsüsilə yarımköçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün bu dövr asan keçmir. "Novruz günü yaz olar, 40 kötük də az olar", "Bayramdan sonra 40 kötük yanar" məsəllərinin bu dövrlə əlaqədar deyildiyi fikirləşilir. Soyuqların azalmaması, qışın geri qayıtması ehtimalı nəzərə alınaraq Qarayaz dövründə sobalar yığışdırılmır. Xüsusilə çobanlar bu dövr üçün ot ehtiyatı saxlamalıdır. Qarı və keçiləri haqqında rəvayət də otun azlığı haqqındadır.
Qarayaz bir sıra Azərbaycan ellərində "keçiqıran", "oğlaqqıran", yarımköçəri maldarlar tərəfindən isə "yatar-durmaz", "gedər-gəlməz", "davardoymaz" adlanır. "Davardoymaz" adı otun az olması ilə əlaqədar olaraq mal-qaranın doya bilməməsi ilə əlaqədardır. "Yatar-durmaz" adının mənası isə kökəlməmiş mal-qaranın halsız olması, yatdığı yerdən dura bilməməsi ilə bağlıdır. Kəndlilər bu dövrdə ehtiyatlı olmalı, yaz əkini ilə, toxumların saf-çürük olmasının yoxlanması ilə məşğul olmalıdır.
Qarayaza daxil olan dövr və mərasimlər
- Aləmin yatdığı vaxt. Qışın sonu və yazın başlanğıc anını göstərən əsrarəngiz bir vaxtdır. İlin son Çərşənbə günü və ya Novruz Bayramın açılacaq gecənin gündüzə çevrildiyi anda reallaşır. Çaylar, dərələr, yəni axar sular bir an üçün durur, sonra təkrar axmağa başlayırlar.
- Novruz. Yeni il, Baharın gəlişi, təbiətin oyanması, təzələnməsi və yaz əkin işlərinin başlanğıcıdır.
- Baca-baca günü. Novruzun ilk günüdür.
- Çərşənbə sur. Yaz bərabərliyi günündən sonrakı ilk çərşənbədir. Adam Olearinin verdiyi məlumatlara görə iranlılar (verilən nümunədə türklər nəzərdə tutulur) bu günü uğursuz hesab edir. Bu gün işləmirlər və bazarlar bağlanır.
- Sucəddim ayini. Baharda suya girmə adətidir. Azərbaycanın bir çox yerində və Ermənistan azərbaycanlıları arasında yayılmışdır.
- Həftəseyri. Keçmişdə Şirvanda həftəseyri adlandırılan gül-çiçək bayramı qeyd edilirdi. Bu bayram Novruzda başlayır və 30–40 gün ərzində bütün cümə günləri qeyd edilirdi. Azərbaycanın şimal-qərbində bu bayram "Gül bayramı" adı ilə qeyd edilirdi.
- Günəş ayinləri. Novruzdan sonra 3-cü və 4-cü gün yağışlı keçərsə, gəlincik düzəldib Günəşi çağıran nəğmələr oxunur.
- Təbiət günü. İran azərbaycanlılarında yeni ilin on üçüncü günündə təbiət qoynuna səfər edilir, axşama qədər şənliklər keçirilir.
- Əkin ayı. Yazda əkinçi ömrünün, əkinçi həyatının ən məhsuldar dövrüdür. Əkinçilər bu günləri bayram səviyyəsində qeyd edirlər.
- Leysan ayı. Yaz fəslinin ilk ayı belə adlandırılır, nisan, neysan (aprel) sözlərindəndir. Xalq inancına görə, haçaquyruq qaranquşlar yerdən bir qarış yuxarıda uçanda ilk leysan yağışı yağırdı. İlk leysan "abi-leysan" adlandırılır, suyu ləyənlərdə müqəddəs və şəfaverici su kimi yığılır, evə bərəkət gətirdiyinə inanılırdı.
- Yaşıl işıq ayı. Dağ və dağətəyi yerlərdə aprel ayı "Yaşıl işıq ayı" adlandılırdı.
- Qarıborcu. Aprelin 15-ə kimi olan dövrə deyilir. Mart ayı ilə bağlı "Mart çıxdı, dərd çıxdı" tipli sözlərin deyilməsi martı əsəbləşdirir və o, apreldən 15 gün borc alır. Bu dövrdə köçəri maldarlar öz ehtiyatlarını (ərzaq, un, saman) qorumalı, çölə çıxmamalıdırlar. Belə bir məsəl vardır: "Qarayaz hirslənsə, 40 şələ odun və 40 çuval saman lazımdır". Bu dövrə "Qarı ilə martın deyişməsi" adlı mahnı həsr edilmişdir. Mahnıya görə qarının yazın gəlməsinə sevindiyini görən mart tufan və boranı geri gətirir.
Qeyri-maddi mədəni irs kimi qeydiyyatı
Qarayaz dövrü milli səviyədə qeyri-maddi mədəni irs olaraq "Mövsüm mərasimləri" kateqoriyasında qeydiyyata alınmışdır.
İstinadlar
- Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri. "Qarayaz" (az.). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi. 2022-07-08 tarixində .
- Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə III cild. (2007), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı: Şərq-Qərb. səh 423–428.
- Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).
- Hacıyeva, 2021. səh. 121
- I. Lassy, The Muharram Mysteries among the Azerbaijan Turks of Caucasia, Helsingfors, 1916. page 214–225.
- M. A. Seyidov, "Eski Türk Kitabelerinde Yer-Sub Meselesi", (çev. S. Gömeç), A. Ü. D. T. C. F Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 18, sayı: 29, s. 259, 1996.
- Мамедли А. Соловьева Л. Т. Азербайджанцы. — М.: Наука, 2017. — 708 с.
- Məhəbbət Paşayeva. AZƏRBAYCANLILARIN ADƏT VƏ İNANCLARI (XIX-XX əsrlər). Bakı: AZƏRBAYCAN MILLI ELMLƏR AKADEMİYASI ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTUTU, 2019.- 296 s. (V fəsil. Xalq inancları).
- İRAN TÜRKLÜĞÜNDE GELENEKSEL TÜRK İNANÇLARININ ETKİ VE İZLERİ. Impact and Traces of Traditional Turkish Beliefs Among Iranian Turks. Yrd. Doç. Dr. Mousa RAHIMI.
Ədəbiyyat
- Hacıyeva, Nərgiz. Türk dillərində həftə adları. Bakı, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu.. 2021. səh. 112-126.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qarayaz az ebced قارایاز Novruz bayramina hesr edilmis poct markasiDaxil olan dovrler Alemin yatdigi vaxt Ekin ayi Leysan ayi Yasil isiq ayi QariborcuKecirilen merasimler Novruz Gunes ayinleri Hefteseyri Tebiet gunu Suceddim ayiniEvvelki dovr Boz aySonraki dovr Tercix dovruMuddeti 21 mart 30 aprelDiger adlari Keciqiran Oglaqqiran Yatar durmaz Geder gelmez DavardoymazQeydiyyat nomresi DB0204020007 Qarayaz az ebced قارایاز Azerbaycan teqvim inanclarinda yazin ilk qirx gununu ehate eden dovr MuddetiYaz girdikden sonra kecen 40 gun yeni aprel ayinin sonlarina kimi olan dovr Azerbaycan teqvim inanclarinda Qarayaz adlandirilir Qarayaz Boz aydan sonra gelir ve Tercix dovrunun baslamasi ile bitir TesviriQarayaz zamani o biri ilden qalmis erzaqlar bitir ve ekin islerine cetin baslanilir Qarayazin evveli maldarlar ucun diqqet teleb eden dovrdur Bele bir el meseli var taxcada saxla boxcada saxla qarayaza bir pence saxla Havanin deyisken kecmesi gunessiz gunlerin coxlugu boran tutqun hava isti yel bu dovrun cetinliklerine daxildir Kendliler xususile yarimkoceri maldarliqla mesgul olan ehali ucun bu dovr asan kecmir Novruz gunu yaz olar 40 kotuk de az olar Bayramdan sonra 40 kotuk yanar mesellerinin bu dovrle elaqedar deyildiyi fikirlesilir Soyuqlarin azalmamasi qisin geri qayitmasi ehtimali nezere alinaraq Qarayaz dovrunde sobalar yigisdirilmir Xususile cobanlar bu dovr ucun ot ehtiyati saxlamalidir Qari ve kecileri haqqinda revayet de otun azligi haqqindadir Qarayaz bir sira Azerbaycan ellerinde keciqiran oglaqqiran yarimkoceri maldarlar terefinden ise yatar durmaz geder gelmez davardoymaz adlanir Davardoymaz adi otun az olmasi ile elaqedar olaraq mal qaranin doya bilmemesi ile elaqedardir Yatar durmaz adinin menasi ise kokelmemis mal qaranin halsiz olmasi yatdigi yerden dura bilmemesi ile baglidir Kendliler bu dovrde ehtiyatli olmali yaz ekini ile toxumlarin saf curuk olmasinin yoxlanmasi ile mesgul olmalidir Qarayaza daxil olan dovr ve merasimlerAlemin yatdigi vaxt Qisin sonu ve yazin baslangic anini gosteren esrarengiz bir vaxtdir Ilin son Cersenbe gunu ve ya Novruz Bayramin acilacaq gecenin gunduze cevrildiyi anda reallasir Caylar dereler yeni axar sular bir an ucun durur sonra tekrar axmaga baslayirlar Novruz Yeni il Baharin gelisi tebietin oyanmasi tezelenmesi ve yaz ekin islerinin baslangicidir Baca baca gunu Novruzun ilk gunudur Cersenbe sur Yaz beraberliyi gununden sonraki ilk cersenbedir Adam Olearinin verdiyi melumatlara gore iranlilar verilen numunede turkler nezerde tutulur bu gunu ugursuz hesab edir Bu gun islemirler ve bazarlar baglanir Suceddim ayini Baharda suya girme adetidir Azerbaycanin bir cox yerinde ve Ermenistan azerbaycanlilari arasinda yayilmisdir Hefteseyri Kecmisde Sirvanda hefteseyri adlandirilan gul cicek bayrami qeyd edilirdi Bu bayram Novruzda baslayir ve 30 40 gun erzinde butun cume gunleri qeyd edilirdi Azerbaycanin simal qerbinde bu bayram Gul bayrami adi ile qeyd edilirdi Gunes ayinleri Novruzdan sonra 3 cu ve 4 cu gun yagisli kecerse gelincik duzeldib Gunesi cagiran negmeler oxunur Tebiet gunu Iran azerbaycanlilarinda yeni ilin on ucuncu gununde tebiet qoynuna sefer edilir axsama qeder senlikler kecirilir Ekin ayi Yazda ekinci omrunun ekinci heyatinin en mehsuldar dovrudur Ekinciler bu gunleri bayram seviyyesinde qeyd edirler Leysan ayi Yaz feslinin ilk ayi bele adlandirilir nisan neysan aprel sozlerindendir Xalq inancina gore hacaquyruq qaranquslar yerden bir qaris yuxarida ucanda ilk leysan yagisi yagirdi Ilk leysan abi leysan adlandirilir suyu leyenlerde muqeddes ve sefaverici su kimi yigilir eve bereket getirdiyine inanilirdi Yasil isiq ayi Dag ve dageteyi yerlerde aprel ayi Yasil isiq ayi adlandilirdi Qariborcu Aprelin 15 e kimi olan dovre deyilir Mart ayi ile bagli Mart cixdi derd cixdi tipli sozlerin deyilmesi marti eseblesdirir ve o aprelden 15 gun borc alir Bu dovrde koceri maldarlar oz ehtiyatlarini erzaq un saman qorumali cole cixmamalidirlar Bele bir mesel vardir Qarayaz hirslense 40 sele odun ve 40 cuval saman lazimdir Bu dovre Qari ile martin deyismesi adli mahni hesr edilmisdir Mahniya gore qarinin yazin gelmesine sevindiyini goren mart tufan ve borani geri getirir Qeyri maddi medeni irs kimi qeydiyyatiQarayaz dovru milli seviyede qeyri maddi medeni irs olaraq Movsum merasimleri kateqoriyasinda qeydiyyata alinmisdir IstinadlarAzerbaycan qeyri maddi medeni irs numunelerinin dovlet reyestri Qarayaz az Azerbaycan Medeniyyet Nazirliyi 2022 07 08 tarixinde Azerbaycan etnoqrafiyasi Uc cildde III cild 2007 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi Arxeologiya ve Etnoqrafiya Institutu Baki Serq Qerb seh 423 428 Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk Celal Beydili 2003 Yurt Yayinevi turk Haciyeva 2021 seh 121 I Lassy The Muharram Mysteries among the Azerbaijan Turks of Caucasia Helsingfors 1916 page 214 225 M A Seyidov Eski Turk Kitabelerinde Yer Sub Meselesi cev S Gomec A U D T C F Tarih Arastirmalari Dergisi c 18 sayi 29 s 259 1996 Mamedli A Soloveva L T Azerbajdzhancy M Nauka 2017 708 s Mehebbet Pasayeva AZERBAYCANLILARIN ADET VE INANCLARI XIX XX esrler Baki AZERBAYCAN MILLI ELMLER AKADEMIYASI ARXEOLOGIYA VE ETNOQRAFIYA INSTITUTU 2019 296 s V fesil Xalq inanclari IRAN TURKLUGUNDE GELENEKSEL TURK INANCLARININ ETKI VE IZLERI Impact and Traces of Traditional Turkish Beliefs Among Iranian Turks Yrd Doc Dr Mousa RAHIMI EdebiyyatHaciyeva Nergiz Turk dillerinde hefte adlari Baki AMEA Nesimi adina Dilcilik Institutu 2021 seh 112 126