Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Ermənistan azərbaycanlıları (irəvanlı, yeraz, "qərbi azərbaycanlı") — Ermənistanda əsrlər boyu yaşamış azərbaycanlılar.
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ümumi sayı | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 500 min nəfərdən çox | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dili | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Dini | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Mənşəyi | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Oğuz (Türk) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Qohum xalqlar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vaxtilə bir neçə yüz min nəfərdən ibarət olan Ermənistanın Azərbaycanlı icması (irəvanlı, yerevanlı, "qərbi azərbaycanlı") 1948–1991-ci illərdən bəri mövcud deyil. Həmin illər Ermənistan azərbaycanlıları Dağlıq Qarabağ münaqişəsi üzündən təzyiqə və təcavüzə məruz qalıb ölkəni tərk etməyə məcbur oldular. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarı İdarəsinin məlumatına görə Ermənistanda hal-hazırda təxminən 30 nəfərdən bir neçə yüz nəfərə qədər azərbaycanlı yaşayır. Bunların çoxu əyalətdə yaşayan ermənilərlə ailə qurmuş azərbaycanlı qadınlar və həmçinin yaşlı və xəstə olduğuna görə Ermənistanı tərk edə bilməyən insanlardır. Bəyan edilir ki, onların əksəriyyəti ayrıseçkiliyə məruz qalmamaq üçün adlarını dəyişmiş və kimliyini gizli saxlamağa məcburdurlar.
1828-ci ildən başlayıb 1948–1989-cu illərdə başa çatan "Türksüz Ermənistan" sityasəti sayəsində indiki Ermənistan ərazisində 605-dən çox kənd azərbaycanlılarsız qaldı. 1,5 milyondan çox azərbaycanlı öz doğma ocağından qaçmalı oldu. 500 mindən çox günahsız və silahsız soydaşımız qətlə yetirildi. Xankəndindən Ağbabaya, Qazaxdan Göyçəyədək Azərbaycanın 40 min km² ərazisi erməni qəsbkarları tərəfindən zəbt edildi. Erməni tarixçisi Leonun yazdığına görə Batum müqaviləsinə əsasən Ermənistanın ərazisi 8400 km² olmuşdur. Burada azərbaycanlılar yaşayan ərazi isə ən azı 20 min km² olmuşdur. 1916-cı ildə İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların sayı 373582 nəfər idi. İndi həmin ərazidə bir nəfər də azərbaycanlı qalmayıb.
Tarix
Erməni-amerikalı tarixçi Corc Burnutyanun tədqiqatına əsasən, "XIX əsrin birinci rübündə İrəvan xanlığı Şərqi Ermənistanın əksərini, təqribən 7 min kvadrat mil ərazi əhatə etmişdir. Bu ərazi böyük dərəcədə dağlı və quraq idi; 100 min nəfərdən ibarət olan əhalisinin 80%-inə yaxın müsəlmanlar (farslar, azərbaycanlılar, kürdlər), 20%-ini isə məsihilər (ermənilər) təşkil edirdilər".
1828-ci ildə İrəvan xanlığının Rusiyanın tərkibinə əlavə olunmasından dərhal sonra xeyli müsəlman (azərbaycanlı, kürd, ləzgi və müxtəlif köçəri tayfalar) bu ərazini tərk etdi. Onların əvəzinə İrandan çar hökuməti tərəfindən bu yerlərə on minlərlə erməni köçürüldü. Məsihilərdə (xristianlarda) dayaq görən rus hökuməti ermənilərin Türkiyə və İrandan Qafqaza köçməsini bilavasitə dəstəkləyirdi. Bu səbəbdən erməni mühacirəti XIX əsrin ərzində və XX əsrin əvvəlində burada kəsilmədən davam edirdi. Nəticədə artıq 1832-ci ildə keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində həm yerli, həm mühacir ermənilərin ümumi sayı müsəlmanların sayını ötmüşdür.Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə əsasən XX əsrin əvvəlində azərbaycanlıların (mənbədə "Azərbeycan tatarları" kimi göstərilmişdirlər) böyük qismi hələ də Rus Ermənistanında yaşayırdı. 300 minə yaxın sakindən ibarət olan azərbaycanlı icması İrəvan valiliyinin 37,5%-ini təşkil edirdi. Əksəriyyəti kəndlərdə yaşayıb əkinçilik, maldarlıq və xalçaçılıq ilə məşqul idi. Valiliyin 7 qəzasından 4-ündə, o cümlədən valilik mərkəzi İrəvanda azərbaycanlılar çoxluq təşkil edirdilər. Tarixçi Luici Villarinin məlumatına görə 1905-ci ildə (Erməni-müsəlman davasının astanasında) İrəvanda azərbaycanlılar iqdisadi baxımdan ermənilərdən daha dövlətli idilər.
Ermənistan azərbaycanlıları üçün XX əsr sıxışdırma, ayrı-seçkilik və ölkənin demoqrafiyasını tamam dəyişdirən kütləvi və çox dəfə zorakı sürgünlər dövrü idi. Buna baxmayaraq Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə qədər onlar Ermənistanın ən iri etnik azlığını təşkil etməyə davam edirdilər. 1905–1907 illərdə İrəvan valiliyi ermənilər və azərbaycanlılar arasında baş verən qanlı döyüşün arenası oldu. Döyüş çar hökuməti tərəfindən doğurulub, cəmiyyətin diqqətini Birinci rus inqilabından yayındırmaq üçün, tarixdə o vaxta qədər bir biri ilə münaqişədə olmayan bu iki xalqın arasına fitnə vasitəsi ilə düşmançılıq salındı.
Azərbaycanın və Ermənistanın 1918-ci ildə müstəqillik elan etməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Hər iki dövlət eyni əraziləri öz tərkibində görmək istəyirdi. Ermənistan öz iddialarını əsaslandırmaq üçün bu ərazilərdə müsəlmanların tam məhvinə yönədilmiş siyasətə girişdi. Qanlı və vəhşi talan azərbaycanlırın qismən qırılmasına, qismən Azərbaycana, Türkiyəyə və İrana qaçıb xilas olmağına səbəb oldu. Hətta Sovet İttifaqının formalaşmasıdan sonra çoxsu qayıtmadı; 1926-ci Ümumittifaq əhali qeydinə əsasən Ermənistanda yalnız 83.181 nəfər azərbaycanlı yaşayırdı.
1948–1950-ci illərdə SSRİ Nazirlər Şurasının "Ermənistan SSR-dən azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında" qətnamə qəbul etmişdir. Ermənistanın ildən ilə böyüyən azərbaycanlı icmasının böyük qisminin guya könüllü surətdə mərkəzi Azərbaycana köçməsi əslində Orta Şərqdən və Avropadan "tarixi vətəninə qayıdan" ermənilər üçün yer boşaltmaq məqsədini güdürdü. O illərdə daha 100 min azərbaycanlı Ermənistanı tərk etdi.[]
1988–1991-ci illərdə Ermənistandan Azərbaycana son 200 min qaçqın qəbul olundu. Bunların əksəriyyəti Ermənistanın 22 rayonundan didərgin düşən azərbaycanlılar idi.
Mədəniyyət
Ədəbiyyat
Fazil İrəvaninin (1782-1888) türk dilindəki "Qızılgül və bülbül" əsəri 1826-cı ildə Parisdə çap edilib. Onun digər bir xidməti Matedaranda saxlanılan 222 nömrəli Azərbaycan əlyazmasının üzünün köçürülməsidir. Burada Azərbaycan şairlərinin deyişmələri və şeirləri qeyd edilib.
Məşhədi İsmayıl Hacı Kazımzadə Bəzmi (1846-1888) fars və türk dillərində əsərlər yazmışdır. Bəzminin Azərbaycan ədəbiyyatı toplusunda “Var”, “Usanmasın”, “Hər kimsənin ki, sən kimi bir nazlı yarı var, Dünyada eyşü-işrəti, xoş rüzgarı var”, “Qanım tökən qaşındı, gözün gördü danmasın”, “O tari-türrəni, ey nazənin, yavaş darə, Ki, bağlıdır neçə yüz min könül o bir tarə”, “Salıb o gül üzünün şövqü gör nə halə məni, O qaşların ələmi döndərib hilalə məni” mətləsi ilə başlayan qəzəlləri və dörd bənddən ibarət müxəmməsi daxil edilmişdir.
Əslən irəvanlı olan Mirzə Əlixan Şəmsül-Hükəma Ləlinin (1845-1907) Təbrizdə çap edilmiş divanına fars və Azərbaycan dillərində qəsidələr, qəzəllər, dübeytlər və vəfat edən vacib şəxslərə ithaf edilmiş hüznlü nəğmələrdən ibarət şeirlər daxildir.
1882-ci ildə "Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu"nda İrəvan gimnaziyasının müəllimi S.Zelinski əldə etdiyi materiallara, yer verilmişdir. Məhəmmədvəli Qəmərlinin “Atalar sözü” kitabında (1899-cu il) isə 750-yə yaxın atalar sözü və məsəllər qeyd edilmişdir. Kitab İrəvan dialekti və danışıq tərzi ilə bağlı məsəllərin regional xüsusiyyətini göz qabağına gətirə bilmişdir.
XIX-XX əsrlərdə Göyçə aşıq mühiti inkişaf etmişdir. Bu mühitin formalaşmasında həm Miskin Abdal məktəbindən çıxan dərviş-aşıqlar, həm də İran Azərbaycanından gələn missioner haqq aşıqları rol oynamışdır.
Ağ Aşıq Göyçədə ilk el aşığı olaraq tanınmışdır. Ağ Aşığın sənətinə Göyçədə həmişə hörmət edilmiş, digər aşıqlar onu sənət mayakı (yol göstərən) saymışdır. Onun şeirlərinə nəzirə yazılması Göyçədən başqa, Tovuz, Kəlbəcər və Borçalıda da məşhur idi.
Digər vacib şəxslər isə el şairləri Alməmməd və Məmmədhüseyn, ustad aşıqları Aşıq Alı, Aşıq Məhərrəm, Aşıq Musa, Molla Tağı oğlu Məhəmməd, Mərzə Bəylər, Şair Aydın, Aşıq Əziz, Şair Məhəmməd, Usta Abdulla, Aşıq Ələsgərdir. Məşhur saz havaları ”Göyçə gözəlləməsi”, “Köhnə Göyçə”, “Göyçəgülü”, “Göyçə Qaragözü”, “Heydəri”, ”Nəcəfi”, “Ağır Şərili”, “Şahsevəni”, “Məmmədsöyünü”dür.
Şair Məmmədhüseyn (1800-1880) insanı keyfiyyətlərinin tərənnümünün təsviri üçün müxtəlif atalar sözlərinə və aforizmlərə yer vermişdir. Aşıq Alı (1801-1911) “Getdi”, ”Dolandırır”, ”Diyarında” rədifli qoşmalarının, ”Bəstinamə” və “Aşıq Alının Türkiyə səfəri” dastanlarının, Şair Aydın (1825-1915) isə “Deyirlər”, “Görünür”, “Gözlərin”, “Gəlsin”, “Endi”, “Bir gün kimi” rədifli şeirlərinin müəlifidir.
Təhsil
1881-ci il. İrəvan Müəllimlər Seminariyasının və Uluxanlı məktəbinin açılması
1902-ci il. İrəvanda ilk rus-müsəlman qız məktəbinin açılması
1830-cu illərdən başlayaraq digər Qafqaz qəzalarında olduğu kimi İrəvanda da rusdilli məktəblər açıldı. Tiflisdə Mirzə Şəfi Vazehdən azərbaycan dili dərsləri alan və 1843-cü ildə İrəvan qəza məktəbinin müfəttişi təyin edilən Xaçatur Abovyan Zaqafqaziya maarif orqanlarına ana dilinin azərbaycanlı uşaqları üçün vacib olduğunu bildirmişdir. O, birinci sinifdə yerli dillərin (Azərbaycan və erməni dilləri) öyrədilməməsinin və türk uşaqlarına rus dilində dua oxudulmasının lazımsızlığını qeyd edirdi.
“Mışak” qəzeti (13 fevral, 1875) azərbaycanlıların əsas təhsil yerinin məscid olduğunu qeyd edirdi. Qəzetin 13 dekabr 1888-ci ildəki “Türklərin təhsili haqqında bir neçə söz” yazısında ancaq varlı azərbaycanlıların dövlət məktəblərində oxuya bildiyi, yoxsul və orta təbəqənin buna gücünün çatmadığı bildirilir. Çarə olaraq azərbaycanlıların öz məktəblərinin qurulması və buna da Azərbaycan ziyalılarının kömək etməsinin vacibliyi qeyd edilir.
Mirzə Ələkbər Elxanovun “Vətən dili” dərsliyi XIX yüzilliyin 80-ci illərində Rusiya Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən müzakirə edilmiş və çapa verilməsi tövsiyə edilmişdir. XIX əsrin sonlarında İrəvanda yeni məktəblər açılırdı. Bu dövrdə ortaya çıxmış məşhur şəxslər İrəvanda yeni üsulla ana dili məktəbinin banisi Məşədi Molla İsmayıl Hacı Kazımov, məktəb müdiri Haşım bəy Nərimanbəyov, İrəvan gimnaziyasının müəllimi İsmayıl bəy Şəfibəyov, İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan dili müəllimi Rəhim Xəlilov, Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski, Axund Məmmədbağır Tağızadədir. Firidun bəy Köçərli isə səs üsulu ilə Azərbaycan dilinin tədrisi proqramını hazırlamışdır.
"Qafqaz təqvimi"nin 1889-cu il buraxılışlarında İrəvan quberniyasında (Naxçıvan MR-i çıxmaq şərti ilə) bu yerlərdə məktəblər qeyd edilirdi: İrəvan, Qəmərli, Uluxanlı, Gözəldərə, Güllücə, Yelenovka, Yengicə, Böyük Vedi, Məzrə, İmanşalı. 1905-ci ildə İrəvanın azərbaycanlı xalq müəllimləri Rusiya hökumətinə müraciət edərək Azərbaycan dilində məktəblərin təşkil edilməsini, qızlar və oğlanlar üçün ümumi ibtidai təhsilin həyata keçirilməsini tələb edirdilər. 1914-1915-ci illərə qədər Ermənistanda İbadulla bəy, Mirzə Cabbar, Mirzə Rza, Mirzə Qafar, Mirzə Əli və digərləri 500-dək şagirdi əhatə edən 30 ibtidai məktəb açmışdı. Bu məktəblərlə yanaşı ərəb və fars dillərinin öyrədildiyi, Quranın mənası izah edilmədən əzbərlədildiyi məscid məktəbləri (mollaxanalar) da fəaliyyət göstərirdi.
"Rusiya Pedaqoji Ensiklopediyası"nda (I cild) Ermənistanda 1922-1923-cü illərdə 36 azərbaycanlı məktəbinin olduğu (1500 şagird) bildirilir.
İstinadlar
- Second Report Submitted by Armenia Pursuant to Article 25, Paragraph 1 of the Framework Convention for the Protection of National Minorities 2007-09-27 at the Wayback Machine. 24 Noyabr 2004-də qəbul olunub
- International Protection Considerations Regarding Armenian Asylum-Seekers and Refugees 2014-04-16 at the Wayback Machine. United Nations High Commissioner for Refugees. Geneva: September 2003
- Country Reports on Human Rights Practices – 2003: Armenia 2009-08-30 at the Wayback Machine U.S. Department of State. 25 fevral 2004-də açıqlanıb
- "Erməni separatizmi və milli şovinizminin ideya-təşkilat əsasları". 2010-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-03-03.
- George A. Bournoutian. Eastern Armenia in the Last Decades of Persian Rule, 1807 – 1828 (Malibu: Undena Publications, 1982), pp. xxii + 165
- Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal 2013-12-31 at the Wayback Machine by Tim Potier. Martinus Nijhoff Publishers. 2001. p.2
- Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus 2013-12-31 at the Wayback Machine by Svante Cornell. Routledge. 2001. p.67
- "Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary: Erivan Governorate". 2006-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-07-09.
- "Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary: Erivan". 2006-02-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2006-02-25.
- Fire and Sword in the Caucasus 2009-04-21 at the Wayback Machine by Luigi Villari. London, T. F. Unwin, 1906: p. 267
- Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War by Thomas de Waal
- Memories of the Revolution in Transcaucasia 2009-01-23 at the Wayback Machine by Boris Baykov
- de Waal. Black Garden. p. 127–8.
- Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War 2014-01-02 at the Wayback Machine by Stuart J. Kaufman. Cornell University Press. 2001. p.58
- . 2007-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-03-19.
- Turkish-Armenian War: Sep.24 – Dec.2, 1920 2017-10-31 at the Wayback Machine by Andrew Andersen
- Ethnic Conflicts in the USSR: 1917–1991 2007-09-29 at the Wayback Machine. State Archives of the Russian Federation, fund 1318, list 1, folder 413, document 21
- Garegin Njdeh and the KGB: Report of Interrogation of Ohannes Hakopovich Devedjian 2007-10-30 at the Wayback Machine 28 avqust 1947.
- 1926-cı il siyahıyaalınmasında Ermənistan SSR-da 76870 nəfər türk, 6311 nəfər qarapapaq qeydə alınmışdır.
- Демоскоп Weekly (еженедельная демографическая газета. Электронная версия): Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР :Закавказская СФСР/Армянская ССР 2012-02-10 at the Wayback Machine---Источник: Всесоюзная перепись населения 1926 года.М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928–29. Том 10–16. Таблица VI. Население по полу, народности.---А также Excel файл 2019-11-27 at the Wayback Machine
- The Alteration of Place Names and Construction of National Identity in Soviet Armenia 2009-09-27 at the Wayback Machine by Arseny Sarapov
- Armenia: Political and Ethnic Boundaries 1878–1948 2007-09-26 at the Wayback Machine by Anita L. P. Burdett (ed.)
- "UNHCR U.S. Department of Homeland Security, Citizenship and Immigration Services Country Reports Azerbaijan. The Status of Armenians, Russians, Jews and Other Minorities". 2007-07-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-03-19.
- Məhərrəmov, 2010. səh. 101-102
- Məhərrəmov, 2010. səh. 105-106
- Məhərrəmov, 2010. səh. 111-112
- Məhərrəmov, 2010. səh. 33
- Məhərrəmov, 2010. səh. 70
- Məhərrəmov, 2010. səh. 125-127
- Məhərrəmov, 2010. səh. 131-133
- Məhərrəmov, 2010. səh. 57-58
- Məhərrəmov, 2010. səh. 61-62
- Məhərrəmov, 2010. səh. 31-32
- Məhərrəmov, 2010. səh. 55
- Məhərrəmov, 2010. səh. 63
- Məhərrəmov, 2010. səh. 92
Ədəbiyyat
- Məhərrəmov, Ziyəddin. İRƏVANDA MƏKTƏBDARLIQ VƏ MAARİFÇİLİK (1800-1920-ci illərdə ədəbi-mədəni mühit) (az.). Qrifli nəşr. 2010.
- Azərbaycan Folkloru Antologiyası, XII kitab. Zəngəzur folkloru (az.). "Səda" nəşriyyatı. 2005.
- Azərbaycan Folkloru Antologiyası, III kitab. Göyçə folkloru (az.). "Səda" nəşriyyatı. 1999.
Əlavə oxu
- Fragments of Armenia’s Soviet Past: Tracing the Armenian-Azerbaijani Coexistence// RA NAA IAE. Edit. L. Kharatyan, A. Hakobyan- Yerevan, IAE Publication, 2019, 164 pages
Xarici keçidlər
- Ermənilər zaman-zaman torpaqlarımızı qəsb edib[ölü keçid]
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ermenistan azerbaycanlilari irevanli yeraz qerbi azerbaycanli Ermenistanda esrler boyu yasamis azerbaycanlilar Cabbar Esgerzade Ekber aga Seyxulislamov Mehemmed Agaoglu Yunis Nuri Ekber YerevanliSabir Rzayev Zerife Budaqova Kovser Tarverdiyeva Mireli Seyidov Meherrem BayramovYunis Rzayev Tevekkul Huseynov Eldar Ismayil Eli Vekil Sahmar EhmedovHeyder Huseynov Mustafa Topcubasov Ehmed Cemil Hesen Mirzeyev Evez ElekberovUmumi sayi500 min neferden coxDiliAzerbaycan dili Irevan dialekti DiniIslam Sielik MenseyiOguz Turk Qohum xalqlarTurk xalqlari Vaxtile bir nece yuz min neferden ibaret olan Ermenistanin Azerbaycanli icmasi irevanli yerevanli qerbi azerbaycanli 1948 1991 ci illerden beri movcud deyil Hemin iller Ermenistan azerbaycanlilari Dagliq Qarabag munaqisesi uzunden tezyiqe ve tecavuze meruz qalib olkeni terk etmeye mecbur oldular BMT nin Qacqinlar uzre Ali Komissari Idaresinin melumatina gore Ermenistanda hal hazirda texminen 30 neferden bir nece yuz nefere qeder azerbaycanli yasayir Bunlarin coxu eyaletde yasayan ermenilerle aile qurmus azerbaycanli qadinlar ve hemcinin yasli ve xeste olduguna gore Ermenistani terk ede bilmeyen insanlardir Beyan edilir ki onlarin ekseriyyeti ayriseckiliye meruz qalmamaq ucun adlarini deyismis ve kimliyini gizli saxlamaga mecburdurlar 1828 ci ilden baslayib 1948 1989 cu illerde basa catan Turksuz Ermenistan sityaseti sayesinde indiki Ermenistan erazisinde 605 den cox kend azerbaycanlilarsiz qaldi 1 5 milyondan cox azerbaycanli oz dogma ocagindan qacmali oldu 500 minden cox gunahsiz ve silahsiz soydasimiz qetle yetirildi Xankendinden Agbabaya Qazaxdan Goyceyedek Azerbaycanin 40 min km erazisi ermeni qesbkarlari terefinden zebt edildi Ermeni tarixcisi Leonun yazdigina gore Batum muqavilesine esasen Ermenistanin erazisi 8400 km olmusdur Burada azerbaycanlilar yasayan erazi ise en azi 20 min km olmusdur 1916 ci ilde Irevan quberniyasinda azerbaycanlilarin sayi 373582 nefer idi Indi hemin erazide bir nefer de azerbaycanli qalmayib indiki Ermenistan erazilerinde 1886 1890 ci illerde azerbaycanlilarin yasadigi erazilerTarixErmeni amerikali tarixci Corc Burnutyanun tedqiqatina esasen XIX esrin birinci rubunde Irevan xanligi Serqi Ermenistanin ekserini teqriben 7 min kvadrat mil erazi ehate etmisdir Bu erazi boyuk derecede dagli ve quraq idi 100 min neferden ibaret olan ehalisinin 80 ine yaxin muselmanlar farslar azerbaycanlilar kurdler 20 ini ise mesihiler ermeniler teskil edirdiler Azerbaycanlilar 1860 ci ilde Irevan seherinde 1828 ci ilde Irevan xanliginin Rusiyanin terkibine elave olunmasindan derhal sonra xeyli muselman azerbaycanli kurd lezgi ve muxtelif koceri tayfalar bu erazini terk etdi Onlarin evezine Irandan car hokumeti terefinden bu yerlere on minlerle ermeni kocuruldu Mesihilerde xristianlarda dayaq goren rus hokumeti ermenilerin Turkiye ve Irandan Qafqaza kocmesini bilavasite destekleyirdi Bu sebebden ermeni muhacireti XIX esrin erzinde ve XX esrin evvelinde burada kesilmeden davam edirdi Neticede artiq 1832 ci ilde kecmis Irevan xanliginin erazisinde hem yerli hem muhacir ermenilerin umumi sayi muselmanlarin sayini otmusdur Brokhauz ve Efronun ensiklopedik lugetine esasen XX esrin evvelinde azerbaycanlilarin menbede Azerbeycan tatarlari kimi gosterilmisdirler boyuk qismi hele de Rus Ermenistaninda yasayirdi 300 mine yaxin sakinden ibaret olan azerbaycanli icmasi Irevan valiliyinin 37 5 ini teskil edirdi Ekseriyyeti kendlerde yasayib ekincilik maldarliq ve xalcaciliq ile mesqul idi Valiliyin 7 qezasindan 4 unde o cumleden valilik merkezi Irevanda azerbaycanlilar coxluq teskil edirdiler Tarixci Luici Villarinin melumatina gore 1905 ci ilde Ermeni muselman davasinin astanasinda Irevanda azerbaycanlilar iqdisadi baximdan ermenilerden daha dovletli idiler Ermenistan azerbaycanlilari ucun XX esr sixisdirma ayri seckilik ve olkenin demoqrafiyasini tamam deyisdiren kutlevi ve cox defe zoraki surgunler dovru idi Buna baxmayaraq Dagliq Qarabag munaqisesine qeder onlar Ermenistanin en iri etnik azligini teskil etmeye davam edirdiler 1905 1907 illerde Irevan valiliyi ermeniler ve azerbaycanlilar arasinda bas veren qanli doyusun arenasi oldu Doyus car hokumeti terefinden dogurulub cemiyyetin diqqetini Birinci rus inqilabindan yayindirmaq ucun tarixde o vaxta qeder bir biri ile munaqisede olmayan bu iki xalqin arasina fitne vasitesi ile dusmanciliq salindi Azerbaycanin ve Ermenistanin 1918 ci ilde musteqillik elan etmesi veziyyeti daha da gerginlesdirdi Her iki dovlet eyni erazileri oz terkibinde gormek isteyirdi Ermenistan oz iddialarini esaslandirmaq ucun bu erazilerde muselmanlarin tam mehvine yonedilmis siyasete girisdi Qanli ve vehsi talan azerbaycanlirin qismen qirilmasina qismen Azerbaycana Turkiyeye ve Irana qacib xilas olmagina sebeb oldu Hetta Sovet Ittifaqinin formalasmasidan sonra coxsu qayitmadi 1926 ci Umumittifaq ehali qeydine esasen Ermenistanda yalniz 83 181 nefer azerbaycanli yasayirdi 1948 1950 ci illerde SSRI Nazirler Surasinin Ermenistan SSR den azerbaycanli ehalinin Azerbaycan SSR in Kur Araz ovaligina kocurulmesi haqqinda qetname qebul etmisdir Ermenistanin ilden ile boyuyen azerbaycanli icmasinin boyuk qisminin guya konullu suretde merkezi Azerbaycana kocmesi eslinde Orta Serqden ve Avropadan tarixi vetenine qayidan ermeniler ucun yer bosaltmaq meqsedini gudurdu O illerde daha 100 min azerbaycanli Ermenistani terk etdi menbe gosterin 1988 1991 ci illerde Ermenistandan Azerbaycana son 200 min qacqin qebul olundu Bunlarin ekseriyyeti Ermenistanin 22 rayonundan didergin dusen azerbaycanlilar idi MedeniyyetEsas meqale Azerbaycan medeniyyetiEdebiyyat Asiq Elesgerin doguldugu Agkilse kendindeki mezari Fazil Irevaninin 1782 1888 turk dilindeki Qizilgul ve bulbul eseri 1826 ci ilde Parisde cap edilib Onun diger bir xidmeti Matedaranda saxlanilan 222 nomreli Azerbaycan elyazmasinin uzunun kocurulmesidir Burada Azerbaycan sairlerinin deyismeleri ve seirleri qeyd edilib Meshedi Ismayil Haci Kazimzade Bezmi 1846 1888 fars ve turk dillerinde eserler yazmisdir Bezminin Azerbaycan edebiyyati toplusunda Var Usanmasin Her kimsenin ki sen kimi bir nazli yari var Dunyada eysu isreti xos ruzgari var Qanim token qasindi gozun gordu danmasin O tari turreni ey nazenin yavas dare Ki baglidir nece yuz min konul o bir tare Salib o gul uzunun sovqu gor ne hale meni O qaslarin elemi donderib hilale meni metlesi ile baslayan qezelleri ve dord bendden ibaret muxemmesi daxil edilmisdir Eslen irevanli olan Mirze Elixan Semsul Hukema Lelinin 1845 1907 Tebrizde cap edilmis divanina fars ve Azerbaycan dillerinde qesideler qezeller dubeytler ve vefat eden vacib sexslere ithaf edilmis huznlu negmelerden ibaret seirler daxildir 1882 ci ilde Qafqaz erazileri ve xalqlarinin tesvirine dair materiallar toplusu nda Irevan gimnaziyasinin muellimi S Zelinski elde etdiyi materiallara yer verilmisdir Mehemmedveli Qemerlinin Atalar sozu kitabinda 1899 cu il ise 750 ye yaxin atalar sozu ve meseller qeyd edilmisdir Kitab Irevan dialekti ve danisiq terzi ile bagli mesellerin regional xususiyyetini goz qabagina getire bilmisdir XIX XX esrlerde Goyce asiq muhiti inkisaf etmisdir Bu muhitin formalasmasinda hem Miskin Abdal mektebinden cixan dervis asiqlar hem de Iran Azerbaycanindan gelen missioner haqq asiqlari rol oynamisdir Ag Asiq Goycede ilk el asigi olaraq taninmisdir Ag Asigin senetine Goycede hemise hormet edilmis diger asiqlar onu senet mayaki yol gosteren saymisdir Onun seirlerine nezire yazilmasi Goyceden basqa Tovuz Kelbecer ve Borcalida da meshur idi Diger vacib sexsler ise el sairleri Almemmed ve Memmedhuseyn ustad asiqlari Asiq Ali Asiq Meherrem Asiq Musa Molla Tagi oglu Mehemmed Merze Beyler Sair Aydin Asiq Eziz Sair Mehemmed Usta Abdulla Asiq Elesgerdir Meshur saz havalari Goyce gozellemesi Kohne Goyce Goycegulu Goyce Qaragozu Heyderi Necefi Agir Serili Sahseveni Memmedsoyunu dur Sair Memmedhuseyn 1800 1880 insani keyfiyyetlerinin terennumunun tesviri ucun muxtelif atalar sozlerine ve aforizmlere yer vermisdir Asiq Ali 1801 1911 Getdi Dolandirir Diyarinda redifli qosmalarinin Bestiname ve Asiq Alinin Turkiye seferi dastanlarinin Sair Aydin 1825 1915 ise Deyirler Gorunur Gozlerin Gelsin Endi Bir gun kimi redifli seirlerinin muelifidir Tehsil Esas meqaleler Irevan xanligi Elm tehsil ve edebiyyat Azerbaycanda tehsil veTehsil xronologiyasi 1832 ci il Irevan qeza mektebinin acilmasi 1881 ci il Irevan Muellimler Seminariyasinin ve Uluxanli mektebinin acilmasi 1902 ci il Irevanda ilk rus muselman qiz mektebinin acilmasi 1924 cu il Irevan Azerbaycanli Pedaqoji Texnikumunun acilmasi Irevan Muellimler Seminariyasinin XVIII buraxilisi 1901 1902 1830 cu illerden baslayaraq diger Qafqaz qezalarinda oldugu kimi Irevanda da rusdilli mektebler acildi Tiflisde Mirze Sefi Vazehden azerbaycan dili dersleri alan ve 1843 cu ilde Irevan qeza mektebinin mufettisi teyin edilen Xacatur Abovyan Zaqafqaziya maarif orqanlarina ana dilinin azerbaycanli usaqlari ucun vacib oldugunu bildirmisdir O birinci sinifde yerli dillerin Azerbaycan ve ermeni dilleri oyredilmemesinin ve turk usaqlarina rus dilinde dua oxudulmasinin lazimsizligini qeyd edirdi Misak qezeti 13 fevral 1875 azerbaycanlilarin esas tehsil yerinin mescid oldugunu qeyd edirdi Qezetin 13 dekabr 1888 ci ildeki Turklerin tehsili haqqinda bir nece soz yazisinda ancaq varli azerbaycanlilarin dovlet mekteblerinde oxuya bildiyi yoxsul ve orta tebeqenin buna gucunun catmadigi bildirilir Care olaraq azerbaycanlilarin oz mekteblerinin qurulmasi ve buna da Azerbaycan ziyalilarinin komek etmesinin vacibliyi qeyd edilir Mirze Elekber Elxanovun Veten dili dersliyi XIX yuzilliyin 80 ci illerinde Rusiya Xalq Maarif Nazirliyi terefinden muzakire edilmis ve capa verilmesi tovsiye edilmisdir XIX esrin sonlarinda Irevanda yeni mektebler acilirdi Bu dovrde ortaya cixmis meshur sexsler Irevanda yeni usulla ana dili mektebinin banisi Mesedi Molla Ismayil Haci Kazimov mekteb mudiri Hasim bey Nerimanbeyov Irevan gimnaziyasinin muellimi Ismayil bey Sefibeyov Irevan Muellimler Seminariyasinin Azerbaycan dili muellimi Rehim Xelilov Mirze Memmedveli Qemerlinski Axund Memmedbagir Tagizadedir Firidun bey Kocerli ise ses usulu ile Azerbaycan dilinin tedrisi proqramini hazirlamisdir Qafqaz teqvimi nin 1889 cu il buraxilislarinda Irevan quberniyasinda Naxcivan MR i cixmaq serti ile bu yerlerde mektebler qeyd edilirdi Irevan Qemerli Uluxanli Gozeldere Gulluce Yelenovka Yengice Boyuk Vedi Mezre Imansali 1905 ci ilde Irevanin azerbaycanli xalq muellimleri Rusiya hokumetine muraciet ederek Azerbaycan dilinde mekteblerin teskil edilmesini qizlar ve oglanlar ucun umumi ibtidai tehsilin heyata kecirilmesini teleb edirdiler 1914 1915 ci illere qeder Ermenistanda Ibadulla bey Mirze Cabbar Mirze Rza Mirze Qafar Mirze Eli ve digerleri 500 dek sagirdi ehate eden 30 ibtidai mekteb acmisdi Bu mekteblerle yanasi ereb ve fars dillerinin oyredildiyi Quranin menasi izah edilmeden ezberledildiyi mescid mektebleri mollaxanalar da fealiyyet gosterirdi Rusiya Pedaqoji Ensiklopediyasi nda I cild Ermenistanda 1922 1923 cu illerde 36 azerbaycanli mektebinin oldugu 1500 sagird bildirilir IstinadlarSecond Report Submitted by Armenia Pursuant to Article 25 Paragraph 1 of the Framework Convention for the Protection of National Minorities 2007 09 27 at the Wayback Machine 24 Noyabr 2004 de qebul olunub International Protection Considerations Regarding Armenian Asylum Seekers and Refugees 2014 04 16 at the Wayback Machine United Nations High Commissioner for Refugees Geneva September 2003 Country Reports on Human Rights Practices 2003 Armenia 2009 08 30 at the Wayback Machine U S Department of State 25 fevral 2004 de aciqlanib Ermeni separatizmi ve milli sovinizminin ideya teskilat esaslari 2010 12 09 tarixinde Istifade tarixi 2009 03 03 George A Bournoutian Eastern Armenia in the Last Decades of Persian Rule 1807 1828 Malibu Undena Publications 1982 pp xxii 165 Conflict in Nagorno Karabakh Abkhazia and South Ossetia A Legal Appraisal 2013 12 31 at the Wayback Machine by Tim Potier Martinus Nijhoff Publishers 2001 p 2 ISBN 90 411 1477 7 Small Nations and Great Powers A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus 2013 12 31 at the Wayback Machine by Svante Cornell Routledge 2001 p 67 ISBN 0 7007 1162 7 Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary Erivan Governorate 2006 07 09 tarixinde Istifade tarixi 2006 07 09 Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary Erivan 2006 02 25 tarixinde Istifade tarixi 2006 02 25 Fire and Sword in the Caucasus 2009 04 21 at the Wayback Machine by Luigi Villari London T F Unwin 1906 p 267 Black Garden Armenia and Azerbaijan Through Peace and War by Thomas de Waal ISBN 0 8147 1945 7 Memories of the Revolution in Transcaucasia 2009 01 23 at the Wayback Machine by Boris Baykov de Waal Black Garden p 127 8 Modern Hatreds The Symbolic Politics of Ethnic War 2014 01 02 at the Wayback Machine by Stuart J Kaufman Cornell University Press 2001 p 58 ISBN 0 8014 8736 6 2007 03 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 03 19 Turkish Armenian War Sep 24 Dec 2 1920 2017 10 31 at the Wayback Machine by Andrew Andersen Ethnic Conflicts in the USSR 1917 1991 2007 09 29 at the Wayback Machine State Archives of the Russian Federation fund 1318 list 1 folder 413 document 21 Garegin Njdeh and the KGB Report of Interrogation of Ohannes Hakopovich Devedjian 2007 10 30 at the Wayback Machine 28 avqust 1947 1926 ci il siyahiyaalinmasinda Ermenistan SSR da 76870 nefer turk 6311 nefer qarapapaq qeyde alinmisdir Demoskop Weekly ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Elektronnaya versiya Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po regionam respublik SSSR Zakavkazskaya SFSR Armyanskaya SSR 2012 02 10 at the Wayback Machine Istochnik Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda M Izdanie CSU Soyuza SSR 1928 29 Tom 10 16 Tablica VI Naselenie po polu narodnosti A takzhe Excel fajl 2019 11 27 at the Wayback Machine The Alteration of Place Names and Construction of National Identity in Soviet Armenia 2009 09 27 at the Wayback Machine by Arseny Sarapov Armenia Political and Ethnic Boundaries 1878 1948 2007 09 26 at the Wayback Machine by Anita L P Burdett ed ISBN 1 85207 955 X UNHCR U S Department of Homeland Security Citizenship and Immigration Services Country Reports Azerbaijan The Status of Armenians Russians Jews and Other Minorities 2007 07 16 tarixinde Istifade tarixi 2008 03 19 Meherremov 2010 seh 101 102 Meherremov 2010 seh 105 106 Meherremov 2010 seh 111 112 Meherremov 2010 seh 33 Meherremov 2010 seh 70 Meherremov 2010 seh 125 127 Meherremov 2010 seh 131 133 Meherremov 2010 seh 57 58 Meherremov 2010 seh 61 62 Meherremov 2010 seh 31 32 Meherremov 2010 seh 55 Meherremov 2010 seh 63 Meherremov 2010 seh 92EdebiyyatMeherremov Ziyeddin IREVANDA MEKTEBDARLIQ VE MAARIFCILIK 1800 1920 ci illerde edebi medeni muhit az Qrifli nesr 2010 Azerbaycan Folkloru Antologiyasi XII kitab Zengezur folkloru az Seda nesriyyati 2005 Azerbaycan Folkloru Antologiyasi III kitab Goyce folkloru az Seda nesriyyati 1999 Elave oxuFragments of Armenia s Soviet Past Tracing the Armenian Azerbaijani Coexistence RA NAA IAE Edit L Kharatyan A Hakobyan Yerevan IAE Publication 2019 164 pagesXarici kecidlerVikianbarda Ermenistan azerbaycanlilari ile elaqeli mediafayllar var Ermeniler zaman zaman torpaqlarimizi qesb edib olu kecid Hemcinin baxErmenilerin Azerbaycana yerlesdirilmesi XX esrde Azerbaycanlilarin Ermenistandan deportasiyasi ve kocurulmesi Qarabag muharibesi Quqark qirgini