Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Yasa (monq. Их засаг хууль) — Çingiz xanın dövründən başlayaraq monqolların qanunlar məcəlləsi belə adlanırdı. Böyük Yasa da deyilirdi.
Tarixi
Böyük öndər Çingiz xan (1162–1227) tərəfindən monqol mədəniyyətinə aşılanmışdır; indiki anlamda demokratik cəmiyyət qurmasa da, məhz Çingiz xan həmin dəyərləri monqolların şüuruna hopdurmuşdur.
Çingiz xan monqolları demokratiyaya necə yönləndirmişdir? Birincisi , o, xalqın hökuməti idarə edə bilməsinin iki ilkin zəruri şərtini institutlaşdırmışdır. Monqol tayfalarını vahid və müstəqil bir dövlət şəklində birləşdirməklə öz xalqına öz qanunlarını hazırlamaq hüququ vermiş, özündən əvvəlki uyğur əlifbasını monqol dilinə tətbiq etməklə isə öz oğlanlarını və rəsmi dövlət məmurlarını xarici katiblərin asılılığından xilas etmişdir. Bunun da nəticəsində onlar hamının riayət etməli olduğu qanunları yazıya ala və öz tarixlərinin yazılmasına nəzarət edə bilmişlər.
Demokratiyanın ilkin şərtləri üçün lazımi şərait yaradan Çingiz xan liberal demokratiyanın bir sıra dəyərlərini praktik surətdə öz hökumətinə də tətbiq etmişdir. Bu dəyərlərdən bir çoxu sonralar ənənəvi monqol mədəniyyətinin tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Onlardan aşağıdakıları misal göstərmək olar:
Çoxluğun iştirak etdiyi hökumət
Çingiz xan Böyük Məclis – I monqol xuralının (qurultayının) əsasını qoymuşdur: bu xural müntəzəm olaraq toplanır, sülh və müharibə məsələlərinə dair qərarların çıxarılmasında ona köməklik göstərirdi. O, həmçinin Müdriklər Şurası yaratmışdı və bu şura ona müntəzəm olaraq məsləhətlər verirdi.
Qanun əsasında idarəçilik
Çingiz xan monqol tayfalarını vahid dövlət şəklində birləşdirdikdən sonra qanunlara əsaslanan idarəçiliyin və hüquqi sistemin əsasını qoymuşdur. Bu cür idarəçilik və hüquqi sistem Çingiz xan imperiyasının hər yerində qüvvədə idi.
Bərabərlik
Çingiz xan siyasi və iqtisadi bərabərlik formalarının yaradılmasına təşəbbüs göstərmiş, ancaq onları heç vaxt tam institutlaşdırmamışdır. Öz ordusu və Müdriklər Şurası üçün xüsusi imtiyazlar təmin etməsinə baxmayaraq, sosial mənşəyindən və rütbəsindən asılı olmayaraq, layiq olduğuna inandığı hər bir adam Müdriklər Şurasına üzv olmağa dəvət ala bilərdi. Digər tərəfdən, Çingiz xan qadınlara da böyük ehtiram bəsləyirdi, bu isə o dövrdə Avrasiyanın istənilən yerində görünməmiş hadisə idi. Monqol xalqının yüksəlişindən və Çingiz xanın həyatından bəhs edən "Monqolların sirli tarixi" adlı dastanda qadınların ən ağır anlarda qərar çıxarmalarına, Çingiz xana necə yaşamağı öyrətmələrinə və hansı siyasi addımları atması ilə bağlı məsləhətlər vermələrinə dair bir neçə nümunə mövcuddur.
İnsan hüquqları və fərdi azadlıqlar
Çingiz xan öz dövrünün insanlarını bugünkü monqolların çox yüksək qiymətləndirdikləri əsas insan hüquqları və azadlıqları ilə təmin etməsə də, müəyyən dərəcədə söz azadlığına icazə vermişdi. Bundan əlavə, şamanlığın din azadlığı konsepsiyasına müvafiq olaraq öz doğma şəhəri Qaraqorumda məlum olan bütün dinlərə xoş münasibət bəslən il məsinə nail olmuşdu.
Elxanlılar və Yasa
Elxanilər dövlətində Çingiz xanın Yasasından istifadə etməklə dövlət hüququ, yerli idarəçilik sahəsində olan münasibətləri, monqol və türk feodalları arasında olan əmlak münasibətlərinin yarğu məhkəmələri vasitəsilə araşdırılması artıq qeyd olunmuşdur. Lakin hadisələrin gedişi göstərdi ki, getdikcə mürəkkəbləşən sosial – iqtisadi, hüquqi münasibətləri təkcə Yasa vasitəsilə tənzimləmək mümkün deyildir. Ölkəni işğal edən monqollar əsasən maddi nemətlərin talanması ilə məşğul olmuş, cəmiyyətin həyatı, ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi qayğısına qalmamışdılar. Bu səbəbdən, Elxanilər dövlətinin mövcudluğunun ilk vaxtlarında dövlətin idarə edilməsi sahəsində müəyyən intizamsızlıq, başıpozuqluq olmuş, Yasa qanunlarının icra mexanizmləri olmadığından və bu qanunlar yerli müsəlman əhalisi tərəfindən qəbul edilmədiyindən qanunçuluğun qorunması və qanunvericilik sahəsində sistemsizlik hökm sürmüşdür. Belə vəziyyət isə Qazan xanın həyata keçirdiyi islahatlara qədər davam etmişdir.
Ədəbiyyat
- Фрагменты Ясы, реконструированные на основании разных источников
- Крадин Н. Н, Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. М.: Восточная литература, 2006.
- ЭГЛЬ Д. Великая яса Чингис-хана, монгольская империя и шариат // Монгольская империя и кочевой мир. Вып.1.
- AYALON D. The Great Yasa of Chinggis khan. A Reexamination (Part's A, B. Ca, C2) // Studia Islamica, Vol. 33, 1971. P. 97–140; 1971, Vol. 34. P. 151–180; Vol. 36, 1972. P. 113–158; Vol.38, 1973. P. 107 156.
- MORGAN D. The "Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol law in the Ilkhanate // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, 1986. P.163 176
- DE RACHEWILTZ I. Some reflection on Činggis Qan's Yasay // East Asian History, Vol. 6, 1993. P. 91–104.
- RATCHNEVSKY P. Die Yasa (Jasaq) Cinggis-khans und ihre Problematik // Schriften zur Geschichte und Kultur des alten Orients. Bd. 5 (Sprache, Geschichte und Kultur der altaischen Volker). Berlin, 1974. S.164 172; RATCHNEVSKY P. Cinggis-khan: Sein Leben und Wirken. S.164 165.
- RATCHNEVSKY P. Un Code des Yuan. Vol. 1 4. Paris, 1937, 1972, 1977, 1985.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Yasa monq Ih zasag huul Cingiz xanin dovrunden baslayaraq monqollarin qanunlar mecellesi bele adlanirdi Boyuk Yasa da deyilirdi TarixiBoyuk onder Cingiz xan 1162 1227 terefinden monqol medeniyyetine asilanmisdir indiki anlamda demokratik cemiyyet qurmasa da mehz Cingiz xan hemin deyerleri monqollarin suuruna hopdurmusdur Cingiz xan monqollari demokratiyaya nece yonlendirmisdir Birincisi o xalqin hokumeti idare ede bilmesinin iki ilkin zeruri sertini institutlasdirmisdir Monqol tayfalarini vahid ve musteqil bir dovlet seklinde birlesdirmekle oz xalqina oz qanunlarini hazirlamaq huququ vermis ozunden evvelki uygur elifbasini monqol diline tetbiq etmekle ise oz oglanlarini ve resmi dovlet memurlarini xarici katiblerin asililigindan xilas etmisdir Bunun da neticesinde onlar haminin riayet etmeli oldugu qanunlari yaziya ala ve oz tarixlerinin yazilmasina nezaret ede bilmisler Demokratiyanin ilkin sertleri ucun lazimi serait yaradan Cingiz xan liberal demokratiyanin bir sira deyerlerini praktik suretde oz hokumetine de tetbiq etmisdir Bu deyerlerden bir coxu sonralar enenevi monqol medeniyyetinin terkib hissesine cevrilmisdir Onlardan asagidakilari misal gostermek olar Coxlugun istirak etdiyi hokumetCingiz xan Boyuk Meclis I monqol xuralinin qurultayinin esasini qoymusdur bu xural muntezem olaraq toplanir sulh ve muharibe meselelerine dair qerarlarin cixarilmasinda ona komeklik gosterirdi O hemcinin Mudrikler Surasi yaratmisdi ve bu sura ona muntezem olaraq meslehetler verirdi Qanun esasinda idarecilikCingiz xan monqol tayfalarini vahid dovlet seklinde birlesdirdikden sonra qanunlara esaslanan idareciliyin ve huquqi sistemin esasini qoymusdur Bu cur idarecilik ve huquqi sistem Cingiz xan imperiyasinin her yerinde quvvede idi BeraberlikCingiz xan siyasi ve iqtisadi beraberlik formalarinin yaradilmasina tesebbus gostermis ancaq onlari hec vaxt tam institutlasdirmamisdir Oz ordusu ve Mudrikler Surasi ucun xususi imtiyazlar temin etmesine baxmayaraq sosial menseyinden ve rutbesinden asili olmayaraq layiq olduguna inandigi her bir adam Mudrikler Surasina uzv olmaga devet ala bilerdi Diger terefden Cingiz xan qadinlara da boyuk ehtiram besleyirdi bu ise o dovrde Avrasiyanin istenilen yerinde gorunmemis hadise idi Monqol xalqinin yukselisinden ve Cingiz xanin heyatindan behs eden Monqollarin sirli tarixi adli dastanda qadinlarin en agir anlarda qerar cixarmalarina Cingiz xana nece yasamagi oyretmelerine ve hansi siyasi addimlari atmasi ile bagli meslehetler vermelerine dair bir nece numune movcuddur Insan huquqlari ve ferdi azadliqlarCingiz xan oz dovrunun insanlarini bugunku monqollarin cox yuksek qiymetlendirdikleri esas insan huquqlari ve azadliqlari ile temin etmese de mueyyen derecede soz azadligina icaze vermisdi Bundan elave samanligin din azadligi konsepsiyasina muvafiq olaraq oz dogma seheri Qaraqorumda melum olan butun dinlere xos munasibet beslen il mesine nail olmusdu Elxanlilar ve YasaElxaniler dovletinde Cingiz xanin Yasasindan istifade etmekle dovlet huququ yerli idarecilik sahesinde olan munasibetleri monqol ve turk feodallari arasinda olan emlak munasibetlerinin yargu mehkemeleri vasitesile arasdirilmasi artiq qeyd olunmusdur Lakin hadiselerin gedisi gosterdi ki getdikce murekkeblesen sosial iqtisadi huquqi munasibetleri tekce Yasa vasitesile tenzimlemek mumkun deyildir Olkeni isgal eden monqollar esasen maddi nemetlerin talanmasi ile mesgul olmus cemiyyetin heyati ictimai munasibetlerin tenzimlenmesi qaygisina qalmamisdilar Bu sebebden Elxaniler dovletinin movcudlugunun ilk vaxtlarinda dovletin idare edilmesi sahesinde mueyyen intizamsizliq basipozuqluq olmus Yasa qanunlarinin icra mexanizmleri olmadigindan ve bu qanunlar yerli muselman ehalisi terefinden qebul edilmediyinden qanunculugun qorunmasi ve qanunvericilik sahesinde sistemsizlik hokm surmusdur Bele veziyyet ise Qazan xanin heyata kecirdiyi islahatlara qeder davam etmisdir EdebiyyatFragmenty Yasy rekonstruirovannye na osnovanii raznyh istochnikov Kradin N N Skrynnikova T D Imperiya Chingis hana M Vostochnaya literatura 2006 ISBN 5 02 018521 3 EGL D Velikaya yasa Chingis hana mongolskaya imperiya i shariat Mongolskaya imperiya i kochevoj mir Vyp 1 AYALON D The Great Yasa of Chinggis khan A Reexamination Part s A B Ca C2 Studia Islamica Vol 33 1971 P 97 140 1971 Vol 34 P 151 180 Vol 36 1972 P 113 158 Vol 38 1973 P 107 156 MORGAN D The Great Yasa of Chingiz Khan and Mongol law in the Ilkhanate Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 1986 P 163 176 DE RACHEWILTZ I Some reflection on Cinggis Qan s Yasay East Asian History Vol 6 1993 P 91 104 RATCHNEVSKY P Die Yasa Jasaq Cinggis khans und ihre Problematik Schriften zur Geschichte und Kultur des alten Orients Bd 5 Sprache Geschichte und Kultur der altaischen Volker Berlin 1974 S 164 172 RATCHNEVSKY P Cinggis khan Sein Leben und Wirken S 164 165 RATCHNEVSKY P Un Code des Yuan Vol 1 4 Paris 1937 1972 1977 1985 IstinadlarHemcinin baxYasavulXarici kecidler