Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Qazax qəzası haqqındadır. Digər mənalar üçün Qazax (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Qazax qəzası — Çar Rusiyası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə mövcud olmuş inzibati-ərazi vahidi. Hal-hazırda Ağstafa və Qazax rayonlarının yerləşdiyi ərazidə mövcud olmuşdur.
| Qazax qəzası | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Ölkə |  Rusiya imperiyası AXC Azərbaycan SSR | ||
| Quberniya | Yelizavetpol quberniyası | ||
| Mərkəzi | Qazax | ||
| Yaradılıb | 9 dekabr 1867 | ||
| Ləğv edilib | 1929 | ||
| Sahəsi | 6024,2 verst² (1897) | ||
| Əhalisi | 112074 nəfər (1897) | ||
| Xəritə | |||
 | |||
Tarixi
Qazax qəzası Səfəvilər dövründə Gəncə-Qarabağ bəylərbəyiliyinin tərkibinə daxil idi. XVIII əsrin birinci rübündə Osmanlı dövlətinin əlinə keçmiş, Tiflis əyalətinin tərkibinə qatılmışdı. 1723–1728-ci illərdə tərtib olunmuş "Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri"nə görə, Qazax bölgəsi "liva" ("sancaq") statusuna malik olmuş, İncə, Çuvar, Axstav və Türk nahiyələrini əhatə etmişdi. Səfəvilərdən sonra hakimiyyətə gələn Nadir şah (1736–1747) bu torpaqları öz hakimiyyəti altına qaytarmışdı. Gəncə-Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Ziyadoğlu Nadirin şah seçilməsinə etiraz etdiyi üçün Qazax torpaqları Şəmşəddil və Borçalı ilə birlikdə Kartli çarı Teymurazın idarəsinə verilmişdi. Şəki xanı Hacı Çələbinin (1743–1755) Kartli çarı II İrakli üzərində qələbəsindən (1752) sonra Qazax sultanlığı Şəki xanlığının tərkibinə qatılmışdı. XVIII əsrin axırlarında Qazax sultanlığı yenidən II İraklinin hakimiyyəti altına keçmişdi. Bu dövrdə Qazax sultanlığı Şəmşəddil ilə birlikdə Qazax-Şəmşəddil sultanlığı adlandırılmışdı. Bu sultanlıq 1801-ci ildə Rusiyaya ilhaq edilmiş, 1819-cu ildə ləğv olunaraq, yerində Qazax və Şəmşəddil distansiyaları yaradılmışdı. 1840-cı il inzibati-ərazi bölgüsü zamam Qazax və Şəmşəddil distansiyaları sahəyə çevrilərək Gürcü-İmereti quberniyasının Yelizavetpol (Gəncə) qəzasının tərkibinə daxil edilmişdi. XIX əsrin 40-cı illərindəki aqrar islahatları zamanı Qazax və Şəmşəddil kəndlilərinin çar hakimiyyətinə qarşı çıxışları (1844–1845) baş vermişdi. 1846-cı il dekabrın 14-də keçirilən yeni inzibati ərazi bölgüsü zamanı Qazax və Şəmşəddil Tiflis quberniyasının tərkibinə qatılmışdı.
Lakin dəyişikliklər bununla başa çatmamış, "Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarə olunmasının dəyişdirilməsi haqqında" 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı ilə yeni Yelizavetpol Quberniyası təşkil edilmişdi. Həmin fərman əsasında Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının tərkibində ayrıca Qazax qəzası yaradılmışdı. 1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatına görə, Qazax qəzasının sahəsi 5096,52 kv.verst idi. Qəzada 137049 nəfər əhali yaşayırdı. Onun 78601 nəfəri (57,4%) kişi, 58448 nəfəri (42,6%) qadın, 131032 nəfəri yerli sakin, 6.017 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar idi. Burada qəza idarə sistemi mövcud idi. Qəzada iri mülkədar təsərrüfatları üstünlük təşkil edirdi. Qazax qəzasında əkinə yararlı torpağın 98,9%-i (518573 desyatin) xəzinəyə və mülkədarlara məxsus idi. Kəndlilərin ixtiyarında isə cəmi 5362 desyatin satınalma pay torpağı vardı. Qəzanın iqtisadi həyatında kənd təsərrüfatı əsas yer tuturdu. Fevral inqilabından (1917) sonra Qazax qəzasında Müvəqqəti hökumətin yerli hakimiyyət orqanları yaradılmağa başladı. Martda Qazax Şəhər icraiyyə komitəsi seçildi. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Qazax qəzası Zaqafqaziya komissarlığının hakimiyyəti altına keçdi. Bu dövrdə qəzada kəndli hərəkatı genişləndi. Bolşeviklər kəndlilərin narazılığından istifadə edərək fəallaşdılar. 1917-ci il dekabrın ikinci yarısında Qovlar stansiyasında Stepan Şaumyan və Həmid Sultanovun iştirakı ilə müşavirə keçirildi. Müşavirədə mülkədar torpaqlarının müsadirə edilərək kəndlilərə verilməsi, silahlı kəndli dəstələri yaradılması haqqında qərarlar qəbul olundu. 1918-ci il yanvarın əvvəllərində kəndli çıxışlan artdı. Bəzi tədqiqatlarda Qazax qəzasında 1918-ci ilin yanvar-iyun aylarında sovet hakimiyyəti qurulduğu qeyd edilir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci ilin iyununda Qazax qəzasında öz hakimiyyətini bərqərar edə bildi. Ermənistan Respublikası, digər Azərbaycan torpaqları kimi, Qazax qəzasının dağlıq hissəsinə də iddia irəli sürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Qazax qəzası ilə əlaqədar bəzi qanunvericilik sənədləri qəbul olunmuşdu. 1918-ci il iyunun 22-də Qori müəllimlər seminariyası Azərbaycan Şöbəsinin Qazaxa köçürülməsi üçün vəsait ayrılması barədə qərar qəbul edilmiş, 21 oktyabr tarixli qərarla seminariyanın saxlanmasına vəsait ayrılmışdı. 1918-ci il 12 iyul tarixli qərarla Salahlı, Şıxlı kəndlərində və Poylu stansiyasında sərhəd məntəqələri təşkil olunmuşdu. Qazax qəzasının idarəçiliyini möhkəmləndirmək üçün də tədbirlər görülmüşdü. 1919-cu il 17 fevral tarixli qərarla qəzada, müvəqqəti olaraq, Daxili İşlər Nazirliyinin fövqəladə səlahiyyətli müvəkkili vəzifəsi təsis olunmuşdur. Belə ki, Azərbaycan hökumətinin 7 may 1919-cu il tarixli qərarı ilə parlament üzvü Rza bəy Qaraşarlı Qazax qəzasında mövcud bütün rəhbərlərdən daha üstün səlahiyyətlərə sahib olan Daxili İşlər Nazirliyinin fövqəladə səlahiyyətli müvəkkili vəzifəsinə təyin olunaraq maddi yardımla təmin olunmuşdur. Lakin Cümhuriyyət Hökumətinin aqrar məsələnin həllini ləngitməsi Qazax qəzasında kəndlilərin narazılığının davam etməsinə səbəb oldu. 1919-cu ilin sentyabrında Qazaxda kəndli qurultayı keçirildi. Qurultay torpaq məsələsi haqqında bolşevik qətnaməsini qəbul etdi. Vəziyyəti nəzərə alan Cümhuriyyət Hökuməti Bakı qubernatorunun köməkçisi Əmiraslan xan Xoyskini Qazax qəzasına göndərsə də, o tezliklə buranı tərk etməli oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qazax qəzasında hərbi inqilab komitəsi yaradıldı.
Ərazisi
Qazax qəzası aşağıdakı əraziləri əhatə edirdi:
- Qazax rayonu
- Ağstafa rayonu
- Tovuz rayonu
- Gədəbəy rayonunun bir qismi
- Karvansaray rayonu (İcevan)
- Barana rayonu (Noyemberyan)
- Çəmbərək rayonu (Qırmızıkənd) (Krasnoselsk)
- Şəmşəddin rayonu və ya Tovuzqala (Berd)
- Dilican rayonu
Ermənistanda sovet hökuməti qurulduqdan (1920, 29 noyabr) sonra Qazax qəzası ərazisinin 44,5%-i, o cümlədən 1874-cü il inzibati bölgüsünə görə , Qaradaş, , Uzuntala, , , , , , , Karvansara, , Polad, Ayrım, , Başkənd, , Mixaylovsk, , Tovuzqala kəndləri Ermənistanın tərkibində qaldı. Qazax qəzasının Azərbaycanın tərkibində qalan torpaqlarında Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy (Gədəbəy rayonunun bir qismi Qazax qəzasının ərazisinə daxil idi), Ermənistana verilmiş torpaqlarda isə Karvansaray (İcevan), Barana (Noyemberyan), Çəmbərək (Qırmızıkənd) (Krasnoselsk), Şəmşəddin və ya Tovuzqala (Berd), Dilican rayonları yaradıldı.
İstinadlar
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2012-03-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-08. (rus.)
- Qanunverici aktlar, 1998. səh. 538
Mənbə
- Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri. Borçalı və Qazax (1728-ci il). Bakı: 2001;
- Азербайджанская Демократическая Республика (1918–1920). Внешняя политика (документы и материалы), Баку: 1998.
- Закондательные акты (сборник документов). Баку: 1998;
- Миралаев Т.С., Революционное движение трудяшихся крестьян партия-организатор победы Советской власти и строительства социальства социализма в Азербаиджане. Баку: 1958.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Qazax qezasi haqqindadir Diger menalar ucun Qazax deqiqlesdirme sehifesine baxin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Qazax qezasi Car Rusiyasi ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde movcud olmus inzibati erazi vahidi Hal hazirda Agstafa ve Qazax rayonlarinin yerlesdiyi erazide movcud olmusdur Qazax qezasiQuberniyanin gerbiOlke Rusiya imperiyasi AXC Azerbaycan SSRQuberniya Yelizavetpol quberniyasiMerkezi QazaxYaradilib 9 dekabr 1867Legv edilib 1929Sahesi 6024 2 verst 1897 Ehalisi 112074 nefer 1897 XeriteQazax qezasi Gence qezasi Nuxa qezasi Eres qezasi Cavansir qezasi Susa qezasi Zengezur qezasi Cebrayil qezasiQazax qezasi 1 yanvar 1903 cu iller xeritesi TarixiQazax qezasi Sefeviler dovrunde Gence Qarabag beylerbeyiliyinin terkibine daxil idi XVIII esrin birinci rubunde Osmanli dovletinin eline kecmis Tiflis eyaletinin terkibine qatilmisdi 1723 1728 ci illerde tertib olunmus Tiflis eyaletinin mufessel defteri ne gore Qazax bolgesi liva sancaq statusuna malik olmus Ince Cuvar Axstav ve Turk nahiyelerini ehate etmisdi Sefevilerden sonra hakimiyyete gelen Nadir sah 1736 1747 bu torpaqlari oz hakimiyyeti altina qaytarmisdi Gence Qarabag beylerbeyi Ugurlu xan Ziyadoglu Nadirin sah secilmesine etiraz etdiyi ucun Qazax torpaqlari Semseddil ve Borcali ile birlikde Kartli cari Teymurazin idaresine verilmisdi Seki xani Haci Celebinin 1743 1755 Kartli cari II Irakli uzerinde qelebesinden 1752 sonra Qazax sultanligi Seki xanliginin terkibine qatilmisdi XVIII esrin axirlarinda Qazax sultanligi yeniden II Iraklinin hakimiyyeti altina kecmisdi Bu dovrde Qazax sultanligi Semseddil ile birlikde Qazax Semseddil sultanligi adlandirilmisdi Bu sultanliq 1801 ci ilde Rusiyaya ilhaq edilmis 1819 cu ilde legv olunaraq yerinde Qazax ve Semseddil distansiyalari yaradilmisdi 1840 ci il inzibati erazi bolgusu zamam Qazax ve Semseddil distansiyalari saheye cevrilerek Gurcu Imereti quberniyasinin Yelizavetpol Gence qezasinin terkibine daxil edilmisdi XIX esrin 40 ci illerindeki aqrar islahatlari zamani Qazax ve Semseddil kendlilerinin car hakimiyyetine qarsi cixislari 1844 1845 bas vermisdi 1846 ci il dekabrin 14 de kecirilen yeni inzibati erazi bolgusu zamani Qazax ve Semseddil Tiflis quberniyasinin terkibine qatilmisdi Lakin deyisiklikler bununla basa catmamis Qafqaz ve Zaqafqaziya diyarinin idare olunmasinin deyisdirilmesi haqqinda 1867 ci il 9 dekabr tarixli car fermani ile yeni Yelizavetpol Quberniyasi teskil edilmisdi Hemin ferman esasinda Yelizavetpol Gence quberniyasinin terkibinde ayrica Qazax qezasi yaradilmisdi 1917 ci il Qafqaz teqviminin melumatina gore Qazax qezasinin sahesi 5096 52 kv verst idi Qezada 137049 nefer ehali yasayirdi Onun 78601 neferi 57 4 kisi 58448 neferi 42 6 qadin 131032 neferi yerli sakin 6 017 neferi muveqqeti yasayanlar idi Burada qeza idare sistemi movcud idi Qezada iri mulkedar teserrufatlari ustunluk teskil edirdi Qazax qezasinda ekine yararli torpagin 98 9 i 518573 desyatin xezineye ve mulkedarlara mexsus idi Kendlilerin ixtiyarinda ise cemi 5362 desyatin satinalma pay torpagi vardi Qezanin iqtisadi heyatinda kend teserrufati esas yer tuturdu Fevral inqilabindan 1917 sonra Qazax qezasinda Muveqqeti hokumetin yerli hakimiyyet orqanlari yaradilmaga basladi Martda Qazax Seher icraiyye komitesi secildi Oktyabr cevrilisinden 1917 sonra Qazax qezasi Zaqafqaziya komissarliginin hakimiyyeti altina kecdi Bu dovrde qezada kendli herekati genislendi Bolsevikler kendlilerin naraziligindan istifade ederek feallasdilar 1917 ci il dekabrin ikinci yarisinda Qovlar stansiyasinda Stepan Saumyan ve Hemid Sultanovun istiraki ile musavire kecirildi Musavirede mulkedar torpaqlarinin musadire edilerek kendlilere verilmesi silahli kendli desteleri yaradilmasi haqqinda qerarlar qebul olundu 1918 ci il yanvarin evvellerinde kendli cixislan artdi Bezi tedqiqatlarda Qazax qezasinda 1918 ci ilin yanvar iyun aylarinda sovet hakimiyyeti quruldugu qeyd edilir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 ci ilin iyununda Qazax qezasinda oz hakimiyyetini berqerar ede bildi Ermenistan Respublikasi diger Azerbaycan torpaqlari kimi Qazax qezasinin dagliq hissesine de iddia ireli surdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Qazax qezasi ile elaqedar bezi qanunvericilik senedleri qebul olunmusdu 1918 ci il iyunun 22 de Qori muellimler seminariyasi Azerbaycan Sobesinin Qazaxa kocurulmesi ucun vesait ayrilmasi barede qerar qebul edilmis 21 oktyabr tarixli qerarla seminariyanin saxlanmasina vesait ayrilmisdi 1918 ci il 12 iyul tarixli qerarla Salahli Sixli kendlerinde ve Poylu stansiyasinda serhed menteqeleri teskil olunmusdu Qazax qezasinin idareciliyini mohkemlendirmek ucun de tedbirler gorulmusdu 1919 cu il 17 fevral tarixli qerarla qezada muveqqeti olaraq Daxili Isler Nazirliyinin fovqelade selahiyyetli muvekkili vezifesi tesis olunmusdur Bele ki Azerbaycan hokumetinin 7 may 1919 cu il tarixli qerari ile parlament uzvu Rza bey Qarasarli Qazax qezasinda movcud butun rehberlerden daha ustun selahiyyetlere sahib olan Daxili Isler Nazirliyinin fovqelade selahiyyetli muvekkili vezifesine teyin olunaraq maddi yardimla temin olunmusdur Lakin Cumhuriyyet Hokumetinin aqrar meselenin hellini lengitmesi Qazax qezasinda kendlilerin naraziliginin davam etmesine sebeb oldu 1919 cu ilin sentyabrinda Qazaxda kendli qurultayi kecirildi Qurultay torpaq meselesi haqqinda bolsevik qetnamesini qebul etdi Veziyyeti nezere alan Cumhuriyyet Hokumeti Baki qubernatorunun komekcisi Emiraslan xan Xoyskini Qazax qezasina gonderse de o tezlikle burani terk etmeli oldu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin suqutundan sonra Qazax qezasinda herbi inqilab komitesi yaradildi ErazisiQazax qezasi asagidaki erazileri ehate edirdi Qazax rayonu Agstafa rayonu Tovuz rayonu Gedebey rayonunun bir qismi Karvansaray rayonu Icevan Barana rayonu Noyemberyan Cemberek rayonu Qirmizikend Krasnoselsk Semseddin rayonu ve ya Tovuzqala Berd Dilican rayonu Ermenistanda sovet hokumeti qurulduqdan 1920 29 noyabr sonra Qazax qezasi erazisinin 44 5 i o cumleden 1874 cu il inzibati bolgusune gore Qaradas Uzuntala Karvansara Polad Ayrim Baskend Mixaylovsk Tovuzqala kendleri Ermenistanin terkibinde qaldi Qazax qezasinin Azerbaycanin terkibinde qalan torpaqlarinda Qazax Agstafa Tovuz Gedebey Gedebey rayonunun bir qismi Qazax qezasinin erazisine daxil idi Ermenistana verilmis torpaqlarda ise Karvansaray Icevan Barana Noyemberyan Cemberek Qirmizikend Krasnoselsk Semseddin ve ya Tovuzqala Berd Dilican rayonlari yaradildi Istinadlar Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g 2012 03 29 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 08 rus Qanunverici aktlar 1998 seh 538MenbeTiflis eyaletinin mufessel defteri Borcali ve Qazax 1728 ci il Baki 2001 Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 Vneshnyaya politika dokumenty i materialy Baku 1998 Zakondatelnye akty sbornik dokumentov Baku 1998 Miralaev T S Revolyucionnoe dvizhenie trudyashihsya krestyan partiya organizator pobedy Sovetskoj vlasti i stroitelstva socialstva socializma v Azerbaidzhane Baku 1958