Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
El — türklərin qurumudur. Yarımköçərilər əsaən el quruluşuna malik olurdular.
Ümumi məlumat
Azərbaycan ellərində daxili bölgü bir düstura əsaslanırdı: eldən-evə. Bu düsturun ayrıntılarına varıb bildirək ki, el oymaqlara, oymaq tayfalara, tayfa tirələrə, tirə törəklərə, törək evlərə bölünürdü.
Özbəklərdə bu bölgü bir az fərqlidir. Onlarda ulus-el-boy-uruq ayrıntısı var. Vəfik paşanın lüğətində də bölgü bu cürdür. Həmin lüğətdə yazılır: «Ulus elə bölünür, el oymağa, oymaq boya, boy da uruğa ayrılır».
Ərəblərdə əşirətin şəb-qəbilə-əmarə-bətn-fəhz-fəsilə bölgüsü var.
Eli elxanlar, elbəyilər, minbaşılar, bəzi hallarda isə kələntərlər idarə edirdilər. Bəylərbəyilik dönəmində el başçılarının xan, sultan rütbələri olurdu. Adlarının önlərinə çox zaman əmir və yaxud mir ünvanları əlavə olunurdu.
Oymaqlara oymaqbəyi kimi kələntərlər, yüzbaşılar, tüşmallar və kədxudalar başçılıq edirdilər. Tayfalar, tirələr, törəklər isə ağsaqqalların nəzarətində idilər.
Evləri ailə başçıları idarə edirdilər. Evin başçısı olan kişi vəfat edərdisə və ya savaşda həlak olardısa bir qayda olaraq nəzarət böyük oğula keçirdi. Ailə və tüstü siyahılarında atasız evin başçısı böyük oğul göstərilirdi. Ər və oğulsuz ailələr el içində «başsız» adlanılırdı. Başsız ailələr el içində çox davam edə bilməzdi. Köç-düş yaşamı çətin olduğundan başsız ailələrə ağsaqqal vasitəsi ilə yiyə, hami tapılırdı. Arvad əlli yaşınadək olanda qaynına, qayın olmadıqda yaxınlarının birinə ərə verilirdi. Ailə malının parçalanmaması, bölünməməsi xatirinə eldə qohumluq nikahı üstünlük qazanmışdı. Qarabağda bəylərbəyilik və xanlıq dönəmində başsız ailələrdən vergi alınmırdı.
El əsasən qan qohumluğuna, sümük-süd ilişkilərinə bağlanan oymaqlardan təşkil olunurdu. Bəzən gücünü, qüdrətini itirən ellər oymaq biçimində daha möhtəşəm elin tərkibinə daxil olurdular. Bəzən isə oymaqlar güclənir, elin tərkibindən çıxıb müstəqil elə çevrilirdilər. Biz bilirik ki, Cavanşir eli öncə Anadoluda Caunqar adlanan böyük el-ulus olmuşdu. Sonra Qarabağ yaşamında gücünü itirib Otuziki elinin tərkibinə qatılmışdı. Daha sonralar isə durumunu, mövqeyini bərpa etmiş, özgür bir elə çevrilmişdi. Tərkibindəki Kəbirli oymağı da güclənib ayrılmışdı. XVII yüzildən bəri Kəbirli müstəqil bir qurum olmuşdu.
Əskidən el quruluşuna malik olan türklər birlikdə yaşayır, birlikdə savaşır, birlikdə savınırdılar. Sonralar türklər yaratdıqları böyük dövlətlərə «el» dedilər. Əski türk qaynaqlarında yazılır: «Türk xaqanı Ötükən ormanında otursa eldə sıxıntı olmaz…». «Eli olan bir bodun idim, indi elim harda?..» «el qılınc ilə alınır, qələm ilə idarə olunur…». El-dövlət, kün-xalq idi. Indi də dilimizdə el-gün ifadəsi var. Dövlət el adlanan dönəmdə oymaqbirliyi ulus adlanırdı. Lap sonralar isə qonar-köçərlər oymaq birliyini «el» adlandırdılar. El qutsal qurum, müqəddəs birlik idi. El əhli istər obalıqla, istərsə də təkbaşına təəssübçəkən olmalıydı. Elə xəyanət edənlər, dönük çıxanlar bağışlanmırdı. Ən yaxşı halda eldən dışqar edilir, qovulurdu. Qovulanlar el tərəfindən himayə olunmur, ümumi məsləhətə çağırılmırdı. Oymaq-türk sözüdür. Oğuşmaq-ailələr birliyi deməkdir. Monqollar aymaq deyirlər. Əbülqazi Bahadur xan kitabında yazır ki, oymaq monqol sözüdür, anlamı isə uruqdur. El əhli özünü nişan verəndə öncə oymağını bildirirdi. Soyad da beləcə yazılırdı. Sarıcalı-Cavanşir, Veysəlli-Otuziki, Qərvənd-Kəbirli, Fuğanlı-Cəbrayıllı və sairə. Tayfa-ərəb sözüdür. Əski türklər tayfaya uruq deyirdilər. Uruq—əski türk lüğətlərində «toxum», «nəsil», «ailə», «soy» anlamında açıqlanır. Uruq sözünə qədim yazılarda, kitabələrdə ürcah olunur. Dədə Qorqud kitabında Qanlı qoca oğlu Qanturalı sevgilisi Selcan xatına öygü deyərkən söyləyir: «Aslan uruğu, sultan qızı…»
Kül təkinin şərəfinə qoyulmuş abidədə yazılır: «Türk xalqı, ölək, uruqsuz olaq,--deyirmiş…» Tirə-türk sözüdür. Erkən türk qurumlarında işlənən «tirə» termini toplum, yığnaq anlamlarını ifadə edirdi. Əski monqollar tirəyə «şilə» deyirdilər. Əski mancurlar isə toplantı, yığnaq, qurultay mənasında «dzira», «cirə» sözlərini işlədirdilər. Hazırda tayfa quruluşunu saxlayan əfqanlar qurultay anlamında əski türk termini olan «cirgə» sözünü qullanırlar. Türk qurumlarında tirələri irkinlər idarə edirdilər. Irkinlərin yardımçıları tarxanlar idilər. Sonra türk bəyləri öz adlarını atıb özgə adını tutanda tirə başçıları çincə səngin adlanmağa başladı.
El-oymaq əhalisi əsasən oba biçimində yaşayırdılar. Obalar mövsümdən asılı olaraq qışlaqlara, yazlaqlara, yaylaqlara və güzləklərə köçürdülər. Obalara əsasən yüzbaşılar və kədxudalar başçılıq edirdilər. Xanlıq dönəmində bir obanın eyni zamanda həm yüzbaşısı, həm də kədxudası ola bilirdi. Onlardan başqa obada çavuş (onbaşı), dəllək, molla kimi vəzifələr vardı. Bu vəzifəni tutanlar vergidən azad olunurdular. Oba adı görə, qəbilə, Şeyx Süleymaniyə görə, kiçik çadır, çadır camaatı, Şəmsəddin Samiyə görə isə bir neçə bölgüyə ayrılan böyük və uca köçəri çadırı. Biz bilirik ki, oba və yurd ilkin anlamda çadıra, evə deyilib. Türkün vətən sevgisi evindən başlayır.
Elin xəlifəsi də ola bilirdi. Xəlifə—Səfəviyyə təriqətinin mürşidləri tərəfindən şəcərə (fərman) ilə təyin olunan dini-dünyəvi vəzifə idi. Xəlifələr elin nizam-intizamına, dini qayda-qanunlara riayət edilməsinə və digər işlərə cavablı sayılırdılar.
El adamları bir-birilərini «elli», «eloğlu», «elqızı» adlandırırdılar. Səfirə, sülh-barış adamına, qıza ərə getmək üçün tələbli adama «elçi» deyirdilər. Elə yanıb-dönəni «el adamı, eldar» kimi tanıyırdılar.
Ellər
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu, Fazil Baxşəliyev, Qarabağın el və obaları, Bakı, "Şuşa", 2007, səh.62-65.
İstinadlar
- Əbülqazi Bahadır xan. Şəcərei-tərakimə. Bakı-2002. səh. 70.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax El turklerin qurumudur Yarimkoceriler esaen el qurulusuna malik olurdular Umumi melumatAzerbaycan ellerinde daxili bolgu bir dustura esaslanirdi elden eve Bu dusturun ayrintilarina varib bildirek ki el oymaqlara oymaq tayfalara tayfa tirelere tire toreklere torek evlere bolunurdu Ozbeklerde bu bolgu bir az ferqlidir Onlarda ulus el boy uruq ayrintisi var Vefik pasanin lugetinde de bolgu bu curdur Hemin lugetde yazilir Ulus ele bolunur el oymaga oymaq boya boy da uruga ayrilir Ereblerde esiretin seb qebile emare betn fehz fesile bolgusu var Eli elxanlar elbeyiler minbasilar bezi hallarda ise kelenterler idare edirdiler Beylerbeyilik doneminde el bascilarinin xan sultan rutbeleri olurdu Adlarinin onlerine cox zaman emir ve yaxud mir unvanlari elave olunurdu Oymaqlara oymaqbeyi kimi kelenterler yuzbasilar tusmallar ve kedxudalar basciliq edirdiler Tayfalar tireler torekler ise agsaqqallarin nezaretinde idiler Evleri aile bascilari idare edirdiler Evin bascisi olan kisi vefat ederdise ve ya savasda helak olardisa bir qayda olaraq nezaret boyuk ogula kecirdi Aile ve tustu siyahilarinda atasiz evin bascisi boyuk ogul gosterilirdi Er ve ogulsuz aileler el icinde bassiz adlanilirdi Bassiz aileler el icinde cox davam ede bilmezdi Koc dus yasami cetin oldugundan bassiz ailelere agsaqqal vasitesi ile yiye hami tapilirdi Arvad elli yasinadek olanda qaynina qayin olmadiqda yaxinlarinin birine ere verilirdi Aile malinin parcalanmamasi bolunmemesi xatirine elde qohumluq nikahi ustunluk qazanmisdi Qarabagda beylerbeyilik ve xanliq doneminde bassiz ailelerden vergi alinmirdi El esasen qan qohumluguna sumuk sud iliskilerine baglanan oymaqlardan teskil olunurdu Bezen gucunu qudretini itiren eller oymaq biciminde daha mohtesem elin terkibine daxil olurdular Bezen ise oymaqlar guclenir elin terkibinden cixib musteqil ele cevrilirdiler Biz bilirik ki Cavansir eli once Anadoluda Caunqar adlanan boyuk el ulus olmusdu Sonra Qarabag yasaminda gucunu itirib Otuziki elinin terkibine qatilmisdi Daha sonralar ise durumunu movqeyini berpa etmis ozgur bir ele cevrilmisdi Terkibindeki Kebirli oymagi da guclenib ayrilmisdi XVII yuzilden beri Kebirli musteqil bir qurum olmusdu Eskiden el qurulusuna malik olan turkler birlikde yasayir birlikde savasir birlikde savinirdilar Sonralar turkler yaratdiqlari boyuk dovletlere el dediler Eski turk qaynaqlarinda yazilir Turk xaqani Otuken ormaninda otursa elde sixinti olmaz Eli olan bir bodun idim indi elim harda el qilinc ile alinir qelem ile idare olunur El dovlet kun xalq idi Indi de dilimizde el gun ifadesi var Dovlet el adlanan donemde oymaqbirliyi ulus adlanirdi Lap sonralar ise qonar kocerler oymaq birliyini el adlandirdilar El qutsal qurum muqeddes birlik idi El ehli ister obaliqla isterse de tekbasina teessubceken olmaliydi Ele xeyanet edenler donuk cixanlar bagislanmirdi En yaxsi halda elden disqar edilir qovulurdu Qovulanlar el terefinden himaye olunmur umumi meslehete cagirilmirdi Oymaq turk sozudur Ogusmaq aileler birliyi demekdir Monqollar aymaq deyirler Ebulqazi Bahadur xan kitabinda yazir ki oymaq monqol sozudur anlami ise uruqdur El ehli ozunu nisan verende once oymagini bildirirdi Soyad da belece yazilirdi Saricali Cavansir Veyselli Otuziki Qervend Kebirli Fuganli Cebrayilli ve saire Tayfa ereb sozudur Eski turkler tayfaya uruq deyirdiler Uruq eski turk lugetlerinde toxum nesil aile soy anlaminda aciqlanir Uruq sozune qedim yazilarda kitabelerde urcah olunur Dede Qorqud kitabinda Qanli qoca oglu Qanturali sevgilisi Selcan xatina oygu deyerken soyleyir Aslan urugu sultan qizi Kul tekinin serefine qoyulmus abidede yazilir Turk xalqi olek uruqsuz olaq deyirmis Tire turk sozudur Erken turk qurumlarinda islenen tire termini toplum yignaq anlamlarini ifade edirdi Eski monqollar tireye sile deyirdiler Eski mancurlar ise toplanti yignaq qurultay menasinda dzira cire sozlerini isledirdiler Hazirda tayfa qurulusunu saxlayan efqanlar qurultay anlaminda eski turk termini olan cirge sozunu qullanirlar Turk qurumlarinda tireleri irkinler idare edirdiler Irkinlerin yardimcilari tarxanlar idiler Sonra turk beyleri oz adlarini atib ozge adini tutanda tire bascilari cince sengin adlanmaga basladi El oymaq ehalisi esasen oba biciminde yasayirdilar Obalar movsumden asili olaraq qislaqlara yazlaqlara yaylaqlara ve guzleklere kocurduler Obalara esasen yuzbasilar ve kedxudalar basciliq edirdiler Xanliq doneminde bir obanin eyni zamanda hem yuzbasisi hem de kedxudasi ola bilirdi Onlardan basqa obada cavus onbasi dellek molla kimi vezifeler vardi Bu vezifeni tutanlar vergiden azad olunurdular Oba adi gore qebile Seyx Suleymaniye gore kicik cadir cadir camaati Semseddin Samiye gore ise bir nece bolguye ayrilan boyuk ve uca koceri cadiri Biz bilirik ki oba ve yurd ilkin anlamda cadira eve deyilib Turkun veten sevgisi evinden baslayir Elin xelifesi de ola bilirdi Xelife Sefeviyye teriqetinin mursidleri terefinden secere ferman ile teyin olunan dini dunyevi vezife idi Xelifeler elin nizam intizamina dini qayda qanunlara riayet edilmesine ve diger islere cavabli sayilirdilar El adamlari bir birilerini elli eloglu elqizi adlandirirdilar Sefire sulh baris adamina qiza ere getmek ucun telebli adama elci deyirdiler Ele yanib doneni el adami eldar kimi taniyirdilar EllerCavansir eli Cebrayilli eli Celayir eliMenbeEnver Cingizoglu Fazil Baxseliyev Qarabagin el ve obalari Baki Susa 2007 seh 62 65 IstinadlarEbulqazi Bahadir xan Secerei terakime Baki 2002 seh 70