Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cirit — at üzərində oynanılan idman növlərindən biridir. At üzərindəki idmançının ciritini rəqibinə dəqiq atmasını, döyüş zamanı özünə və atına hakim olmasını və bu yolla rəqibinə hakim olmağı hədəfləyən qaydaları olan bir idman növüdür. Ümumiyyətlə Qars, Bayburt, Ardahan, Uşak və Ərzurumda oynanılır.
Tarixi
Cirit türklərin Mərkəzi Asiyadan Anadoluya gəlişindən bəri oynadıqları döyüş oyunu olaraq bilinir. Sonrakı dövrlərdə Anadoluda oynanılan və atçılıq idmanı olaraq da bilinən cirit, nəsildən-nəslə ötürülərək mövcudluğunu bu gün də davam etdirir. Alp Arslan dövründə Anadoluda oynanılan bu idman növü, Şərqi və Orta Anadolunun fərqli bölgələrində daha çox yayılmışdır. XI–XVI əsrlərdə Anadoluda döyüşü oyunu kimi oynanılan cirit, sonrakı dövrlərdə, xüsusilə XIX əsrdə Osmanlı imperiyası sarayında ən böyük əyləncə idman növü idi. Müsabakalarda yaşanan hayati Yarışmalardakı həyati təhlükə səbəbiylə bu oyun II Mahmut dövründə qadağan edildi və daha sonra Anadoluda yenidən nümayiş oyunu olaraq oynanılmağa başlandı. Türkiyədəki cirit idmanına bugünkü dövrdə maraq Şərqi Anadolu bölgəsində yaşayan insanların daha sıx maraq göstərdiyi görülür. İlk Atçılıq İdman klubu 1957-ci ildə bu bölgədə Ərzurumda quruldu. Bu ilə bağlı, şəhər və kəndlərdə atçılıq idman klublarının ümumi sayı 11-dir. Uşak, bu bölgədə Türkiyənin ən yaxşı atçılıq idman klublarının olduğu ildir, ildə 30 klub fəaliyyət göstərir. Bu klublar və ənənəvi cirit oyununun yanında tarixdə "Lobut atma" adı ilə tanınan və ciritdən daha qısa lobutlar ilə oynanılan "Qarğıdalı odun" oyunu da Uşakda davam etdirilir.
Oyunun xüsusiyyətləri
Döyüşdə komanda olaraq düşməni məğlub etmək və məğlub etmək yönündə davranışlar və nəticədə güclülərin qələbəsi cirit yarışlarının əsas mövzusudur. Yenə də heç bir idman yarışında olmayan, ancaq ciritdə olan "rəqibi əfv etmək, bağışlamaq" davranışı ciritə fərqli bir məna verir. Rəqibini bağışlayan idmançıya və komandasına xal yazılır. Zəif olana əl qaldırmamanın, gücsüz olana vurmaq yerinə bağışlamanın zəruriliyini ifadə edən bu davranış, demək olar ki, idman və fəzilətin birləşməsidir. Yolunu kəsib ciritlə vurmaq imkanı olduqda rəqibini vurmayan və rəqibini bağışlayan idmançıların bu mənalı davranışları öz nəcibliklərini üzə çıxarır. Xüsusilə Ərzurum, Bayburt, Erzincan, Sivas, Tokat, Uşak və Söyüd bölgələrində cirit yarışları keçirilərkən insanların bu idman növünə marağı sıx olur. Anadoluda sayı gündən-günə artan Cirit (atçılıq idman klubları) klubları öz aralarında zaman-zaman yörəsəl olaraq Türkiyənin Ənənəvi İdmanları Federasiyası ilə əməkdaşlıq edərək ilin hər mövsümündə yarışlar təşkil edirlər. Federasiya olaraq Türkiyədə oynanılan cirit oyunları türklərin ciritə verdikləri önəmin göstəricisidir.
İstifadə olunan ifadələr
Hər idman növündə olduğu kimi ciritdə də istifadə olunan xüsusi ifadələr var. Bunlar həm oyunla əlaqəli olan, həm də ümumi olan ifadələrdir.
- Oyunla əlaqəli oalnlar: Cirit oynanılan sahə Alan, əhalini oyundan öncə xəbərdar etmək, nağara və zurna ilə oyun öncəsi və oyunun gedişatında oyuna rəng qatması məqsədilə çalınan musiqiyə Cirit havası, oyundan öncə atları oyuna həvəsləndirmək məqsədilə oyunun oynadığı bölgəyə xas olaraq yenə nağara və zurna ilə çalınan musiqiyə At oynatma havası, beş üzvdən ibarət komandaya Bölük, yeddi nəfərdən ibarət komandaya Alay deyilir.
- Atlarla əlaqəli olanlar: Atın iki ayağı ilə qaçırmış kimi, eyni tərəfdə olan ayaqlarını eyni zamanda ataraq, müntəzəm gəzinti şəklinə Rəhvan, bircisini sarsmadan qaçan ata Rəhvan at, atın yan ayaqlarına yüklənərək etdiyi qaçış şəklinə Ahəstə, atın çarpaz ayaq atmaq sürəti ilə sərt qaçışına Tırısa qalxmaq, atın sürətli qaçışına Dördnal, atın dördnala qaçışının ən sürətli olanına Hücum dördnalı, iki atın eyni xəttdə duruşuna At başı, atların başlarına taxılan başlığa Cilov, atın bel hissəsinə keçə və ya yuxarıdan gizlənmiş sütun qayışlarla birləşdirilmiş kəsilməyən üzəngi olan avadanlıqlara Yəhər deyilir.
- İdmançılarla əlaqəli olanlar: Atlı əsgərlərə Osmanlı, cirit oyununda yaxşı at sürənlərə və at sürmə bacarığı olan oyunçulara Sipahi, ata hakim olmaq və çeviklik göstərmək fəaliyyətinə At oynatmaq, öz aralarında iyerarxik qaydada cirit oyununda iştirak edən komandanın gücünə Seymən, at üzərində bacarıq və hünər göstərən oyuncuya At cambazı, Cirit oyununda atın üstündə növbədə dayananlara Mənzil, bir qolunda işarəsi olan komanda kapitanına Komanda Qolbaşısı, atdığı ciriti rəqibinin atına vuran oyuncuya Acəmi, oyun zamanı vurulan və ölənlərə Şəhid deyilir.
Oyun və qaydaları
Hakimlər üzəngiləri yoxlayaraq oyunu başladırlar. Qolbaşı, komandasındakı bütün idmançıların müsbət və mənfi hərəkətlərindən cavabdehdir. Oyun taktikasını komandasına izah edir. Qolbaşı vaxtlı-vaxtsız çıxış edən, eyni vaxtda cüt çıxan oyunçuların qarşısını alır və sıradakı oyunçuların 5 m irəliyə və ya geri məsafədə dayanacaqda dayanmasına imkan verir. Komandalarda bir heyətdə olduqları təqdirdə iki əvəzedici, alay sırasındalarsa üç əvəzedici olur. Əvəzedicilər sahə hakiminin arxasında və öz meydançasında açıq yerdə dayanırlar. Əvəzetmə oyunların dayandırıldığı vaxt sahə hakimi tərəfindən baş hakimə bildirilərək aparılır. Bir oyunda 3 oyuncu dəyişikliyi edilə bilər. Oyundan çıxan oyunçu yenidən oyuna alına bilməz. Hər bir oyunçunun arxasında və atların üzərinə qoyulan parçanın hər iki tərəfində nömrələr yazılır (idmançı ilə atının nömrəsi eynidir.). Komandaların formaları eyni rəngdədirsə: komanda nömrələri; A komandasında 1-dən 10-a, B komandasında isə 11-dən 20-yə qədərdir. Oyuna başlamaq hüququ və ilk çıxış püşkatmanın sonunda meydanı itirən komandaya verilir. Alayın çıxışı alay dayanacağında edilir. Erkən çıxış pozuntusu olduqda; İkiqat çıxış pozuntusu atış məsafəsinin xaricindən atış kimi qəbul edilir. Hər iki xətalı duruma düşən oyuncular alay dayanacağına gəldikdən sonra, başqa bir oyuncu ancaq hərəkət göstərə bilər. Bir ciritçi oyun sahəsində rəqiblərindən birinə tam və yarım çarx etmək üzrə ciritini atar. Cirit ümumiyyətlə göstəriş oyunu olaraq oynanılır. Cirit oyununda idmançı rəqibinin ona atacağı ciritdən qaçmaq üçün müxtəlif hərəkətlər edir və atın sağında və solunda, mədənin altında və ya boynunda uzanır. Bəzi idmançılar qaçış xəttinə çatana qədər rəqiblərini təqib edir və sonra nizə atırlar. Vuruşu dəqiq atdıqlarına görə xal qazanırlar. Oyun zamanı başına və üzünə cirit vurulan oyunçuların zədələnmə ehtimalı böyükdür. Bu cür vuruşlar səbəbiylə ölüm hadisələri qaçılmazdır. Belə vəziyyətdə, vəfat edən idmançı, idman ənənəsinə görə ər meydanında ölmüş hesab olunur. Ölən idmançının yaxınlarının şikayətçi və iddiaçı olmaması idman ənənəsidir. Hətta bunu igidlik sayıb övünürlər. Cirit xala görə oynanıldıqda komandaların oyundan əvvəl birlikdə təyin etdikləri qaydalar çərçivəsində ən çox xal toplayan komanda cirit oyununun qalibi hesab sayılır. Hər iki komanda və orada o anda iştirak edənlər; Cirit oyunun qaydalarını yaxşı bildiklərinə inandıqları insanların hakimliyi ilə oynanılır. Heç kim bu şəxsin (hakimin) qərarlarına və verdiyi xala etiraz etmir.
Balın verilməsi
Balların hesablanmasında, oyunda sərgilənən hərəkətlər nəzərə alınır, xal qazandıran və qazandırmayan özəlliklər isə saylarla hesablanır. Oyuna xalların verilməsi kriteriyası müsabiqədən öncə komandalarla qərarlaşdırılır yarış bu dəyərlərə uyğun olaraq yekunlaşdırılır. Hesab fərqi komandaların oyun hesabını müəyyənləşdirir. Ən yüksək ümumi xal toplayan komanda qalib sayılır.
Hərəkətlər və say dəyərləri
- Xal qazandıran hərəkətlər: Rəqibin alay dayanacağında ciritlə vurması və oyun sahəsində çəlmə etmək (qamçı və çubuqla) rəqib komandaya vurulması sayılır, hər biri 4 xaldır. Rəqibin ərazisi daxilində cirit vurmaq, rəqibə cirit atmaqdan imtina etmək (bağışlamaq), rəqibin hərəkətini pozmaq, ciriti havada saxlamaq (süni dayanmağın qadağan olunduğu ərazi istisna olmaqla) və vermək, təhlükəli vəziyyətlərdə xaldan imtina etmək hərəkəti yuxarı bal 3 bal olaraq qiymətləndirilir.
- Xalların itirilməsinə səbəb olan hərəkətlər: Qadağan olunmuş ərazinin pozulması, atı ilə qarşı alay ərazisinə girmə, yan zolağı pozma, atış sahəsindən çıxıb atış atmaq, cirit atmaq haqqından istifadə etməmək, sahədən erkən və ya ikiqat çıxmaq, atdan (icazəsiz) enmək, qadağan olunmuş ərazidə 3 və ya daha çox oyunçunun olması, hərəkət etmək haqqı olan idmançının yan zolağından oyuna girməsi və atış yerində ciritini qəsdən yerə atması və idmançının ciritini əlindən düşürməsi 1 xalın, idmançının ciritini rəqibinin atına qəsdən vurması, ciritini yaxın məsafədə rəqibinə atması, atını rəqib atlına qəsdən vurması, atdan düşməsi, qarşı alaya qəsdən daxil olması, rəqibini tutması və onu bağışlaması və atdan düşərək (ikinci dəfə) lazımi vəziyyətdə bağışlamaması 3 xalın itirilməsi deməkdir.
İstinadlar
- . 2012-03-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-06.
- "Arxivlənmiş surət". 2015-05-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-04-06.
- . 2012-08-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-06.
- DENİZ MEHMET, SEZER ADEM, İNEL YUSUF (2012). Uşak ilinde Kültürel ve Sportif Olarak Yapılan Atçılık ve Sorunları. Türk Dünyası Araştırmaları, 101(200), 203–30
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cirit at uzerinde oynanilan idman novlerinden biridir At uzerindeki idmancinin ciritini reqibine deqiq atmasini doyus zamani ozune ve atina hakim olmasini ve bu yolla reqibine hakim olmagi hedefleyen qaydalari olan bir idman novudur Umumiyyetle Qars Bayburt Ardahan Usak ve Erzurumda oynanilir CiritTarixiCirit turklerin Merkezi Asiyadan Anadoluya gelisinden beri oynadiqlari doyus oyunu olaraq bilinir Sonraki dovrlerde Anadoluda oynanilan ve atciliq idmani olaraq da bilinen cirit nesilden nesle oturulerek movcudlugunu bu gun de davam etdirir Alp Arslan dovrunde Anadoluda oynanilan bu idman novu Serqi ve Orta Anadolunun ferqli bolgelerinde daha cox yayilmisdir XI XVI esrlerde Anadoluda doyusu oyunu kimi oynanilan cirit sonraki dovrlerde xususile XIX esrde Osmanli imperiyasi sarayinda en boyuk eylence idman novu idi Musabakalarda yasanan hayati Yarismalardaki heyati tehluke sebebiyle bu oyun II Mahmut dovrunde qadagan edildi ve daha sonra Anadoluda yeniden numayis oyunu olaraq oynanilmaga baslandi Turkiyedeki cirit idmanina bugunku dovrde maraq Serqi Anadolu bolgesinde yasayan insanlarin daha six maraq gosterdiyi gorulur Ilk Atciliq Idman klubu 1957 ci ilde bu bolgede Erzurumda quruldu Bu ile bagli seher ve kendlerde atciliq idman klublarinin umumi sayi 11 dir Usak bu bolgede Turkiyenin en yaxsi atciliq idman klublarinin oldugu ildir ilde 30 klub fealiyyet gosterir Bu klublar ve enenevi cirit oyununun yaninda tarixde Lobut atma adi ile taninan ve ciritden daha qisa lobutlar ile oynanilan Qargidali odun oyunu da Usakda davam etdirilir Oyunun xususiyyetleriDoyusde komanda olaraq dusmeni meglub etmek ve meglub etmek yonunde davranislar ve neticede guclulerin qelebesi cirit yarislarinin esas movzusudur Yene de hec bir idman yarisinda olmayan ancaq ciritde olan reqibi efv etmek bagislamaq davranisi cirite ferqli bir mena verir Reqibini bagislayan idmanciya ve komandasina xal yazilir Zeif olana el qaldirmamanin gucsuz olana vurmaq yerine bagislamanin zeruriliyini ifade eden bu davranis demek olar ki idman ve feziletin birlesmesidir Yolunu kesib ciritle vurmaq imkani olduqda reqibini vurmayan ve reqibini bagislayan idmancilarin bu menali davranislari oz necibliklerini uze cixarir Xususile Erzurum Bayburt Erzincan Sivas Tokat Usak ve Soyud bolgelerinde cirit yarislari kecirilerken insanlarin bu idman novune maragi six olur Anadoluda sayi gunden gune artan Cirit atciliq idman klublari klublari oz aralarinda zaman zaman yoresel olaraq Turkiyenin Enenevi Idmanlari Federasiyasi ile emekdasliq ederek ilin her movsumunde yarislar teskil edirler Federasiya olaraq Turkiyede oynanilan cirit oyunlari turklerin cirite verdikleri onemin gostericisidir Istifade olunan ifadelerHer idman novunde oldugu kimi ciritde de istifade olunan xususi ifadeler var Bunlar hem oyunla elaqeli olan hem de umumi olan ifadelerdir Oyunla elaqeli oalnlar Cirit oynanilan sahe Alan ehalini oyundan once xeberdar etmek nagara ve zurna ile oyun oncesi ve oyunun gedisatinda oyuna reng qatmasi meqsedile calinan musiqiye Cirit havasi oyundan once atlari oyuna heveslendirmek meqsedile oyunun oynadigi bolgeye xas olaraq yene nagara ve zurna ile calinan musiqiye At oynatma havasi bes uzvden ibaret komandaya Boluk yeddi neferden ibaret komandaya Alay deyilir Atlarla elaqeli olanlar Atin iki ayagi ile qacirmis kimi eyni terefde olan ayaqlarini eyni zamanda ataraq muntezem gezinti sekline Rehvan bircisini sarsmadan qacan ata Rehvan at atin yan ayaqlarina yuklenerek etdiyi qacis sekline Aheste atin carpaz ayaq atmaq sureti ile sert qacisina Tirisa qalxmaq atin suretli qacisina Dordnal atin dordnala qacisinin en suretli olanina Hucum dordnali iki atin eyni xettde durusuna At basi atlarin baslarina taxilan basliga Cilov atin bel hissesine kece ve ya yuxaridan gizlenmis sutun qayislarla birlesdirilmis kesilmeyen uzengi olan avadanliqlara Yeher deyilir Idmancilarla elaqeli olanlar Atli esgerlere Osmanli cirit oyununda yaxsi at surenlere ve at surme bacarigi olan oyunculara Sipahi ata hakim olmaq ve ceviklik gostermek fealiyyetine At oynatmaq oz aralarinda iyerarxik qaydada cirit oyununda istirak eden komandanin gucune Seymen at uzerinde bacariq ve huner gosteren oyuncuya At cambazi Cirit oyununda atin ustunde novbede dayananlara Menzil bir qolunda isaresi olan komanda kapitanina Komanda Qolbasisi atdigi ciriti reqibinin atina vuran oyuncuya Acemi oyun zamani vurulan ve olenlere Sehid deyilir Oyun ve qaydalariHakimler uzengileri yoxlayaraq oyunu basladirlar Qolbasi komandasindaki butun idmancilarin musbet ve menfi hereketlerinden cavabdehdir Oyun taktikasini komandasina izah edir Qolbasi vaxtli vaxtsiz cixis eden eyni vaxtda cut cixan oyuncularin qarsisini alir ve siradaki oyuncularin 5 m ireliye ve ya geri mesafede dayanacaqda dayanmasina imkan verir Komandalarda bir heyetde olduqlari teqdirde iki evezedici alay sirasindalarsa uc evezedici olur Evezediciler sahe hakiminin arxasinda ve oz meydancasinda aciq yerde dayanirlar Evezetme oyunlarin dayandirildigi vaxt sahe hakimi terefinden bas hakime bildirilerek aparilir Bir oyunda 3 oyuncu deyisikliyi edile biler Oyundan cixan oyuncu yeniden oyuna alina bilmez Her bir oyuncunun arxasinda ve atlarin uzerine qoyulan parcanin her iki terefinde nomreler yazilir idmanci ile atinin nomresi eynidir Komandalarin formalari eyni rengdedirse komanda nomreleri A komandasinda 1 den 10 a B komandasinda ise 11 den 20 ye qederdir Oyuna baslamaq huququ ve ilk cixis puskatmanin sonunda meydani itiren komandaya verilir Alayin cixisi alay dayanacaginda edilir Erken cixis pozuntusu olduqda Ikiqat cixis pozuntusu atis mesafesinin xaricinden atis kimi qebul edilir Her iki xetali duruma dusen oyuncular alay dayanacagina geldikden sonra basqa bir oyuncu ancaq hereket gostere biler Bir ciritci oyun sahesinde reqiblerinden birine tam ve yarim carx etmek uzre ciritini atar Cirit umumiyyetle gosteris oyunu olaraq oynanilir Cirit oyununda idmanci reqibinin ona atacagi ciritden qacmaq ucun muxtelif hereketler edir ve atin saginda ve solunda medenin altinda ve ya boynunda uzanir Bezi idmancilar qacis xettine catana qeder reqiblerini teqib edir ve sonra nize atirlar Vurusu deqiq atdiqlarina gore xal qazanirlar Oyun zamani basina ve uzune cirit vurulan oyuncularin zedelenme ehtimali boyukdur Bu cur vuruslar sebebiyle olum hadiseleri qacilmazdir Bele veziyyetde vefat eden idmanci idman enenesine gore er meydaninda olmus hesab olunur Olen idmancinin yaxinlarinin sikayetci ve iddiaci olmamasi idman enenesidir Hetta bunu igidlik sayib ovunurler Cirit xala gore oynanildiqda komandalarin oyundan evvel birlikde teyin etdikleri qaydalar cercivesinde en cox xal toplayan komanda cirit oyununun qalibi hesab sayilir Her iki komanda ve orada o anda istirak edenler Cirit oyunun qaydalarini yaxsi bildiklerine inandiqlari insanlarin hakimliyi ile oynanilir Hec kim bu sexsin hakimin qerarlarina ve verdiyi xala etiraz etmir Balin verilmesiBallarin hesablanmasinda oyunda sergilenen hereketler nezere alinir xal qazandiran ve qazandirmayan ozellikler ise saylarla hesablanir Oyuna xallarin verilmesi kriteriyasi musabiqeden once komandalarla qerarlasdirilir yaris bu deyerlere uygun olaraq yekunlasdirilir Hesab ferqi komandalarin oyun hesabini mueyyenlesdirir En yuksek umumi xal toplayan komanda qalib sayilir Hereketler ve say deyerleri Xal qazandiran hereketler Reqibin alay dayanacaginda ciritle vurmasi ve oyun sahesinde celme etmek qamci ve cubuqla reqib komandaya vurulmasi sayilir her biri 4 xaldir Reqibin erazisi daxilinde cirit vurmaq reqibe cirit atmaqdan imtina etmek bagislamaq reqibin hereketini pozmaq ciriti havada saxlamaq suni dayanmagin qadagan olundugu erazi istisna olmaqla ve vermek tehlukeli veziyyetlerde xaldan imtina etmek hereketi yuxari bal 3 bal olaraq qiymetlendirilir Xallarin itirilmesine sebeb olan hereketler Qadagan olunmus erazinin pozulmasi ati ile qarsi alay erazisine girme yan zolagi pozma atis sahesinden cixib atis atmaq cirit atmaq haqqindan istifade etmemek saheden erken ve ya ikiqat cixmaq atdan icazesiz enmek qadagan olunmus erazide 3 ve ya daha cox oyuncunun olmasi hereket etmek haqqi olan idmancinin yan zolagindan oyuna girmesi ve atis yerinde ciritini qesden yere atmasi ve idmancinin ciritini elinden dusurmesi 1 xalin idmancinin ciritini reqibinin atina qesden vurmasi ciritini yaxin mesafede reqibine atmasi atini reqib atlina qesden vurmasi atdan dusmesi qarsi alaya qesden daxil olmasi reqibini tutmasi ve onu bagislamasi ve atdan duserek ikinci defe lazimi veziyyetde bagislamamasi 3 xalin itirilmesi demekdir Istinadlar 2012 03 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 04 06 Arxivlenmis suret 2015 05 31 tarixinde Istifade tarixi 2021 04 06 2012 08 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 04 06 DENIZ MEHMET SEZER ADEM INEL YUSUF 2012 Usak ilinde Kulturel ve Sportif Olarak Yapilan Atcilik ve Sorunlari Turk Dunyasi Arastirmalari 101 200 203 30