Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şaman — sözünün mənası ruhlara, magiyaya inanan xalqlarda (əsasən şimal xalqlarında) sehrbaz, ovsunçu, cadugər deməkdir. Şamanlar Cu(onların dini kitabıdır), dəf çalıb-oxumaqla özlərini cuşa gətirərək, guya ruhlarla münasibətə girərək, adamların xəstəliklərini sağaltdıqlarını, onlara uğurlu ov təmin etdiklərinə və s.-yə inandılar. Bu sözdən törəyən "şamanlıq-şamanizm" isə bəzi şimal xalqlarında – Orta Asiya, İndoneziya, Okeaniya, Amerika, Afrika xalqlarında ruhlara, magiyaya sitayiş etməkdən ibarət din formasıdır.
Şaman və Şamanlıq
Şaman təsəvvürləri, görünür ki, şaman əfsanələrindən qidalanmışdır. Şaman əfsanələrindən aydın olur ki, şaman olacaq adamı albıslar əmizdirirlər. Bu əmizdirmə ritual-mifoloji səciyyə daşıyır. Bununla şaman yeni status qazanaraq, ruhlarla əlaqə yaradır, qamlıq etdiyi vaxt onları görür, onlarla danışır. Adi insan statusundan şaman statusuna keçmə mərasimində süd içməklə şaman olmağa hazırlaşan adam ruhlar aləminin sirlərinə bələd olur, beləliklə də, yeni mərhələyə qədəm qoyur. Bir sıra şaman əfsanələrində şamanı dağ ruhu əmizdirir (bu obraz çox vaxt qadın kimi təsəvvür olunur və mifoloji ana kompleksinə daxildir), bəzən isə qəflətən peyda olan bir qadın… Şaman folklorundan məlum olur ki, şaman olan hər bir adam özünü ruhların mənəvi oğlu adlandırır.
Tarixi şərtlər bir sıra türk boylarının şamanizmi mənimsəmələrinə səbəb olmuşdur, amma şamanlığın qədim türklərdə geniş kütlənin əsl inancı ilə bir bağlılığı olmamışdır. Şamanlıq monqol inancıdır. Yaxın sayılacaq bir tarixə qədər əski türk inancının şamanlıq olduğu qəbul edilirdi. Fəqət son zamanlarda tarixçi alimlər- İbrahim Qafəsoğlu, M. Eliadə və başqaları qədim türk inancının şamanlıqla əlaqəsi olmadığını sübut etmişlər.
Mahmud Qaşqarlının "Divan"ında şamanizmlə bağlı sözlər çoxdur. Bunun səbəbini Türk alimi Əbdülqadir İnan belə aydınlaşdırır: "Bu əsəri yazan ərəfədə M. Kaşğarlı 1041-ci ildə müsəlman türklərlə Yabaku və Basmıl türkləri arasında baş vermiş müharibədə iştirak edən Türk qazilərini görmüş və onlarla söhbətləşmiş, Qazilər haqqındakı dastanlarla tanış olmuş , həmin qazilər ona monqol inacı olan şamanizmdən, ona aid olan kəlmələrdən çox danışmışlar. M. Kaşğarlı müsəlman türklərin əski şamanlıq qalıqlarından olan kəlmələri izah edərkən tam bir şamançı türk kimi danışır. Bəzən, şamançı qalmış inancları ifadə edən kəlmə və terminləri anladarkən "Türklər böylə inanırlar", "Bu inanış çox yayğındır" deməklə kifayətlənir.
Maraqlıdır ki, inam anlayışlı şəxs adlarına qədim türkün yaratmış olduğu ümumtürk abidələrində də rast gəlmək olur. Qədim türklər inanılmış, sınaqdan çıxarılmış, etibarlı adamların adının əvvəlinə Inanç leksik vahidini əlavə etmişlər: Inançu Alp, Inançu Bilgə, Inançu Çikşi, Inançu Çor, Inan Uğraç.
Qeyd edək ki, şamanizmə aid xeyli söz qalıqları "Divan"ın onomastik vahidlərinin tərkibində qalmışdır. Bunların bəzilərini nəzərdən keçirək:
Kamlançu toponimi. Toponimin ilkin komponentində şaman sözü olan kam\\qam öz izini saxlamışdır. M. Kaşğarlı "Divan"ın 3-cü cildində bu toponimin "kam" hissəsinin kahin, şaman mənasında işləndiyi qeyd edir və belə bir izah verir: Kamlançı =İki Öküze yakın iki küçük kasaba adı. Amma böyük türkoloq həmin toponimin bütövlükdə mənasını açmır. Bizə görə, Kamlançı – toponimi şamanların, kahinlərin adət-ənənə, mərasim və ayinlərinin icra etdiyi yer anlamında başa düşülməlidir.
Şamanlarda qaval
Qaval şamanların əsas atributlarından biridir. Şaman üçün qaval kainatı vizual olaraq səyahət etdiyi zaman çapdığı qanadlı at anlamındadır. O, hər an bu qanadlı atın tərkində kainatın ənginliklərinə və ya yeraltı dünyaya səyahətlər edir. Bu səyahətlərə Şaman xüsusi hisslərin vasitəsilə ruhən kainatın qatlarına uçmaq və oradan qayıtmaq üçün qavalın ifasının köməyi ilə nail olur. Şaman ifası zamanı ritmin tempini tədricən artıraraq elə bil qanadlı atını ruhən ərşə qalxmağa və onu yenidən real həyata qayıtmağa məcbur edir. Əgər Şaman yeni qaval əldə edirsə, bu zaman o, xüsusi ayinlər icra etməlidir. Həmin ayinlər vasitəsilə öz qanadlı atını – qavalı canlı bir əşyaya çevirir, ona ruhən yaxınlıq edir. Şamanın bir çox atributları kimi qaval aləti də onun üçün "müqəddəs" əşyalarından sayılır. Qavalla ifa edən və ondan hər cür vasitə ilə istifadəsindən bəhrələnən xüsusi seçilmişlər – ŞAMANLAR öz qədim irsi adətlərini atibutları ilə birgə qoruyub saxlamaqda maraqlıdırlar. Şamanlar belə adət-ənənələrini çox ciddi şəkildə qoruyaraq atributlarını nəsildən-nəsilə ötürürlər. Bu baxımdan qavallar hər bir Şamanın öz sələfindən ona miras qalmış formalarda varislərinə ötürülürdü. Yeni qaval düzəldiləndə də Şaman bu aləti ata-babadan ona miras qalmış formada – heç bir əlavələr olunmadan və dəyişdirilmədən hazırlayırdı. Qavalların hazırlanması zamanı demək olar ki, quruluşunda dəyişikliklər olmurdu və ya çox cüzi dəyişikliklər təsadüfi hallarda baş verirdi. Zaman keçdikcə, xalqların tarixi inkişafı millətlər arasında etnik qrupların formalaşması adət-ənənələrində və mədəniyyətində yeniləşmə baş verdiyi hallarla əlaqədar Şaman qavalında müəyyən dəyişikliklər baş verir. Beləliklə, qaval nəinki adi musiqi alətidir, həm də adət-ənənələri özündə təcəssüm etdirən atributlardan diridir. Başqa qöndən yanaşdıqda qaval Şaman ideologiyasının mürəkkəb simvoludur. Şaman qavalı ilə öz dünyasına qədəm basır, onunla həmdəm olur. Qavalın forma və bəzəyi üzərində olan əlavə muncuqları, zınqrovları, dəriləri ilə demək olar ki, Şamanın gözündə canlı bir varlığa çevrilir. Bu da Şamanın ritual zamanı ruhi varlığa, ruhi dünyaya qovuşmaq üçün onun imkanlarını artırır. Qavalın ifası zamanı Şaman bir neçə jestlə ritmik funksiyalarını yerinə yetirərək ekstaz vəziyyətinə düsür. Belə anlarda Şaman bu dünyanın fiziki gərginliyindən azad olmağa başlayır. Bunun izahı insanın yuxuda olduğu anda bədənin tam fiziki fəaliyyətsizlik müqayisədə bunu izah etmək olar. Yuxuda olan insanla Şamanın fərqi ondan ibarətdir ki, şamanın bədəninin fiziki fəaliyyəti daim hərəkətdədir, sadəcə olaraq fiziki gərginlik ruhi gərginliklə əvəz olunur. İnsan yatarkən ruhi gərginlik keçirmir, ruhu daim hərəkətdədir. Şamanın fərqli cəhəti ritual zamanı fiziki hərəkəti ilə ruhi hərəkəti ruhi gərginliyinin nəticəsi hesabına haldan-hala keçə bilir. Şamanın bu hal vəziyyətini belə izah etmək olar. İnsan beyni gündəlik informasiyaları xüsusi tezlikli dalğalarla mənimsəyir. Şamanın ruhi səyahəti zamanı həmin tezlikləri beynində qeyri-adi tezliklərlə əvəz edir. Şamanın bu dəyişkən halvəziyyəti heç də psixoloji gərginliyə və ya hipnotik prosseslərə gətirib çıxarmır. Əksinə, Şaman ruhi səyahəti zamanı öz hərəkət və davranışına nəzarət edir, tam düşdüyü haldan sui istifadə etmir. Səyahətə başlayan şaman qavalın ifasında olan ritmik çalarların və ölçülərin vəziyyətinə əsaslanaraq ondan gedəcəyi xəyali dünyasına nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edir. Beləliklə, qaval Şaman üçün fiziki reallığıı ruhi reallıqla əvəz edən alətdir. Şaman anlamında qaval-qanadlı atdır. Qavalla-qanadlı atla Şaman öz ruhi aləminə qapılıb üç təbəqəli virtual dünyasına səyahətə çıxır. Qaval eyni zaman da həm də Şamanın məsləhətçisidir. Bu qanadlı at Şamana hər bir gördüyü və eşitdiyi hadisə haqda danışır. Onu xətalardan, bəzi xoşa gəlməz hadisələrdən, hətta digər şamanların hücumundan qoruyur, Şamanın rituallar zamanı ibadətində və müalicə etdiyi anda ona kömək edir. Hər bir Şaman ifa vaxtı qavalın tembrindən, tempindən asılı olmayaraq özünəməxsus səs effektlərindən istifadə edir. Səs effektlərinin və ifa tərzlərinin rituallarda iştirak edən hər bir kəs, hər bir tamaşaçı Şamanın nə ilə məşqul olduğunu, hansı ibadət formasını yerinə yetirdiyini ayırd edə bilir. İfası ilə ibadət edən Şaman səs effektlərinin və ifa formalarının dəyisməsi vasitəsilə üçölçülü virtual dünyasına, Yeraltı (aşağı), Orta və Yuxarı aləmlərə səyahət edir. Qavalın səs effektlərinin və ifa formalarının dəyişkənliyi zamanı Şamanın səviyyəsi təyin edilir. Əgər Yuxarı aləmə səyahəti zamanı Şamanın ifasında Orta və Yeraltı aləmə səyahəti zamanı etdiyi ifalarla yaxınlıq, uyğunluq və ya eynilik olarsa, onun hansı səviyyədə Şaman olduğu bəlli olur. Şamanın müalicə seansı zamanı ifasında səs dəyişiklikləri ruhları çağırdığı an eyni olarsa, onun proffessionallığı şübhə altına alınır. Peşəkar ŞAMAN ibadət vaxtı sakit və təmkinli ifaları ilə ruhlar aləminə daxil olur. Şaman ona kömək edən, məsləhətçi olan qavalin vasitəsilə ruhlarla əlaqəyə girir. Ömrünün sonunadək bütün fəaliyyəti boyu Şamanın bir neçə qavalı olur. Qaydalara görə, Şamanın eyni zamanda iki və ya bir neçə qavalı olması Şamanlığda yol verilməzdir. Lakin belə qaydalar bəzi hallarda dəyişdirilə bilir. Bu o zaman baş verir ki, Şaman xüsusi ritual üçün yeni qaval hazırlamalı olur. Bu ritual başa çatdıqdan sonra Şaman əvvəlki qavalı məhv edir. Ömrünün son anınadək Şamanın doqquz qavaldan artıq aləti olmur. Əgər sonuncu qaval sınar və ya üzlük çəkilmiş dərisi korlanıb cırılarsa, belə hal Şamanlarda ömrünün başa çatmasına işarə olduğu kimi başa düşülür. Şamanlar qavalı düzəldərkən onlar bu işdə köməkçilər dən də istifadə edirlər. Qavalın hazırlanması zamanı, adətən onlara qadınlar kömək edir. Şamanlar qavalın əsas sağanaq hissəsini hazırlayırlar. Əvvəl sağanağın taxtası hazırlanır sonra isə bu taxtanı əymək vasitəsilə o yumru halqa vəziyyətinə salınır. Taxtanı açıq odda istiyə verərək onu əyir lər. Sonra isə hər iki uc hissələrini ağac kötüyünün nazik rişələrı və ya soyulmuş ağac qabığı ilə bir-birinə tikilir. Adətən, qavalın eni 2.5 sm-dən 20 sm-dək, diametri isə 30 sm-dən 70 sm-ədək olur. Dairəvi şəklə düşən sağanağın içəri divarlarına sıra ilə dəmir halqalar düzülür. Qadınlar sağanağın üzərinə çəkiləcək dərini hazırlayır və qavalı üzləyirlər. Xüsusi bəzəklər və muncuqlarla qavalı bəzəyirlər. Bəzi xalqlarda Şaman qavalının üzü çəkilərkən onun ifaçısı qadın Şaman və ya kişi Şaman olduğu nəzərə alınır. Kişi Şaman üçün erkək heyvanın, qadın Şaman üçün isə dişi hey vanın dərisi istifadə olunur. Dəri qavalın üzərinə çəkilərkən müxtəlif xalqlarda bir çox vasitələrlə bərkidilir. Çukçalar və eskimoslar ceyran dərisini və ya morjun mədəsinin dərisini sağanağa bağlayır ya da yapışdırırlar. Amur çay hövzəsindəki xalqlar; aynlar, buryatlar, mancurla dərini sağanağa yalnız yapışdırırlar. Hantlar, manslar, nenslər xususu dəri iplərlə dartılıb sağanağın qıraqlarına məxsusi taxta mismarlarla bərkidir və tikirlər. Altaylar, yakutlar, evenklər, ketlər, selkuplar və s. xalqlar dərini sağanağın qırağına tikirlər. Dərilər bərkidildikdən sonra onların üzəriə xüsusi şəkillər çəkilir. Bu şəkillər ümumən ibtidai şəkillərdən ta mürəkkəb formalara qədər olur və qavalın əsas rəmzini əks edir. Ayinlər və rituallar zamanı qavalın yaxşı səslənməsi üçün Şaman ibadəti boyu onu dəfələrlə açıq odda və ya ocaqda qızdırmalı olur. Bacaraqlı və yaşlı insanlar bunu çox məharətlə, qavala heç bir zədə toxundurmadan yerinə yetirirlər. Buna baxmayaraq, müəyyən müddətdən sonra qaval deformasiyaya uğrayır.
Şaman öləndə, bu dinin ardıcılları "o bu dünyanı tərk edib bir daha qayıtmayacağına görə onun qavalından ruhları azad etmək üçün" – aləti məhv edirlər. Onu odda yandırır və qığılcımları, tüstüsü vasitəsilə qanadlı atı və ya maralı sağanaqdan azad edib öz yiyəsinin – ŞAMANIN ruhu ilə qovuşdururlar.
Ədəbiyyat
- Из рассказов историков Ф.А. Сатлаева, В.А. Кочеева. Подробно лечебное кам-
лание изучено у ненцев и тувинцев.
- Кенин-Ложан М.Б. Обрядовая практика и фольклор тувинского шамана. Новосибирск, 1987
- Алексеев Н.А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири (опыт ореального
исследования). Новосибирск, 1994.
- Составлено по: Дьяконова В.П. Некоторые этно-культурные параллели в шаманстве тюрко-язычных народов Саяно-Алтая // Этнокультурные контакты народов Сибири. Л., 1984
- В.Г. К психологии шаманства у народов Северо-Восточной Азии . Богораз В.Г. Этнографическое обозрение.-М.,1910. Т.84–85.Кн. 1–2.
- Богораз В.Г. Сказка о Чесоточном шамане "Wapыckalaul [lыmн'ыl]".- Живая старина, год IX, 1899, вып. I I, c. 263–270 (чукотский текст и русский перевод).
- Богораз В.Г. О так называемом языке духов (шаманском) у различных ветвей эскимосского племени. // Известия Академии Наук, серия VI , т. XIII, 1919, с. 489–495. Переиздание: СПб: Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунст-камера), 1995, сс. 97–104.
- Грачева Г.Н. Шаманы у нганасан /.Н. Грачева // Проблемы истории общественного сознания аборигенов Сибири. Л.1981.- С. 69–89.
- Добжанская О.Шаманская музыка самодийских народов Красноярского края. Норильск, 2008.- 272 с.
- Егоров А.С. и проблема греческого шаманизма // Вопросы философии. М., 2007.№ 8. С. 97–105.
- Михайловский В.М. Шаманство (сравнительно-этнографические очерки) / В.М. Михайловский // Этнографическое отделение Московского университета. М., 1892. Вып. 1. −215 с.
- Новик Е. С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. Опыт сопоставления структур. М., 1984.
- Смоляк А.В. Шаман: личность, функции, мировоззрение (Народы Нижнего Амура). М.: Наука, 1991.
- Уолш Р. Дух шаманизма. Тексты трансперсональной психологии. М.: изд. Трансперсонального Института. 1996.
- Путь шамана. М.: Крон-Пресс, 1996.
- М. Шаманизм: архаические техники экстаза. К.: "София", 1998.
- Michael Harner: Der Weg des Schamanen, München, Ullstein, 2004, 247 Seiten,
- Paul Uccusic: Der Schamane in uns. Schamanismus als neue Selbsterfahrung, Hilfe und Heilung Hugendubel Kreuzlingen,
- Boileau, Gilles. "Wu and Shaman." Bulletin of the School of Oriental and African Studies 65.2 (2002), 350–78.
Xarici keçidlər
- Доу Дж. Шаманы центральной и северной Мексики
- Одежда и атрибуты шамана 2010-06-06 at the Wayback Machine
- Репортаж с фестиваля шаманизма в Москве 2009-11-13 at the Wayback Machine- видео
- Монгольские шаманы профессиональные видеокадры 2012-04-03 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Saman sozunun menasi ruhlara magiyaya inanan xalqlarda esasen simal xalqlarinda sehrbaz ovsuncu caduger demekdir Samanlar Cu onlarin dini kitabidir def calib oxumaqla ozlerini cusa getirerek guya ruhlarla munasibete girerek adamlarin xesteliklerini sagaltdiqlarini onlara ugurlu ov temin etdiklerine ve s ye inandilar Bu sozden toreyen samanliq samanizm ise bezi simal xalqlarinda Orta Asiya Indoneziya Okeaniya Amerika Afrika xalqlarinda ruhlara magiyaya sitayis etmekden ibaret din formasidir Altay samaniSaman ve SamanliqSaman tesevvurleri gorunur ki saman efsanelerinden qidalanmisdir Saman efsanelerinden aydin olur ki saman olacaq adami albislar emizdirirler Bu emizdirme ritual mifoloji seciyye dasiyir Bununla saman yeni status qazanaraq ruhlarla elaqe yaradir qamliq etdiyi vaxt onlari gorur onlarla danisir Adi insan statusundan saman statusuna kecme merasiminde sud icmekle saman olmaga hazirlasan adam ruhlar aleminin sirlerine beled olur belelikle de yeni merheleye qedem qoyur Bir sira saman efsanelerinde samani dag ruhu emizdirir bu obraz cox vaxt qadin kimi tesevvur olunur ve mifoloji ana kompleksine daxildir bezen ise qefleten peyda olan bir qadin Saman folklorundan melum olur ki saman olan her bir adam ozunu ruhlarin menevi oglu adlandirir Tarixi sertler bir sira turk boylarinin samanizmi menimsemelerine sebeb olmusdur amma samanligin qedim turklerde genis kutlenin esl inanci ile bir bagliligi olmamisdir Samanliq monqol inancidir Yaxin sayilacaq bir tarixe qeder eski turk inancinin samanliq oldugu qebul edilirdi Feqet son zamanlarda tarixci alimler Ibrahim Qafesoglu M Eliade ve basqalari qedim turk inancinin samanliqla elaqesi olmadigini subut etmisler Mahmud Qasqarlinin Divan inda samanizmle bagli sozler coxdur Bunun sebebini Turk alimi Ebdulqadir Inan bele aydinlasdirir Bu eseri yazan erefede M Kasgarli 1041 ci ilde muselman turklerle Yabaku ve Basmil turkleri arasinda bas vermis muharibede istirak eden Turk qazilerini gormus ve onlarla sohbetlesmis Qaziler haqqindaki dastanlarla tanis olmus hemin qaziler ona monqol inaci olan samanizmden ona aid olan kelmelerden cox danismislar M Kasgarli muselman turklerin eski samanliq qaliqlarindan olan kelmeleri izah ederken tam bir samanci turk kimi danisir Bezen samanci qalmis inanclari ifade eden kelme ve terminleri anladarken Turkler boyle inanirlar Bu inanis cox yaygindir demekle kifayetlenir Maraqlidir ki inam anlayisli sexs adlarina qedim turkun yaratmis oldugu umumturk abidelerinde de rast gelmek olur Qedim turkler inanilmis sinaqdan cixarilmis etibarli adamlarin adinin evveline Inanc leksik vahidini elave etmisler Inancu Alp Inancu Bilge Inancu Ciksi Inancu Cor Inan Ugrac Qeyd edek ki samanizme aid xeyli soz qaliqlari Divan in onomastik vahidlerinin terkibinde qalmisdir Bunlarin bezilerini nezerden kecirek Kamlancu toponimi Toponimin ilkin komponentinde saman sozu olan kam qam oz izini saxlamisdir M Kasgarli Divan in 3 cu cildinde bu toponimin kam hissesinin kahin saman menasinda islendiyi qeyd edir ve bele bir izah verir Kamlanci Iki Okuze yakin iki kucuk kasaba adi Amma boyuk turkoloq hemin toponimin butovlukde menasini acmir Bize gore Kamlanci toponimi samanlarin kahinlerin adet enene merasim ve ayinlerinin icra etdiyi yer anlaminda basa dusulmelidir Samanlarda qaval Baykal in bas samani Oz diyarlarinin adet enenesi haqqinda melumat verir Tuva samani Eskimo samaniSaman 1988 ci il Qaval samanlarin esas atributlarindan biridir Saman ucun qaval kainati vizual olaraq seyahet etdiyi zaman capdigi qanadli at anlamindadir O her an bu qanadli atin terkinde kainatin enginliklerine ve ya yeralti dunyaya seyahetler edir Bu seyahetlere Saman xususi hisslerin vasitesile ruhen kainatin qatlarina ucmaq ve oradan qayitmaq ucun qavalin ifasinin komeyi ile nail olur Saman ifasi zamani ritmin tempini tedricen artiraraq ele bil qanadli atini ruhen erse qalxmaga ve onu yeniden real heyata qayitmaga mecbur edir Eger Saman yeni qaval elde edirse bu zaman o xususi ayinler icra etmelidir Hemin ayinler vasitesile oz qanadli atini qavali canli bir esyaya cevirir ona ruhen yaxinliq edir Samanin bir cox atributlari kimi qaval aleti de onun ucun muqeddes esyalarindan sayilir Qavalla ifa eden ve ondan her cur vasite ile istifadesinden behrelenen xususi secilmisler SAMANLAR oz qedim irsi adetlerini atibutlari ile birge qoruyub saxlamaqda maraqlidirlar Samanlar bele adet enenelerini cox ciddi sekilde qoruyaraq atributlarini nesilden nesile otururler Bu baximdan qavallar her bir Samanin oz selefinden ona miras qalmis formalarda varislerine oturulurdu Yeni qaval duzeldilende de Saman bu aleti ata babadan ona miras qalmis formada hec bir elaveler olunmadan ve deyisdirilmeden hazirlayirdi Qavallarin hazirlanmasi zamani demek olar ki qurulusunda deyisiklikler olmurdu ve ya cox cuzi deyisiklikler tesadufi hallarda bas verirdi Zaman kecdikce xalqlarin tarixi inkisafi milletler arasinda etnik qruplarin formalasmasi adet enenelerinde ve medeniyyetinde yenilesme bas verdiyi hallarla elaqedar Saman qavalinda mueyyen deyisiklikler bas verir Belelikle qaval neinki adi musiqi aletidir hem de adet eneneleri ozunde tecessum etdiren atributlardan diridir Basqa qonden yanasdiqda qaval Saman ideologiyasinin murekkeb simvoludur Saman qavali ile oz dunyasina qedem basir onunla hemdem olur Qavalin forma ve bezeyi uzerinde olan elave muncuqlari zinqrovlari derileri ile demek olar ki Samanin gozunde canli bir varliga cevrilir Bu da Samanin ritual zamani ruhi varliga ruhi dunyaya qovusmaq ucun onun imkanlarini artirir Qavalin ifasi zamani Saman bir nece jestle ritmik funksiyalarini yerine yetirerek ekstaz veziyyetine dusur Bele anlarda Saman bu dunyanin fiziki gerginliyinden azad olmaga baslayir Bunun izahi insanin yuxuda oldugu anda bedenin tam fiziki fealiyyetsizlik muqayisede bunu izah etmek olar Yuxuda olan insanla Samanin ferqi ondan ibaretdir ki samanin bedeninin fiziki fealiyyeti daim hereketdedir sadece olaraq fiziki gerginlik ruhi gerginlikle evez olunur Insan yatarken ruhi gerginlik kecirmir ruhu daim hereketdedir Samanin ferqli ceheti ritual zamani fiziki hereketi ile ruhi hereketi ruhi gerginliyinin neticesi hesabina haldan hala kece bilir Samanin bu hal veziyyetini bele izah etmek olar Insan beyni gundelik informasiyalari xususi tezlikli dalgalarla menimseyir Samanin ruhi seyaheti zamani hemin tezlikleri beyninde qeyri adi tezliklerle evez edir Samanin bu deyisken halveziyyeti hec de psixoloji gerginliye ve ya hipnotik prosseslere getirib cixarmir Eksine Saman ruhi seyaheti zamani oz hereket ve davranisina nezaret edir tam dusduyu haldan sui istifade etmir Seyahete baslayan saman qavalin ifasinda olan ritmik calarlarin ve olculerin veziyyetine esaslanaraq ondan gedeceyi xeyali dunyasina neqliyyat vasitesi kimi istifade edir Belelikle qaval Saman ucun fiziki realligii ruhi realliqla evez eden aletdir Saman anlaminda qaval qanadli atdir Qavalla qanadli atla Saman oz ruhi alemine qapilib uc tebeqeli virtual dunyasina seyahete cixir Qaval eyni zaman da hem de Samanin meslehetcisidir Bu qanadli at Samana her bir gorduyu ve esitdiyi hadise haqda danisir Onu xetalardan bezi xosa gelmez hadiselerden hetta diger samanlarin hucumundan qoruyur Samanin rituallar zamani ibadetinde ve mualice etdiyi anda ona komek edir Her bir Saman ifa vaxti qavalin tembrinden tempinden asili olmayaraq ozunemexsus ses effektlerinden istifade edir Ses effektlerinin ve ifa terzlerinin rituallarda istirak eden her bir kes her bir tamasaci Samanin ne ile mesqul oldugunu hansi ibadet formasini yerine yetirdiyini ayird ede bilir Ifasi ile ibadet eden Saman ses effektlerinin ve ifa formalarinin deyismesi vasitesile ucolculu virtual dunyasina Yeralti asagi Orta ve Yuxari alemlere seyahet edir Qavalin ses effektlerinin ve ifa formalarinin deyiskenliyi zamani Samanin seviyyesi teyin edilir Eger Yuxari aleme seyaheti zamani Samanin ifasinda Orta ve Yeralti aleme seyaheti zamani etdiyi ifalarla yaxinliq uygunluq ve ya eynilik olarsa onun hansi seviyyede Saman oldugu belli olur Samanin mualice seansi zamani ifasinda ses deyisiklikleri ruhlari cagirdigi an eyni olarsa onun proffessionalligi subhe altina alinir Pesekar SAMAN ibadet vaxti sakit ve temkinli ifalari ile ruhlar alemine daxil olur Saman ona komek eden meslehetci olan qavalin vasitesile ruhlarla elaqeye girir Omrunun sonunadek butun fealiyyeti boyu Samanin bir nece qavali olur Qaydalara gore Samanin eyni zamanda iki ve ya bir nece qavali olmasi Samanligda yol verilmezdir Lakin bele qaydalar bezi hallarda deyisdirile bilir Bu o zaman bas verir ki Saman xususi ritual ucun yeni qaval hazirlamali olur Bu ritual basa catdiqdan sonra Saman evvelki qavali mehv edir Omrunun son aninadek Samanin doqquz qavaldan artiq aleti olmur Eger sonuncu qaval sinar ve ya uzluk cekilmis derisi korlanib cirilarsa bele hal Samanlarda omrunun basa catmasina isare oldugu kimi basa dusulur Samanlar qavali duzelderken onlar bu isde komekciler den de istifade edirler Qavalin hazirlanmasi zamani adeten onlara qadinlar komek edir Samanlar qavalin esas saganaq hissesini hazirlayirlar Evvel saganagin taxtasi hazirlanir sonra ise bu taxtani eymek vasitesile o yumru halqa veziyyetine salinir Taxtani aciq odda istiye vererek onu eyir ler Sonra ise her iki uc hisselerini agac kotuyunun nazik riseleri ve ya soyulmus agac qabigi ile bir birine tikilir Adeten qavalin eni 2 5 sm den 20 sm dek diametri ise 30 sm den 70 sm edek olur Dairevi sekle dusen saganagin iceri divarlarina sira ile demir halqalar duzulur Qadinlar saganagin uzerine cekilecek derini hazirlayir ve qavali uzleyirler Xususi bezekler ve muncuqlarla qavali bezeyirler Bezi xalqlarda Saman qavalinin uzu cekilerken onun ifacisi qadin Saman ve ya kisi Saman oldugu nezere alinir Kisi Saman ucun erkek heyvanin qadin Saman ucun ise disi hey vanin derisi istifade olunur Deri qavalin uzerine cekilerken muxtelif xalqlarda bir cox vasitelerle berkidilir Cukcalar ve eskimoslar ceyran derisini ve ya morjun medesinin derisini saganaga baglayir ya da yapisdirirlar Amur cay hovzesindeki xalqlar aynlar buryatlar mancurla derini saganaga yalniz yapisdirirlar Hantlar manslar nensler xususu deri iplerle dartilib saganagin qiraqlarina mexsusi taxta mismarlarla berkidir ve tikirler Altaylar yakutlar evenkler ketler selkuplar ve s xalqlar derini saganagin qiragina tikirler Deriler berkidildikden sonra onlarin uzerie xususi sekiller cekilir Bu sekiller umumen ibtidai sekillerden ta murekkeb formalara qeder olur ve qavalin esas remzini eks edir Ayinler ve rituallar zamani qavalin yaxsi seslenmesi ucun Saman ibadeti boyu onu defelerle aciq odda ve ya ocaqda qizdirmali olur Bacaraqli ve yasli insanlar bunu cox meharetle qavala hec bir zede toxundurmadan yerine yetirirler Buna baxmayaraq mueyyen muddetden sonra qaval deformasiyaya ugrayir Saman olende bu dinin ardicillari o bu dunyani terk edib bir daha qayitmayacagina gore onun qavalindan ruhlari azad etmek ucun aleti mehv edirler Onu odda yandirir ve qigilcimlari tustusu vasitesile qanadli ati ve ya marali saganaqdan azad edib oz yiyesinin SAMANIN ruhu ile qovusdururlar EdebiyyatIz rasskazov istorikov F A Satlaeva V A Kocheeva Podrobno lechebnoe kam lanie izucheno u nencev i tuvincev Kenin Lozhan M B Obryadovaya praktika i folklor tuvinskogo shamana Novosibirsk 1987 Alekseev N A Shamanizm tyurkoyazychnyh narodov Sibiri opyt orealnogo issledovaniya Novosibirsk 1994 Sostavleno po Dyakonova V P Nekotorye etno kulturnye paralleli v shamanstve tyurko yazychnyh narodov Sayano Altaya Etnokulturnye kontakty narodov Sibiri L 1984 V G K psihologii shamanstva u narodov Severo Vostochnoj Azii Bogoraz V G Etnograficheskoe obozrenie M 1910 T 84 85 Kn 1 2 Bogoraz V G Skazka o Chesotochnom shamane Wapyckalaul lymn yl Zhivaya starina god IX 1899 vyp I I c 263 270 chukotskij tekst i russkij perevod Bogoraz V G O tak nazyvaemom yazyke duhov shamanskom u razlichnyh vetvej eskimosskogo plemeni Izvestiya Akademii Nauk seriya VI t XIII 1919 s 489 495 Pereizdanie SPb Muzej antropologii i etnografii im Petra Velikogo Kunst kamera 1995 ss 97 104 Gracheva G N Shamany u nganasan N Gracheva Problemy istorii obshestvennogo soznaniya aborigenov Sibiri L 1981 S 69 89 Dobzhanskaya O Shamanskaya muzyka samodijskih narodov Krasnoyarskogo kraya Norilsk 2008 272 s Egorov A S i problema grecheskogo shamanizma Voprosy filosofii M 2007 8 S 97 105 Mihajlovskij V M Shamanstvo sravnitelno etnograficheskie ocherki V M Mihajlovskij Etnograficheskoe otdelenie Moskovskogo universiteta M 1892 Vyp 1 215 s Novik E S Obryad i folklor v sibirskom shamanizme Opyt sopostavleniya struktur M 1984 Smolyak A V Shaman lichnost funkcii mirovozzrenie Narody Nizhnego Amura M Nauka 1991 Uolsh R Duh shamanizma Teksty transpersonalnoj psihologii M izd Transpersonalnogo Instituta 1996 Put shamana M Kron Press 1996 M Shamanizm arhaicheskie tehniki ekstaza K Sofiya 1998 Michael Harner Der Weg des Schamanen Munchen Ullstein 2004 247 Seiten ISBN 3 548 74042 1 Paul Uccusic Der Schamane in uns Schamanismus als neue Selbsterfahrung Hilfe und Heilung Hugendubel Kreuzlingen ISBN 978 3 7205 2181 9 Boileau Gilles Wu and Shaman Bulletin of the School of Oriental and African Studies 65 2 2002 350 78 Xarici kecidlerDou Dzh Shamany centralnoj i severnoj Meksiki Odezhda i atributy shamana 2010 06 06 at the Wayback Machine Reportazh s festivalya shamanizma v Moskve 2009 11 13 at the Wayback Machine video Mongolskie shamany professionalnye videokadry 2012 04 03 at the Wayback Machine