Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fəthəlqadir Mustafa oğlu Süleymanov (başq. Фәтхелҡадир Мостафа улы Сөләймәнов); mühacirətdə — Əbdülqadir İnan (başq. Абдулҡадир Инан); 29 oktyabr 1889, Şiqay kəndi, , Ufa quberniyası (müasir Sarı Küldək kəndi, , Çelyabinsk vilayəti) Rusiya imperiyası — 26 iyul 1976, İstanbul, Türkiyə) — yazıçı, filoloq, etnoqraf, publisist, içtimai-siyasi xadim, şərqşünas.
| Əbdülqadir İnan | |
|---|---|
| başq. Фәтхелҡадир Мостафа улы Сөләймәнов | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | , Başqırdıstan, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | (86 yaşında) |
| Vəfat yeri | İstanbul, Türkiyə |
| Elm sahəsi | fəlsəfə |
| İş yeri | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Fəthəlqadir Süleymanov 29 oktyabr 1889-cü ildə Başqırdıstanın Şığay-Harı Külmək kəndinndə (indiki Çelyabinsk vilayətinin Kunaşak rayonunun Şikayevo kəndi) doğulmuşdur. Bioqrafik kitablarda, ensiklopediyalarda adı Əbdülqadir İnan kimi qeyd edilir. O bu adı Türkiyədə almışdır.
Kəndindəki üsul-u cədid (yeni üsul) məktəbində yazıb-oxumağı, rus dillini, Troitskdə "Rəsuliyyə" mədrəsəsində oxuyarkən ərəb, fars, türk dillərini mükəmməl öyrənmişdir. 1914-cü ildə Ali Müəllimlər Məktəbini bitirmiş və 1915-ci ildə "Ümumrusiya Müsəlmanlarının Məhkəmə-i Şəriyəsi" qarşısında imtihan vərərək müdərris (müəllim, din alimi, professor) ünvanını və diplomunu almışdır.
Tanınmış başqırd maarifçisi Əbdürrəhman Rəsuli şagirdi, gənc Fəthəlqadirə 1910-cu ildən Rusiyadaki türk xalqlarının dastanlarını, etnoqrafyasını, adət-ənənlərini, dinlərini incələməyi tapşırır. Araşdırçamı başqırdların ən aktual probleminə həsr etdiyi ilk elmi-publisistik məqaləsini də 1908-ci ildə Orenburqda çıxan "Vakıt" qəzetində çap etdirir.
1918-ci il milli oyanışın təsiriylə yaranan "Başkurt" qəzətində yazar olaraq çalışan Fəthilkadir Söləymanov 1919-cu ildə Başkurt Təhsil nazirliyi elmi kurulunda vəzifə almışdır. 1919-1920-ci illərdə Leninqrada getməli, kitabxanalarında çalışaraq Türklüyü ilgiləndirən əsərləri vətənə gətirməli olur.
Milli məsələdə Bolşeviklərlə bölüşəmədiklərinə görə 1914-cü ildən tanıdığı və dostluq etdiyi Əbdülzəki Validi(Əhməd Zəki Vəlidi Toğan) ilə birlikdə 1923-cü ildə vətəni tərk edərək Asiya Türklərinin yaşadığı çeşidli bölgələri, İranı, Əfqanıstanı, Hindistanı dolaşdıqdan sonra 1924-cü ildə Avropaya keçərlər.(Yeni Türk Ansiklopedisi,1985:1438). Paris və Berlində elmi çalışmalar apardıqdan sonra 1925-ci ilin iyulunda İstanbula gəlir.(Türkiyə Dışındaki Türk Ədəbiyyatları Antolojisi,2004:418).
Həmin il vətəni tərk etməli olan ziyalılar yalnız Əbdülzəki Validi və Əbdülqadir İnan olmamışdır. Onlarla siyasi xadim, hərbçi, aydın də təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün vətəndən getməli olmuşdur. Onların bir qismi də Azərbaycana sığınmışdır. Buna misal Azərbaycanda yaşadığı 1923-1937-ci illərdə üslubiyyata aid 14 monoqrafiya və dərslik yazmış , Əziz Qubaydullini və b. göstərmək olar.(Ural-Altay: bıyattar aşa kiləçəkkə,2005:460).
1925-ci il Türkiyat İnstitüsündə Fuat Köprülüyə asissent təyin edildi və Əbdülqadir İnan, Tüküstanlı, Türkmən, İdel oğlu, B.Süləyman imzalarıyla «Türkəad», «Yeni Türküstan», «Yeni Kafkasya» «Bildiriş» və b. yayınlarda elmi, publisistik məqalələr dərc etdirir. Türk folkloru malzəmələri toplusu olan «İlk elmi səfərdən məruzə» adlı kitabını 1930-cu ildə çap olunur.(İstoriya i Kulıtura Başkortostana,1997:359).
Əbdülqadir İnan elmi çalışmaları öyrənilsə də, onun siyasi fəaliyəti, Azərbaycan muhacirləriylə əlaqəsi indiyədək araşdırılmayıb. Bu isə onun sonraki fəaliyətini doğru qiymətləndirmək və araşdırmaq üçün olduqça önəmlidir. Azərbaycan mühacirlərinin qəzet və jurnallarında məqalələr yayınladmaqla yanışı o “Odlu yurt” jurnalında və “Bildiriş” qəzətində çalışmışdır. “Bildiriş” gazətəsinin ilk sayından «imtiyaz sahibi: A.Kazımzadə, məsul müdürü: Kamal» olduğu göstərilir. 1931-ci ilin iyunun 11də həmin ilin avqustun 13-ünədək «imtiyaz sahibi: A.Kazımzadə, məsul müdürə: B. Süləyman olmuştur. Sonraki saylarda isə «umumu nəşriyat və yazı işləri müdirə: Mirzə Bala» olduğu yazılmıştır. (Ağaoğlu.2004:6). Bundan başqa «Odlu yurt» jurnali da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin baş mühərrirliyi, A.Kazımzadənin imtiyaz sahipliyi, Kamalın və B.Süleymanın məsul müdürlüyü ilə yayınlanmıştır. (Tahirli,2002:28)
“Bildiriş” gazətəsinin 1931-ci il iyunun 4-də çap olunan 44 sayından başlayıp 1931 yıl 25 Hazirinındakı 47 sayında bitən “Başkurt ıstan məsələsi və Başkurt hərəkatı (Şamson Tipəyəfin əsəri münasəbətiylə)” məqaləsinin başlığın altında və makalənin sonunda “Yazan: Başkurtıstanlı Əbdülqadir” imzası var. Dəmək bu makalənin müəllifi Əbdülqadir İnandır (Fəthəlkadir Süləyman). Bundan başqa Tatarıstan, Başkurdıstan, Kazakistan, Sibər Türkləri hakkında olan makalələr və ya onların fakatlarını gazətə Əbdülqadir İnan vasıtasıyla gəlirmiş. Azərbaycanlılarla sık bağlı olan Əbdülqadir İnan 1940-1970 yıllarda yazmış olduğu ilimi makalələrdə bələ Azərbaycan folklor və ətnografya malzəmələrindən gəniş istifadə ətmiştir. Sözsüz ki, bu malzəmələrin çoğunu ona arkadaşları Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, A.Kazımzadə, Ə.Cəfəroğlu və b. almıştır.
1933-cü ildə Ankara «Türk Dil Kurumu»nda ilk ixtisas katibi (başuzman) kimi fəaliyyətə başlayan Əbdülqadir İnan 1936-da Atatürkün əmriylə profəsör olarak tayın ədildi və 9 yıl Dil və Tarih-Coğrafya Fakültəsində “Doğu Türk Ləhçələri” dərsi vərmiştir. Sovyətlər Birliğinin İkinci Cihan Savaşında dönüş yaratması Türkiyə hükümətini korkuya saldı. Savaşı kazanan Sovyət ordusunun gəri dönərkən Türkiyəyə girəcəği korkusu yarandı. Türkiyə siyasiləri millətini, vatanını səvən ilimlə uğraşan bilim insanlarını kurban vərmək kararına gəldi. Zəki Vəliti Toğan, Əbdülqadir İnan və b. bilim kişiləri görəvdən alınarak mahkəməyə verildilər. Sovet təhlikəsi ötdükdən sonra 1945-ci ildən Əbdülqadir İnan Türk Dil Kurumunda, Diyanət İşləri Bakanlığı Müşavərə Həyətində, 1964-1973 yılları arasında da Türk Kültürünü Araştırma Ənstitüsündə çalışmıştır. (Yəni Türk Ansiklopədisi,1985:1438).
Məktəb müallimi, ünivərsitə profesoru, jurnalist kimi faaliyət göstərməklə yanışı, daim əlimi araştırma ilə məşgul olan Əbdülqadir İnanın ətnografya, folklor, ədəbiyyat, Türk halklarının dili sahasında 350 ilimi əsəri yayınlanmıştır. Onun “Tarixdə və Bugün Şamanizm”(1954 və 1972-ci il), “Türkoloji Dərs hülasası” (1936), “Makalələr və İncələmələr” (1968), “Əski Türk Dili Tarihi” (1976) kitapları təkçə Türkiyədə deyil, dünyanın hər yerində Türkoloqlar tərəfindən yüksək kıymətləndirilir. Əbdülqadir İnanın Türkiyə, Azərbaycan, Rusiya və b. ölkələrdə yaşayan araştırıcıların əsərləri haqqında incələmələr də az deyildir.
Əbdülqadir İnan (Fəthəlkadir Süləyman) 1976-cı ildə Türkiyədə vəfat etmişdir.
Ədəbiyyat
- Абдулкадир Инан. Библиографический указатель. Издательство «Гилем». Уфа, 1996. 62 стр.
- Инан А. Шаманизм тарихта һәм бөгөн. Өфө, 1998.(на башк. яз.)
- Tarihte ve bugun samanizm. Materyaller ve Arastirmabar. III Baski. Abdulkadir Inan. Ankara, 1986 — 8:64.
- Из истории российской эмиграции: письма А.-З. Валидова и (1924—1932 гг.). — Москва, РАН, 1999.
- Судьба и наследие башкирских ученых-эмигрантов. Уфа, 1995
- Башкортостан: Краткая энциклопедия. Уфа, 1996.
- Шакур Р. Абдулкадыр Инан//Знаменитые башкиры. Уфа, 1998. (На башк. яз.)
- Хабиров М. М. Инан Абдулкадыр//Календарь знаменательных и памятных дат, 1999. Челябинская область. Ч., 1999.
Xarici keçidlər
- [1]
- Зауральская Башкирия. Кунашакский район[ölü keçid]
- Значение научных идей Абдулкадира Инана в развитии этнологических, религиоведческих и правоведческих знаний/Дамир Валеев[ölü keçid]
- Абдулкадир Инан. На башкирском яйляу. Пер. Л. Аралбаевой
- Абдулкадир Инан и религия древних тюрков/Байназарова Р. А. 2016-03-05 at the Wayback Machine
- Инан Абдулкадыр
- Философская мысль в Башкортостане[ölü keçid]
- Türk Dil Kurumu. "Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni". archive.org (türk). 1934.
- Türk Dil Kurumu. "TDK Arşiv". twimg.com (türk). 1936. 2022-08-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-03-12.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Fethelqadir Mustafa oglu Suleymanov basq Fәthelҡadir Mostafa uly Solәjmәnov muhaciretde Ebdulqadir Inan basq Abdulҡadir Inan 29 oktyabr 1889 Siqay kendi Ufa quberniyasi muasir Sari Kuldek kendi Celyabinsk vilayeti Rusiya imperiyasi 26 iyul 1976 Istanbul Turkiye yazici filoloq etnoqraf publisist ictimai siyasi xadim serqsunas Ebdulqadir Inanbasq Fәthelҡadir Mostafa uly SolәjmәnovDogum tarixi 29 oktyabr 1889Dogum yeri Basqirdistan Rusiya imperiyasiVefat tarixi 26 iyul 1976 86 yasinda Vefat yeri Istanbul TurkiyeElm sahesi felsefeIs yeri Ankara Universiteti Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiFethelqadir Suleymanov 29 oktyabr 1889 cu ilde Basqirdistanin Sigay Hari Kulmek kendinnde indiki Celyabinsk vilayetinin Kunasak rayonunun Sikayevo kendi dogulmusdur Bioqrafik kitablarda ensiklopediyalarda adi Ebdulqadir Inan kimi qeyd edilir O bu adi Turkiyede almisdir Kendindeki usul u cedid yeni usul mektebinde yazib oxumagi rus dillini Troitskde Resuliyye medresesinde oxuyarken ereb fars turk dillerini mukemmel oyrenmisdir 1914 cu ilde Ali Muellimler Mektebini bitirmis ve 1915 ci ilde Umumrusiya Muselmanlarinin Mehkeme i Seriyesi qarsisinda imtihan vererek muderris muellim din alimi professor unvanini ve diplomunu almisdir Taninmis basqird maarifcisi Ebdurrehman Resuli sagirdi genc Fethelqadire 1910 cu ilden Rusiyadaki turk xalqlarinin dastanlarini etnoqrafyasini adet enenlerini dinlerini incelemeyi tapsirir Arasdircami basqirdlarin en aktual problemine hesr etdiyi ilk elmi publisistik meqalesini de 1908 ci ilde Orenburqda cixan Vakit qezetinde cap etdirir 1918 ci il milli oyanisin tesiriyle yaranan Baskurt qezetinde yazar olaraq calisan Fethilkadir Soleymanov 1919 cu ilde Baskurt Tehsil nazirliyi elmi kurulunda vezife almisdir 1919 1920 ci illerde Leninqrada getmeli kitabxanalarinda calisaraq Turkluyu ilgilendiren eserleri vetene getirmeli olur Milli meselede Bolseviklerle bolusemediklerine gore 1914 cu ilden tanidigi ve dostluq etdiyi Ebdulzeki Validi Ehmed Zeki Velidi Togan ile birlikde 1923 cu ilde veteni terk ederek Asiya Turklerinin yasadigi cesidli bolgeleri Irani Efqanistani Hindistani dolasdiqdan sonra 1924 cu ilde Avropaya kecerler Yeni Turk Ansiklopedisi 1985 1438 Paris ve Berlinde elmi calismalar apardiqdan sonra 1925 ci ilin iyulunda Istanbula gelir Turkiye Disindaki Turk Edebiyyatlari Antolojisi 2004 418 Hemin il veteni terk etmeli olan ziyalilar yalniz Ebdulzeki Validi ve Ebdulqadir Inan olmamisdir Onlarla siyasi xadim herbci aydin de teqiblerden yaxa qurtarmaq ucun vetenden getmeli olmusdur Onlarin bir qismi de Azerbaycana siginmisdir Buna misal Azerbaycanda yasadigi 1923 1937 ci illerde uslubiyyata aid 14 monoqrafiya ve derslik yazmis Eziz Qubaydullini ve b gostermek olar Ural Altay biyattar asa kilecekke 2005 460 1925 ci il Turkiyat Institusunde Fuat Kopruluye asissent teyin edildi ve Ebdulqadir Inan Tukustanli Turkmen Idel oglu B Suleyman imzalariyla Turkead Yeni Turkustan Yeni Kafkasya Bildiris ve b yayinlarda elmi publisistik meqaleler derc etdirir Turk folkloru malzemeleri toplusu olan Ilk elmi seferden meruze adli kitabini 1930 cu ilde cap olunur Istoriya i Kulitura Baskortostana 1997 359 Ebdulqadir Inan elmi calismalari oyrenilse de onun siyasi fealiyeti Azerbaycan muhacirleriyle elaqesi indiyedek arasdirilmayib Bu ise onun sonraki fealiyetini dogru qiymetlendirmek ve arasdirmaq ucun olduqca onemlidir Azerbaycan muhacirlerinin qezet ve jurnallarinda meqaleler yayinladmaqla yanisi o Odlu yurt jurnalinda ve Bildiris qezetinde calismisdir Bildiris gazetesinin ilk sayindan imtiyaz sahibi A Kazimzade mesul muduru Kamal oldugu gosterilir 1931 ci ilin iyunun 11de hemin ilin avqustun 13 unedek imtiyaz sahibi A Kazimzade mesul mudure B Suleyman olmustur Sonraki saylarda ise umumu nesriyat ve yazi isleri mudire Mirze Bala oldugu yazilmistir Agaoglu 2004 6 Bundan basqa Odlu yurt jurnali da Mehemmed Emin Resulzadenin bas muherrirliyi A Kazimzadenin imtiyaz sahipliyi Kamalin ve B Suleymanin mesul mudurluyu ile yayinlanmistir Tahirli 2002 28 Bildiris gazetesinin 1931 ci il iyunun 4 de cap olunan 44 sayindan baslayip 1931 yil 25 Hazirinindaki 47 sayinda biten Baskurt istan meselesi ve Baskurt herekati Samson Tipeyefin eseri munasebetiyle meqalesinin basligin altinda ve makalenin sonunda Yazan Baskurtistanli Ebdulqadir imzasi var Demek bu makalenin muellifi Ebdulqadir Inandir Fethelkadir Suleyman Bundan basqa Tataristan Baskurdistan Kazakistan Siber Turkleri hakkinda olan makaleler ve ya onlarin fakatlarini gazete Ebdulqadir Inan vasitasiyla gelirmis Azerbaycanlilarla sik bagli olan Ebdulqadir Inan 1940 1970 yillarda yazmis oldugu ilimi makalelerde bele Azerbaycan folklor ve etnografya malzemelerinden genis istifade etmistir Sozsuz ki bu malzemelerin cogunu ona arkadaslari Mehemmed Emin Resulzade M B Memmedzade A Kazimzade E Ceferoglu ve b almistir 1933 cu ilde Ankara Turk Dil Kurumu nda ilk ixtisas katibi basuzman kimi fealiyyete baslayan Ebdulqadir Inan 1936 da Ataturkun emriyle profesor olarak tayin edildi ve 9 yil Dil ve Tarih Cografya Fakultesinde Dogu Turk Lehceleri dersi vermistir Sovyetler Birliginin Ikinci Cihan Savasinda donus yaratmasi Turkiye hukumetini korkuya saldi Savasi kazanan Sovyet ordusunun geri donerken Turkiyeye girecegi korkusu yarandi Turkiye siyasileri milletini vatanini seven ilimle ugrasan bilim insanlarini kurban vermek kararina geldi Zeki Veliti Togan Ebdulqadir Inan ve b bilim kisileri gorevden alinarak mahkemeye verildiler Sovet tehlikesi otdukden sonra 1945 ci ilden Ebdulqadir Inan Turk Dil Kurumunda Diyanet Isleri Bakanligi Musavere Heyetinde 1964 1973 yillari arasinda da Turk Kulturunu Arastirma Enstitusunde calismistir Yeni Turk Ansiklopedisi 1985 1438 Mekteb muallimi universite profesoru jurnalist kimi faaliyet gostermekle yanisi daim elimi arastirma ile mesgul olan Ebdulqadir Inanin etnografya folklor edebiyyat Turk halklarinin dili sahasinda 350 ilimi eseri yayinlanmistir Onun Tarixde ve Bugun Samanizm 1954 ve 1972 ci il Turkoloji Ders hulasasi 1936 Makaleler ve Incelemeler 1968 Eski Turk Dili Tarihi 1976 kitaplari tekce Turkiyede deyil dunyanin her yerinde Turkoloqlar terefinden yuksek kiymetlendirilir Ebdulqadir Inanin Turkiye Azerbaycan Rusiya ve b olkelerde yasayan arastiricilarin eserleri haqqinda incelemeler de az deyildir Ebdulqadir Inan Fethelkadir Suleyman 1976 ci ilde Turkiyede vefat etmisdir EdebiyyatAbdulkadir Inan Bibliograficheskij ukazatel Izdatelstvo Gilem Ufa 1996 62 str Inan A Shamanizm tarihta һәm bogon Өfo 1998 na bashk yaz Tarihte ve bugun samanizm Materyaller ve Arastirmabar III Baski Abdulkadir Inan Ankara 1986 8 64 Iz istorii rossijskoj emigracii pisma A Z Validova i 1924 1932 gg Moskva RAN 1999 Sudba i nasledie bashkirskih uchenyh emigrantov Ufa 1995 Bashkortostan Kratkaya enciklopediya Ufa 1996 Shakur R Abdulkadyr Inan Znamenitye bashkiry Ufa 1998 Na bashk yaz Habirov M M Inan Abdulkadyr Kalendar znamenatelnyh i pamyatnyh dat 1999 Chelyabinskaya oblast Ch 1999 Xarici kecidler 1 Zauralskaya Bashkiriya Kunashakskij rajon olu kecid Znachenie nauchnyh idej Abdulkadira Inana v razvitii etnologicheskih religiovedcheskih i pravovedcheskih znanij Damir Valeev olu kecid Abdulkadir Inan Na bashkirskom yajlyau Per L Aralbaevoj Abdulkadir Inan i religiya drevnih tyurkov Bajnazarova R A 2016 03 05 at the Wayback Machine Inan Abdulkadyr Filosofskaya mysl v Bashkortostane olu kecid Turk Dil Kurumu Turk Dili Tetkik Cemiyeti Bulteni archive org turk 1934 Turk Dil Kurumu TDK Arsiv twimg com turk 1936 2022 08 29 tarixinde Istifade tarixi 2023 03 12