Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aqroekosistemlər – kənd təsərrüfatı ilə fəaliyyəti prosesində insan tərəfindən dəyişdirilən ekosistemdir.
Aqroekosistemlərə kənd təsərrüfatı tarlaları, bağlar, üzümlüklər, tarlaqoruyucu, tarlaətrafı meşə zolaqları və digər insanlar tərəfindən dəyişdirilən torpaq sahələri Aqroekosistemlərin əsasını aqrosenozlar təşkil edir.
İnsan kənd təsərrüfatı fəaliyyətində torpaq, su, bitki heyvan və energetik resurslardan istifadə etməklə özünü ilk növbədə qida ilə təmin edərək başqa fəaliyyətləri ilə müqayisədə təbiətə daha çox təsir göstərir. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində hər gün dünyaya 250 min insan gəlir və onları yedizdirmək, geyindirmək və evlə təmin etmək lazımdır. 2020-ci ildə Yer əhalisinin sayının 8 milyard olması gözlənilir. Yaxın 20–25 il ərzində bu qədər adamı yedizdirmək üçün, əkinçilik yaranan vaxtdan indiki günə qədər (10 min ilə yaxın bir dövrdə) istehsal olunan ərzağın miqdarından da artıq ərzaq tələb olunur. Yer əhalisinin kifayət miqdarda qida məhsulları ilə təmin olunması bir çox mürəkkəb və qarşılıqlı əlaqəli problem sayılır. Digər mühüm problem isə qidanın keyfiyyəti, onun tərkibində olan zülal, vitamin, mikroelementlər və s.-dir. Dünya kənd təsərrüfatı sisteminin idarə olunması da mühüm məsələdir. Bu elə aparılmalıdır ki, istehsal və ərzaq məhsullarının bölünməsinin ətraf mühitə zərərli təsiri minimuma endirilsin. Məlum olduğu kimi, torpaq kənd təsərrüfatı bitkilərindən məhsul almağın əsası kimi başlıca zəruri sərvət olub mövcudluğumuz ondan asılıdır. O, kənd təsərrüfatı istehsalının başlıca vasitəsi, qida məhsullarının əsas mənbəyidir. Dəniz və süni istehsal sahələri (hidroponika, istixanalar) qida məhsulunun əldə edilməsində olduqca az rola malikdir. Okeandan insan 30–40 mln. tona yaxın dəniz balığı, onurğasız heyvanlar və yosun əldə edir. Quruda hazırda 80 min qida bitkisi növü mövcuddur, bəşəriyyət isə əsasən cəmi 30 kənd təsərrüfatı bitkisi ilə qidalanır. Buğda, düyü (çəltik), qarğıdalı, kartof əsas bitki sayılıb, daha yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. FAOnun məlumatına görə Avrasiya, Avstraliya, Afrika və Amerikanın torpaqlarından hər il 300 mln. tona yaxın buğda, bir o qədər də düyü, 250 mln. ton qarğıdalı, 200 mln. ton arpa, vələmir, çovdar, 100 mln. ton kalış (sorqo), darı, 300 mln. ton kartof, 100 mln. ton meyvə, 60 mln. ton paxlalılar, 30 mln. ton pomidor və soğan, 60 mln. ton təmiz şəkər, 20 mln. ton bitki yağı, 100 mln. ton ət, 400 mln. ton süd alınır. Kənd təsərrüfatı meydana gəlməmişdən bütün yerüstü fotosintez edən bitkilər və heyvanlar 100 mln. əhalinin mövcudluğunu saxlaya bilərdi. Kənd təsərrüfatı inkişaf etdikcə torpaqların 10%-i insan tərəfindən şumlanmış, gübrələnmiş, suvarılmışdır. XX əsrin 90-cı illərində bu torpaqlar 5 milyard insanın yaşamasını təmin edirdi. Oturaq kənd təsərrüfatı yarandıqdan sonra neolitin başlanğıcında (b.e.ə. 1–8 minilliklərdə) insanın biosferə təsiri köçəri təsərrüfata nisbətən bir neçə qat yüksəlir. İnsanların mənimsədiyi rayonlarda əhali sürətlə artır. Bitkilərin becərilməsi üçün torpağın hazırlanması üsulları və mal-qaranın saxlanma texnologiyası təkmilləşdirilir. Ötən dövr ərzində baş verimş dəyişikliklər ikinci texniki inqilab adlanır. Kənd təsərrüfatının inkişafı çox vaxt geniş ərazilərdə ilkin tamamilə məhv edilməsi ilə müşahidə olunurdu. Qida üçün faydalı olan bitki növləri olan kiçik sahələr insanlar tərəfindən saxlanılır və bu növlər tədricən mədəniləşdirilir və onların daimi yerdə becərilməsi təşkil olunur. Kənd təsərrüfatının genişlənməsi yerüstü təbii ekosistemlərə böyük, çox vaxt isə faciəli təsir göstərir. Geniş ərazilərdə meşələrin məhv edilməsi, mülayim və tropik zonalarda torpaqdan səmərəli istifadə edilməməsi tarixən formalaşmış ekosistemlərin birdəfəlik dağılmasına səbəb olmuşdur. Təbii biosenozların, ekosistemlərin, landşaftların yerində aqrosferlər, aqroekosistemlər, aqrosenozlar, aqrar landşaftlar meydana gəlir. Aqrosfer – insanın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə yer ərazisində dəyişilmiş bütün sahələrin məcmusunu əks etdirən qlobal sistemdir. Aqroekosistemlər – kənd təsərrüfatı fəaliyyəti prosesində insan tərəfindən dəyişdirilən ekosistemlərdir. Bura kənd təsərrüfatı tarlaları, bağlar, üzümlüklər, tarlaqoruyucu meşə zolaqları və s. aiddir. Aqroekosistemlərin əsası aqrosenozlar hesab olunur. Aqrosenozlar – kənd təsərrüfatı istehsalı torpaqlarında kənd təsərrüfatı məhsulları əldə etmək məqsədilə yaradılan biosenozlardır. Bu biosenozlar müntəzəm olaraq insan tərəfindən saxlanmış biotik qruplaşmalar olub, ekoloji baxımdan az davamlı, lakin yüksək məhsuldar bir və ya bir neçə seçilmiş bitki və ya heyvan növləridir (çeşidlər, cinslər).
Aqrar landşaft. Landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə və s.) kənd təsərrüfatının təsiri ilə dəiyşilərək formalaşan ekosistemlər aqrolandşaft adlanır. XX əsrin əvvəllərinə qədər aqroekosistemlər kifayət qədər müxtəlif olmuşdur: xam torpaqlar, meşələr. çoxsahəli oturaq təsərrüfatları olan rayonlar az dəyişikliyə məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin nümayəndələrinə (yabanı bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə bilavasitə ov və ev heyvanlarını yeməklə dolayısı yolla qidalanmışlar. İlkin bitkilər – avtotroflar insanları bitki lifləri və meşə materialları ilə təmin edirdi. İnsan bu ekosistemlərin əsas konsumenti sayılırdı, burada həmçinin çoxlu miqdarda vəhşi və ev heyvanları böyük kütlə təşkil edirdi, insan tərəfindən istifadə olunan məhsullar tullantılara transformasiya olunur, onlar isə redusentlər və ya destruktorlarla parçalanaraq və həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlar, fosfatlar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yenidən avtotroflar tərəfindən istifadə olunur. Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. İnsanın qidalanması zamanı maddələr mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axını (adambaşına sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və mexaniki (çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi. XIX əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzində ilkin konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağaclar tərəfindən akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə olunurdu. Bir insan tərəfindən istifadə olunan enerjinin ümumi miqdarı (22000 kkal/sutka), insanın neolit dövründə istifadə etdiyi enerjidən cəmi iki dəfə (sutkada 10000 kkal-ə qədər) artıq təşkil edirdi. Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək səviyyəyə — homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen dəyişməsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi. XX əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalının artmasının təsiri nəticəsində Yerin biosferinin bərpa olunmaz qlobal dəiyşməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70–90-cı illərində intensiv texnologiyanın (monokultura, yüksək məhsuldar mühafizə olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və külək eroziyası, təkrar şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi, torpağın deqradasiyası, edafon və mezofaunanın kasatlaşması, meşəlik faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. "Ekologiya, ətraf mühit və insan" Bakı, "Elm" nəşriyyatı – 2006, 608 s. ISBN 5 – 8066 – 1765–3[ölü keçid]
 | Kənd təsərrüfatı ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aqroekosistemler kend teserrufati ile fealiyyeti prosesinde insan terefinden deyisdirilen ekosistemdir Aqroekosistemlere kend teserrufati tarlalari baglar uzumlukler tarlaqoruyucu tarlaetrafi mese zolaqlari ve diger insanlar terefinden deyisdirilen torpaq saheleri Aqroekosistemlerin esasini aqrosenozlar teskil edir Insan kend teserrufati fealiyyetinde torpaq su bitki heyvan ve energetik resurslardan istifade etmekle ozunu ilk novbede qida ile temin ederek basqa fealiyyetleri ile muqayisede tebiete daha cox tesir gosterir XX esrin sonu XXI esrin evvellerinde her gun dunyaya 250 min insan gelir ve onlari yedizdirmek geyindirmek ve evle temin etmek lazimdir 2020 ci ilde Yer ehalisinin sayinin 8 milyard olmasi gozlenilir Yaxin 20 25 il erzinde bu qeder adami yedizdirmek ucun ekincilik yaranan vaxtdan indiki gune qeder 10 min ile yaxin bir dovrde istehsal olunan erzagin miqdarindan da artiq erzaq teleb olunur Yer ehalisinin kifayet miqdarda qida mehsullari ile temin olunmasi bir cox murekkeb ve qarsiliqli elaqeli problem sayilir Diger muhum problem ise qidanin keyfiyyeti onun terkibinde olan zulal vitamin mikroelementler ve s dir Dunya kend teserrufati sisteminin idare olunmasi da muhum meseledir Bu ele aparilmalidir ki istehsal ve erzaq mehsullarinin bolunmesinin etraf muhite zererli tesiri minimuma endirilsin Melum oldugu kimi torpaq kend teserrufati bitkilerinden mehsul almagin esasi kimi baslica zeruri servet olub movcudlugumuz ondan asilidir O kend teserrufati istehsalinin baslica vasitesi qida mehsullarinin esas menbeyidir Deniz ve suni istehsal saheleri hidroponika istixanalar qida mehsulunun elde edilmesinde olduqca az rola malikdir Okeandan insan 30 40 mln tona yaxin deniz baligi onurgasiz heyvanlar ve yosun elde edir Quruda hazirda 80 min qida bitkisi novu movcuddur beseriyyet ise esasen cemi 30 kend teserrufati bitkisi ile qidalanir Bugda duyu celtik qargidali kartof esas bitki sayilib daha yuksek mehsuldarligi ile secilir FAOnun melumatina gore Avrasiya Avstraliya Afrika ve Amerikanin torpaqlarindan her il 300 mln tona yaxin bugda bir o qeder de duyu 250 mln ton qargidali 200 mln ton arpa velemir covdar 100 mln ton kalis sorqo dari 300 mln ton kartof 100 mln ton meyve 60 mln ton paxlalilar 30 mln ton pomidor ve sogan 60 mln ton temiz seker 20 mln ton bitki yagi 100 mln ton et 400 mln ton sud alinir Kend teserrufati meydana gelmemisden butun yerustu fotosintez eden bitkiler ve heyvanlar 100 mln ehalinin movcudlugunu saxlaya bilerdi Kend teserrufati inkisaf etdikce torpaqlarin 10 i insan terefinden sumlanmis gubrelenmis suvarilmisdir XX esrin 90 ci illerinde bu torpaqlar 5 milyard insanin yasamasini temin edirdi Oturaq kend teserrufati yarandiqdan sonra neolitin baslangicinda b e e 1 8 minilliklerde insanin biosfere tesiri koceri teserrufata nisbeten bir nece qat yukselir Insanlarin menimsediyi rayonlarda ehali suretle artir Bitkilerin becerilmesi ucun torpagin hazirlanmasi usullari ve mal qaranin saxlanma texnologiyasi tekmillesdirilir Oten dovr erzinde bas verims deyisiklikler ikinci texniki inqilab adlanir Kend teserrufatinin inkisafi cox vaxt genis erazilerde ilkin tamamile mehv edilmesi ile musahide olunurdu Qida ucun faydali olan bitki novleri olan kicik saheler insanlar terefinden saxlanilir ve bu novler tedricen medenilesdirilir ve onlarin daimi yerde becerilmesi teskil olunur Kend teserrufatinin genislenmesi yerustu tebii ekosistemlere boyuk cox vaxt ise facieli tesir gosterir Genis erazilerde meselerin mehv edilmesi mulayim ve tropik zonalarda torpaqdan semereli istifade edilmemesi tarixen formalasmis ekosistemlerin birdefelik dagilmasina sebeb olmusdur Tebii biosenozlarin ekosistemlerin landsaftlarin yerinde aqrosferler aqroekosistemler aqrosenozlar aqrar landsaftlar meydana gelir Aqrosfer insanin kend teserrufati fealiyyeti ile yer erazisinde deyisilmis butun sahelerin mecmusunu eks etdiren qlobal sistemdir Aqroekosistemler kend teserrufati fealiyyeti prosesinde insan terefinden deyisdirilen ekosistemlerdir Bura kend teserrufati tarlalari baglar uzumlukler tarlaqoruyucu mese zolaqlari ve s aiddir Aqroekosistemlerin esasi aqrosenozlar hesab olunur Aqrosenozlar kend teserrufati istehsali torpaqlarinda kend teserrufati mehsullari elde etmek meqsedile yaradilan biosenozlardir Bu biosenozlar muntezem olaraq insan terefinden saxlanmis biotik qruplasmalar olub ekoloji baximdan az davamli lakin yuksek mehsuldar bir ve ya bir nece secilmis bitki ve ya heyvan novleridir cesidler cinsler Aqrar landsaft Landsaftin bozqir tayqa cemen mese ve s kend teserrufatinin tesiri ile deiysilerek formalasan ekosistemler aqrolandsaft adlanir XX esrin evvellerine qeder aqroekosistemler kifayet qeder muxtelif olmusdur xam torpaqlar meseler coxsaheli oturaq teserrufatlari olan rayonlar az deyisikliye meruz qalmisdir Aqroekosistemler oz ilkin numayendelerine yabani bitkiler malik idi insanlar bu bitkilerle bilavasite ov ve ev heyvanlarini yemekle dolayisi yolla qidalanmislar Ilkin bitkiler avtotroflar insanlari bitki lifleri ve mese materiallari ile temin edirdi Insan bu ekosistemlerin esas konsumenti sayilirdi burada hemcinin coxlu miqdarda vehsi ve ev heyvanlari boyuk kutle teskil edirdi insan terefinden istifade olunan mehsullar tullantilara transformasiya olunur onlar ise redusentler ve ya destruktorlarla parcalanaraq ve hezm edilerek sade maddelere nitratlar fosfatlar diger mineral birlesmeler cevrilir onlar ise fotosintez prosesinde yeniden avtotroflar terefinden istifade olunur Torpaq ve suyun ozunutemizleme prosesi tam gedirdi ve ekosistemde maddelerin dovrani pozulmurdu Insanin qidalanmasi zamani maddeler mubadilesi prosesinde kimyevi enerji seklinde aldigi gunes enerjisinin axini adambasina sutkada 4000 kkal insanin istilik odun yandirmasi ve mexaniki cekici quvve seklinde texminen istifade etdiyi enerjinin miqdarina beraber idi XIX esre kimi aqrar sivilizasiya prosesinde bir vegetasiya dovru erzinde ilkin konsumentler terefinden toplanan hemcinin cox iller erzinde agaclar terefinden akkumulyasiya olunan enerjiden istifade olunurdu Bir insan terefinden istifade olunan enerjinin umumi miqdari 22000 kkal sutka insanin neolit dovrunde istifade etdiyi enerjiden cemi iki defe sutkada 10000 kkal e qeder artiq teskil edirdi Belelikle aqrar sivilizasiya tesekkul tapdigi zaman insan ekosistemi yuksek seviyyeye homeostaza malik idi Ekosistemin antropogen deyismesine baxmayaraq insan fealiyyeti biogeokimyevi dovrana daxil idi ve o biosferde enerji axinini deyisdirmirdi XX esrde kend teserrufati istehsalinin artmasinin tesiri neticesinde Yerin biosferinin berpa olunmaz qlobal deiysmesi keskin guclendi XX esrin 70 90 ci illerinde intensiv texnologiyanin monokultura yuksek mehsuldar muhafize olunmayan bitki cesidleri aqrokimyevi maddeler tetbiq olunmasi su ve kulek eroziyasi tekrar sorlasma torpagin gucden dusmesi torpagin deqradasiyasi edafon ve mezofaunanin kasatlasmasi meselik faizinin azalmasi sumlanan sahelerin artmasi ve s ile musayiet olunur Hemcinin baxAqrosfer AqrotexnikaIstinadlarMemmedov Q S Xelilov M Y Ekologiya etraf muhit ve insan Baki Elm nesriyyati 2006 608 s ISBN 5 8066 1765 3 olu kecid Kend teserrufatiile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin