Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dördüncü dövr ― (ICS) Kaynozoy erasının üçüncü – ən sonuncu dövrüdür. O Neogen dövründən sonra gəlir və 2.58 milyon il əvvəldən bu günə qədər olan dövrü əhatə edir. Dördüncü dövr iki epoxaya bölünür: Pleystosen (2.58 milyon il əvvəldən 11.7 min il əvvələ qədər) və Holosen (11.7 min il əvvəldən bu günə qədər). Bu nisbətən qısa geoloji zaman kəsiyində Yerin müasir siması və təbiətinin formalaşması, insanın meydana gəlməsi və inkişafı bağlıdır. Nəhayət Dördüncü dövr çöküntülərində bir sıra faydalı qazıntı yataqları yerləşir. Buna görə də Dördüncü dövr digər geoloji dövrlərlə müqayisədə çox qısa olsa da müstəqil dövr kimi ayrılır.
Elmi tədqiqatların tarixi
Dünyada
Dördüncü dövr temini 1759-cu ildə italyan geoloqu Covanni Ardyuno tərəfindən İtaliyanın şimalındakı Po çayının vadisindəki alyüvial yataqlar üçün təklif etmişdir. 1829-cu ildə Jules Desnoyers Fransanın Sien hövzəsinin üçün təqdim etmişdir. Bu çöküntülərin Üçüncü Dövrün süxurlarına nisbətən cavan olduğu açıq-aşkar görünürdü.
Dördüncü dövr Neogen Dövründən sonra gəlir və bu günə qədər uzanır. Dördüncü dövrü buzlaşmaların zaman kəsiyində təsnifləndirilməsi (Pleystosenə kimi) və hazırkı buzlaşma dövrü (Holosen) əhatə edir.
| Dördüncü dövrün bölgüləri | |||
|---|---|---|---|
| Sistem/ Dövr | Şöbə/ Epoxa | Mərtəbə/ Yaş | Yaş (Milyon illə) |
| Dördüncü | Holosen | 0.0117–0 | |
| Pleystosen | Üst | 0.126–0.0117 | |
| Orta | 0.781–0.126 | ||
| Kalabriya | 1.80–0.781 | ||
| Gelas | 2.58–1.80 | ||
| Neogen | Pliosen | Piasenziya | daha qədim |
| Dördüncü dövrün bu bölgüləri Beynəxalq Stratiqafiya Komissiyası tərəfindən 2016-cı ilin aprel ayında qəbul olunmuşdur | |||
Azərbaycanda
Azərbaycanın və Xəzər əyalətinin antropogen çöküntülərinin stratiqrafiyasının əsası E.Eyxvald, O.A.Qrimm, X.Şeqren, A.İ.Sorokin, S.Simonoviç, P.Y.Voloroviç, İ.F.Sintsov və başqalarının tədqiqatları ilə qoyulmuşdur.
Antropogen çöküntülərin fauna və stratiqrafiyasının öyrənilməsində Azərbaycan alimlərindən D.A.Ağalarova, Q.Ə.Əlizadə, X.M.Şeydayeva-Quluyeva, B.G.Vəkilov, Ə.A.Əlizadə və başqalarını gösətərmək olar. Bu tədqiqatlar içərisində B.G.Vəkilovun (1969) "Şimal-şərqi Azərbaycanın anrtopogen çöküntüləri" adlı monaqrafiyası xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Dördüncü dövrün alt sərhəddi və onun Azərbaycanda vəziyyəti mübahisəlidir. Müasir məlumatlara görə bu sərhəd dabanından keçirilir. Dördüncü dövrün Azərbaycana uyğun stratiqrafik sxemi aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir (Məmmədov,2007).
| Azərbaycanın xronostratiqrafik sxemi | ||||
|---|---|---|---|---|
| Dördüncü dövr | Əsas bölgülər | Mütləq yaş (min il) | ||
| Holosen | Müasir çöküntülər Yeni Xəzər Xvalın | 2 6 10–12 | ||
| Pleystosen | Üst | Yenotayev reqres. | (10–12) – (23–24) | |
| Alt Xvalın | (23–24) – (50–55) | |||
| Altel. reqressiyası | (50–55) – (110–114) | |||
| Üst Xəzər | ||||
| Orta | Reqressiya | (110–114) – 380 | ||
| Alt Xəzər | ||||
| Alt | Reqressiya | 380 – 500 | ||
| Üst Bakı | ||||
| Alt Bakı | 500 – 600 | |||
| Türkan | 600 – 780 | |||
| Eopleystosen (Abşeron) | Üst Abşeron | 780 – 930 | ||
| Orta Abşeron | 930 – 1150 | |||
| Alt Abşeron | 1150 – 1370 | |||
Geologiya
Daha çox məlumat:
İnsanların yaranması ilə də tanınan Dördüncü dövr 2.6 milyon il intervalda hesablanır. Bu qısa müddət ərzində plitələr tektonikası nəticəsində qitələrin yerləşməsində kiçik dəyişikliklər baş verib.
Dördüncü dövr geologiyası digər dövrlərə nisbətən daha böyük məlumatlarda saxlanılıb.
Bu zaman kəsiyində başa verən əsas coğrafi dəyişikliklərə buzlaq epoxası ərzində Bosfor və Skagerrak boğazlarının əmələ dəlməsi daxildir, hansı ki, Qara dəniz və Baltik dəznizi şirin suların içinə bağlanır. Ingilis kanalının periodik olaraq dolması Avropa qitəsi və Britaniya arasında torpaq körpüləri formalaşdırır. Berinq boğazının periodik bağlanması Asiya və Şimali Amerika arasında torpaq körpüləri formalaşdırır və buzlaq suları tərəfindən Amerikanın şimal-qərbinin Skablandslarının periodik daşqınları baş verir.
Hudzon körfəzinin hazırkı ölçüsü, Böyük Göllər və Şimali Amerikanın digər gölləri gec buz dövründən etibarən nəticəsində formalaşmışdır. Dördüncü dövrün üst hissəsində müxtəlif sahil xətləri mövcuddur.
İqlim
Dövrü buzlaşmalarla kontinental buzlaşmalar qütblərdən 40 dərəcəlik paralelə qədər uzanırdı. Pleystosen epoxasının sonunda Şimal zonalarda böyük məməlilərin kütləvi şəkildə nəsili kəsilməyə başqadı. Qılınc dişli pişiklərin, mamontların, mastodonların (mamonta oxşar fillər), qliptodonların və s. Yerdə nəsli kəsilməyə başladı.
Dördüncü dövr və ya Antropogen
Yerin inkişaf tarixinin müasir mərhələsini əhatə edən geoloji dövrdür, Kaynazoy erasının Paleogen və Neogendən sonra gələn üçüncü (cari) dövrü olaraq, 2.588 mln. il əvvəl başlamış və bu günə qədər davam edir. Məhz bu dövrdə əksər müasir relyef formaları formalaşmış və Yer tarixinin çoxlu mühüm (insan baxımından) hadisələri, o cümlədən buzlaq epoxası (dövrü) və insanın əmələ gəlməsi baş vermişdir.
Digər geoloji dövrlərlə müqayisədə bu dövrün məxsusi xüsusiyyətləri "Dördüncü dövrün geologiyası" kimi geologiyanın xüsusi qolunun ayrılmasına imkan vermişdir. Dördüncü dövr iki: Pleystosen və Holosen epoxalarına ayrılır.
Dünyada bir çox filiz (səpinti mənşəli) və qeyri-filiz yataqları, o cümlədən qızıl, platin, qalay, almaz, tikinti və kimya materialı yataqları Dördüncü dövr çöküntüləri ilə əlaqədardır.
Dördüncü dövrün öyrənilməsi üzrə Beynəlxalq İttifaq (İNQUA) dünyanın Dördüncü dövrü öyrənən minlərlə mütəxəssisini öz ətrafında toplayan ictimai təşkilatdır. 1928-ci ildə yaradılmış, dörd ildən bir öz konqresini keçirir. Sonuncu, 18-ci konqres 2011-ci ildə İsveçrənin Bern şəhərində keçirilmiş, dünyanın 75 ölkəsindən 2000 mindən çox mütəxəssis bu toplantıda iştirak etmişdir.
Azərbaycan ərazisinin hər yerində Dördüncü dövrün çöküntüləri geniş yayılmışdır və ölkəmizdə onlar kifayət qədər ətraflı öyrənilmişdir. 1975-ci ildə sahə mütəxəsislərinin birgə əməyinin məhsulu olan 1:500000 miqyaslı "Azərbaycanın Dördüncü dövr çöküntülərinin xəritəsi" və "Azərbaycanın Dördüncü dövr çöküntülərinin geologiyası" monoqrafiyası tərtib edilmişdir. Bu işlərə görə müəlliflər (S.Əlizadə, Ə.Bayramov, Ə.Məmmədov və N.Şirinov) Azərbaycan Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.
İstinadlar
- "Binəqədi dördüncü dövr faunası". Geologiya və Geofizika İnstitutu (az.). 2016-06-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyun 2016.
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2016-04-26 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2016-06-16.
- Azərbaycanın geologiyası. I cild. Bakı-2015
- Haynes. "Stanford Camelops" 2014-03-09 at the Wayback Machine (PDF).
- "Extinct American Cheetah Fact Sheet" 2016-03-04 at the Wayback Machine. library.sandiegozoo.org. Retrieved 2015–12-10.
Xarici keçidlər
- http://www.stratigraphy.org/
- https://en.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Arduino_(geologist)
- https://en.wikipedia.org/wiki/Jules_Desnoyers
- https://en.wikipedia.org/wiki/Tertiary
- https://en.wikipedia.org/wiki/Channeled_Scablands
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geoxronoloji skala milyon il evvelEon Era Dovr 0F a n e r o z o y Kaynozoy Dorduncu dovr 2 58Neogen 23Paleogen 66Mezozoy Tebasir 145Yura 201Trias 252Paleozoy Perm 299Karbon 359Devon 419Silur 444Ordovik 485Kembri 541K e m r i d e n e v v e l Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635Kriogen 720Toni 1000Mezoproterozoy Steni 1200Ektaz 1400Kalim 1600Paleoproterozoy Stater 1800Orozir 2050Rias 2300Sider 2500Arxey Neoarxey 2800Mezoarxey 3200Paleoarxey 3600Eoarxey 4000Katarxey 4600Menbe Dorduncu dovr ICS Kaynozoy erasinin ucuncu en sonuncu dovrudur O Neogen dovrunden sonra gelir ve 2 58 milyon il evvelden bu gune qeder olan dovru ehate edir Dorduncu dovr iki epoxaya bolunur Pleystosen 2 58 milyon il evvelden 11 7 min il evvele qeder ve Holosen 11 7 min il evvelden bu gune qeder Bu nisbeten qisa geoloji zaman kesiyinde Yerin muasir simasi ve tebietinin formalasmasi insanin meydana gelmesi ve inkisafi baglidir Nehayet Dorduncu dovr cokuntulerinde bir sira faydali qazinti yataqlari yerlesir Buna gore de Dorduncu dovr diger geoloji dovrlerle muqayisede cox qisa olsa da musteqil dovr kimi ayrilir Elmi tedqiqatlarin tarixiDunyada Dorduncu dovr temini 1759 cu ilde italyan geoloqu Covanni Ardyuno terefinden Italiyanin simalindaki Po cayinin vadisindeki alyuvial yataqlar ucun teklif etmisdir 1829 cu ilde Jules Desnoyers Fransanin Sien hovzesinin ucun teqdim etmisdir Bu cokuntulerin Ucuncu Dovrun suxurlarina nisbeten cavan oldugu aciq askar gorunurdu Dorduncu dovr Neogen Dovrunden sonra gelir ve bu gune qeder uzanir Dorduncu dovru buzlasmalarin zaman kesiyinde tesniflendirilmesi Pleystosene kimi ve hazirki buzlasma dovru Holosen ehate edir Dorduncu dovrun bolguleriSistem Dovr Sobe Epoxa Mertebe Yas Yas Milyon ille Dorduncu Holosen 0 0117 0Pleystosen Ust 0 126 0 0117Orta 0 781 0 126Kalabriya 1 80 0 781Gelas 2 58 1 80Neogen Pliosen Piasenziya daha qedimDorduncu dovrun bu bolguleri Beynexalq Stratiqafiya Komissiyasi terefinden 2016 ci ilin aprel ayinda qebul olunmusdurAzerbaycanda Azerbaycanin ve Xezer eyaletinin antropogen cokuntulerinin stratiqrafiyasinin esasi E Eyxvald O A Qrimm X Seqren A I Sorokin S Simonovic P Y Volorovic I F Sintsov ve basqalarinin tedqiqatlari ile qoyulmusdur Antropogen cokuntulerin fauna ve stratiqrafiyasinin oyrenilmesinde Azerbaycan alimlerinden D A Agalarova Q E Elizade X M Seydayeva Quluyeva B G Vekilov E A Elizade ve basqalarini gosetermek olar Bu tedqiqatlar icerisinde B G Vekilovun 1969 Simal serqi Azerbaycanin anrtopogen cokuntuleri adli monaqrafiyasi xususi ehemiyyete malikdir Dorduncu dovrun alt serheddi ve onun Azerbaycanda veziyyeti mubahiselidir Muasir melumatlara gore bu serhed dabanindan kecirilir Dorduncu dovrun Azerbaycana uygun stratiqrafik sxemi asagidaki cedvelde gosterilmisdir Memmedov 2007 Azerbaycanin xronostratiqrafik sxemiDorduncu dovr Esas bolguler Mutleq yas min il Holosen Muasir cokuntuler Yeni Xezer Xvalin 2 6 10 12Pleystosen Ust Yenotayev reqres 10 12 23 24 Alt Xvalin 23 24 50 55 Altel reqressiyasi 50 55 110 114 Ust XezerOrta Reqressiya 110 114 380Alt XezerAlt Reqressiya 380 500Ust BakiAlt Baki 500 600Turkan 600 780Eopleystosen Abseron Ust Abseron 780 930Orta Abseron 930 1150Alt Abseron 1150 1370GeologiyaDaha cox melumat Insanlarin yaranmasi ile de taninan Dorduncu dovr 2 6 milyon il intervalda hesablanir Bu qisa muddet erzinde pliteler tektonikasi neticesinde qitelerin yerlesmesinde kicik deyisiklikler bas verib Dorduncu dovr geologiyasi diger dovrlere nisbeten daha boyuk melumatlarda saxlanilib Bu zaman kesiyinde basa veren esas cografi deyisikliklere buzlaq epoxasi erzinde Bosfor ve Skagerrak bogazlarinin emele delmesi daxildir hansi ki Qara deniz ve Baltik deznizi sirin sularin icine baglanir Ingilis kanalinin periodik olaraq dolmasi Avropa qitesi ve Britaniya arasinda torpaq korpuleri formalasdirir Berinq bogazinin periodik baglanmasi Asiya ve Simali Amerika arasinda torpaq korpuleri formalasdirir ve buzlaq sulari terefinden Amerikanin simal qerbinin Skablandslarinin periodik dasqinlari bas verir Hudzon korfezinin hazirki olcusu Boyuk Goller ve Simali Amerikanin diger golleri gec buz dovrunden etibaren neticesinde formalasmisdir Dorduncu dovrun ust hissesinde muxtelif sahil xetleri movcuddur IqlimDovru buzlasmalarla kontinental buzlasmalar qutblerden 40 derecelik paralele qeder uzanirdi Pleystosen epoxasinin sonunda Simal zonalarda boyuk memelilerin kutlevi sekilde nesili kesilmeye basqadi Qilinc disli pisiklerin mamontlarin mastodonlarin mamonta oxsar filler qliptodonlarin ve s Yerde nesli kesilmeye basladi Dorduncu dovr ve ya Antropogen Yerin inkisaf tarixinin muasir merhelesini ehate eden geoloji dovrdur Kaynazoy erasinin Paleogen ve Neogenden sonra gelen ucuncu cari dovru olaraq 2 588 mln il evvel baslamis ve bu gune qeder davam edir Mehz bu dovrde ekser muasir relyef formalari formalasmis ve Yer tarixinin coxlu muhum insan baximindan hadiseleri o cumleden buzlaq epoxasi dovru ve insanin emele gelmesi bas vermisdir Diger geoloji dovrlerle muqayisede bu dovrun mexsusi xususiyyetleri Dorduncu dovrun geologiyasi kimi geologiyanin xususi qolunun ayrilmasina imkan vermisdir Dorduncu dovr iki Pleystosen ve Holosen epoxalarina ayrilir Dunyada bir cox filiz sepinti menseli ve qeyri filiz yataqlari o cumleden qizil platin qalay almaz tikinti ve kimya materiali yataqlari Dorduncu dovr cokuntuleri ile elaqedardir Dorduncu dovrun oyrenilmesi uzre Beynelxalq Ittifaq INQUA dunyanin Dorduncu dovru oyrenen minlerle mutexessisini oz etrafinda toplayan ictimai teskilatdir 1928 ci ilde yaradilmis dord ilden bir oz konqresini kecirir Sonuncu 18 ci konqres 2011 ci ilde Isvecrenin Bern seherinde kecirilmis dunyanin 75 olkesinden 2000 minden cox mutexessis bu toplantida istirak etmisdir Azerbaycan erazisinin her yerinde Dorduncu dovrun cokuntuleri genis yayilmisdir ve olkemizde onlar kifayet qeder etrafli oyrenilmisdir 1975 ci ilde sahe mutexesislerinin birge emeyinin mehsulu olan 1 500000 miqyasli Azerbaycanin Dorduncu dovr cokuntulerinin xeritesi ve Azerbaycanin Dorduncu dovr cokuntulerinin geologiyasi monoqrafiyasi tertib edilmisdir Bu islere gore muellifler S Elizade E Bayramov E Memmedov ve N Sirinov Azerbaycan Dovlet mukafatina layiq gorulmusdur Istinadlar Bineqedi dorduncu dovr faunasi Geologiya ve Geofizika Institutu az 2016 06 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyun 2016 Arxivlenmis suret PDF 2016 04 26 tarixinde PDF Istifade tarixi 2016 06 16 Azerbaycanin geologiyasi I cild Baki 2015 Haynes Stanford Camelops 2014 03 09 at the Wayback Machine PDF Extinct American Cheetah Fact Sheet 2016 03 04 at the Wayback Machine library sandiegozoo org Retrieved 2015 12 10 Xarici kecidlerhttp www stratigraphy org https en wikipedia org wiki Giovanni Arduino geologist https en wikipedia org wiki Jules Desnoyers https en wikipedia org wiki Tertiary https en wikipedia org wiki Channeled Scablands