Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təbaşir dövrü — Mezozoy erasının sonuncu dövrü Yura dövründən sonra gələn dövr. Radioloji məlumatlara görə Təbaşir dövrü 145,5 milyon il bundan əvvəl başlamış, təqribən 66 miyon il əvvəl sona çatmışdır. 79 milyon il davam etmə müddəti ilə Fanerozoy eonunun ən uzun dövrüdür. Beynəxalq Statiqrafik Cədvəldəki adı "cretaceous" Latın dilindəki "creta" təbaşir sözündən götürülüb. Buna səbəb dövrün ikinci yarısının təbaşirli çöküntülərin zəngin olması olub. Adı adətən alman dilinəki tərcüməsi olan "Kreide" sözünün baş hərfi - "K" kimi qısaldılır.
Tədqiqat tarixi
Müstəqil geoloji dövr kimi ilk dəfə 1822-ci ildə Belçika geoloqu Jan-Batist Omalius d’Allua tərəfindən Paris hövzəsinin təbəqələrini təsvir edərkən "Təbaşir relyefi" (Terrain Crétacé) adı ilə ayrılmışdır. Təbaşir adlanrıımasına səbəb Qərbi Avropada Üst Təbaşir aşlı süxurlarda təbaşirin (kalsium karbonat) üstünlük təşlik etməsi olub. "Cretaceous" sözü latın dilində "creta" təbaşir deməkdir.
Geologiya
Stratiqrafik bölgülər
Təbaşir dövrü hər biri 6 mərtəbədən ibarət olan 2 şöbəyə bölünür: Alt və Üst. Alt şöbə Berrias, Valanjin, Hoteriv, Barrem, Apt, Alb, Üst şöbə isə , Turon, Konyak, Santon, , Maastrixt mərtəbələrindən ibarətdir.
Tektonika
Təbaşirin başlanğıcında qitələr tam parçalanmamışdı. Ancaq dövrün sonlarına doğru Lavrasiya Şimali Amerika və Avrasiaya, Qondvana isə Afrika, Cənubi Amerika, Avsraliya və Antarktidaya parçalandı. Madaqasqar və Hindistan hələ də bir-birinə bitişik idi. Ancaq Təbaşirdən sonra onlar ayrılmağa başladı və Hindistanın Avrasiya ilə kolliziyasından Himalay dağları əmələ gəldi.
Təbaşir dövrünün birinci yarısı ümumiyyətlə qalxma hərəkətlərinin üstünlüyü ilə səciyyəvidir. Dövrün birinci yarısının sonunda, Alb əsrində enmə prosesi başlamış, Üst Təbaşirdə daha inkişaf etmiş və böyük transqressiya (yer daxilində ən böyük transqressiyalardan biri) ilə müşahidə olunmuşdur. Təbaşir dövrünün sonunda yenidən qalxma hərəkətləri baş vermiş və dəniz hövzələri xeyli kiçilmişdir. İntensiv, qırışıq əmələgəlmə prosesləri, əsasən Sakit okean geosinklinal qurşağında olmuşdur.
Təbaşir dövrünün ortalarında Şərqi Asiyada qırışıq əmələgəlmə prosesləri qurtarmışdır. Sonrakı hərəkətlər Oxotyanı zonanı əhatə etmişdir. Təbaşir dövrünün sonunda And dağlarının şimal hissəsi və qayalı dağlar formalaşmışdır. Aralıq dənizi geosinklinalında tektonik hərəkətlər zəif olmuşdur. Təbaşir dövründə iri yarıqlar əmələ gəlmiş (xüsusilə cənub materiklərində) Qondvananın parçalanma prosesi tamamlanmışdır.
Üst Təbaşirdə güclü vulkan püskürmələri olmuşdur. Təbaşir dövrü çöküntülərində əhəngdaşına çevrilmiş əhəngli və əhəngli-gilli lil, mergel və yazı təbaşiri üstünlük təşkil etmişdir.
Pelontologiya
Onurğasızlardan və daha da inkişaf etmiş, inoseramlar, əyri kirpilər, onurğalılardan sürünənlər geniş yayılmışdır. Ciftli məməlilər meydana gəlmişdir.
Təbaşir dövrünün sonunda sürünənlərin çoxu, ammonitlər, belemnitlər, və s. qırılmışdır. Təbaşir dövrünün florası çılpaqtoxumluların və qıjıkimilərin üstünlüyü ilə xarakterizə olunur. Təbaşir dövründədə örtülütoxumlular əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir. Təbaşir dövrü çöküntüləri bütün qitələrdə yayılmışdır. Şərqi Avropa platformasında Krım, Karpat və Qafqazın dağlıq sahələrində geniş yer tutur.
Azərbaycanın Təbaşir çöküntüləri
Təbaşir dövrü çöküntülərinin Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazda, Naxçıvan MR-də çıxışları var, Quba-Xəzəryanı bölgədə və Kür-Araz ovalığında qazma quyularında açılmışdır. Terrigen, karbonat və maqmatik suxurlardan ibarətdir. Bu çöküntülərdə Təbaşir dövrünə xas onurğasız heyvanların bütün nümayəndələrinin daşlaşmış qalıqları var. Təbaşir dövrü çöküntülərində bir çox faydalı qazıntı yataqları (kömür, neft, qaz, boksit, qalay, qurğuşun, civə və s.) aşkar edilmişdir.
Xarici keçidlər
- UCMP Berkeley Cretaceous page
- Bioerosion website at The College of Wooster 2012-12-01 at the Wayback Machine
İstinadlar
- INTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART. 2022/02 2022-04-02 at the Wayback Machine. stratigraphy.org
- Cretaceous Period 2022-06-07 at the Wayback Machine. scienceviews.com
- AZƏRBAYCANIN GEOLOGİYASI 2015. I CİLD.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Geoxronoloji skala milyon il evvelEon Era Dovr 0F a n e r o z o y Kaynozoy Dorduncu dovr 2 58Neogen 23Paleogen 66Mezozoy Tebasir 145Yura 201Trias 252Paleozoy Perm 299Karbon 359Devon 419Silur 444Ordovik 485Kembri 541K e m r i d e n e v v e l Proterozoy Neoproterozoy Ediakar 635Kriogen 720Toni 1000Mezoproterozoy Steni 1200Ektaz 1400Kalim 1600Paleoproterozoy Stater 1800Orozir 2050Rias 2300Sider 2500Arxey Neoarxey 2800Mezoarxey 3200Paleoarxey 3600Eoarxey 4000Katarxey 4600Menbe Tebasir dovru Mezozoy erasinin sonuncu dovru Yura dovrunden sonra gelen dovr Radioloji melumatlara gore Tebasir dovru 145 5 milyon il bundan evvel baslamis teqriben 66 miyon il evvel sona catmisdir 79 milyon il davam etme muddeti ile Fanerozoy eonunun en uzun dovrudur Beynexalq Statiqrafik Cedveldeki adi cretaceous Latin dilindeki creta tebasir sozunden goturulub Buna sebeb dovrun ikinci yarisinin tebasirli cokuntulerin zengin olmasi olub Adi adeten alman dilineki tercumesi olan Kreide sozunun bas herfi K kimi qisaldilir 90 milyon il evvel Gec Tebasirde qitelerin veziyyetiTedqiqat tarixiMusteqil geoloji dovr kimi ilk defe 1822 ci ilde Belcika geoloqu Jan Batist Omalius d Allua terefinden Paris hovzesinin tebeqelerini tesvir ederken Tebasir relyefi Terrain Cretace adi ile ayrilmisdir Tebasir adlanriimasina sebeb Qerbi Avropada Ust Tebasir asli suxurlarda tebasirin kalsium karbonat ustunluk teslik etmesi olub Cretaceous sozu latin dilinde creta tebasir demekdir GeologiyaStratiqrafik bolguler Tebasir dovru her biri 6 mertebeden ibaret olan 2 sobeye bolunur Alt ve Ust Alt sobe Berrias Valanjin Hoteriv Barrem Apt Alb Ust sobe ise Turon Konyak Santon Maastrixt mertebelerinden ibaretdir Tektonika Tebasirin baslangicinda qiteler tam parcalanmamisdi Ancaq dovrun sonlarina dogru Lavrasiya Simali Amerika ve Avrasiaya Qondvana ise Afrika Cenubi Amerika Avsraliya ve Antarktidaya parcalandi Madaqasqar ve Hindistan hele de bir birine bitisik idi Ancaq Tebasirden sonra onlar ayrilmaga basladi ve Hindistanin Avrasiya ile kolliziyasindan Himalay daglari emele geldi Tebasir dovrunun birinci yarisi umumiyyetle qalxma hereketlerinin ustunluyu ile seciyyevidir Dovrun birinci yarisinin sonunda Alb esrinde enme prosesi baslamis Ust Tebasirde daha inkisaf etmis ve boyuk transqressiya yer daxilinde en boyuk transqressiyalardan biri ile musahide olunmusdur Tebasir dovrunun sonunda yeniden qalxma hereketleri bas vermis ve deniz hovzeleri xeyli kicilmisdir Intensiv qirisiq emelegelme prosesleri esasen Sakit okean geosinklinal qursaginda olmusdur Tebasir dovrunun ortalarinda Serqi Asiyada qirisiq emelegelme prosesleri qurtarmisdir Sonraki hereketler Oxotyani zonani ehate etmisdir Tebasir dovrunun sonunda And daglarinin simal hissesi ve qayali daglar formalasmisdir Araliq denizi geosinklinalinda tektonik hereketler zeif olmusdur Tebasir dovrunde iri yariqlar emele gelmis xususile cenub materiklerinde Qondvananin parcalanma prosesi tamamlanmisdir Ust Tebasirde guclu vulkan puskurmeleri olmusdur Tebasir dovru cokuntulerinde ehengdasina cevrilmis ehengli ve ehengli gilli lil mergel ve yazi tebasiri ustunluk teskil etmisdir Pelontologiya Onurgasizlardan ve daha da inkisaf etmis inoseramlar eyri kirpiler onurgalilardan surunenler genis yayilmisdir Ciftli memeliler meydana gelmisdir Tebasir dovrunun sonunda surunenlerin coxu ammonitler belemnitler ve s qirilmisdir Tebasir dovrunun florasi cilpaqtoxumlularin ve qijikimilerin ustunluyu ile xarakterize olunur Tebasir dovrundede ortulutoxumlular emele gelmis ve inkisaf etmisdir Tebasir dovru cokuntuleri butun qitelerde yayilmisdir Serqi Avropa platformasinda Krim Karpat ve Qafqazin dagliq sahelerinde genis yer tutur Azerbaycanin Tebasir cokuntuleri Tebasir dovru cokuntulerinin Azerbaycanda Boyuk ve Kicik Qafqazda Naxcivan MR de cixislari var Quba Xezeryani bolgede ve Kur Araz ovaliginda qazma quyularinda acilmisdir Terrigen karbonat ve maqmatik suxurlardan ibaretdir Bu cokuntulerde Tebasir dovrune xas onurgasiz heyvanlarin butun numayendelerinin daslasmis qaliqlari var Tebasir dovru cokuntulerinde bir cox faydali qazinti yataqlari komur neft qaz boksit qalay qurgusun cive ve s askar edilmisdir Xarici kecidlerVikianbarda Tebasir dovru ile elaqeli mediafayllar var UCMP Berkeley Cretaceous page Bioerosion website at The College of Wooster 2012 12 01 at the Wayback MachineIstinadlarINTERNATIONAL CHRONOSTRATIGRAPHIC CHART 2022 02 2022 04 02 at the Wayback Machine stratigraphy org Cretaceous Period 2022 06 07 at the Wayback Machine scienceviews com AZERBAYCANIN GEOLOGIYASI 2015 I CILD