Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Arpa (lat. Hordeum) — bitkilər aləminin qırtıcçiçəklilər dəstəsinin qırtıckimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Arpa | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Klad: Fəsilə: Klad: Yarımfəsilə: Tribaüstü: Triba: Cins: Arpa | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Arpa əhəmiyyətli dənli taxıl bitkisi olmaqla ərzaq, yem və texniki məqsədlər üçün becərilir. Onun dənindən perlova yarması və un hazırlanır. Unundan ehtiyac olduqda 20-25% buğda ununa qatırlar.
Dənin tərkibində 12% zülal, 5,5% sellüloza, 58-64% nişasta, 2,1% yağ, 1,3% su, 2,8% kül olur. Dənin 1 kq-ı 1,2 yem vahidinə bərabərdir.
Arpa insanlara qədimdən daş dövründən məlumdur. Bizim eradan 4-5 min il əvvəl yalnız ərzaq məqsədi üçün becərilirdi. Sonralar yem və daha sonralar isə pivə məqsədi üçün becərməyə başlamışlar. Pivəlik arpanın pərdəliyi 8-10% və cücərmə enerjisi 95% olmalıdır. Pivəlik məqsədi üçün ikicərgəli arpa becərilir. Pivəlik arpanın tərkibində zülal 7-9%, nişasta isə 78% olduqda daha əlverişlidir. 1000 ədəd toxumun kütləsi 40-45 q olmalıdır.
Yayılması və məhsuldarlığı
Arpanın bioloji xüsusiyyətləri onu müxtəlif iqlim şəraitində becərməyə imkan verir. Ona görə də bu bitki dünyada geniş yayılmışdır. Dünya miqyasında arpanın əkin sahəsi 100 mln hektara yaxındır. Ən çox əkin sahələri yer kürəsinin şimal yarımkürəsində, xüsusilə, Kanadada (4-5 mln/ha), ABŞ-də (3-4 mln/ha), İspaniya, Fransa, İngiltərə, həmçinin Cənubi Amerikada və Mərakeşdədir. Əkin sahəsinə buğda, çəltik və sonra arpa 4-cü yeri tutur. Yazlıq arpanın məhsuldarlığı 15-16 sentner, payızlıq arpanın məhsuldarlığı isə 20-22 s/ha-dır. Respublikamızda onun əkin sahəsi 243286 hektar, ümumiməhsul istehsalı 621811 ton və hektardan orta məhsuldarlıq (2008 –ci il) 25,8 sentner olmuşdur. Arpa bitkisi eyni zamanda Şimali Qafqazda, Belarusiyada, Ukraynada və Orta Asiya respublikalarında becərilir.
Arpanın 30 növü məlumdur. Azərbaycanda arpanın Pallidium –596, Qarabağ-7, Naxçıvandəni-310, Siklon sortları becərilir.
Botanıki xarakteristikası
Arpa * {{bt-azlat||Hordeum cinsinin 3 növü mədəni becərilir. * {{bt-azlat||Hordeum vulqare, H. distichon, H. intermedium.
Arpanın cücərtiləri tüstüvari yaşıl rəngdədir. Yarpağının qulaqcıqları çox iri olub bir-birinin üzərinə keçir. Sünbül oxunun hər pilləsində üç sünbülcük əmələ gəlir. Çiçək qrupu sünbüldür. Sünbülcüyü bir çiçəklidir. Çiçəyində 3 erkəkcik bir dişicik vardır. Sünbülcük pulcuqları xırda, ensiz-lansetvaridir. Çiçək pulcuqları dənə yapışır. Xarici çiçək pulcuğunun nəhayətindən qılçıq çıxır. Öz-özünü tozlayandır.
Bioloji xüsusiyyətləri
Payızlıq arpanın vegetasiya dövrü 280-300 sutka, yazlıq arpanınkı isə 55-110 sutkadır.
Arpa bitkisinin toxumları 1-2oC temperaturda cücərməyə başlayır. Cücərmə üçün optimal temperatur 20-22oC-dir. Arpa cücərtiləri -8oC şaxtaya dözürlər. Toxum cücərmək üçün öz kütləsindən 48-50% artıq nəmliyi qəbul edir. Bitkilər - 14-16oC şaxtaya dözürlər. Çiçəkləmə dövründə temperaturun 34-36oC-yə çatması əlverişli sayılır.
Payızlıq arpa uzun gün bitkisidir. Yarovizasiya mərhələsini nisbətən qısa müddətdə keçirir. Cücərmədən 15-18 gün sonra kollanmaya başlayır. Toxum cücərərkən 5-8 rüşeym kökcüyü əmələ gətirir.
Arpa müxtəlif torpaq-iqlim zonalarında becərilir. Torpaq və qida maddələrinə tələbkardır. Gilli torpaqları sevir. İnkişafın əvvələrində fosfor elementinə daha çox ehtiyac göstərir. Fosfor və kaliumla təmin edildikdə bitkilər qışa daha çox davamlı olurlar. Torpağın reaksiyası (pH=7.0) neytrala yaxın olduqda daha yaxşı inkişaf edirlər.
Növbəli əkində yeri
Arpanı müxtəlif sələflərdən sonra əkmək mümkündür. Adətən təsərrüfatlarda onu qarğıdalıdan, günəbaxandan və birillik dənli-paxlalı bitkilərdən, payızlıq buğdadan, kartofdan sonra, hətta pambıq əkən rayonlarda pambıqdan sonra yerləşdirdikdə yaxşı nəticələr əldə edilir. Pivə məqsədi üçün ən çox cərgəarası becərilən bitkilərdən sonra əkilir. Ərzaq məqsədi üçün və eləcə də yem məqsədi ilə dənli taxıl bitkilərindən sonra becərilməsi daha səmərəlidir.
Gübrələmə
Mühüm aqrotexniki tədbirlərdən biri də əkinlərin gübrələnməsidir. Arpa bitkisi bir ton əsas və əlavə məhsulla torpaqdan 25-30 kq azot, 11-12 kq fosfor və 20-24 kq kalium elementi aparır. Gübrəyə həssas bitkidir. Fosforun verilməsi bitkinin qışa davamlılığını artırır. Arpa inkişafının ilk dövrlərində qida elementlərini artıq sərf edir. Borulaşma dövründə ümumi normanın 50%-ə qədərini mənimsəyir.
Fosfor və kalium gübrələri əsasən şum altında verilir. Bu gübrələr eyni zamanda arpanın pivə bişirmək keyfiyyətini yaxşılaşdırır.
Torpağın becərilməsi
Əsas və səpinqabağı becərmə üsulları sələflərdən və torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır. Cərgəaraları becərilən bitkilərdən sonra torpaq 28-30 sm dərinlikdə şumlanır. Səpinə qədər alaqlarla mübarizə məqsədi üçün sahəyə kultivasiya çəkilir. Şum altına hektara 10-15 ton yarımçürümüş peyin və 1,5-2,0 sentner superfosfat verilir. Əgər sələf bitkisi payızlıq buğdadırsa məhsul yığımından sonra kövşənlik 5-6 sm dərinlikdə üzlənir, alaq toxumları cücərti verərsə üzləmə təkrar olunur və axırıncı üzləmədən sonra 25-27 sm dərinlikdə şum qaldırılır.
Səpinqabağı sahəyə toxum səpilən dərinlikdə (5-7sm) kultivasiya çəkilərək malalanır. Səpindən 10-15 gün qabaq ağır qranulometrik tərkibli torpaqlar arat edilir. Yüngül torpaqlarda səpsuvar aparılır. Əgər şum altına gübrə verilməyibsə, səpin qabağı kultivasiya altına verilir.
Toxumun səpinə hazırlanması
Toxum materialı toxumluq sahələrdən yığılır və təmizləyici, çeşidləyici maşınlardan keçirildikdən sonra quru ambarlarda saxlanılır. Buğda toxumu kimi xəstəlik və zərərvericilərə qarşı dərmanlanır. Bir ton toxuma 2 kq 19,5%-li baytan, 2-3 kq 75%-li vitovaks işlədilir. Toxumların səpin keyfiyyəti nəzarət laboratoriyalarında yoxlanılıb kondisiya dərəcəsinə çatdırıldıqdan sonra səpinə başlanılır.
Səpin müddəti, üsulu və normaları. Respublikamızın aran rayonlarında payızlıq arpanın optimal səpin müddəti oktyabrın 15-dən noyabrın 15-nə qədərdir. Tez səpildikdə bitkilər yarovizasiya mərhələsini başa vuraraq işıq mərhələsinə keçirlər və gövdə əmələ gətirirlər. Belə halda bitkilər qışa davamsız olurlar. Eyni zamanda bitkilər İsveç və Hessen milçəklərindən çox zərər çəkirlər. Dağətəyi rayonlarda səpini nisbətən tez keçirmək olar. Arpa bitkisinin səpini üçün adi, darcərgəli və çarpaz səpinlər aparılır. Ən səmərəlisi darcərgəli səpin üsuludur. Toxum 4-6 sm dərinliyə basdırılır.
Səpin norması torpaq - iqlim şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Adətən hektara 3,5-4,0 mln. ədəd cücərən toxum səpilir. Bu da fiziki çəki hesabı ilə 150-170 kq-a bərabərdir. Çox sıx səpinlərdə bitkilər işıqla yaxşı təmin olmurlar. Onlar sürətlə böyüyərək yerə yatırlar. Seyrək səpinlərdə bitki sıxlığı az olduğundan məhsuldarlıq aşağı olur.
Əkinlərə qulluq
Qulluq işləri buğdada olduğu kimidir. Yemləmə gübrəsi verilir. Erkən yazda köndələn malalanır. Alaqlara qarşı mübarizə aparılır. Yaz yemləmə gübrəsi verilir. Boruyaçıxmanın əvvəlində 2-ci yemləmə aparılır. Aran bölgələrdə 2-3 dəfə suvarma aparılır. Suvarmanın müddəti, norma və üsulları payızlıq buğdada olduğu kimidir. Hektara 1kq 2,4-D herbisidi çilənir.
Məhsulun yığılması
Arpanın məhsulu buğdadan tez yetişir. Mum yetişmə fazasının sonunda məhsulu bir başa kombaynla yığırlar. Hissə-hissə yığıma 3-5 gün tez başlanılır. Yığım 5-7 gün müddətinə başa çatdırılmalıdır.
Sinonimləri
Heterotipik sinonimləri
- Raf.
- E.Mey.
- Wolf
Növləri
- Nees ex Royle
- Hordeum arizonicum Covas
- Wilensky
- Hordeum brachyantherum Nevski
- Phil.
- (Trin.) Link
- L.
- Covas & Stebbins
- Thunb.
- Roem. & Schult.
- J.Presl
- Bothmer, N.Jacobsen & Nicora
- Hordeum depressum (Scribn. & J.G.Sm.) Rydb.
- Bothmer, N.Jacobsen & R.B.Jørg.
- Steud.
- Nees ex Steud.
- Bothmer, N.Jacobsen & R.B.Jørg.
- Bothmer, N.Jacobsen & R.B.Jørg.
- Griseb.
- Hordeum jubatum L.
- Reichling
- (Steud.) Schenck
- Hordeum marinum Huds.
- Hordeum murinum L.
- J.Presl
- Covas
- (Hauman) Covas
- Préaub.
- Nevski
- Hook.f.
- Hordeum pusillum Nutt.
- Bowden
- Schreb.
- Godr.
- Covas
- Hordeum vulgare L.
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 37. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 84.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Arpa Arpa lat Hordeum bitkiler aleminin qirticcicekliler destesinin qirtickimiler fesilesine aid bitki cinsi ArpaElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad BirlepelilerKlad Deste QirticciceklilerKlad Fesile QirtickimilerKlad Yarimfesile Tribaustu Triba Cins ArpaBeynelxalq elmi adiHordeum L 1753Sekil axtarisiITIS 40865NCBI 4512EOL 108088 Arpa ehemiyyetli denli taxil bitkisi olmaqla erzaq yem ve texniki meqsedler ucun becerilir Onun deninden perlova yarmasi ve un hazirlanir Unundan ehtiyac olduqda 20 25 bugda ununa qatirlar Denin terkibinde 12 zulal 5 5 selluloza 58 64 nisasta 2 1 yag 1 3 su 2 8 kul olur Denin 1 kq i 1 2 yem vahidine beraberdir Arpa insanlara qedimden das dovrunden melumdur Bizim eradan 4 5 min il evvel yalniz erzaq meqsedi ucun becerilirdi Sonralar yem ve daha sonralar ise pive meqsedi ucun becermeye baslamislar Pivelik arpanin perdeliyi 8 10 ve cucerme enerjisi 95 olmalidir Pivelik meqsedi ucun ikicergeli arpa becerilir Pivelik arpanin terkibinde zulal 7 9 nisasta ise 78 olduqda daha elverislidir 1000 eded toxumun kutlesi 40 45 q olmalidir Yayilmasi ve mehsuldarligiArpanin bioloji xususiyyetleri onu muxtelif iqlim seraitinde becermeye imkan verir Ona gore de bu bitki dunyada genis yayilmisdir Dunya miqyasinda arpanin ekin sahesi 100 mln hektara yaxindir En cox ekin saheleri yer kuresinin simal yarimkuresinde xususile Kanadada 4 5 mln ha ABS de 3 4 mln ha Ispaniya Fransa Ingiltere hemcinin Cenubi Amerikada ve Merakesdedir Ekin sahesine bugda celtik ve sonra arpa 4 cu yeri tutur Yazliq arpanin mehsuldarligi 15 16 sentner payizliq arpanin mehsuldarligi ise 20 22 s ha dir Respublikamizda onun ekin sahesi 243286 hektar umumimehsul istehsali 621811 ton ve hektardan orta mehsuldarliq 2008 ci il 25 8 sentner olmusdur Arpa bitkisi eyni zamanda Simali Qafqazda Belarusiyada Ukraynada ve Orta Asiya respublikalarinda becerilir Arpanin 30 novu melumdur Azerbaycanda arpanin Pallidium 596 Qarabag 7 Naxcivandeni 310 Siklon sortlari becerilir Botaniki xarakteristikasiArpa bt azlat Hordeum cinsinin 3 novu medeni becerilir bt azlat Hordeum vulqare H distichon H intermedium Arpanin cucertileri tustuvari yasil rengdedir Yarpaginin qulaqciqlari cox iri olub bir birinin uzerine kecir Sunbul oxunun her pillesinde uc sunbulcuk emele gelir Cicek qrupu sunbuldur Sunbulcuyu bir ciceklidir Ciceyinde 3 erkekcik bir disicik vardir Sunbulcuk pulcuqlari xirda ensiz lansetvaridir Cicek pulcuqlari dene yapisir Xarici cicek pulcugunun nehayetinden qilciq cixir Oz ozunu tozlayandir Bioloji xususiyyetleriPayizliq arpanin vegetasiya dovru 280 300 sutka yazliq arpaninki ise 55 110 sutkadir Arpa bitkisinin toxumlari 1 2oC temperaturda cucermeye baslayir Cucerme ucun optimal temperatur 20 22oC dir Arpa cucertileri 8oC saxtaya dozurler Toxum cucermek ucun oz kutlesinden 48 50 artiq nemliyi qebul edir Bitkiler 14 16oC saxtaya dozurler Cicekleme dovrunde temperaturun 34 36oC ye catmasi elverisli sayilir Payizliq arpa uzun gun bitkisidir Yarovizasiya merhelesini nisbeten qisa muddetde kecirir Cucermeden 15 18 gun sonra kollanmaya baslayir Toxum cucererken 5 8 ruseym kokcuyu emele getirir Arpa muxtelif torpaq iqlim zonalarinda becerilir Torpaq ve qida maddelerine telebkardir Gilli torpaqlari sevir Inkisafin evvelerinde fosfor elementine daha cox ehtiyac gosterir Fosfor ve kaliumla temin edildikde bitkiler qisa daha cox davamli olurlar Torpagin reaksiyasi pH 7 0 neytrala yaxin olduqda daha yaxsi inkisaf edirler Novbeli ekinde yeriArpani muxtelif seleflerden sonra ekmek mumkundur Adeten teserrufatlarda onu qargidalidan gunebaxandan ve birillik denli paxlali bitkilerden payizliq bugdadan kartofdan sonra hetta pambiq eken rayonlarda pambiqdan sonra yerlesdirdikde yaxsi neticeler elde edilir Pive meqsedi ucun en cox cergearasi becerilen bitkilerden sonra ekilir Erzaq meqsedi ucun ve elece de yem meqsedi ile denli taxil bitkilerinden sonra becerilmesi daha semerelidir GubrelemeMuhum aqrotexniki tedbirlerden biri de ekinlerin gubrelenmesidir Arpa bitkisi bir ton esas ve elave mehsulla torpaqdan 25 30 kq azot 11 12 kq fosfor ve 20 24 kq kalium elementi aparir Gubreye hessas bitkidir Fosforun verilmesi bitkinin qisa davamliligini artirir Arpa inkisafinin ilk dovrlerinde qida elementlerini artiq serf edir Borulasma dovrunde umumi normanin 50 e qederini menimseyir Fosfor ve kalium gubreleri esasen sum altinda verilir Bu gubreler eyni zamanda arpanin pive bisirmek keyfiyyetini yaxsilasdirir Torpagin becerilmesiEsas ve sepinqabagi becerme usullari seleflerden ve torpaq iqlim seraitinden asilidir Cergearalari becerilen bitkilerden sonra torpaq 28 30 sm derinlikde sumlanir Sepine qeder alaqlarla mubarize meqsedi ucun saheye kultivasiya cekilir Sum altina hektara 10 15 ton yarimcurumus peyin ve 1 5 2 0 sentner superfosfat verilir Eger selef bitkisi payizliq bugdadirsa mehsul yigimindan sonra kovsenlik 5 6 sm derinlikde uzlenir alaq toxumlari cucerti vererse uzleme tekrar olunur ve axirinci uzlemeden sonra 25 27 sm derinlikde sum qaldirilir Sepinqabagi saheye toxum sepilen derinlikde 5 7sm kultivasiya cekilerek malalanir Sepinden 10 15 gun qabaq agir qranulometrik terkibli torpaqlar arat edilir Yungul torpaqlarda sepsuvar aparilir Eger sum altina gubre verilmeyibse sepin qabagi kultivasiya altina verilir Toxumun sepine hazirlanmasi Toxum materiali toxumluq sahelerden yigilir ve temizleyici cesidleyici masinlardan kecirildikden sonra quru ambarlarda saxlanilir Bugda toxumu kimi xestelik ve zerervericilere qarsi dermanlanir Bir ton toxuma 2 kq 19 5 li baytan 2 3 kq 75 li vitovaks isledilir Toxumlarin sepin keyfiyyeti nezaret laboratoriyalarinda yoxlanilib kondisiya derecesine catdirildiqdan sonra sepine baslanilir Sepin muddeti usulu ve normalari Respublikamizin aran rayonlarinda payizliq arpanin optimal sepin muddeti oktyabrin 15 den noyabrin 15 ne qederdir Tez sepildikde bitkiler yarovizasiya merhelesini basa vuraraq isiq merhelesine kecirler ve govde emele getirirler Bele halda bitkiler qisa davamsiz olurlar Eyni zamanda bitkiler Isvec ve Hessen milceklerinden cox zerer cekirler Dageteyi rayonlarda sepini nisbeten tez kecirmek olar Arpa bitkisinin sepini ucun adi darcergeli ve carpaz sepinler aparilir En semerelisi darcergeli sepin usuludur Toxum 4 6 sm derinliye basdirilir Sepin normasi torpaq iqlim seraitinden asili olaraq deyisir Adeten hektara 3 5 4 0 mln eded cuceren toxum sepilir Bu da fiziki ceki hesabi ile 150 170 kq a beraberdir Cox six sepinlerde bitkiler isiqla yaxsi temin olmurlar Onlar suretle boyuyerek yere yatirlar Seyrek sepinlerde bitki sixligi az oldugundan mehsuldarliq asagi olur Ekinlere qulluq Qulluq isleri bugdada oldugu kimidir Yemleme gubresi verilir Erken yazda kondelen malalanir Alaqlara qarsi mubarize aparilir Yaz yemleme gubresi verilir Boruyacixmanin evvelinde 2 ci yemleme aparilir Aran bolgelerde 2 3 defe suvarma aparilir Suvarmanin muddeti norma ve usullari payizliq bugdada oldugu kimidir Hektara 1kq 2 4 D herbisidi cilenir Mehsulun yigilmasi Arpanin mehsulu bugdadan tez yetisir Mum yetisme fazasinin sonunda mehsulu bir basa kombaynla yigirlar Hisse hisse yigima 3 5 gun tez baslanilir Yigim 5 7 gun muddetine basa catdirilmalidir SinonimleriHeterotipik sinonimleri Raf E Mey WolfNovleriNees ex Royle Hordeum arizonicum Covas Wilensky Hordeum brachyantherum Nevski Phil Trin Link L Covas amp Stebbins Thunb Roem amp Schult J Presl Bothmer N Jacobsen amp Nicora Hordeum depressum Scribn amp J G Sm Rydb Bothmer N Jacobsen amp R B Jorg Steud Nees ex Steud Bothmer N Jacobsen amp R B Jorg Bothmer N Jacobsen amp R B Jorg Griseb Hordeum jubatum L Reichling Steud Schenck Hordeum marinum Huds Hordeum murinum L J Presl Covas Hauman Covas Preaub Nevski Hook f Hordeum pusillum Nutt Bowden Schreb Godr Covas Hordeum vulgare L IstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 37 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 84 Hemcinin bax