Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tayqa (c.alt. tayγa, rus. тайга) — Yerin təbii zonası. Avrasiya və Şimali Amerikanın şimalında yayılmış iynəyarpaqlı meşə zolağıdır.
Bitki örtüyü
Ərazidə üstünlük təşkil edən bitki tipi tayqa mamırlı, mamırlı-kolluqlu və otlu-kolluqlu meşələrdir ki, cənubda onları yarpaqlı və enliyarpaq meşələr əvəz edir. Burada subasar çəmənliklərdə və ağacların altında çəmən ot bitkiləri də geniş yayılmışdır. Böyük sahələr, xüsusən də Qərbi Sibirdə bataqlıq assosiasiyaları ilə örtülmüşdür.
Zonanın Avropa və Qərbi Sibir hissəsi iqlim şəraitinə, bitki və torpaq örtüyünə görə şimaldan cənuba üç yarım zonaya bölünür: şimali, orta və cənubi tayqa. Bu yarımzonalarda tünd iynəyarpaq meşələr hakimdir.
Burada əsas meşəəmələgətirən ağaclar küknar, şam, ağ şam və sidrdir.
Şimali tayqa yarımzonası tozağacı, titrək qovaq, qara şam qarışıqlı seyrək küknar meşələri ilə örtülmüşdür.
Qərb rayonlarında yüngül qranulometrik tərkibli süxurlar üzərində şam meşələri üstünlük təşkil edir. Şimal tayqasında meşə örtüyü altında subartika bataqlıq-kolluq, mamır və şibyə bitkilərindən ibarət aşağı yarus inkişaf etmişdir. Burada ot bitkiləri inkişaf etməmişdir. Torpaq örtüyü qleyli podzollu və podzol illüvial –humuslu torpaqlardan ibarət yarımzona əmələ gətirir.
Orta tayqa yarımzonası tünd iynəyarpaqlı küknar meşələrindən ibarətdir. Meşə örtüyü altında, aşağı yarusda başdan-başa mamır örtüyü əmələ gəlmişdir. Burada ot bitkiləri yoxdur. Qırılmış və yandırılmış meşələrin yerində şam, tozağacı, titrək qovaq qarışığından ibarət meşələr əmələ gəlmişdir. Torpaq örtüyü podzollu torpaqlardan ibarət yarımzona əmələ gətirir.
Cənubi tayqa yarımzonası - Avropa hissəsində enliyarpaq ağac (palıd, göyrüş, ağcaqayın, cökə) qarışıqlığından ibarət tünd iynəyarpaq və enliyarpaq-tünd iynəyrapaq meşələrlə və Qərbi Sibirdə — yarpaqlı (toz ağacı, titrək qovaq) meşələrlə təmsil olunmuşdur. Bu meşələrin örtüyü altında ot bitkiləri yaxşı inkişaf etmişdir. Torpaq örtüyü çimli-podzollu torpaqlardan ibarət yarımzona əmələ gətirir. Zonanın torpaqəmələgəlmə şəraiti və torpaq örtüyü həm şimaldan cənuba, həm də qərbdən şərqə dəyişir. Bu dəyişikliklər yarımzona və fatsiyalar ayrılarkən nəzərə alınır. Tayqa-meşə zonasında aşağıdakı fatsiyalar ayrılmışdır: isti (Qərbi və cənubi Avropa); mülayim (Şərqi Avropa); soyuq (qərbi və orta Sibir); uzun müddət donan (Şərqi Sibir və Uzaq Şərq); soyuq rütubətli (Sakit Okean) – Kamçatka, Saxalin.
Faunası
Sığın, ayı, samur kimi soyuğadavamlı heyvanlar yaşayır.
İqlim
Tayqa meşələri əsasən mülayim qurşağın şimal sərhədlərində yayılır. Buna görə də burada hava daim soyuqdur. Buraya yağıntı düşsə də torpağın üzərindəki ölü örtük — meşə döşənəyi torpağın rütubəti almasına icazə vermir. Buna görə də burada yanlız iynəyarpaqlı ağaclar bitir. Tayqa zonasının iqlim şəraiti Avrasiya materikində nəinki şimaldan cənuba, həm də qərbdən şərqə doğru dəyişir. Şərqi Sibir kəskin kontinental, Uzaq Şərq isə musson tiplidir. Orta illik temperatur Avropa hissəsində +4°C-dən Şərqi Sibirdə −7–16 °C və Uzaq Şərqdə +7,5 °C arasında tərəddüd edir. Yağıntıların miqdarı qərbdən şərqə və şimaldan cənuba doğru dəyişir. Korelya tayqalarında illik yağıntıların miqdarı 500 mm-ə yaxındırsa, onunla eyni enlikdə olan Yeniseydə yağıntıların illik miqdarı 150–200 mm-ə qədər azalır. Tayqanın çoxillik donuşluq inkişaf etmişdir. Yayda qrunt 50–100 am (qumluqda 250 sm-ə qədər) dondan azad olur.
Torpaq
Tayqa meşələrində torpaq çox da münbit deyil. Burada podzol torpaqlar yayılıb.Tayqa-meşə zonasının təbii şəraitinin müxtəlifliyi bir sıra torpaqəmələgəlmə proseslərinin inkişafını şərtləndirmişdir ki, nəticədə müxtəlif xassə və əlamətlərə malik torpaqlar formalaşmışdır. Zonanın torpaq örtüyünü yaradan əsas proseslər — podzollaşma, çimləşmə və bataqlaşmadır; onların hər biri sərbəst (az və ya çox dərəcədə təmiz halda) və ya bir yerdə baş verə bilər. Şərqi Sibirdə torpaqlar donuşluq proseslərinin təsiri altında formalaşır.
Beləliklə, yuxarıda adı çəkilən proseslərin özünü göstərməsindən, onların birgə baş verməsindən və insanın təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olaraq zonanın torpaq örtüyünün mürəkkəb tərkibi formalaşmışdır.
Relyef
Zonanın Avropa hissəsi Rusiya düzənliyi ərazisində yerləşmişdir. Lakin burada da buzlaqların təsiri altında yaranmış həm yüksəkliklərə, həm də düzən sahələrə təsadüf olunur. Ən iri yüksəkliklərə Litva-Belarus, Valday, Smolensk-Klin-Dmitrov, Şimal uvalları, Timan təpəliyi aid edilir. Bu yüksəkliklərin mütləq hündürlüyü 290–460 m arasında tərəddüd edir ki, onların bəziləri arasında göllər və bataqlaşmış sahələr yerləşmişdir. Ərazinin relyefi çay dərələri, yarğanlar vasitəsilə güclü parçalanmışdır. Ona görə də bu zonanın ərazisi təpəli- dalğavari relyeflə səciyyələnir. Zonanın Qərbi Sibir hissəsi Qərbi Sibir ovalığı hüdudlarında yerləşmişdir. Bura geniş zəif drenlənmiş ovalıq kimi səciyyələnir.
Yenisey çayından şərqdə Orta Sibir yaylası, Mərkəzi Yakutiya düzənliyi və çox mürəkkəb dağ sistemlərindən ibarət geniş Şərqi Sibir və Uzaq Şərq ərazisi yerləşmişdir.
Tayqa-meşə landşaftının torpaqları
Tayqa-meşə landşaftı Avrasiya və Şimali Amerika materiklərinin şimal hissələrini əhatə edir və bareal, subbareal iqlim vilayətləri daxilində formalaşmışdır. Şimalda o meşətundra, cənubda materikdaxili bölgədə 57–58° am endə meşə-çöl, okean sahili bölgədə isə enliyarpaq v\ qarışıq meşələr ilə birlikdə qurşaqla sərhədlənir. Rusiya Federasiyası ərazisində bu meşəlr geniş sahəni əhatə etməklə, Avropa, Qərbi Sibir, Şərqi Sibir və Uzaq Şərq regionlarını tutur. Şimali Amerikada bu qurşaq 38° şimal enliyinə qədər çatır. Bareal qurşaq 30° şimal enliyinə qədər ərazini əhatə edirsə, subbareal qurşaq isə 38° şm.en-ə qədər uzanır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti (az.). Elm nəşriyyatı. 2021. səh. 616. ISBN .
tayqa
- https://www.dictionary.com/browse/taiga 2019-10-09 at the Wayback Machine ORIGIN OF TAIGA: 1885–90; < Russian taĭgá < one or more Turkic languages of the Altai Mountain region; compare Altai, Shor tayγa forest-covered mountain, compare Turkish daǧ mountain
- "Taiga biological station: FAQ". Wilds.mb.ca. 2018-12-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-21.
- İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tayqa c alt tayga rus tajga Yerin tebii zonasi Avrasiya ve Simali Amerikanin simalinda yayilmis iyneyarpaqli mese zolagidir Tayqa mesesiBitki ortuyuErazide ustunluk teskil eden bitki tipi tayqa mamirli mamirli kolluqlu ve otlu kolluqlu meselerdir ki cenubda onlari yarpaqli ve enliyarpaq meseler evez edir Burada subasar cemenliklerde ve agaclarin altinda cemen ot bitkileri de genis yayilmisdir Boyuk saheler xususen de Qerbi Sibirde bataqliq assosiasiyalari ile ortulmusdur Zonanin Avropa ve Qerbi Sibir hissesi iqlim seraitine bitki ve torpaq ortuyune gore simaldan cenuba uc yarim zonaya bolunur simali orta ve cenubi tayqa Bu yarimzonalarda tund iyneyarpaq meseler hakimdir Burada esas meseemelegetiren agaclar kuknar sam ag sam ve sidrdir Simali tayqa yarimzonasi tozagaci titrek qovaq qara sam qarisiqli seyrek kuknar meseleri ile ortulmusdur Qerb rayonlarinda yungul qranulometrik terkibli suxurlar uzerinde sam meseleri ustunluk teskil edir Simal tayqasinda mese ortuyu altinda subartika bataqliq kolluq mamir ve sibye bitkilerinden ibaret asagi yarus inkisaf etmisdir Burada ot bitkileri inkisaf etmemisdir Torpaq ortuyu qleyli podzollu ve podzol illuvial humuslu torpaqlardan ibaret yarimzona emele getirir Orta tayqa yarimzonasi tund iyneyarpaqli kuknar meselerinden ibaretdir Mese ortuyu altinda asagi yarusda basdan basa mamir ortuyu emele gelmisdir Burada ot bitkileri yoxdur Qirilmis ve yandirilmis meselerin yerinde sam tozagaci titrek qovaq qarisigindan ibaret meseler emele gelmisdir Torpaq ortuyu podzollu torpaqlardan ibaret yarimzona emele getirir Cenubi tayqa yarimzonasi Avropa hissesinde enliyarpaq agac palid goyrus agcaqayin coke qarisiqligindan ibaret tund iyneyarpaq ve enliyarpaq tund iyneyrapaq meselerle ve Qerbi Sibirde yarpaqli toz agaci titrek qovaq meselerle temsil olunmusdur Bu meselerin ortuyu altinda ot bitkileri yaxsi inkisaf etmisdir Torpaq ortuyu cimli podzollu torpaqlardan ibaret yarimzona emele getirir Zonanin torpaqemelegelme seraiti ve torpaq ortuyu hem simaldan cenuba hem de qerbden serqe deyisir Bu deyisiklikler yarimzona ve fatsiyalar ayrilarken nezere alinir Tayqa mese zonasinda asagidaki fatsiyalar ayrilmisdir isti Qerbi ve cenubi Avropa mulayim Serqi Avropa soyuq qerbi ve orta Sibir uzun muddet donan Serqi Sibir ve Uzaq Serq soyuq rutubetli Sakit Okean Kamcatka Saxalin FaunasiSigin ayi samur kimi soyugadavamli heyvanlar yasayir IqlimTayqa tebii zonasi Tayqa meseleri esasen mulayim qursagin simal serhedlerinde yayilir Buna gore de burada hava daim soyuqdur Buraya yaginti dusse de torpagin uzerindeki olu ortuk mese doseneyi torpagin rutubeti almasina icaze vermir Buna gore de burada yanliz iyneyarpaqli agaclar bitir Tayqa zonasinin iqlim seraiti Avrasiya materikinde neinki simaldan cenuba hem de qerbden serqe dogru deyisir Serqi Sibir keskin kontinental Uzaq Serq ise musson tiplidir Orta illik temperatur Avropa hissesinde 4 C den Serqi Sibirde 7 16 C ve Uzaq Serqde 7 5 C arasinda tereddud edir Yagintilarin miqdari qerbden serqe ve simaldan cenuba dogru deyisir Korelya tayqalarinda illik yagintilarin miqdari 500 mm e yaxindirsa onunla eyni enlikde olan Yeniseyde yagintilarin illik miqdari 150 200 mm e qeder azalir Tayqanin coxillik donusluq inkisaf etmisdir Yayda qrunt 50 100 am qumluqda 250 sm e qeder dondan azad olur TorpaqTayqa meselerinde torpaq cox da munbit deyil Burada podzol torpaqlar yayilib Tayqa mese zonasinin tebii seraitinin muxtelifliyi bir sira torpaqemelegelme proseslerinin inkisafini sertlendirmisdir ki neticede muxtelif xasse ve elametlere malik torpaqlar formalasmisdir Zonanin torpaq ortuyunu yaradan esas prosesler podzollasma cimlesme ve bataqlasmadir onlarin her biri serbest az ve ya cox derecede temiz halda ve ya bir yerde bas vere biler Serqi Sibirde torpaqlar donusluq proseslerinin tesiri altinda formalasir Belelikle yuxarida adi cekilen proseslerin ozunu gostermesinden onlarin birge bas vermesinden ve insanin teserrufat fealiyyetinden asili olaraq zonanin torpaq ortuyunun murekkeb terkibi formalasmisdir RelyefTayqa mesesinde qar Zonanin Avropa hissesi Rusiya duzenliyi erazisinde yerlesmisdir Lakin burada da buzlaqlarin tesiri altinda yaranmis hem yuksekliklere hem de duzen sahelere tesaduf olunur En iri yuksekliklere Litva Belarus Valday Smolensk Klin Dmitrov Simal uvallari Timan tepeliyi aid edilir Bu yuksekliklerin mutleq hundurluyu 290 460 m arasinda tereddud edir ki onlarin bezileri arasinda goller ve bataqlasmis saheler yerlesmisdir Erazinin relyefi cay dereleri yarganlar vasitesile guclu parcalanmisdir Ona gore de bu zonanin erazisi tepeli dalgavari relyefle seciyyelenir Zonanin Qerbi Sibir hissesi Qerbi Sibir ovaligi hududlarinda yerlesmisdir Bura genis zeif drenlenmis ovaliq kimi seciyyelenir Yenisey cayindan serqde Orta Sibir yaylasi Merkezi Yakutiya duzenliyi ve cox murekkeb dag sistemlerinden ibaret genis Serqi Sibir ve Uzaq Serq erazisi yerlesmisdir Tayqa mese landsaftinin torpaqlariTayqa mese landsafti Avrasiya ve Simali Amerika materiklerinin simal hisselerini ehate edir ve bareal subbareal iqlim vilayetleri daxilinde formalasmisdir Simalda o mesetundra cenubda materikdaxili bolgede 57 58 am ende mese col okean sahili bolgede ise enliyarpaq v qarisiq meseler ile birlikde qursaqla serhedlenir Rusiya Federasiyasi erazisinde bu meselr genis saheni ehate etmekle Avropa Qerbi Sibir Serqi Sibir ve Uzaq Serq regionlarini tutur Simali Amerikada bu qursaq 38 simal enliyine qeder catir Bareal qursaq 30 simal enliyine qeder erazini ehate edirse subbareal qursaq ise 38 sm en e qeder uzanir Hemcinin baxTebii zonalar Tayqa genesiIstinadlarAzerbaycan dilinin orfoqrafiya lugeti az Elm nesriyyati 2021 seh 616 ISBN 978 9952 523 37 9 tayqa https www dictionary com browse taiga 2019 10 09 at the Wayback Machine ORIGIN OF TAIGA 1885 90 lt Russian taĭga lt one or more Turkic languages of the Altai Mountain region compare Altai Shor tayga forest covered mountain compare Turkish daǧ mountain Taiga biological station FAQ Wilds mb ca 2018 12 13 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 21 I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s