Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Təbii zonalıq — coğrafi enliklər üzrə istilik və rütubətin nisbətinin dəyişməsindən asılı olaraq,ekvatordan qütblərə tərəf təbii komplekslərin tədricən dəyişməsi qanunauyğunluluğudur.
| Təbii zonaların bitki örtüyünə uyğun təsnifatı | ||||
| Polyar səhra Tundra Tayqa Enliyarpaqlı və qarışıq meşə zolağı | Çöl və meşə-çöl zonası Musson meşələri Aralıq dəniz zonası Dəyişkən rütubətli meşələr | |||
| Tropik səhralar Yarımsəhra zonası Cənub çöllükləri Semiarid çöllükləri | Savannalar Ağaclı savanna Quru meşələr Rütubətli ekvatorial meşələr | |||
| Alp tundrası Dağ meşələri | ||||
Təbii zona- hər hansı ərazi üçün səciyyəvi olan və təbii komponentlərin eynilik təşkil etdiyi təbii komplekslərdir.
Ekvator boyu rütubətli həmişəyaşıl Rütubətli ekvatorial meşələr zonası yerləşir. Bu zonada orta illik və orta aylıq temperatur 24–26°-dir. Sutqalıq temperatur tərəddüdü temperaturun illik tərəddüdündən artıqdır.Orta illik yağıntılar 1500–2000 mm,bəzi yerlərdə isə 4000–5000 mm-ə çatır. Yağıntılar il ərzində bərabər paylanır. Lakin günəşin ildə iki dəfə ekvator zonası üzərində zenitdə olduğu vaxt (yaz və payız gecə-gündüz bərabərliyi dövrü) daha çox yağış düşür.Ekvator meşələri zonasında nəmlənmə (nəmlənmə əmsalı 1,5–2 ilə 3–4 arası dəyişir)ifrat dərəcədədir. Bu zonanın bitki örtüyü olduqca zəngin(4 mindən artıq ağac növü var), torpaq örtüyü isə kasıbdır. Flora və faunası olduqca zıngindir. Burada hələ də kəşf olunmayan canlılar var. Buna görə də bu meşələri dünyanın ləl-cəvahiratı adlandırırlar.
Dəyişkən rütubətli meşələr (o cümlədən musson)
Dəyişkən rütubətli meşələr və ya digər adı ilə subekvatorial meşələr zonası ekvatorial meşələr zonasını şimaldan və cənubdan əhatə edir.Onların əsas fərqi subekvatorial meşələrdə 2 aya qədər davam edən yağıntısız dövr olmasıdır. meşələr zonasında qısamüddətli quraqlığın səbəbi, bu zonannın müvafiq yarımkürələrinin qışda quru passat küləklərinin təsiri altında qalmasıdır. Meşələr,ağacların növ zənginliyinə və qısa quraq dövrünü çıxmaqla,havanın nəmlənmə dərəcəsinə görə ekvatorial meşələrdən o qədər də fərqlənmir. Dəyişkən rütubətli meşələr Afrika və Cənubi Amerikanın mərkəzi zonasında, ekvatorial meşələrin ətrafında yayılmışdır. Bundan başqa cənub şərqi Asiyada Musson meşələri də mövcuddur. Bu meşələrd ə oxşar xüsusiyyətlərinə görə dəyişkən rütubətli meşələrə aiddir.
Savannalar zonası
Savanna zonası subekvatorial meşələr zonasını şimaldan və cənubdan əhatə edir. Cənubi Asiyada rütubətli ekvatorial və subekvatorial meşələr zonasından şimalda rütubətli tropik meşələri ilə savanna zonaları öz düzülüşü qaydasına tamamilə dəyişir. Bu iki təbii zona bir-birini enlik istiqamətində yox, uzunluq istiqamətində(qərbdən şərqə)əvəz edirlər.Həm də əvəzetmə bir neçə dəfə təkrarlanır.Bunun əsas səbəbi ərazinin oroqrafik quruluşu ilə əlaqədar olaraq,müxtəlif nəmlənmə şəraitinin təkraralanmasıdır.Savanna zonası tropik seyrək meşələr,çöl və kolluqlardan ibarət üç əsas yarımzonaya ayrılır.
Bu yarımzonaların ayrılması,ekvatorial zonadan uzaqlaşdıqca yağıntıların miqdarının azalması və yağıntısız ayların sayının(quraq dövrün)artması ilə əlaqədardır.Savannalar zonasında ən soyuq ayın orta temperaturu 20–24° arasında,ən isti ayın ki,isə 26–30° arasındadır.Savannalar zonasında yağıntıların illik miqdarı coğrafi enlik artdıqca 1000 mm-dən 200 mm-ə qədər azalır.Bu istiqamətdə buxarlanma qabiliyyəti artır.Savanna zonasının torpaqları qəhvəyi və açıq qəhvəyi torpaqlardır.Savannanın göstərilən yarımzonaların enlik istiqamətdə düzülməsi Afrikada Qvineya-Sudan fizki-coğrafi ölkəsində daha aydın müşahidə olunur.Savanna landşaftının ən əlamətdar cəhətlərindən biri,burada heyvanlar aləminin çox zəngin və məhsuldar olmasıdır (fil, , begemot, zürafə, camış, antilop, zebr, şir, pələng, kaftar, bir çox quş növləri və s.).
Tropik qurşaqda ən geniş yer tutan landşaft zonasıdır. Tropik səhralar,iqliminin həddən artıq quru olması ilə seçilir. Soyuq ayda orta temperaturu 15–20°-yə,ən isti ayda 30–35°-yə çatır. Mütləq maksimum temperatur bəzi səhralarda 50°-dən yuxarı olur. Bu səhralarda illik yağıntının miqdarı mümkün buxarlanma kəmiyyətinin 10/1 ilə 1/200 arasında dəyişir. İllik yağıntılar az olmaqla hər il müntəzəm düşmür. Çox yerdə 5–10 ildə cəmi bir-iki dəfə düşən leysan yağışlar zamanı səhrada dəhşətli daşqın əmələ gəlir. Tropik səhralarda bitki aləmi növcə çox kasıbdır(Böyük Səhrada cəmi 500 növ məlumdur), torpaq əmələgəlmə prosesi zəif inkişaf etmişdir. Səhranın çox hissəsi daşlı, gilli səhralar və şoranlıqlardır. Tropik səhralar zonası yalnız Afrika materikinin şimal hissəsində-okeandan okeana qədər enlik istiqamətdə uzanır. Ərəbistan və İran yaylasının cənub kənarı, Tar səhrası Böyük Səhranın şərq davamını təşkil edir. Tar səhrasından şərqdə bu z ona tropik savannalar və rütubətli meşələrlə əvəz olunur.Tropik səhrəlar Cənubi Afrika, Cənub və Şimali Amerika materiklərinin qərbinə-okean sahilinə sıxışdırıldığından enlik zonası əmələ gətirmir. Avstraliyada tropik səhralar Hind okeanı sahilindən şərqdə dağətəyi savannalara qədər uzanır və materikin yarıya qədərini əhatə edir.
Codyarpaqlı, həmişəyaşıl meşə və kolluqlar(Aralıq dənizi tipli)
Bu təbii zona ən az yayılmış təbii kompleksdir. Aralıq dənizi sahilləri üçün səciyyəvidir. Digər materiklərdə də bir qədər ərazi tutur. Bitki aləmi əsasən codyarpaqlı ağaclar(limon, zeytun ağacları) və kolluqlar (ayıdöşəyi) təşkil edir. Faunası o qədər də zəngin deyil. Qəhvəyi torpaqlar formalaşıb.
Meşə-çöl və çöl zonası
Meşə-çöl və çöllər əsasən Avrasiyanın və Şimali Amerikanın mərkəzini, həmçinin Cənubi Amerikanın cənubunu əhatə edir. Hündür ot örtüyü ilə örtülmüş bu ərazilər əsasən düzənliklərdə və dağ yamacı boyu yerləşir. Mülayim qurşaqlarda yerləşir. Bu səbəbdən yağıntı il ərzində müxtəlif paylanır. Əsas florasını ot bitkiləri və dənli bitkilər təşkil edir. Heyvanlar aləmi əsasən antilop, cüyür kimi cütdırnaqlılardan ibarətdir. Münbit qara torpaqlar inkişaf etmişdir. Şimala və cənuba doğru çöllər nisbətən meşə-çöllər daha sonra isə meşələrlə əvəz olunur.
Enliyarpaqlı meşələr
Əsasən Şimali Amerika və Avrasiyada geniş yayılmışdır. Mülayim enliklərdə yerləşir. Buna görə də fəsildəyişkənliyi səbəbindən həmişəyaşıl deyillər. Ağaclar payızda saralır və yarpaqlarını tökür. Enliyarpaqlı meşələr geniş floraya malikdir. Lakin burada elə də çox heyvan yaşamır. Buraların sakinləri əsasən gəmiricilər (dovşan,dələ,burunduq), bəzi cütdırnaqlılar və yırtıcılardır.
Mülayim qurşaqlar
Mülayim qurşaqda çox geniş materikdaxili bölgələrin kontinental iqlimi şəraitində quraq vilayətlərə xas olan landşaft tipləri və tayqa geniş yer tutur.Bu qurşağın Şərqi Avropa,Mərkəzi Asiya,nəhayət Sibir regionu üçün tipik enlik landşaft zonaları aşağıdakılardan ibarətdir:səhra (Xəzər sahillərindən Xuanxe çayının orta axınana qədər);yarımsəhra,quruçöl,çöl (Rumuniyada Valaxiya ovalığından Çində Lyoss yaylasına və Sunqari çöllərinə qədər),meşə-çöl və seyrək arid meşələr (Karpat dağları ətəklərindən Yenisey çayına qədər), enliyarpaqlı meşələr (yalnız Ural dağlarından qərbə Qərbi Avropaya tərəf genişlənən ensiz bir zolaq şəklində,şərqdə isə Mancuriya-Koreya ərazilərində),qarışıq meşələr (Baltik dənizinin cənub-şərq sahillərindən Yeniseyə qədər,şərqdə isə Amur çayı boyu və Primoryerdə çox ensiz zolaq şəklində) şərqdə Sakit okean sahillərinə qədər uzanan tayqa zonası,subarktika qurşağının meşə-tundra və tundra zonaları,nəhayət Arktikanın buz səhraları zonası.Şimali Amerika materikində də qarışıq meşələrin ensiz zonasından şimalda okeandan okeana qədər geniş tayqa zonası,ondan şimalda isə meşə-tundra,tundra,arktik səhraları zonaları yerləşir.Coğrafi enlik qanunauyğunluğunun ayrı-ayrı yerlərdə pozulması əsasən iqlimin xüsusiyyətləri və relyef mürəkkəbliyi ilə əlaqədardır.Avrasiyada Atlantik okeanı sahillərindən şərqə getdikcə iqlimin kontinentallıq dərəcəsi artır,qış ayları daha sərt keçir.Buna görə Atlantik və Sakit okean bölgələrinin mülayim və rütubətli iqlimi üçün səciyyəvi olan bir sıra landşaft zonaları materikin daha quraq və olduqca sərt iqlimi ilə fərqlənən daxili hissələrində inkişaf edə bilmir.Sadalanan landşaft zonalarının hər biri özünəməxsus iqlim xüsusiyyətləri,torpaq-bitki örtüyü,heyvanlar aləmi ilə başqalarından fərqlənir.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Tebii zonaliq cografi enlikler uzre istilik ve rutubetin nisbetinin deyismesinden asili olaraq ekvatordan qutblere teref tebii komplekslerin tedricen deyismesi qanunauygunlulugudur Tebii zonalarin bitki ortuyune uygun tesnifati Polyar sehra Tundra Tayqa Enliyarpaqli ve qarisiq mese zolagi Col ve mese col zonasi Musson meseleri Araliq deniz zonasi Deyisken rutubetli meseler Tropik sehralar Yarimsehra zonasi Cenub collukleri Semiarid collukleri Savannalar Agacli savanna Quru meseler Rutubetli ekvatorial meseler Alp tundrasi Dag meseleri Tebii zona her hansi erazi ucun seciyyevi olan ve tebii komponentlerin eynilik teskil etdiyi tebii komplekslerdir Rutubetli ekvatorial meseler zonasiEkvator boyu rutubetli hemiseyasil Rutubetli ekvatorial meseler zonasi yerlesir Bu zonada orta illik ve orta ayliq temperatur 24 26 dir Sutqaliq temperatur tereddudu temperaturun illik tereddudunden artiqdir Orta illik yagintilar 1500 2000 mm bezi yerlerde ise 4000 5000 mm e catir Yagintilar il erzinde beraber paylanir Lakin gunesin ilde iki defe ekvator zonasi uzerinde zenitde oldugu vaxt yaz ve payiz gece gunduz beraberliyi dovru daha cox yagis dusur Ekvator meseleri zonasinda nemlenme nemlenme emsali 1 5 2 ile 3 4 arasi deyisir ifrat derecededir Bu zonanin bitki ortuyu olduqca zengin 4 minden artiq agac novu var torpaq ortuyu ise kasibdir Flora ve faunasi olduqca zingindir Burada hele de kesf olunmayan canlilar var Buna gore de bu meseleri dunyanin lel cevahirati adlandirirlar Deyisken rutubetli meseler o cumleden musson Deyisken rutubetli meseler ve ya diger adi ile subekvatorial meseler zonasi ekvatorial meseler zonasini simaldan ve cenubdan ehate edir Onlarin esas ferqi subekvatorial meselerde 2 aya qeder davam eden yagintisiz dovr olmasidir meseler zonasinda qisamuddetli quraqligin sebebi bu zonannin muvafiq yarimkurelerinin qisda quru passat kuleklerinin tesiri altinda qalmasidir Meseler agaclarin nov zenginliyine ve qisa quraq dovrunu cixmaqla havanin nemlenme derecesine gore ekvatorial meselerden o qeder de ferqlenmir Deyisken rutubetli meseler Afrika ve Cenubi Amerikanin merkezi zonasinda ekvatorial meselerin etrafinda yayilmisdir Bundan basqa cenub serqi Asiyada Musson meseleri de movcuddur Bu meselerd e oxsar xususiyyetlerine gore deyisken rutubetli meselere aiddir Savannalar zonasiSavanna zonasi subekvatorial meseler zonasini simaldan ve cenubdan ehate edir Cenubi Asiyada rutubetli ekvatorial ve subekvatorial meseler zonasindan simalda rutubetli tropik meseleri ile savanna zonalari oz duzulusu qaydasina tamamile deyisir Bu iki tebii zona bir birini enlik istiqametinde yox uzunluq istiqametinde qerbden serqe evez edirler Hem de evezetme bir nece defe tekrarlanir Bunun esas sebebi erazinin oroqrafik qurulusu ile elaqedar olaraq muxtelif nemlenme seraitinin tekraralanmasidir Savanna zonasi tropik seyrek meseler col ve kolluqlardan ibaret uc esas yarimzonaya ayrilir Bu yarimzonalarin ayrilmasi ekvatorial zonadan uzaqlasdiqca yagintilarin miqdarinin azalmasi ve yagintisiz aylarin sayinin quraq dovrun artmasi ile elaqedardir Savannalar zonasinda en soyuq ayin orta temperaturu 20 24 arasinda en isti ayin ki ise 26 30 arasindadir Savannalar zonasinda yagintilarin illik miqdari cografi enlik artdiqca 1000 mm den 200 mm e qeder azalir Bu istiqametde buxarlanma qabiliyyeti artir Savanna zonasinin torpaqlari qehveyi ve aciq qehveyi torpaqlardir Savannanin gosterilen yarimzonalarin enlik istiqametde duzulmesi Afrikada Qvineya Sudan fizki cografi olkesinde daha aydin musahide olunur Savanna landsaftinin en elametdar cehetlerinden biri burada heyvanlar aleminin cox zengin ve mehsuldar olmasidir fil begemot zurafe camis antilop zebr sir peleng kaftar bir cox qus novleri ve s Tebii zonalarTaranqire Milliparki Tanzaniya Tipik quru savannaDaan parki TayvanTropik mese Barro Kolorado Island PanamaSehra ve yarimsehralar zonasiSehra Tropik qursaqda en genis yer tutan landsaft zonasidir Tropik sehralar iqliminin hedden artiq quru olmasi ile secilir Soyuq ayda orta temperaturu 15 20 ye en isti ayda 30 35 ye catir Mutleq maksimum temperatur bezi sehralarda 50 den yuxari olur Bu sehralarda illik yagintinin miqdari mumkun buxarlanma kemiyyetinin 10 1 ile 1 200 arasinda deyisir Illik yagintilar az olmaqla her il muntezem dusmur Cox yerde 5 10 ilde cemi bir iki defe dusen leysan yagislar zamani sehrada dehsetli dasqin emele gelir Tropik sehralarda bitki alemi novce cox kasibdir Boyuk Sehrada cemi 500 nov melumdur torpaq emelegelme prosesi zeif inkisaf etmisdir Sehranin cox hissesi dasli gilli sehralar ve soranliqlardir Tropik sehralar zonasi yalniz Afrika materikinin simal hissesinde okeandan okeana qeder enlik istiqametde uzanir Erebistan ve Iran yaylasinin cenub kenari Tar sehrasi Boyuk Sehranin serq davamini teskil edir Tar sehrasindan serqde bu z ona tropik savannalar ve rutubetli meselerle evez olunur Tropik sehrelar Cenubi Afrika Cenub ve Simali Amerika materiklerinin qerbine okean sahiline sixisdirildigindan enlik zonasi emele getirmir Avstraliyada tropik sehralar Hind okeani sahilinden serqde dageteyi savannalara qeder uzanir ve materikin yariya qederini ehate edir Codyarpaqli meseCodyarpaqli hemiseyasil mese ve kolluqlar Araliq denizi tipli Bu tebii zona en az yayilmis tebii kompleksdir Araliq denizi sahilleri ucun seciyyevidir Diger materiklerde de bir qeder erazi tutur Bitki alemi esasen codyarpaqli agaclar limon zeytun agaclari ve kolluqlar ayidoseyi teskil edir Faunasi o qeder de zengin deyil Qehveyi torpaqlar formalasib Mese col ve col zonasiCol Mese col ve coller esasen Avrasiyanin ve Simali Amerikanin merkezini hemcinin Cenubi Amerikanin cenubunu ehate edir Hundur ot ortuyu ile ortulmus bu eraziler esasen duzenliklerde ve dag yamaci boyu yerlesir Mulayim qursaqlarda yerlesir Bu sebebden yaginti il erzinde muxtelif paylanir Esas florasini ot bitkileri ve denli bitkiler teskil edir Heyvanlar alemi esasen antilop cuyur kimi cutdirnaqlilardan ibaretdir Munbit qara torpaqlar inkisaf etmisdir Simala ve cenuba dogru coller nisbeten mese coller daha sonra ise meselerle evez olunur Enliyarpaqli meselerEnliyarpaqli meseler payizda Esasen Simali Amerika ve Avrasiyada genis yayilmisdir Mulayim enliklerde yerlesir Buna gore de fesildeyiskenliyi sebebinden hemiseyasil deyiller Agaclar payizda saralir ve yarpaqlarini tokur Enliyarpaqli meseler genis floraya malikdir Lakin burada ele de cox heyvan yasamir Buralarin sakinleri esasen gemiriciler dovsan dele burunduq bezi cutdirnaqlilar ve yirticilardir Mulayim qursaqlarMulayim qursaqda cox genis materikdaxili bolgelerin kontinental iqlimi seraitinde quraq vilayetlere xas olan landsaft tipleri ve tayqa genis yer tutur Bu qursagin Serqi Avropa Merkezi Asiya nehayet Sibir regionu ucun tipik enlik landsaft zonalari asagidakilardan ibaretdir sehra Xezer sahillerinden Xuanxe cayinin orta axinana qeder yarimsehra qurucol col Rumuniyada Valaxiya ovaligindan Cinde Lyoss yaylasina ve Sunqari collerine qeder mese col ve seyrek arid meseler Karpat daglari eteklerinden Yenisey cayina qeder enliyarpaqli meseler yalniz Ural daglarindan qerbe Qerbi Avropaya teref genislenen ensiz bir zolaq seklinde serqde ise Mancuriya Koreya erazilerinde qarisiq meseler Baltik denizinin cenub serq sahillerinden Yeniseye qeder serqde ise Amur cayi boyu ve Primoryerde cox ensiz zolaq seklinde serqde Sakit okean sahillerine qeder uzanan tayqa zonasi subarktika qursaginin mese tundra ve tundra zonalari nehayet Arktikanin buz sehralari zonasi Simali Amerika materikinde de qarisiq meselerin ensiz zonasindan simalda okeandan okeana qeder genis tayqa zonasi ondan simalda ise mese tundra tundra arktik sehralari zonalari yerlesir Cografi enlik qanunauygunlugunun ayri ayri yerlerde pozulmasi esasen iqlimin xususiyyetleri ve relyef murekkebliyi ile elaqedardir Avrasiyada Atlantik okeani sahillerinden serqe getdikce iqlimin kontinentalliq derecesi artir qis aylari daha sert kecir Buna gore Atlantik ve Sakit okean bolgelerinin mulayim ve rutubetli iqlimi ucun seciyyevi olan bir sira landsaft zonalari materikin daha quraq ve olduqca sert iqlimi ile ferqlenen daxili hisselerinde inkisaf ede bilmir Sadalanan landsaft zonalarinin her biri ozunemexsus iqlim xususiyyetleri torpaq bitki ortuyu heyvanlar alemi ile basqalarindan ferqlenir