Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pomidor (lat. Solanum lycopersicum) — bitkilər aləminin quşüzümüçiçəklilər dəstəsinin quşüzümükimilər fəsiləsinin quşüzümü cinsinə aid bitki növü.
| Pomidor | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Pomidor | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Birillik, yaxud çoxillik (tropiklərdə) ot və ya yarımkollardır. Vətəni Cənubi Amerikadır. Yabanı növləri Peru, Ekvador və Çilidə tapılmışdır. Avropada XVI əsrin ortalarında meydana gəlmişdir. Rusiyada 1780-ci ildən mövcuddur. Pomidor cinsi üç növə bölünür: adi pomidor (Lycopersicon esculentum), Peru pomidoru (L. peruvianum) və tüklü pomidor (L. hirsutum). Adi pomidorun üç yarımnövü, təxminən 2000 sort və forması var. Yarpaqları təklələkvarı bölümlü, çiçəyi sarıdır. Müxtəlif çalarlı qırmızı, çəhrayı, sarı və ağ meyvəsi yastı, yumru, uzunsov-oval, armudvarı və ellipsvarıdır. Diametri 3-dən 10 sm-dək, çəkisi 20–900 q-dək və daha çox olur. Tərkibində 4,5–8,1% quru maddə, o cümlədən 50% həllolan şəkərlər (monozlar), 3,5–8,5% üzvi turşular, natrium, kalium, kalsium, dəmir, fosfor, C, B1, B2, PP vitaminləri, və s. var. Meyvəsi 80–140 günə yetişir. Pomidor istisevən bitkidir, 15 °C-dən aşağı temperaturda bitki, adətən, çiçəkləmir. Quraqlığa nisbətən davamlıdır. Pomidoru bütün torpaqlarda yetişdirmək olar.
Tomat və ya pomidor (Solanum Licopersicum L.) birillik ot bitkisidir. Bir çox növ, yarımnövü və növmüxtəlifliyi vardır. Üç növmüxtəlifliyi olan pomidor becərilir.
- 1. Yüksək boyatan pomidorlar: kolu ştamsız, zoğları nazik olur, meyvə verdikdə yerə yatır. Sortlarından Rıbka-52, Cənublu-1644 və s.-ni göstərmək olar.
- 2. Ştamlı pomidorlar: zoğları qalın və bərk olur, meyvə verdikdə yerə yatmır. Sortlarından Karlik, Neva, Krasnodar, Volqoqrad və s.-ni göstərmək olar.
- 3. Determinat və ya zəif budaqlı karlik (cırtdan) pomidorlar. Sortlarından Puşkin-1853, Pervenes, Kolxozçu-34 və s.-ni göstərmək olar. Pomidor isti sevən bitki olduğundan, əsasən, orta və cənub rayonlarda becərilir. Pomidorun vətəni Amerikanın tropik rayonlarıdır. Pomidor nazik qabıq, ətli hissə, toxum kameraları və toxumlardan ibarətdir. Daxili toxum kameraları çox olan tomatlar ən yaxşı tomatlardır.
Pomidorun 600-ə qədər becərilən sortu məlumdur. Bunlar biri digərindən formasına, rənginə, üzərinin vəziyyətinə (qabırğalı), böyüklüyünə, toxum kamerasının sayı və yerləşməsinə görə fərqlənir.
Pomidorun rəngi qırmızı, çəhrayı, yaxud sarının müxtəlif çalarında ola bilər. Pomidor oval, yastı-dairəvi və konusvarı, üstü isə hamar, ya da qabırğalı olur. Yetişməsinə görə pomidor yaşıl, boz, çəhrayı və qırmızı rəngdə olur. Saxlanan və daşınan zaman da yetişə bilir. Ölçüsünə görə iri, orta iri və xırda növlərinə ayrılır. İrilərinin çəkisi 100 q-dan çox, orta irilərinki 60–100 q, xırdalarınkı isə 60 q-a qədər olur.
Kameraların sayından asılı olaraq azkameralı (2–5 kamera), ortakameralı (6–9 kamera) və çoxkameralı (10-dan çox kamera) qruplarına bölünür.
Təsərrüfat əlamətlərinə görə pomidorlar aşxana və konservlik qruplardan ibarətdir. Pomidorun aşxana sortları ən çox aşpazlıqda salatların, 1-ci və 2-ci xörəklərin hazırlanmasında istifadə olunur. Bunlar şirəli və gözəl dadlıdırlar. Pomidorun konservlik sortları tomat-pasta, tomat-püre, tomat şirəsi almaq üçün işlədilir. Bu pomidorların tərkibində quru maddə çox olmalıdır. Sirkəyə və duza qoyulası pomidorların ətli hissəsi bərk olmalıdır.
Pomidorun tərkibində orta hesabla 93–96% su, 0,61% mineral maddə, 4%-ə qədər karbohidratlar, 0,19% yağ, 0,84% sellüloza vardır.
Pomidorun tərkibində 1,4 mq% dəmir, həmçinin K, Mg, Na, Ca, P, J və s. elementlər vardır.
Pomidorda 30 mq% C vitamini, 1,4 mq% karotin (A vitamini), B1, B2, B3, PP və P vitaminləri vardır. Pomidorda 0,4–0,6% üzvi turşu (alma, limon, az miqdarda kəhrəba və turşəng), 0,1–0,2% pektin maddəsi, kal pomidorda isə 0,3% nişasta vardır. Pomidorun acı dadı onun tərkibində olan solanin qlükozidinin miqdarından asılıdır. Kal pomidorda 4 mq%, yarımkalda 5 və yetişmədə 8% solanin qlükozidi vardır. Boya maddələrindən pomidorda karotin, likopin və ksantofil vardır. Pomidorun sortlarından Mayak, Biryuçekut, Bazar əcaibi, Qumbert və s.-ni göstərmək olar. Mayak – tezyetişən, məhsuldar sortdur. Meyvəsi orta ölçülü, forması yastı-dairəvi və ya dairəvi, səthi hamar, qırmızı rəngli, xoş dadlıdır. Bu sorta yaxın pomidor sortlarından Vosxod, Donskiy, Birinci, Volqa tezyetişəni, Zarya, Kolxozçu, tezyetişən Moldova və Tamenes göstərilə bilər. Morfoloji və əmtəəlik göstəricilərinə görə məhsuldar Maykop sortuna aid olan pomidorlar bir qrupda birləşdirilir. Buraya Brekodey, Opolçenes, Odessa, Hədiyyə, Sovet, Cənublu və s. sortlar aiddir.
Orta zonada yetişdirilən pomidor sortlarından Planlı-904, Delikates, Erliana2, Axbutin-85, Tezyetişən, Talalixin-186, Belorusiya-225, Şatilov-35 və s.-ni göstərmək olar. Bu sortlar, əsasən, Uralda, Başqırdıstanda, Tatarıstanda, Çuvaşiyada və Aşağı Volqaboyunda rayonlaşdırılmışdır.
Şimal vilayətlərində yetişdirilən pomidorlardan Bizon-639, Qribov-1180, Puşkin-1853, Tezyetişən-1165, Karlik-1185, Alpatyeva-905a və çoxmeyvəli Ural sortlarını göstərmək olar.
Son illər ədəbiyyatlarda ən çox adı çəkilən pomidor sortlarından Krasnodar, Volqoqrad-5/95, Donetski-3/2–1, Bizon-639, Qribov və s. xarakterizə edilir. Bunlardan başqa, İrimeyvəli, Ştamblı-152, Vosxod-119, Simferopol-765, Xırdameyvəli, Malyutka, Rıbka, Kuban, Gavalıyaoxşar, Qonets və s. sortlar vardır. Son illərdə yetişdirilib rayonlaşdırılmış xırdameyvəli sortlardan Pridnestrov, Yenisey, Maşınlı-1, Marinadlı və s. göstərilə bilər.
Bolqarıstandan gətirilən pomidor, əsasən, adi pomidorlardan 2–3 həftə tez yetişən № 10X BIZON sortudur. Azərbaycanda, əsasən, Mayak 12/20–4, Dnestrətrafı, Volqoqrad 5/95, Sevimli, Şəfəq-49 və s. pomidor sortları yetişdirilir. Bunlardan əlavə, Bizon-637, Novoçerkassk-416, Krasnodarlı 87/23–9, Nübar-1, Peremoqa-165və Savalan sortları da becərilir. Pomidorun keyfiyyətinə aşağıdakı tələblər verilir: meyvəsi təzə, təmiz, bütöv, sağlam, kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə zədələnməmiş olmalı, forması eybəcər olmamalı, saplaqlı və ya saplaqsız, ölçüsü ən böyük diametrində 4 sm-dən az olmamalıdır. Gavalıyaoxşar və xırdameyvəli sortlarda meyvənin ölçüsü normalaşdırılmır. Yetişmə müddətindən asılı olaraq satışa qırmızı, çəhrayı və sarı (sarı meyvəli sortlar üçün) pomidor göndərilir. Daşımaq üçün çəhrayı, boz və süd rəngli pomidorlar götürülməlidir. Satış yerinə çatdıqda partiyada 10% miqdarında (çəkiyə görə) sütül yetişmiş və zəif əzilmiş pomidorlar ola bilər.
Üzərində çatları olan və ölçüsü 4 sm-dən az olan çəhrayı və qırmızı pomidorlar yalnız tədarük və istehsal rayonunun ərazisində realizə olunmalıdır. Səthində quru ləkə əmələ gəlmiş pomidorların miqdarı çəkiyə görə 15%-dən, diametri 4 sm-dən az olan pomidorların miqdarı 5%-dən, müxtəlif yetişkənliyə malik olanlar isə (tədarük rayonlarında) 5%-dən çox olmamalıdır. İyul–avqust aylarında partiyada 10% miqdarında sütül yetişmiş pomidorların, lakin tamamilə formalaşmış meyvələrin olmasına icazə verilir. Payızda satışa bozumtul-qırmızı pomidorlar çıxarıla bilər.
Tomat məhsulları hazırlamaq üçün pomidorlar tam yetişmiş, bütöv, təmiz və zədəsiz olmalıdır. Emal üçün pomidorlar saplaqsız, gün vurmamış və ləkəsiz olmalı, çatlamışların miqdarı 2%-dən çox olmamalıdır. Sütül və yaşıl rəngli pomidorlar duza və sirkəyə qoymaq üçün tədarük rayonlarında işlədilir.
Xəstəlikləri
Makrosporioz, septorioz, fitoftoroz, stolbur və s., zərərvericiləri: məftilqurdu, danadişi, sovka, fır nematodu, bostan mənənəsi və s.
Maraqlı faktlar
Pomidorun vətəni Qalapaqos adaları və Cənubi Amerikanın Sakit okean sahilləri boyunca ensiz zolağı əhatə edən Çili, Peru və Ekvador əraziləridir.
Pomidor haqqında Avropa botaniklərinin ilk xatırlatmaları 1553–1554-cü illərə aiddir.
Onu yetişdirən və qida məhsulu kimi istifadə edən hindilər bu bitkini "tumatl" adlandırırdılar. Həmçinin XIX əsrin ortalarına qədər Amerikada bu bitki zəhərli hesab olunurdu.
Avropada da həmçinin onun peyda olmasından uzun yüzilliklər boyu tomat yemək üçün yararsız bitki hesab olunur. Gözəl meyvələrinə görə bu bitkilər ilk öncə gülçülük təsərrüfatı ilə məşğul olanlar – həvəskarlar arasında böyük marağa səbəb olmuşdur. Fransada onları "pom d‘amur" – "sevgi alması" adlandırırlar.
Əgər siz yuxuda pomidor yesəniz – deməli, siz şəfa tapırsınız. Yetişən pomidorlar ailə həyatınızda sizə xoşbəxtlik və sevinc bəxş edir. Əgər qız yuxuda pomidor görərsə, deməli, o, nikahdan sonra xoşbəxt olacaq.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 185.
- https://parlonssciences.ca/ressources-pedagogiques/documents-dinformation/la-classification-taxonomique-de-la-tomate#:~:text=La%20taxonomie,de%20tomates%20%C3%A0%20elles%20seules..
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Pomidor lat Solanum lycopersicum bitkiler aleminin qusuzumucicekliler destesinin qusuzumukimiler fesilesinin qusuzumu cinsine aid bitki novu PomidorElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste QusuzumuciceklilerFesile QusuzumukimilerYarimfesile Triba Cins QusuzumuNov PomidorBeynelxalq elmi adiSolanum lycopersicum L 1753Sekil axtarisiITIS 521671NCBI 4081EOL 392557 Birillik yaxud coxillik tropiklerde ot ve ya yarimkollardir Veteni Cenubi Amerikadir Yabani novleri Peru Ekvador ve Cilide tapilmisdir Avropada XVI esrin ortalarinda meydana gelmisdir Rusiyada 1780 ci ilden movcuddur Pomidor cinsi uc nove bolunur adi pomidor Lycopersicon esculentum Peru pomidoru L peruvianum ve tuklu pomidor L hirsutum Adi pomidorun uc yarimnovu texminen 2000 sort ve formasi var Yarpaqlari teklelekvari bolumlu ciceyi saridir Muxtelif calarli qirmizi cehrayi sari ve ag meyvesi yasti yumru uzunsov oval armudvari ve ellipsvaridir Diametri 3 den 10 sm dek cekisi 20 900 q dek ve daha cox olur Terkibinde 4 5 8 1 quru madde o cumleden 50 hellolan sekerler monozlar 3 5 8 5 uzvi tursular natrium kalium kalsium demir fosfor C B1 B2 PP vitaminleri ve s var Meyvesi 80 140 gune yetisir Pomidor istiseven bitkidir 15 C den asagi temperaturda bitki adeten ciceklemir Quraqliga nisbeten davamlidir Pomidoru butun torpaqlarda yetisdirmek olar Tomat ve ya pomidor Solanum Licopersicum L birillik ot bitkisidir Bir cox nov yarimnovu ve novmuxtelifliyi vardir Uc novmuxtelifliyi olan pomidor becerilir 1 Yuksek boyatan pomidorlar kolu stamsiz zoglari nazik olur meyve verdikde yere yatir Sortlarindan Ribka 52 Cenublu 1644 ve s ni gostermek olar 2 Stamli pomidorlar zoglari qalin ve berk olur meyve verdikde yere yatmir Sortlarindan Karlik Neva Krasnodar Volqoqrad ve s ni gostermek olar 3 Determinat ve ya zeif budaqli karlik cirtdan pomidorlar Sortlarindan Puskin 1853 Pervenes Kolxozcu 34 ve s ni gostermek olar Pomidor isti seven bitki oldugundan esasen orta ve cenub rayonlarda becerilir Pomidorun veteni Amerikanin tropik rayonlaridir Pomidor nazik qabiq etli hisse toxum kameralari ve toxumlardan ibaretdir Daxili toxum kameralari cox olan tomatlar en yaxsi tomatlardir Pomidorun 600 e qeder becerilen sortu melumdur Bunlar biri digerinden formasina rengine uzerinin veziyyetine qabirgali boyukluyune toxum kamerasinin sayi ve yerlesmesine gore ferqlenir Pomidorun rengi qirmizi cehrayi yaxud sarinin muxtelif calarinda ola biler Pomidor oval yasti dairevi ve konusvari ustu ise hamar ya da qabirgali olur Yetismesine gore pomidor yasil boz cehrayi ve qirmizi rengde olur Saxlanan ve dasinan zaman da yetise bilir Olcusune gore iri orta iri ve xirda novlerine ayrilir Irilerinin cekisi 100 q dan cox orta irilerinki 60 100 q xirdalarinki ise 60 q a qeder olur Kameralarin sayindan asili olaraq azkamerali 2 5 kamera ortakamerali 6 9 kamera ve coxkamerali 10 dan cox kamera qruplarina bolunur Teserrufat elametlerine gore pomidorlar asxana ve konservlik qruplardan ibaretdir Pomidorun asxana sortlari en cox aspazliqda salatlarin 1 ci ve 2 ci xoreklerin hazirlanmasinda istifade olunur Bunlar sireli ve gozel dadlidirlar Pomidorun konservlik sortlari tomat pasta tomat pure tomat siresi almaq ucun isledilir Bu pomidorlarin terkibinde quru madde cox olmalidir Sirkeye ve duza qoyulasi pomidorlarin etli hissesi berk olmalidir Pomidorun terkibinde orta hesabla 93 96 su 0 61 mineral madde 4 e qeder karbohidratlar 0 19 yag 0 84 selluloza vardir Pomidorun terkibinde 1 4 mq demir hemcinin K Mg Na Ca P J ve s elementler vardir Pomidorda 30 mq C vitamini 1 4 mq karotin A vitamini B1 B2 B3 PP ve P vitaminleri vardir Pomidorda 0 4 0 6 uzvi tursu alma limon az miqdarda kehreba ve turseng 0 1 0 2 pektin maddesi kal pomidorda ise 0 3 nisasta vardir Pomidorun aci dadi onun terkibinde olan solanin qlukozidinin miqdarindan asilidir Kal pomidorda 4 mq yarimkalda 5 ve yetismede 8 solanin qlukozidi vardir Boya maddelerinden pomidorda karotin likopin ve ksantofil vardir Pomidorun sortlarindan Mayak Biryucekut Bazar ecaibi Qumbertve s ni gostermek olar Mayak tezyetisen mehsuldar sortdur Meyvesi orta olculu formasi yasti dairevi ve ya dairevi sethi hamar qirmizi rengli xos dadlidir Bu sorta yaxin pomidor sortlarindanVosxod Donskiy Birinci Volqatezyetiseni Zarya Kolxozcu tezyetisenMoldovaveTamenesgosterile biler Morfoloji ve emteelik gostericilerine gore mehsuldarMaykopsortuna aid olan pomidorlar bir qrupda birlesdirilir BurayaBrekodey Opolcenes Odessa Hediyye Sovet Cenublu ve s sortlar aiddir Orta zonada yetisdirilen pomidor sortlarindan Planli 904 Delikates Erliana2 Axbutin 85 Tezyetisen Talalixin 186 Belorusiya 225 Satilov 35ve s ni gostermek olar Bu sortlar esasen Uralda Basqirdistanda Tataristanda Cuvasiyada ve Asagi Volqaboyunda rayonlasdirilmisdir Simal vilayetlerinde yetisdirilen pomidorlardan Bizon 639 Qribov 1180 Puskin 1853 Tezyetisen 1165 Karlik 1185 Alpatyeva 905ave coxmeyveliUralsortlarini gostermek olar Son iller edebiyyatlarda en cox adi cekilen pomidor sortlarindan Krasnodar Volqoqrad 5 95 Donetski 3 2 1 Bizon 639 Qribovve s xarakterize edilir Bunlardan basqa Irimeyveli Stambli 152 Vosxod 119 Simferopol 765 Xirdameyveli Malyutka Ribka Kuban Gavaliyaoxsar Qonets ve s sortlar vardir Son illerde yetisdirilib rayonlasdirilmis xirdameyveli sortlardan Pridnestrov Yenisey Masinli 1 Marinadlive s gosterile biler Bolqaristandan getirilen pomidor esasen adi pomidorlardan 2 3 hefte tez yetisen 10X BIZON sortudur Azerbaycanda esasen Mayak 12 20 4 Dnestretrafi Volqoqrad 5 95 Sevimli Sefeq 49 ve s pomidor sortlari yetisdirilir Bunlardan elave Bizon 637 Novocerkassk 416 Krasnodarli 87 23 9 Nubar 1 Peremoqa 165ve Savalansortlari da becerilir Pomidorun keyfiyyetine asagidaki telebler verilir meyvesi teze temiz butov saglam kend teserrufati zerervericileri ile zedelenmemis olmali formasi eybecer olmamali saplaqli ve ya saplaqsiz olcusu en boyuk diametrinde 4 sm den az olmamalidir Gavaliyaoxsar ve xirdameyveli sortlarda meyvenin olcusu normalasdirilmir Yetisme muddetinden asili olaraq satisa qirmizi cehrayi ve sari sari meyveli sortlar ucun pomidor gonderilir Dasimaq ucun cehrayi boz ve sud rengli pomidorlar goturulmelidir Satis yerine catdiqda partiyada 10 miqdarinda cekiye gore sutul yetismis ve zeif ezilmis pomidorlar ola biler Uzerinde catlari olan ve olcusu 4 sm den az olan cehrayi ve qirmizi pomidorlar yalniz tedaruk ve istehsal rayonunun erazisinde realize olunmalidir Sethinde quru leke emele gelmis pomidorlarin miqdari cekiye gore 15 den diametri 4 sm den az olan pomidorlarin miqdari 5 den muxtelif yetiskenliye malik olanlar ise tedaruk rayonlarinda 5 den cox olmamalidir Iyul avqust aylarinda partiyada 10 miqdarinda sutul yetismis pomidorlarin lakin tamamile formalasmis meyvelerin olmasina icaze verilir Payizda satisa bozumtul qirmizi pomidorlar cixarila biler Tomat mehsullari hazirlamaq ucun pomidorlar tam yetismis butov temiz ve zedesiz olmalidir Emal ucun pomidorlar saplaqsiz gun vurmamis ve lekesiz olmali catlamislarin miqdari 2 den cox olmamalidir Sutul ve yasil rengli pomidorlar duza ve sirkeye qoymaq ucun tedaruk rayonlarinda isledilir XestelikleriMakrosporioz septorioz fitoftoroz stolbur ve s zerervericileri meftilqurdu danadisi sovka fir nematodu bostan menenesi ve s Maraqli faktlarPomidorun veteni Qalapaqos adalari ve Cenubi Amerikanin Sakit okean sahilleri boyunca ensiz zolagi ehate eden Cili Peru ve Ekvador erazileridir Pomidor haqqinda Avropa botaniklerinin ilk xatirlatmalari 1553 1554 cu illere aiddir Onu yetisdiren ve qida mehsulu kimi istifade eden hindiler bu bitkini tumatl adlandirirdilar Hemcinin XIX esrin ortalarina qeder Amerikada bu bitki zeherli hesab olunurdu Avropada da hemcinin onun peyda olmasindan uzun yuzillikler boyu tomat yemek ucun yararsiz bitki hesab olunur Gozel meyvelerine gore bu bitkiler ilk once gulculuk teserrufati ile mesgul olanlar heveskarlar arasinda boyuk maraga sebeb olmusdur Fransada onlari pom d amur sevgi almasi adlandirirlar Eger siz yuxuda pomidor yeseniz demeli siz sefa tapirsiniz Yetisen pomidorlar aile heyatinizda size xosbextlik ve sevinc bexs edir Eger qiz yuxuda pomidor gorerse demeli o nikahdan sonra xosbext olacaq IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 185 https parlonssciences ca ressources pedagogiques documents dinformation la classification taxonomique de la tomate text La 20taxonomie de 20tomates 20 C3 A0 20elles 20seules Hemcinin bax