Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Mis dövrü, mis-daş dövrü, xalkolit (yun. χαλκός — mis + λίθος — daş kəliməsindən), eneolit (lat. aeneus — mis + yun. λίθος — daş kəliməsindən) — bəşəriyyətin inkişafının bir dövrü, neolitdən (daş dövrü) tunc dövrünə keçid mərhələsi. Termini ilk dəfə 1876-cı ildə beynəlxalq arxeoloji konqresdə macar arxeoloq Tompsenin ilkin təsnifatlandırmasının dəqiqləşdirilməsi üçün irəli sürmüşdür. Bu təsnifatlandırmada daş dövrünün ardınca birbaşa tunc dövrü gəlirdi.
Eneolit daş dövrünün sonu – metal əsrinin başlangıcı hesab edilən b.e.ə. VI—IV minillikləri əhatə edir. Bu dövr üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər xarakterikdir:
- insanlar ilk dəfə metalla tanış oldular və mis emalına başladılar, ancaq mis yumşaq olduğuna və az tapıldığına görə daşı sıxışdıra bilmədi;
- qəbilədə qadınların mövqeyi get-gedə zəifləyir və cəmiyyətin həyatında icma ağsaqqalları şurası mühüm rol oynayır;
- yığıcılıqdan fərqli olaraq qəbiləni bitki qidası ilə daha yaxşı təmin edən toxa əkinçiliyi, maldarlıq və sənətkarlıq daha da inkişaf etdi, mənzillər və təsərrüfat tikililəri çay kənarında çiy kərpicdən və möhrədən dairəvi planda inşa olunurdu;
Bəşəriyyət daş dövründən mis dövrünə,qədəm qoyraq inkişaf etmişdir.Alimlərin əksəriyyəti metal dövrünün e.ə IV minilliyin əvvəlində başladiğını ehtimal etsə də, ayrı-ayrı ərazilərdə bu mərhələ xeyli sonra başlamışdır.Lakin harda baş verməsindən aslı olmayaraq,istənilən halda metal əmək alətlərinin meydana gəlməsi Qobustanda olduğu kimi,həyat tərzinin ciddi surətdə dəyişməsinə səbəb olurdu.İnsanlar artıq darısqallaşmış beşiyə siğmayan körpə kimi,minilliklər boyu sığındıqları qayaları daha fəal surətdə tərk etməyə başlayırdı.Arxeoloqların fikrincə,insanın mislə ilk tanışlığı külçələr vasitəsilə baş verib.Onların emalı prosesində insanlar zərbə nəticəsində parçalanmayan külçələrin deformasiyaya uğramasına diqqət yetirmişlər.Yəni müəyyən bacarıq olduqda onlara zəruri şəkil vermənin mümkünlüyü,eyni zamanda materialın möhkəmliyinin artdığı dərk edildi.Mis kifayət qədər yumşaq material olsa da,ondan hazırlanan məmulatlar asanlıqla təmir edilir və onların istifadə muddəti xeyli uzanirdi.Üstəlik misdən düzəldilən silah və əmak alətləri daha kəskin və iş prosesində rahat,ovda və düşmənlə çapışmada daha öldürücü idi.
Azərbaycan ərazində tunc dövrünün başlanğıcı adətən e.ə V minilliyin sonlarına aid edilir. Bu,Xəzər dənizin sahillərində,Qafqazın dağətəyi və dağlıq ərazilərində,həmçinin Ön Asiya yaylalarının şərq hissəsində yaşayan qəbilələrin iqtisadi ,ictimai,mədəni,daha sonra isə siyasi həyatında olduqca ciddi dəyişikliklər dövrü idi. Mis filizləri ilə zəngin olan Azərbaycan tunc dövründə metallurgiya və metal emalının mərkəzinə çevrilir.Arxeoloji qazıntılar zamanı mis əridən kürələrin qalıqları,tökmə formaları,istehsal alətləri ve tullantıları aşkar edilmişdir.Tapıntıların sayı burda metallurgiya prosesinin yaxşı təşkil olunduğunu və genişmiqyaslı xarakter daşıdığını göstərir.Mis hasil edilir,mis-arsenli tunc əridilir,həm isti,həm də soyuq döymədən istifadə edən coxsaylı emalatxanalarda isə tunc baltalar,bıçaqlar,ox ucluqları,qadın və kişi bəzək əşyaları hazırlanırdı.Azərbaycan tarixçələri arasında belə bir fikir mövcuddur ki,e.ə III minilliyin sonu- II minilliyin əvvəllərində bu məmulatlar hətta Şərqi Avropaya ixrac edilirdi.
Duluşçuluq sənəti bu dövürdə geniş yayılır.Doğrudur,duluşçu kürəsindən hələlik nadir hallarda istifadə olunurdu.Məmulatlar əsasən əl ilə hazırlansa da,onların çeşidi daima artırdı.Artıq təsərrüfatda forma və ölçülərinə görə müxtəlif olan qablar,səhəng,piyalə və digər əşyalar işlənirdi.Daha sonrakı dövürdə,akademik Vəli Əliyevin müəyyən etdiyi kimi,naxışlı keramikanin üzərində insan,heyvan,quş və mifik varlıqlar təsvir olunmağa başlayır. Əhliləşdirilmiş heyvan sürülərinin sayı artırdı.İnsanlar yağ və digər süd məhsullarını əldə etməyi öyrənir,inək,qoyun,keçi,donuz bəsləyirdi.Eyni zamanda tarixçilərin qeyd etdiyi kimi,xırda buynuzlu mal-qaranın ümumi çəkisi tədricən artırdı.Nəticədə yeni və geniş otaqlar tələb edən köçürmə maldarlıq meydana gəlirdi.Ona görədə dağətəyi və dağ rayonları daxil olmaqla yeni ərazilər mənimsənilirdi.Təsərrüfatda at və uzunqulaqdan daha geniş istifadə edilirdi.
İstinadlar
Bu məqalə . |
- Рындина, Дегтярёва. 2002
- Qobustan Minilliklərin Kitabı 2014
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Mis dovru mis das dovru xalkolit yun xalkos mis li8os das kelimesinden eneolit lat aeneus mis yun li8os das kelimesinden beseriyyetin inkisafinin bir dovru neolitden das dovru tunc dovrune kecid merhelesi Termini ilk defe 1876 ci ilde beynelxalq arxeoloji konqresde macar arxeoloq Tompsenin ilkin tesnifatlandirmasinin deqiqlesdirilmesi ucun ireli surmusdur Bu tesnifatlandirmada das dovrunun ardinca birbasa tunc dovru gelirdi Eneolit das dovrunun sonu metal esrinin baslangici hesab edilen b e e VI IV minillikleri ehate edir Bu dovr ucun asagidaki xususiyyetler xarakterikdir insanlar ilk defe metalla tanis oldular ve mis emalina basladilar ancaq mis yumsaq olduguna ve az tapildigina gore dasi sixisdira bilmedi qebilede qadinlarin movqeyi get gede zeifleyir ve cemiyyetin heyatinda icma agsaqqallari surasi muhum rol oynayir yigiciliqdan ferqli olaraq qebileni bitki qidasi ile daha yaxsi temin eden toxa ekinciliyi maldarliq ve senetkarliq daha da inkisaf etdi menziller ve teserrufat tikilileri cay kenarinda ciy kerpicden ve mohreden dairevi planda insa olunurdu Beseriyyet das dovrunden mis dovrune qedem qoyraq inkisaf etmisdir Alimlerin ekseriyyeti metal dovrunun e e IV minilliyin evvelinde basladigini ehtimal etse de ayri ayri erazilerde bu merhele xeyli sonra baslamisdir Lakin harda bas vermesinden asli olmayaraq istenilen halda metal emek aletlerinin meydana gelmesi Qobustanda oldugu kimi heyat terzinin ciddi suretde deyismesine sebeb olurdu Insanlar artiq darisqallasmis besiye sigmayan korpe kimi minillikler boyu sigindiqlari qayalari daha feal suretde terk etmeye baslayirdi Arxeoloqlarin fikrince insanin misle ilk tanisligi kulceler vasitesile bas verib Onlarin emali prosesinde insanlar zerbe neticesinde parcalanmayan kulcelerin deformasiyaya ugramasina diqqet yetirmisler Yeni mueyyen bacariq olduqda onlara zeruri sekil vermenin mumkunluyu eyni zamanda materialin mohkemliyinin artdigi derk edildi Mis kifayet qeder yumsaq material olsa da ondan hazirlanan memulatlar asanliqla temir edilir ve onlarin istifade muddeti xeyli uzanirdi Ustelik misden duzeldilen silah ve emak aletleri daha keskin ve is prosesinde rahat ovda ve dusmenle capismada daha oldurucu idi Azerbaycan erazinde tunc dovrunun baslangici adeten e e V minilliyin sonlarina aid edilir Bu Xezer denizin sahillerinde Qafqazin dageteyi ve dagliq erazilerinde hemcinin On Asiya yaylalarinin serq hissesinde yasayan qebilelerin iqtisadi ictimai medeni daha sonra ise siyasi heyatinda olduqca ciddi deyisiklikler dovru idi Mis filizleri ile zengin olan Azerbaycan tunc dovrunde metallurgiya ve metal emalinin merkezine cevrilir Arxeoloji qazintilar zamani mis eriden kurelerin qaliqlari tokme formalari istehsal aletleri ve tullantilari askar edilmisdir Tapintilarin sayi burda metallurgiya prosesinin yaxsi teskil olundugunu ve genismiqyasli xarakter dasidigini gosterir Mis hasil edilir mis arsenli tunc eridilir hem isti hem de soyuq doymeden istifade eden coxsayli emalatxanalarda ise tunc baltalar bicaqlar ox ucluqlari qadin ve kisi bezek esyalari hazirlanirdi Azerbaycan tarixceleri arasinda bele bir fikir movcuddur ki e e III minilliyin sonu II minilliyin evvellerinde bu memulatlar hetta Serqi Avropaya ixrac edilirdi Dulusculuq seneti bu dovurde genis yayilir Dogrudur duluscu kuresinden helelik nadir hallarda istifade olunurdu Memulatlar esasen el ile hazirlansa da onlarin cesidi daima artirdi Artiq teserrufatda forma ve olculerine gore muxtelif olan qablar seheng piyale ve diger esyalar islenirdi Daha sonraki dovurde akademik Veli Eliyevin mueyyen etdiyi kimi naxisli keramikanin uzerinde insan heyvan qus ve mifik varliqlar tesvir olunmaga baslayir Ehlilesdirilmis heyvan surulerinin sayi artirdi Insanlar yag ve diger sud mehsullarini elde etmeyi oyrenir inek qoyun keci donuz besleyirdi Eyni zamanda tarixcilerin qeyd etdiyi kimi xirda buynuzlu mal qaranin umumi cekisi tedricen artirdi Neticede yeni ve genis otaqlar teleb eden kocurme maldarliq meydana gelirdi Ona gorede dageteyi ve dag rayonlari daxil olmaqla yeni eraziler menimsenilirdi Teserrufatda at ve uzunqulaqdan daha genis istifade edilirdi IstinadlarBu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Ryndina Degtyaryova 2002 Qobustan Minilliklerin Kitabi 2014