Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mirzə Əsəd oğlu Sadıq və ya Sadıqcan (1846, Şuşa – 1902, Şuşa) — Azərbaycan musiqiçisi, tarzən, bəstəkar və Azərbaycan tarını təkmilləşdirən sənətkar.
| Mirzə Sadıq | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Ləqəbi | Sadıqcan |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Şuşa, Şuşa qəzası, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | (55–56 yaşında) |
| Vəfat yeri | Şuşa, Şuşa qəzası, Rusiya imperiyası |
| Dəfn yeri | Şuşa |
| Vətəndaşlığı |  Rusiya imperiyası |
| Milliyyəti | Azərbaycanlı |
| Musiqiçi məlumatları | |
| Fəaliyyəti | Musiqiçi |
| Musiqi aləti | |
| Əlaqəsi | |
| Təhsili | |
| Mükafatları |  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Sadıqcan — Azərbaycanın tanınmış tarzənlərindən biri sayılır. Sadıqcan tarı təkmilləşdirərək, bu alətdə virtuoz oyunların imkanlarını genişləndirdi. O, tara cingənə və kök simləri əlavə edib, simlərin sayını 5-dən 11-ə çatdırıb. O, həmçinin tarın pərdə tutma sistemini tamamilə dəyişdirib, onların sayını 28-dən 22-yə endirdi. Sadıqcan Azərbaycan muğamına əhəmiyyətli yeniliklər təqdim edərək, "Segah" və "Mirzə Hüseyn Segahı"nı təkmilləşdirdi və "Mahur" muğamını yaxşılaşdırdı. Azərbaycan muğamında "Mahur-Hindi", "Orta Mahur", "Zabul Segah", "Xaric Segah", "Mirzə Hüseyn Segahı", "Yetim Segah", "Çoban Bayatı" yaranması, Sadıqcanın yaradıcılığı və Azərbaycan tarı ilə bağlıdır.
1890-cı illərdə Sadıqcanın rəhbərliyi altında Şuşada ansambl yarandı. Ansamblın tərkibində, o dövrün tanınmış müğənniləri və musiqiçiləri daxil idi. Tarzənin tanınmış şagirdlərindən — Qurban Pirimov, Məşədi Cəmil Əmirov, Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Şirin Axundov, , Həmid Malıbəyli və digərlərini qeyd etmək olar.
Həyatı
Uşaqlığı və erkən illəri
Sadıq Mirzə Əsəd oğlu 1846-cı ildə Şuşa şəhərində anadan olub. Ailələri maddi cəhətdən o qədər də imkanlı olmayıb, atası gözətçi işləyib. Musiqiçinin doğulduğu ev bir mərtəbəli idi və iki otaqdan ibarət idi. Daha sonra, Mirzə Sadıq şöhrət qazanarkən, Şuşanın ən yaxşı küçələrindən birində üç mərtəbəli bir ev tikdi və özü də bir neçə gün tikinti işində iştirak etdi.
Şuşa kimi bir mühitdə böyüyən Sadığın hələ uşaq yaşlarından incəsənətə, musiqiyə sonsuz həvəsi olub. Atası oğlundakı gözəl səsi duyaraq, onu Xarrat Qulunun məktəbinə apardı. Şuşanın bu məşhur xanəndəsi yeniyetmənin səsini yoxlayaraq, məlahətli avazından xoşu gəlib və məktəbinə qəbul etdi. Sadıqdan başqa, bu məktəbin məzunları Şuşanın ən məşhur muğam ifaçıları idi: Hacı Hüsü, Cabbar Qaryağdıoğlu, Bülbülcan, Məşədi İsi, , , və Keçəçi oğlu Məhəmməd. Bu məktəb Sadıqın musiqiçi kimi formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir.
Xalq mahnılarını özünəməxsus şəkildə oxuyan Sadığın 18 yaşında səsi qəflətən batır. Amma musiqiyə, sənətə bağlılığı onu ruhdan salmır. O, bir müddət tütək, ney, sonra da kamança çalır. Bu alətləri gözəl dinləndirsə də, özünü ancaq tarda tapır. Müğənni Bülbülün yazdığına görə, Mirzə Sadığın tar müəllimi XIX əsrdə yaşamış məşhur tarzən Mirzə Muxtar Məmmədov olmuşdur. İri əlləri, uzun və güclü barmaqları olan Sadıq qısa müddət ərzində istedad və qabiliyyətinin sayəsində bu sənətin sirlərinə yiyələnərək hətta müəllimindən da yaxşı tar çala bilirdi. Ustadı Mirzə Muxtar şagirdinin bu istedadına sevinərək qibtə ilə deyərmiş:
 | Kaş mənim var-dövlətim Sadığın, onun barmaqları isə mənim olaydı. |  |
Mirzə Muxtarın ansamblında Sadıq kamança ifaçısı idi. Lakin bir gün Mirzə Muxtar xəstələndi, onu tarda əvəzləyən Sadıqcan bu alətdə oyunda öz qabiliyyətlərini nümayiş etdirə bildi. Uğurdan ilhamlanan Sadıqcan, özünü tara həsr etdi və hər dəfə tarda bacarıqlarını təkmilləşdirirdi.
Uğuru
XIX əsrin əvvəllərində Şuşa mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Şəhərdə Qafqazdan gələn şairlər, dramaturqlar, məşhur musiqiçilər və rəssamlar iştirak edirdilər, teatr nümayişləri və musiqi görüşləri keçirilirdi. Sadıqcanın tarzən kimi tanınmasında, Şuşada keçirilən musiqi məclisləri böyük rol oynamışdır.Mir Möhsün Nəvvabın "Məclisi-fəramuşan" və "", Xurşidbanu Natəvan təşkil etdiyi məclislərdə müğənnilər və musiqiçilər öz sənətlərini nümayiş etdirir, musiqi nəzəriyyə problemləri ilə əlaqədar müzakirələr aparılır, şairlərin əsərləri səslənir və müsabiqələr təşkil olunurdu. Sadıq məclislərdə iştirak etdiyindən, onun adı qonşu ölkələrdə tanınırdı.
Sadıqcanın gözəl çalğısı haqqında eşidən şamaxılı Mahmud ağa onu Şirvana dəvət etdi. Bir müddət Şamaxı məclislərində məharətli ifası ilə özünə çoxlu pərəstişkar qazanan Sadıqcanın paxıllığını çəkənlər də olur. Təbiətən xeyirxah və nəcib olan Sadıqcan həcvlərə dözməyərək Qarabağa qayıtdı. Mahmud ağa Sadıqcanın getməsindən çox kədərləndi. Bu səbəbdən də Şirvanda böyük nüfuza, hörmətə sahib olan Seyid Əzim Şirvanidən xahiş edib ki, Sadıqcanı geri qaytarmaqda ona kömək etsin. Seyid Əzim məktub yazsa da, ismarış göndərsə də, Sadıqcan geri qayıtmadı. Hətta Mahmud ağa tarzəni qonaq da çağırsa da, Sadıqcan sözündən dönmədi. O zaman Xurşidbanu Natəvan da Sadıqcanın xətrini həddən artıq istəyirdi. Demək olar ki, Sadıqcan Xan qızının məclislərinin yaraşığı idi. "Məclisi-üns" də Sadıqsız keçinməzdi. Deyilənlərə görə, Sadığın üstündə Mahmud ağa ilə Natəvan arasında uzun illər yazışma olub. Mahmud ağa Sadıqcanı öz yanına çağırırdı, Xan qızı da tarzəni öz məclislərindən getməyə icazə vermirdi. İş o yerə çatmışdı ki, Seyid Əzim Şirvani Sadıqcanın arxasınca Şuşaya üz tutdu. Şirvani, Sadıqcanın iştirak etdiyi toy məclislərinin, el şənliklərinin şahidi olur. İlhama gələn Seyid Əzim Şirvani Şuşa haqqında belə bir beyt də söyləyir:
| | Şəhri-Qarabağa Şişə qoymuşlar ad, Bu şəhər pərilərdən olubdur abad. Təxsiri-pəri Şişədə qalmaq xoşdur, Amma bu pərilərin əlindən fəryad. Seyid Əzim Şirvani | |
Sadıqcan şənliklərdə və musiqi məclislərində iştirak etməkdən başqa, Şuşa və Tiflisdə tamaşaların fasilələri zamanı konsert verirdi. 1886-cı il dekabrın 29-da Tiflisdəki "Artsruni" teatrının binasında Mirzə Fətəli Axundovun "Həkimi-Nəbatat Müsyö Jordan və dərviş Məstəli Şah" tamaşası səhnəyə qoyuldu. Tamaşanın fasiləsində Mirzə Sadıq və məşhur muğam ifaçısı Mirzalı ifa edirdi. Tiflisdə nəşr olunan "Qafqaz rəyləri" qəzeti "Teatr və musiqi" rubrikasında Sadıqcan haqqında yazırdı:
| | Komediya səhnədə sönük keçdi. Tamaşanı maraqlı edən əsasən sazəndələr idi. Tarda bütün Zaqafqaziyada birinci tarzən sayılan məşhur Sadıq çalırdı. Onun çalğısı aydın, sənətkarlıq cəhətcə dəqiq, güclü və məlahətli idi. Yaxşı olardı ki, bizim bəstəkarlar Sadığın Tiflisə gəlməyindən istifadə edib, ondan Şərq havalarını öyrənələr. Bu isə onlara yeni əsərlər yazmaqdan ötrü yaxşı material ola bilər. | |
Sadıqcan həm kamançada, həm də tarda o dövrün məşhur xanəndələrini müşayiət edərdi. Artıq onun sorağı Qarabağdan kənara çıxmışdı. Cənubi Qafqazda, Şərq dünyasında Sadıqcanı yaxşı tanıyırdılar. Onu tez-tez öz məclislərinə, toylarına, xeyir işlərinə dəvət edərdilər. Sadıqcanın adı Cabbar Qaryağdıoğlu kimi xanəndə ilə yanaşı çəkilirdi. 1872-ci ilin martında Novruz bayramı münasibətilə onu İranın Rusiyadakı səfiri Sankt-Peterburqa dəvət etmişdi, haradakı, o, məşhur xanəndə Səttarla çıxış edirdi.
Xalq rəssamı Lətif Kərimovun "Musiqi lüğətinin izahı" adlı əsərindən məlum olur ki, XVIII əsrdən etibarən Yaxın Şərq ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda xalq tərəfindən yüksək dərəcə sevilən və qiymətləndirilən xanəndə və sazəndələrə "can" kimi yüksək ad və yaxud təxəllüs verilərdi. Belə bir əzizləmə Mirzə Sadıqdan başqa bir məşhur müğənniyə müyəssər olmuşdur. Bu da məşhur xanəndə Əbdülbağı Zülalov (Bülbülcan) idi.
Şiri-Xurşid ordeni
Əvvəlcə Sadıqcan, Hacı Hüsü və ilə birlikdə muğam üçlüyünü yaratdı. O, daha sonra Şuşa xanəndəsi Məşədi İsinin üçlüyünə keçdi. XIX əsrin 90-cı illərində Məşədi İsi tarzən Sadıqcan ilə birlikdə Orta Asiyada – Aşqabad, Səmərqənd, Daşkənd və digər şəhərlərdə olur, xalq şənliklərində yaxından iştirak edirdi. 1880-ci ildə Təbrizdə Nasirəddin şah Qacarın oğlunun toy mərasiminə dəvət alan Mirzə Sadıq xanəndə Hacı Hüsü ilə birlikdə elə gözəl məclis aparıblar ki, Hacı Hüsü ən yaxşı xanəndə, Sadıqcan isə ən gözəl tarzən sayılaraq Nəsrəddin şah tərəfindən Şiri-Xurşid ordeni ilə mükafatlandırıldı.
Bəstəkar Ağalar bəy Əliverdibəyov qələmə aldığı "Xatirələrim" adlı əsərində yazıb ki, Təbrizdə Nəsrəddin şahın məclisində məşhur bir tarzən Sadığı yarışa çağıranda, Sadıq tarın bütün pərdələrini kəsdi. Bunu görən tarzən yarışdan imtina edərək Sadığın barmaqlarından öpdü.
Sadıqcanın ansamblı
XIX əsrin 90-cı illərində, Şuşada Sadıqcanın rəhbərliyi altında, o dövrün tanınmış müğənniləri və musiqiçilərindən ibarət olunan ansambl yaradılmışdır. Ansamblın tərkibinə Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Cabbar Qaryağdıoğlu, Dəli İsmayıl, Xanlıq Şükür, Bülbülcan, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Zeynal Haqverdiyev və digərləri daxil idi. Ansamblda Azərbaycan, gürcü, erməni, həm də göbək rəqslərini ifa edən iki qız da var idi. İştirakçılar arasında mütrüb rolunu Mirzə İsmayıl oynayırdı. Onun roluna lazım olmasına baxymayaraq, Mirzə İsmayılın həm də gözəl səsi var idi. Ansamblda azərbaycanlılardan başqa, gürcü, erməni və ləzgilərdə var idi. Ansamblın konsertləri Şuşa, Bakı, Gəncə, Aşqabad, Tehran, İstanbul, Dərbənd, Vladiqafqazın konsert zallarında, Xurşidbanu Natəvan, Mahmud ağa, Məşədi Məlik bəy Mansurovun musiqi yığıncaqlarında, Tiflisin "Mücdəhid" və İrəvanın "Xurra" bağlarında keçirilirdi.
Sadıqcan həm də pedaqoq kimi tanınırdı. Tarzənin tanınmış şagirdlərindən — Qurban Pirimov, Məşədi Cəmil Əmirov, Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Şirin Axundov, , Həmid Malıbəyli və digərlərini qeyd etmək olar.
Sadıqcan 1902-ci ildə Şuşada 56 yaşında vəfat etmişdir.
İfaçılıq üsulu
Sadıqcan öz dövründə "Qafqazın birinci tarzəni" kimi tanınırdı. Azərbaycanın əməkdar artisti Sahib Paşazadənin fikrincə, onun "texnika fəaliyyətinin imkanları bütün sərhədləri aşırdı". Gənc yaşdan Sadıqcanın böyük əzmlə ifa üsullarını öyrənirdi. Bəstəkər Əfrasiyab Bədəlbəyliyə görə, o bəzən sağ əlini (mizrab olmadan) istifadə etmədən, sol əlin barmaqları ilə fərqli səslərə yaradır, simlərə xüsusi bir şəkildə vuraraq və ya basaraq, müxtəlif səslərin uzanması üçün pərdələri çəkirdi, hansı ki, xatırladırdı.
Mirzə Sadıq sol əlindəki barmaq uclarını bərkləşdirmək üçün, öz hazırladığı mayesi ilə, onları yağlayıb, şamdan keçirirdi. Məlumdur ki, mizrabın istifadəsi vaxt keçdikcə ələ zərər verir. Bunun qarşısını almaq üçün, Sadıqcan onları xüsusi bir maddə ilə örtürdü.
Musiqi tədqiqatçısı Əbdülhəmid Babayev yazırdı:
| | Mən ilk dəfə Sadıqcanı 1897-ci ildə Bakıda – İçərişəhərdə Hüseynbəy Ağayevin toyunda gördüm. Cəmi Qafqazda belə gözəl tar çalan olmayıb. Sadığın çox gözəl camalı var idi. Ucaboy, enlikürək və cüssəli idi. O, məclisə çox ədəb və ərkanla girərdi. Camaat ona sonsuz hörmət bəslərdi. Onun əlində o qədər qüvvə var idi ki, tarı çox zaman mizrabsız çalardı. | |
Məşədi Məliyin oğlu, tarzən Bəhram Mansurovun atası olan Məşədi Süleyman bəy Mansurov, ilk dəfə Sadıqcanı Tiflisdə görmüşdü və onu xatırlayarkən, qeyd edirdi ki, "onun tarla möhtəşəm ifası, insanlar üzərində bir növ anlaşılmaz gücə malik idi". O, mizrab olmadan, virtouz kimi tarı çənəsinə qaldırıb və çalırdı, bəzən isə tarı boynuna əyib çalırdı. O, həm də bəzən aşıqlar kimi, tarı başının üzərində qaldırırdı.
Şahidlərinin sözlərinə görə, Sadıqcan tarla qaratoyuqa bir neçə kiçik təsnif və mahnıları öyrədə bilmişdi. Bu barədə Qurban Pirimov yazırdı: "Bir gün Sadıq məndən xahiş etdi ki, onun üçün Gülablıdan bir bülbül gətirim. Mən də bir şeyda bülbül, bir də qaratoyuq apardım. Bir gün gəlib gördüm ki, o, qaratoyuğun qabağına bir güzgü qoyub. Özü isə kənarda durub tar çalır. İndiki kimi yadımdadır. O qaratoyuqların çöldə oxumalarına bənzəyən bir təsnif çalırdı. Güzgüdə öz şəklinə tamaşa edən qaratoyuq birdən başladı oxumağa. Mən təəccübdən yerimdə quruyub qaldım. Sadıq belə sənətkar idi. O, görünməmiş bir möcüzə idi."
Azərbaycan tarının yaradılması
XIX əsrin ikinci yarısında, beş simli tarın ifa imkanları sürətlə inkişaf edən Azərbaycan muğam sənətinin tələblərini artıq yerinə yetirə bilmirdi və alətin böyük dəyişikliklərə ehtiyacı var idi. Sadıqcan ilk olaraq tarın ifasında və quruluşunda bir sıra əhəmiyyətli dəyişikliklər etdi.
Azərbaycan musiqi tarixinin tədqiqatçısı Firudin Şuşinski yazırdı ki, "Sadıqcan novator tarzən idi. Yəni o, tarın təkmilləşdirilməsi üzərində işləyərək quruluşunu dəyişmişdir. Tarın qolunda olan bir çox artıq pərdələri atıb 17 pərdə saxlamış, səsini gücləndirmək üçün birinci qoşa ağ simin və qoşa sarı simin hərəsindən bir oktava yuxarı zil səslənən iki cüt cinkənə simi əlavə etmişdir. Tarın rezonansını artırmaq, həm də lazım gəldikdə səsləndirmək üçün sarı simdən bir oktava aşağı, yəni bəm səslənən bir qalın sarı boş sim də artırdı. Bundan əlavə, tarın qolunun yuxarısında, yəni kəlləyə yaxın yerdə əlavə pərdə bağlamaqla "lal barmaq" üslubunu da icad etdi." Bəstəkar Fikrət Əmirov da Sadıqcanı novator sayırdı.
Şuşinskinin yazdığına görə, Sadıqcana qədər tarı adət üzrə diz üstündə qoyub əyilərək çalardılar. Sadıqcan bu bəsit qaydanı sıradan çıxardaraq həmin alətin tarixində ilk dəfə onu sinə üzərində çalmağa başladı. Sadıqcana qədər tarın beş simi var idi. O, tara altı sim də əlavə edərək 11-ə çatdırdı. Onun yaratdığı yeni tar daha gözəl, daha mükəmməl hesab olunurdu.
Sadıqcanın yeni rekonstruksiya etdiyi tarından sonra isə solo instrumental ifaçılıq daha çox müvəffəqiyyət qazanır. Bu haqda Əfrasiyab Bədəlbəyli yazır: "O, dövrününən görkəmli xanəndəsi olan Hacı Hüsü ilə birlikdə bütün bu yerlərə dəvət olunmuş və xüsusilə Təbrizdə onların şərəfinə cağrılmış ziyafətdə özünün yeni rekonstruksiya etdiyi tarında solo çaldıqda sürəkli alqışlarla qarşılanmışdır".
Tarzən Ramiz Quliyev qeyd edirdi ki:
| | Sadıqcana kimi tar cürbəcür simlərdən ibarət olub. Sadıqcan isə onu təkmilləşdirib. | |
Tarın gövdəsi
Dövri əlyazmalarda qeyd olunur ki, Sadıqcan tarın gövdəsini (çanaqlarını) yeni formada hazırlamaqla əlaqədar əvvəllər çəp şəkilli yonulmuş, üzləri kiçik ürək şəkli formalı çanaqları nisbətən dərin qazımaqla onun çəkisini azaltmışdır. Həmçinin üzlərinin diametri xeyli genişləndirilmiş və o, oval şəklini almışdır. Bu kimi dəyişiklik tarda iki keyfiyyəti üzə çıxarmışdır. Birincisi yeni tarın fiziki-akustik səslənməsi güclənmişdir. Ikincisi, odur ki, əvvəllər, böyük çanağın baş tərəfinin maili olması (100 mm) imkan vermirdi ki, tar sinədə çalınsın, yeni tarda isə bu maillik aradan qaldırılmış və o, sinədə çalmağa uyğunlaşdırılmışdır. Nəticədə, tar ifaçılıq texnikasının imkanları genişləndirilmişdir.
Tarın simləri
Sadıqcan islahatdan bir qədər sonra tarın simlərindədə dəyişiklik etmişdir. Belə ki, onun sayını 18-ə qədər artırmışdır. O, tarda simlərin sayını artırması ilə əlaqədar tarın qolunun çanağa birləşdiyi hissədə də dəyişiklik edir. Əvvəllər tarın qolu çanağa birbaşa birləşdirilirdi, yaxud da qol çanağa dəmir vintlərlə bağlanırdı. Bu halda yeni tarda simlərin sayından asılı olaraq qol ilə gövdə arasında gərginlik yaranırdı ki, buna Azərbaycan musiqiçiləri "çəngəl" deyirlər. Sadıqcan isə tarın simlərinin artırılmasında qol ilə çanaq arasında yaranacaq gərginliyi-təzyiqi tarazlaşdırmaq məqsədi ilə tarın çanağının özündən çıxan qısa qol çıxıntısını tarın qoluna geydirir, onu birləşdirir. Bununla yanaşı o, çanaqların içərisində (kiçik çanaqdan çıxan çıxıntı istiqamətində), kiçik çanaqla böyük çanaq arasında dayaq məqsədini güdən bir ağac əlavə etmişdir. Məhz dayaq vəzifəsini görən bu ağac, tardakı gərilmə gərginliyini azaldır. Sadıqcan tarın qolunda yaradılan dəyişiklik və çanağın içərisindəki dayaq məqsədli ağac, tarda "xun" deyilən "ehtizaz-vibrasiya" effektini yaratdı. Mirzə Sadığa qədər Şərq xalqlarının musiqi alətlərində bu keyfiyyət olmamışdır. Mirzə Sadığın tardakı bu dəyişikliyi Şərq aləmində yenilik idi.
Sadıqcan ilk əvvəllər tarın simlərinin sayını 18-ə qədər artırmışdır. Bu məlumat, Əfrasiyab Bədəlbeylinin "Musiqi lüğəti" kitabında Azərbaycan tarzəni və musiqi xadimi Məşədi Cəmil Əmirovun 1909–1910-cu illərdə Türkiyəyə səfəri zamanı yerli musiqişünas Rauf Yektabəyin onun haqqında dərc etdirdiyi yazısına əsasən verilmişdir. Rauf Yektabəy Məşədi Cəmil Əmirovdan aldığı məlumata əsasən "Qafqaziyada musiqi" məqaləsində belə yazır: "Əli Şirazinin İrandan gətirdiyi tarın yalnız beş teli var ikən, Sadıq on səkkiz telli bir tar icad edərək həyatında həp onunla tərənnümaz olmuş; "məhəza şimdiki tarlarda ki, Cəmil Əmirov bəyin əlində tutduğu tar bu çinsdəndir – yalnız on üç tel mövcuddur". Kamança ustası isə yazırdı: "…Sadıq 8 sim əlavə edib. O, "re" və "sol" səsini səsləndirdi və bunları cingənə adlandırdılar".
Sadıqcanın tarda artıqdığı yeni simlər – zəng və kök simlər (alikvot simlər) olmuşdur. Alikvot simlər ağ (I) və sarı (II) simlərin köklərinə müvafiq unison halda bir oktava yuxarı və ya bir oktava aşağı köklənirlər. Məsələn – inC kökünə görə, ton sim (IV) böyük oktavanın "sol", zəng simlərdən (cingiltili səslənmə xasiyyətinə malik olduğuna görə bu simləri bəzən də "cingənə simlər" kimi də qeyd edirlər) V qrup-sarı simin kökünə uğyun bir oktava yuxarı, yəni birinci oktavanın "sol", VI qrup-ağ simin kökünə uyğun bir oktava yuxarı, yəni ikinci oktavanın "do" səsinə köklənirlər.
Tar pərdələri düzümü
Sadıqcana qədər istifadə olunan beş simli tarın pərdələri, say hesabı ilə, (oktava həcminə görə) yaxın və Orta Şərq xalqlarının musiqisinə məxsus olan 17 pilləli səs düzümü baxımından, bir tonun üç yerə bölünməsi prinsipi əsasında qurulurdu. Sadıqcanın yeni növlü tarında isə pərdələrin sayı (hər sim boyunca bir oktava həcmi dixilində) klassik 17 pilləli səs düzümü sisteminə sayca uyğun gəlirdi. Hər bir tonun bölünmə sayı baxımından, o, həm 17 pilləli ərəb, fars musiqi sistemindən, həm də öz sələfi beşimli tarın pərdələr düzümündən xeyli fərqlənir.
Azərbaycan musiqisinə töhfəsi
Yeni tarda, Sadıqcanın rekonstruksiya etdiyi tarında isə artırılmış simlərin vasitəsilə muğam sənəti daha da rövnəqlənmiş, harmonik həmahənglik nizamlandırılmış, tarın səslənmə obertonları zənginləşdirilmişdir. Beləliklə, Sadıqcan tarın simlərinin sayını artırması ilə tarın solo aləti kimi geniş istifadə edilməsini, xüsusilə muğamın solo instrumental imkanını əldə etmişdir. Tarın solo ifaçılıq sahəsində inkişafı muğam ifasına, oxuma sənətinə də böyük təsir göstərmişdir. Belə ki, bununla əlaqədar olaraq muğam oxuma texnikası inkişaf etmiş, tarın texniki imkanlarına uyğun olaraq o da səggiyyəvi səviccəyi ifa ənənələrini yaratmışdır.
Sadıqcan bir neçə muğamın yaradıcısı kimi də tanınır. Azərbaycan muğamında "Mahur–Hindi", "Orta Mahur", "Zabul Segah", "Xaric Segah", "Mirzə Hüseyn Segahı", "Yetim Segah", "Çoban Bayatı" yaranması, Sadıqcanın yaradıcılığı və Azərbaycan tarı ilə bağlıdır. Azərbaycan bəstəkarı Əfrasiyab Bədəlbəyli yazırdı: "Əgər nəzərə alsaq ki, muğamların ifasında tar çalğı alətləri içərisində əsasdır, onda Mirzə Sadığın tarının son nəticədə Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında dönüş yaratdığını inamla demək olar. Mirzə Sadıqdan başlayaraq Azərbaycan muğamlarının mahiyyəti, onların ifadə vasitələri, təsir gücü və ifa üsulları yeni bir mərhələyə qalxmışdır. Mirzə Sadıq Azərbaycan musiqi tarixində yeni bir səhifə açmışdır".
Tarı ilə Azərbaycan muğamlarını məxsusi şəkildə ifa edən tarzən "Segah" muğamını inkişaf etdirərək, tarın qoluna "Zabul", "Mirzə Hüseyn segahı"na isə "Müxalif" pərdəsini əlavə etmişdir. Sadıqcandan başlayaraq Azərbaycan muğamları mahiyyəti onun ifadə vasitəsi, təsir qüvvəsi, muğamatı ifa etmək üslubu yeni bir mərhələyə yüksəlmişdir. Sadıqcandan əvvəl "" muğamının bir dəstgahı mövcüd idi. Sadıqcan "Mahur"a "Mahur–Hindi" və "Orta Mahur" dəstgahlarını əlavə etdi. Xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun xatirələrindən:
| | XIX əsrin ikinci yarısında "Mahur-Hindi" tanınmış Azərbaycan tarzəni Sadıqcan tərəfindən aşağı səslə ifa edən müğənnilər üçün yaradılmışdır. | |
Azərbaycan muğamlarına bir sıra yeniliklər gətirən Sadıqcan "Segah" muğamını inkişaf etdirərək ona "Zabul" pərdəsini, "Mirzə Hüseyn" segahına isə "Müxalifi" əlavə etmiş, "Mahur"u daha da təkmilləşdirmişdir. Sadıqcanın bu ixtirasından sonra istər bəm, istərsə də yüksək səs diapazonuna malik xanəndələrə "Zabul"u oxumaq daha əlverişli idi. Çünki "Segah" muğamını tamam-dəstgah (yəni "Mayei-zabul", "Manəndi-Müxalif", "Orta Segah", "Məxluq", "Şikəsteyi-fars", "Mübərriğə", "Ərağ", "Yədi hasar", nəhayət, "Aşiqi-guş" şöbəsindən sonra təkrar "Zabul"a qayıtmaq) oxumaq üçün "Zabul-segah" öz həcmi etibarı ilə xanəndəyə daha gözəl şərait yaradır.
Məhz Sadıqcandan başlayaraq Azərbaycan muğamlarının mahiyyəti, onun ifadə vasitələri, təsir qüvvəsi, ifa üsulu yeni bir pilləyə qalxdı. Sadıqcanın Azərbaycan musiqisi tarixində açdığı yeni səhifə, əslində bir məktəb idi. Bəzi yazılarda Sadıqcanın bəstəkar kimi də fəaliyyət göstərdiyindən danışılır. O, "Orta Segah" və "Bayatı-Şiraz" muğamlarına bir neçə rəng bəstələmişdi. 1897-ci ildə Şuşada dini "Şəbeh" üslubunda musiqili "Leyli və Məcnun" tamaşasının qoyulmasında yaxından iştirak edir. O, tamaşanın musiqi tərtibatını və musiqi təşkili edirdi. Bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov həmin tamaşa ilə əlaqədar yazırdı ki, məhz bu "şəbeh"lər sonralar Azərbaycan muğam operasının yaranmasında əhəmiyyətli rol oynadı.
Sadıqcan 1901-ci ildə Şuşada təşkil olunan Birinci Şərq konsertində iştirak edib, orada ilk dəfə tarda "Mahur" muğamını solo ifa etdi.
İrsi
Qarabağ münaqişəsi başlanmasından əvvəl, Şuşada Sadıqcanın evinin divarında Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən qoyulmuş xatirə lövhəsi var idi.Bakının Xətai rayonunda küçə onun adını daşıyır.İlyas Əfəndiyevin "Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı" povesti tarzənə həsr olunub. 1997-ci ildə tar üzrə Azərbaycan Respublika müsabiqələri onun adını daşıyıb.
2005-ci ildə rəssam Bayram Qasımxanlı Sadıqcanın portretini çəkib. 2006-cı ildə Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyində Sadıqcanın 160 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbir keçirilmişdir. 2007-ci ildə Azərbaycan Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxivlər İdarəsi kollektivinin təşəbbüsü ilə musiqişünas Firudin Şuşinskinin Sadıqcan haqqında topladığı materialların kitab nəşr olunub. 2008-ci ildə Bakının Beynəlxalq Muğam Mərkəzində Sadıqcanın 170 illik yubileyinə həsr olunmuş konsert keçirilmişdir.
Təltif və mükafatları
- 1880 —
![image]()
Şiri-Xurşid ordeni
İstinadlar
- Садых М. А. // Музыкальная энциклопедия / под ред. Ю. В. Келдыша. — М.: Советская энциклопедия, Советский композитор, 1978. — Т. 4.
- Huseynova, Aida. Music of Azerbaijan: From Mugham to Opera. Indiana University Press. 2016. səh. 30. (#accessdate_missing_url)
- Babayeva, Shafiga. "SING, TAR, SING!". www.visions.az. www.visions.az. 2018-02-08 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- "Tarı xanəndə kimi "oxutduran" sənətkar". medeniyyet.az. medeniyyet.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- Xəlilzadə, Flora. "Naleyi-ney, nəğmeyi-tar". medeniyyet.az. medeniyyet.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- Абасова Э. Узеир Гаджибеков: путь жизни и творчества. — Б.: Элм, 1985. — С. 64. — 197 с.
- Садых // Большой энциклопедический словарь. Музыка. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1998. — С. 480.
- Т. Садыгов. Бабам һаггында ешитдикләрим (азерб.) // Әдәбијјат вә инҹәсәнәт. — Б., 1984. — 27 aprel.
- Şuşinski F. Sadıqcan. — Б.: Azərnəşr, 2007. — 124 с.
- "Səhnə sənətimizdə Mirzə Muxtar izi". medeniyyet.az. medeniyyet.az. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- Чингиз Каджар. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Азербайджан. — Б., 1995. — С. 216-219.
- Sahib Paşazadə. Sadıqcan və Azərbaycan musiqi sənəti (азерб.) // Mövqe. — 2012. — Dekabr. — S. 61–63.
- Ф. Әбүлгасымов Азәрбајҹан тарынын атасы (азерб.) // Fəryad. — iyul 1998. — 5 iyul.
- "Xeyriyyəçi və ustad musiqiçi". medeniyyet.az. medeniyyet.az. 2017-12-07 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- "Məclislər yaraşığı, ustad sənətkar". medeniyyet.az. medeniyyet.az. 2017-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- Ф. Шушински. Бөјүк тарзән (азерб.) // Әдәбијјат вә инҹәсәнәт. — Б., 1961. — 9 dekabr.
- Ф. Шушински. Азәрбајҹан тарынын атасы (азерб.) // Әдәбијјат вә инҹәсәнәт. — Б., 1962. — 30 aprel.
- "Klassik sənət üzərində yetişən tarzən". www.anl.az. www.anl.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- Ф. Әбүлгасымов Мусиги сәнәтимизин инҹиси. (азерб.) // Һәгигәт. — Б., 1991. — 10 dekabr.
- Шушинский Ф. Народные певцы и музыканты Азербайджана. — М.: Советский композитор, 1979. — 200 с.
- Р. Гулијев. Тарымызын бөјүк ислаһатчысы (азерб.) // Әдәбијјат вә инҹәсәнәт. — Б., 1988. — 13 may.
- ""Euronews" kanalı Azərbaycanın musiqi ənənələri haqqında". medeniyyet.az. medeniyyet.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- "Azərbaycançılıq və Azərbaycan tarı". sesqazeti.az. sesqazeti.az. 2019-12-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- "Böyük tarzən Mirzə Sadıq Əsədoğlunun tar islahatları III". www.musigi-dunya.az. www.musigi-dunya.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- "Böyük tarzən Mirzə Sadıq Əsədoğlunun tar islahatları". www.musigi-dunya.az. www.musigi-dunya.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- В. А. Абдулкасумов. Тар и его роль в азербайджанской музыке // Институт искусствознания. — Ташкент, 1990. — С. 16.
- "Böyük tarzən Mirzə Sadıq Əsədoğlunun tar islahatları II". www.musigi-dunya.az. www.musigi-dunya.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- "Böyük tarzən Mirzə Sadıq Əsədoğlunun tar islahatları IV". www.musigi-dunya.az. www.musigi-dunya.az. 2020-11-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-19.
- "Muğamın yanğılı səsi Zabul Qasım". www.anl.az. www.anl.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- Əfrasiyab Bədəlbəyli. “İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti”. Bakı. 1969. səh. 447. (#accessdate_missing_url)
- "Продолжается ремонт дороги в Хатаинском районе Баку (ФОТО)". www.trend.az. www.trend.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2018.
- "Ədəbi-tarixi yaddaşın təntənəsi". medeniyyet.az. medeniyyet.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
- ""Ən böyük arzum "Koroğlu" uvertürasını Şuşada ifa etməkdir"". www.anl.az. www.anl.az. İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.[ölü keçid]
- Milli musiqi alətləri Azərbaycan təsviri sənətində. — Б.: Çaşıoğlu, 2006. — С. 82. — 84 с.
- Zəhra. "Azərbaycan tarının atası" yad edildi (азерб.) // 525-ci qəzet. — 2006. — 11 noyabr.
- "GÖRKƏMLİ TARZƏN SADIQCANIN 160 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNMUŞ TƏDBİR". azertag.az. azertag.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2018.
- "Firudin Şuşinskinin Sadıqcan haqqında tədqiqatları işıq üzü gördü". www.anl.az. www.anl.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2018.
- "Görkəmli tarzən Sadıqcanın 170 illik yubileyi qeyd ediləcək". azertag.az. azertag.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2018.
- "Azərbaycan tarının atası". www.anl.az. www.anl.az. 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2018.
Xarici keçidlər
- Muğam Ensiklopediyası:Mirzə Sadıq Əsəd oğlu, Sadıqcan
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mirze Esed oglu Sadiq ve ya Sadiqcan 1846 Susa 1902 Susa Azerbaycan musiqicisi tarzen bestekar ve Azerbaycan tarini tekmillesdiren senetkar Mirze SadiqUmumi melumatlarLeqebi SadiqcanDogum tarixi 1846Dogum yeri Susa Susa qezasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 1902 55 56 yasinda Vefat yeri Susa Susa qezasi Rusiya imperiyasiDefn yeri SusaVetendasligi Rusiya imperiyasiMilliyyeti AzerbaycanliMusiqici melumatlariFealiyyeti MusiqiciMusiqi aleti Tar kamancaElaqesi Qurban Pirimov Sirin Axundov Mesedi Cemil EmirovTehsili Susa Humanitar KolleciMukafatlari Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sadiqcan Azerbaycanin taninmis tarzenlerinden biri sayilir Sadiqcan tari tekmillesdirerek bu aletde virtuoz oyunlarin imkanlarini genislendirdi O tara cingene ve kok simleri elave edib simlerin sayini 5 den 11 e catdirib O hemcinin tarin perde tutma sistemini tamamile deyisdirib onlarin sayini 28 den 22 ye endirdi Sadiqcan Azerbaycan mugamina ehemiyyetli yenilikler teqdim ederek Segah ve Mirze Huseyn Segahi ni tekmillesdirdi ve Mahur mugamini yaxsilasdirdi Azerbaycan mugaminda Mahur Hindi Orta Mahur Zabul Segah Xaric Segah Mirze Huseyn Segahi Yetim Segah Coban Bayati yaranmasi Sadiqcanin yaradiciligi ve Azerbaycan tari ile baglidir 1890 ci illerde Sadiqcanin rehberliyi altinda Susada ansambl yarandi Ansamblin terkibinde o dovrun taninmis mugennileri ve musiqicileri daxil idi Tarzenin taninmis sagirdlerinden Qurban Pirimov Mesedi Cemil Emirov Mesedi Zeynal Haqverdiyev Sirin Axundov Hemid Malibeyli ve digerlerini qeyd etmek olar HeyatiUsaqligi ve erken illeri Susanin Merdinli mehellesinde Mirze Sadiqin evi Sadiq Mirze Esed oglu 1846 ci ilde Susa seherinde anadan olub Aileleri maddi cehetden o qeder de imkanli olmayib atasi gozetci isleyib Musiqicinin doguldugu ev bir mertebeli idi ve iki otaqdan ibaret idi Daha sonra Mirze Sadiq sohret qazanarken Susanin en yaxsi kucelerinden birinde uc mertebeli bir ev tikdi ve ozu de bir nece gun tikinti isinde istirak etdi Susa kimi bir muhitde boyuyen Sadigin hele usaq yaslarindan incesenete musiqiye sonsuz hevesi olub Atasi oglundaki gozel sesi duyaraq onu Xarrat Qulunun mektebine apardi Susanin bu meshur xanendesi yeniyetmenin sesini yoxlayaraq melahetli avazindan xosu gelib ve mektebine qebul etdi Sadiqdan basqa bu mektebin mezunlari Susanin en meshur mugam ifacilari idi Haci Husu Cabbar Qaryagdioglu Bulbulcan Mesedi Isi ve Kececi oglu Mehemmed Bu mekteb Sadiqin musiqici kimi formalasmasina boyuk tesir gostermisdir Xalq mahnilarini ozunemexsus sekilde oxuyan Sadigin 18 yasinda sesi qefleten batir Amma musiqiye senete bagliligi onu ruhdan salmir O bir muddet tutek ney sonra da kamanca calir Bu aletleri gozel dinlendirse de ozunu ancaq tarda tapir Mugenni Bulbulun yazdigina gore Mirze Sadigin tar muellimi XIX esrde yasamis meshur tarzen Mirze Muxtar Memmedov olmusdur Iri elleri uzun ve guclu barmaqlari olan Sadiq qisa muddet erzinde istedad ve qabiliyyetinin sayesinde bu senetin sirlerine yiyelenerek hetta muelliminden da yaxsi tar cala bilirdi Ustadi Mirze Muxtar sagirdinin bu istedadina sevinerek qibte ile deyermis Kas menim var dovletim Sadigin onun barmaqlari ise menim olaydi Mirze Muxtarin ansamblinda Sadiq kamanca ifacisi idi Lakin bir gun Mirze Muxtar xestelendi onu tarda evezleyen Sadiqcan bu aletde oyunda oz qabiliyyetlerini numayis etdire bildi Ugurdan ilhamlanan Sadiqcan ozunu tara hesr etdi ve her defe tarda bacariqlarini tekmillesdirirdi Uguru 1886 ci il dekabrin 29 da Tiflisde Mirze Feteli Axundovun Hekimi Nebatat Musyo Jordan ve dervis Mesteli Sah tamasasinin afisasi XIX esrin evvellerinde Susa medeniyyet merkezlerinden biri idi Seherde Qafqazdan gelen sairler dramaturqlar meshur musiqiciler ve ressamlar istirak edirdiler teatr numayisleri ve musiqi gorusleri kecirilirdi Sadiqcanin tarzen kimi taninmasinda Susada kecirilen musiqi meclisleri boyuk rol oynamisdir Mir Mohsun Nevvabin Meclisi feramusan ve Xursidbanu Natevan teskil etdiyi meclislerde mugenniler ve musiqiciler oz senetlerini numayis etdirir musiqi nezeriyye problemleri ile elaqedar muzakireler aparilir sairlerin eserleri seslenir ve musabiqeler teskil olunurdu Sadiq meclislerde istirak etdiyinden onun adi qonsu olkelerde taninirdi Sadiqcanin gozel calgisi haqqinda esiden samaxili Mahmud aga onu Sirvana devet etdi Bir muddet Samaxi meclislerinde meharetli ifasi ile ozune coxlu perestiskar qazanan Sadiqcanin paxilligini cekenler de olur Tebieten xeyirxah ve necib olan Sadiqcan hecvlere dozmeyerek Qarabaga qayitdi Mahmud aga Sadiqcanin getmesinden cox kederlendi Bu sebebden de Sirvanda boyuk nufuza hormete sahib olan Seyid Ezim Sirvaniden xahis edib ki Sadiqcani geri qaytarmaqda ona komek etsin Seyid Ezim mektub yazsa da ismaris gonderse de Sadiqcan geri qayitmadi Hetta Mahmud aga tarzeni qonaq da cagirsa da Sadiqcan sozunden donmedi O zaman Xursidbanu Natevan da Sadiqcanin xetrini hedden artiq isteyirdi Demek olar ki Sadiqcan Xan qizinin meclislerinin yarasigi idi Meclisi uns de Sadiqsiz kecinmezdi Deyilenlere gore Sadigin ustunde Mahmud aga ile Natevan arasinda uzun iller yazisma olub Mahmud aga Sadiqcani oz yanina cagirirdi Xan qizi da tarzeni oz meclislerinden getmeye icaze vermirdi Is o yere catmisdi ki Seyid Ezim Sirvani Sadiqcanin arxasinca Susaya uz tutdu Sirvani Sadiqcanin istirak etdiyi toy meclislerinin el senliklerinin sahidi olur Ilhama gelen Seyid Ezim Sirvani Susa haqqinda bele bir beyt de soyleyir Sehri Qarabaga Sise qoymuslar ad Bu seher perilerden olubdur abad Texsiri peri Sisede qalmaq xosdur Amma bu perilerin elinden feryad Seyid Ezim Sirvani Sadiqcan senliklerde ve musiqi meclislerinde istirak etmekden basqa Susa ve Tiflisde tamasalarin fasileleri zamani konsert verirdi 1886 ci il dekabrin 29 da Tiflisdeki Artsruni teatrinin binasinda Mirze Feteli Axundovun Hekimi Nebatat Musyo Jordan ve dervis Mesteli Sah tamasasi sehneye qoyuldu Tamasanin fasilesinde Mirze Sadiq ve meshur mugam ifacisi Mirzali ifa edirdi Tiflisde nesr olunan Qafqaz reyleri qezeti Teatr ve musiqi rubrikasinda Sadiqcan haqqinda yazirdi Komediya sehnede sonuk kecdi Tamasani maraqli eden esasen sazendeler idi Tarda butun Zaqafqaziyada birinci tarzen sayilan meshur Sadiq calirdi Onun calgisi aydin senetkarliq cehetce deqiq guclu ve melahetli idi Yaxsi olardi ki bizim bestekarlar Sadigin Tiflise gelmeyinden istifade edib ondan Serq havalarini oyreneler Bu ise onlara yeni eserler yazmaqdan otru yaxsi material ola biler Sadiqcan hem kamancada hem de tarda o dovrun meshur xanendelerini musayiet ederdi Artiq onun soragi Qarabagdan kenara cixmisdi Cenubi Qafqazda Serq dunyasinda Sadiqcani yaxsi taniyirdilar Onu tez tez oz meclislerine toylarina xeyir islerine devet ederdiler Sadiqcanin adi Cabbar Qaryagdioglu kimi xanende ile yanasi cekilirdi 1872 ci ilin martinda Novruz bayrami munasibetile onu Iranin Rusiyadaki sefiri Sankt Peterburqa devet etmisdi haradaki o meshur xanende Settarla cixis edirdi Xalq ressami Letif Kerimovun Musiqi lugetinin izahi adli eserinden melum olur ki XVIII esrden etibaren Yaxin Serq olkelerinde o cumleden Azerbaycanda xalq terefinden yuksek derece sevilen ve qiymetlendirilen xanende ve sazendelere can kimi yuksek ad ve yaxud texellus verilerdi Bele bir ezizleme Mirze Sadiqdan basqa bir meshur mugenniye muyesser olmusdur Bu da meshur xanende Ebdulbagi Zulalov Bulbulcan idi Siri Xursid ordeni Evvelce Sadiqcan Haci Husu ve ile birlikde mugam ucluyunu yaratdi O daha sonra Susa xanendesi Mesedi Isinin ucluyune kecdi XIX esrin 90 ci illerinde Mesedi Isi tarzen Sadiqcan ile birlikde Orta Asiyada Asqabad Semerqend Daskend ve diger seherlerde olur xalq senliklerinde yaxindan istirak edirdi 1880 ci ilde Tebrizde Nasireddin sah Qacarin oglunun toy merasimine devet alan Mirze Sadiq xanende Haci Husu ile birlikde ele gozel meclis apariblar ki Haci Husu en yaxsi xanende Sadiqcan ise en gozel tarzen sayilaraq Nesreddin sah terefinden Siri Xursid ordeni ile mukafatlandirildi Bestekar Agalar bey Eliverdibeyov qeleme aldigi Xatirelerim adli eserinde yazib ki Tebrizde Nesreddin sahin meclisinde meshur bir tarzen Sadigi yarisa cagiranda Sadiq tarin butun perdelerini kesdi Bunu goren tarzen yarisdan imtina ederek Sadigin barmaqlarindan opdu Sadiqcanin ansambli 1878 ci ilde Tiflisde Sadiqcanin ansambli Soldan saga Kamanca ifacisi Ata Bagdaguloglu Sadiqcan Bulbulcan nagaraci Huseynbala Vaso Kikialisvili XIX esrin 90 ci illerinde Susada Sadiqcanin rehberliyi altinda o dovrun taninmis mugennileri ve musiqicilerinden ibaret olunan ansambl yaradilmisdir Ansamblin terkibine Haci Husu Mesedi Isi Cabbar Qaryagdioglu Deli Ismayil Xanliq Sukur Bulbulcan Kececioglu Mehemmed Mesedi Zeynal Haqverdiyev ve digerleri daxil idi Ansamblda Azerbaycan gurcu ermeni hem de gobek reqslerini ifa eden iki qiz da var idi Istirakcilar arasinda mutrub rolunu Mirze Ismayil oynayirdi Onun roluna lazim olmasina baxymayaraq Mirze Ismayilin hem de gozel sesi var idi Ansamblda azerbaycanlilardan basqa gurcu ermeni ve lezgilerde var idi Ansamblin konsertleri Susa Baki Gence Asqabad Tehran Istanbul Derbend Vladiqafqazin konsert zallarinda Xursidbanu Natevan Mahmud aga Mesedi Melik bey Mansurovun musiqi yigincaqlarinda Tiflisin Mucdehid ve Irevanin Xurra baglarinda kecirilirdi Sadiqcan hem de pedaqoq kimi taninirdi Tarzenin taninmis sagirdlerinden Qurban Pirimov Mesedi Cemil Emirov Mesedi Zeynal Haqverdiyev Sirin Axundov Hemid Malibeyli ve digerlerini qeyd etmek olar Sadiqcan 1902 ci ilde Susada 56 yasinda vefat etmisdir Ifaciliq usulu1875 ci ilde Sadiqcan Azerbaycan tari ile Sadiqcan oz dovrunde Qafqazin birinci tarzeni kimi taninirdi Azerbaycanin emekdar artisti Sahib Pasazadenin fikrince onun texnika fealiyyetinin imkanlari butun serhedleri asirdi Genc yasdan Sadiqcanin boyuk ezmle ifa usullarini oyrenirdi Besteker Efrasiyab Bedelbeyliye gore o bezen sag elini mizrab olmadan istifade etmeden sol elin barmaqlari ile ferqli seslere yaradir simlere xususi bir sekilde vuraraq ve ya basaraq muxtelif seslerin uzanmasi ucun perdeleri cekirdi hansi ki xatirladirdi Mirze Sadiq sol elindeki barmaq uclarini berklesdirmek ucun oz hazirladigi mayesi ile onlari yaglayib samdan kecirirdi Melumdur ki mizrabin istifadesi vaxt kecdikce ele zerer verir Bunun qarsisini almaq ucun Sadiqcan onlari xususi bir madde ile orturdu Musiqi tedqiqatcisi Ebdulhemid Babayev yazirdi Men ilk defe Sadiqcani 1897 ci ilde Bakida Iceriseherde Huseynbey Agayevin toyunda gordum Cemi Qafqazda bele gozel tar calan olmayib Sadigin cox gozel camali var idi Ucaboy enlikurek ve cusseli idi O meclise cox edeb ve erkanla girerdi Camaat ona sonsuz hormet beslerdi Onun elinde o qeder quvve var idi ki tari cox zaman mizrabsiz calardi Mesedi Meliyin oglu tarzen Behram Mansurovun atasi olan Mesedi Suleyman bey Mansurov ilk defe Sadiqcani Tiflisde gormusdu ve onu xatirlayarken qeyd edirdi ki onun tarla mohtesem ifasi insanlar uzerinde bir nov anlasilmaz guce malik idi O mizrab olmadan virtouz kimi tari cenesine qaldirib ve calirdi bezen ise tari boynuna eyib calirdi O hem de bezen asiqlar kimi tari basinin uzerinde qaldirirdi Sahidlerinin sozlerine gore Sadiqcan tarla qaratoyuqa bir nece kicik tesnif ve mahnilari oyrede bilmisdi Bu barede Qurban Pirimov yazirdi Bir gun Sadiq menden xahis etdi ki onun ucun Gulablidan bir bulbul getirim Men de bir seyda bulbul bir de qaratoyuq apardim Bir gun gelib gordum ki o qaratoyugun qabagina bir guzgu qoyub Ozu ise kenarda durub tar calir Indiki kimi yadimdadir O qaratoyuqlarin colde oxumalarina benzeyen bir tesnif calirdi Guzgude oz sekline tamasa eden qaratoyuq birden basladi oxumaga Men teeccubden yerimde quruyub qaldim Sadiq bele senetkar idi O gorunmemis bir mocuze idi Azerbaycan tarinin yaradilmasiFransanin seher Incesenet ve Tarix Muzeyinde Azerbaycan incesenet ve senetkarligina hesr olunmus sergisinde Azerbaycan tari XIX esrin ikinci yarisinda bes simli tarin ifa imkanlari suretle inkisaf eden Azerbaycan mugam senetinin teleblerini artiq yerine yetire bilmirdi ve aletin boyuk deyisikliklere ehtiyaci var idi Sadiqcan ilk olaraq tarin ifasinda ve qurulusunda bir sira ehemiyyetli deyisiklikler etdi Azerbaycan musiqi tarixinin tedqiqatcisi Firudin Susinski yazirdi ki Sadiqcan novator tarzen idi Yeni o tarin tekmillesdirilmesi uzerinde isleyerek qurulusunu deyismisdir Tarin qolunda olan bir cox artiq perdeleri atib 17 perde saxlamis sesini guclendirmek ucun birinci qosa ag simin ve qosa sari simin heresinden bir oktava yuxari zil seslenen iki cut cinkene simi elave etmisdir Tarin rezonansini artirmaq hem de lazim geldikde seslendirmek ucun sari simden bir oktava asagi yeni bem seslenen bir qalin sari bos sim de artirdi Bundan elave tarin qolunun yuxarisinda yeni kelleye yaxin yerde elave perde baglamaqla lal barmaq uslubunu da icad etdi Bestekar Fikret Emirov da Sadiqcani novator sayirdi Susinskinin yazdigina gore Sadiqcana qeder tari adet uzre diz ustunde qoyub eyilerek calardilar Sadiqcan bu besit qaydani siradan cixardaraq hemin aletin tarixinde ilk defe onu sine uzerinde calmaga basladi Sadiqcana qeder tarin bes simi var idi O tara alti sim de elave ederek 11 e catdirdi Onun yaratdigi yeni tar daha gozel daha mukemmel hesab olunurdu Sadiqcanin yeni rekonstruksiya etdiyi tarindan sonra ise solo instrumental ifaciliq daha cox muveffeqiyyet qazanir Bu haqda Efrasiyab Bedelbeyli yazir O dovrununen gorkemli xanendesi olan Haci Husu ile birlikde butun bu yerlere devet olunmus ve xususile Tebrizde onlarin serefine cagrilmis ziyafetde ozunun yeni rekonstruksiya etdiyi tarinda solo caldiqda surekli alqislarla qarsilanmisdir Tarzen Ramiz Quliyev qeyd edirdi ki Sadiqcana kimi tar curbecur simlerden ibaret olub Sadiqcan ise onu tekmillesdirib Tarin govdesi Dovri elyazmalarda qeyd olunur ki Sadiqcan tarin govdesini canaqlarini yeni formada hazirlamaqla elaqedar evveller cep sekilli yonulmus uzleri kicik urek sekli formali canaqlari nisbeten derin qazimaqla onun cekisini azaltmisdir Hemcinin uzlerinin diametri xeyli genislendirilmis ve o oval seklini almisdir Bu kimi deyisiklik tarda iki keyfiyyeti uze cixarmisdir Birincisi yeni tarin fiziki akustik seslenmesi guclenmisdir Ikincisi odur ki evveller boyuk canagin bas terefinin maili olmasi 100 mm imkan vermirdi ki tar sinede calinsin yeni tarda ise bu maillik aradan qaldirilmis ve o sinede calmaga uygunlasdirilmisdir Neticede tar ifaciliq texnikasinin imkanlari genislendirilmisdir Tarin simleri Sadiqcan islahatdan bir qeder sonra tarin simlerindede deyisiklik etmisdir Bele ki onun sayini 18 e qeder artirmisdir O tarda simlerin sayini artirmasi ile elaqedar tarin qolunun canaga birlesdiyi hissede de deyisiklik edir Evveller tarin qolu canaga birbasa birlesdirilirdi yaxud da qol canaga demir vintlerle baglanirdi Bu halda yeni tarda simlerin sayindan asili olaraq qol ile govde arasinda gerginlik yaranirdi ki buna Azerbaycan musiqicileri cengel deyirler Sadiqcan ise tarin simlerinin artirilmasinda qol ile canaq arasinda yaranacaq gerginliyi tezyiqi tarazlasdirmaq meqsedi ile tarin canaginin ozunden cixan qisa qol cixintisini tarin qoluna geydirir onu birlesdirir Bununla yanasi o canaqlarin icerisinde kicik canaqdan cixan cixinti istiqametinde kicik canaqla boyuk canaq arasinda dayaq meqsedini guden bir agac elave etmisdir Mehz dayaq vezifesini goren bu agac tardaki gerilme gerginliyini azaldir Sadiqcan tarin qolunda yaradilan deyisiklik ve canagin icerisindeki dayaq meqsedli agac tarda xun deyilen ehtizaz vibrasiya effektini yaratdi Mirze Sadiga qeder Serq xalqlarinin musiqi aletlerinde bu keyfiyyet olmamisdir Mirze Sadigin tardaki bu deyisikliyi Serq aleminde yenilik idi Sadiqcan ilk evveller tarin simlerinin sayini 18 e qeder artirmisdir Bu melumat Efrasiyab Bedelbeylinin Musiqi lugeti kitabinda Azerbaycan tarzeni ve musiqi xadimi Mesedi Cemil Emirovun 1909 1910 cu illerde Turkiyeye seferi zamani yerli musiqisunas Rauf Yektabeyin onun haqqinda derc etdirdiyi yazisina esasen verilmisdir Rauf Yektabey Mesedi Cemil Emirovdan aldigi melumata esasen Qafqaziyada musiqi meqalesinde bele yazir Eli Sirazinin Irandan getirdiyi tarin yalniz bes teli var iken Sadiq on sekkiz telli bir tar icad ederek heyatinda hep onunla terennumaz olmus meheza simdiki tarlarda ki Cemil Emirov beyin elinde tutdugu tar bu cinsdendir yalniz on uc tel movcuddur Kamanca ustasi ise yazirdi Sadiq 8 sim elave edib O re ve sol sesini seslendirdi ve bunlari cingene adlandirdilar Sadiqcanin tarda artiqdigi yeni simler zeng ve kok simler alikvot simler olmusdur Alikvot simler ag I ve sari II simlerin koklerine muvafiq unison halda bir oktava yuxari ve ya bir oktava asagi koklenirler Meselen inC kokune gore ton sim IV boyuk oktavanin sol zeng simlerden cingiltili seslenme xasiyyetine malik olduguna gore bu simleri bezen de cingene simler kimi de qeyd edirler V qrup sari simin kokune ugyun bir oktava yuxari yeni birinci oktavanin sol VI qrup ag simin kokune uygun bir oktava yuxari yeni ikinci oktavanin do sesine koklenirler Tar perdeleri duzumu Sadiqcana qeder istifade olunan bes simli tarin perdeleri say hesabi ile oktava hecmine gore yaxin ve Orta Serq xalqlarinin musiqisine mexsus olan 17 pilleli ses duzumu baximindan bir tonun uc yere bolunmesi prinsipi esasinda qurulurdu Sadiqcanin yeni novlu tarinda ise perdelerin sayi her sim boyunca bir oktava hecmi dixilinde klassik 17 pilleli ses duzumu sistemine sayca uygun gelirdi Her bir tonun bolunme sayi baximindan o hem 17 pilleli ereb fars musiqi sisteminden hem de oz selefi besimli tarin perdeler duzumunden xeyli ferqlenir Azerbaycan musiqisine tohfesiSadiqcanin Beynelxalq Mugam Merkezinde bustu Yeni tarda Sadiqcanin rekonstruksiya etdiyi tarinda ise artirilmis simlerin vasitesile mugam seneti daha da rovneqlenmis harmonik hemahenglik nizamlandirilmis tarin seslenme obertonlari zenginlesdirilmisdir Belelikle Sadiqcan tarin simlerinin sayini artirmasi ile tarin solo aleti kimi genis istifade edilmesini xususile mugamin solo instrumental imkanini elde etmisdir Tarin solo ifaciliq sahesinde inkisafi mugam ifasina oxuma senetine de boyuk tesir gostermisdir Bele ki bununla elaqedar olaraq mugam oxuma texnikasi inkisaf etmis tarin texniki imkanlarina uygun olaraq o da seggiyyevi sevicceyi ifa enenelerini yaratmisdir Sadiqcan bir nece mugamin yaradicisi kimi de taninir Azerbaycan mugaminda Mahur Hindi Orta Mahur Zabul Segah Xaric Segah Mirze Huseyn Segahi Yetim Segah Coban Bayati yaranmasi Sadiqcanin yaradiciligi ve Azerbaycan tari ile baglidir Azerbaycan bestekari Efrasiyab Bedelbeyli yazirdi Eger nezere alsaq ki mugamlarin ifasinda tar calgi aletleri icerisinde esasdir onda Mirze Sadigin tarinin son neticede Azerbaycan musiqi senetinin inkisafinda donus yaratdigini inamla demek olar Mirze Sadiqdan baslayaraq Azerbaycan mugamlarinin mahiyyeti onlarin ifade vasiteleri tesir gucu ve ifa usullari yeni bir merheleye qalxmisdir Mirze Sadiq Azerbaycan musiqi tarixinde yeni bir sehife acmisdir Tari ile Azerbaycan mugamlarini mexsusi sekilde ifa eden tarzen Segah mugamini inkisaf etdirerek tarin qoluna Zabul Mirze Huseyn segahi na ise Muxalif perdesini elave etmisdir Sadiqcandan baslayaraq Azerbaycan mugamlari mahiyyeti onun ifade vasitesi tesir quvvesi mugamati ifa etmek uslubu yeni bir merheleye yukselmisdir Sadiqcandan evvel mugaminin bir destgahi movcud idi Sadiqcan Mahur a Mahur Hindi ve Orta Mahur destgahlarini elave etdi Xanende Cabbar Qaryagdioglunun xatirelerinden XIX esrin ikinci yarisinda Mahur Hindi taninmis Azerbaycan tarzeni Sadiqcan terefinden asagi sesle ifa eden mugenniler ucun yaradilmisdir Azerbaycan mugamlarina bir sira yenilikler getiren Sadiqcan Segah mugamini inkisaf etdirerek ona Zabul perdesini Mirze Huseyn segahina ise Muxalifi elave etmis Mahur u daha da tekmillesdirmisdir Sadiqcanin bu ixtirasindan sonra ister bem isterse de yuksek ses diapazonuna malik xanendelere Zabul u oxumaq daha elverisli idi Cunki Segah mugamini tamam destgah yeni Mayei zabul Manendi Muxalif Orta Segah Mexluq Sikesteyi fars Muberrige Erag Yedi hasar nehayet Asiqi gus sobesinden sonra tekrar Zabul a qayitmaq oxumaq ucun Zabul segah oz hecmi etibari ile xanendeye daha gozel serait yaradir Mehz Sadiqcandan baslayaraq Azerbaycan mugamlarinin mahiyyeti onun ifade vasiteleri tesir quvvesi ifa usulu yeni bir pilleye qalxdi Sadiqcanin Azerbaycan musiqisi tarixinde acdigi yeni sehife eslinde bir mekteb idi Bezi yazilarda Sadiqcanin bestekar kimi de fealiyyet gosterdiyinden danisilir O Orta Segah ve Bayati Siraz mugamlarina bir nece reng bestelemisdi 1897 ci ilde Susada dini Sebeh uslubunda musiqili Leyli ve Mecnun tamasasinin qoyulmasinda yaxindan istirak edir O tamasanin musiqi tertibatini ve musiqi teskili edirdi Bestekar Uzeyir Hacibeyov hemin tamasa ile elaqedar yazirdi ki mehz bu sebeh ler sonralar Azerbaycan mugam operasinin yaranmasinda ehemiyyetli rol oynadi Sadiqcan 1901 ci ilde Susada teskil olunan Birinci Serq konsertinde istirak edib orada ilk defe tarda Mahur mugamini solo ifa etdi IrsiQarabag munaqisesi baslanmasindan evvel Susada Sadiqcanin evinin divarinda Azerbaycan SSR Medeniyyet Nazirliyi terefinden qoyulmus xatire lovhesi var idi Bakinin Xetai rayonunda kuce onun adini dasiyir Ilyas Efendiyevin Xan qizi Gulsenuberle tarzen Sadiqcanin nagili povesti tarzene hesr olunub 1997 ci ilde tar uzre Azerbaycan Respublika musabiqeleri onun adini dasiyib 2005 ci ilde ressam Bayram Qasimxanli Sadiqcanin portretini cekib 2006 ci ilde Azerbaycan Musiqi Medeniyyeti Dovlet Muzeyinde Sadiqcanin 160 illik yubileyine hesr olunmus tedbir kecirilmisdir 2007 ci ilde Azerbaycan Nazirler Kabineti yaninda Bas Arxivler Idaresi kollektivinin tesebbusu ile musiqisunas Firudin Susinskinin Sadiqcan haqqinda topladigi materiallarin kitab nesr olunub 2008 ci ilde Bakinin Beynelxalq Mugam Merkezinde Sadiqcanin 170 illik yubileyine hesr olunmus konsert kecirilmisdir Teltif ve mukafatlari1880 Siri Xursid ordeniIstinadlarSadyh M A Muzykalnaya enciklopediya pod red Yu V Keldysha M Sovetskaya enciklopediya Sovetskij kompozitor 1978 T 4 Huseynova Aida Music of Azerbaijan From Mugham to Opera Indiana University Press 2016 seh 30 accessdate missing url Babayeva Shafiga SING TAR SING www visions az www visions az 2018 02 08 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Tari xanende kimi oxutduran senetkar medeniyyet az medeniyyet az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Xelilzade Flora Naleyi ney negmeyi tar medeniyyet az medeniyyet az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Abasova E Uzeir Gadzhibekov put zhizni i tvorchestva B Elm 1985 S 64 197 s Sadyh Bolshoj enciklopedicheskij slovar Muzyka M Bolshaya Rossijskaya Enciklopediya 1998 S 480 T Sadygov Babam һaggynda eshitdiklәrim azerb Әdәbiјјat vә inҹәsәnәt B 1984 27 aprel Susinski F Sadiqcan B Azernesr 2007 124 s Sehne senetimizde Mirze Muxtar izi medeniyyet az medeniyyet az Istifade tarixi 19 iyun 2018 Chingiz Kadzhar Vydayushiesya syny drevnego i srednevekovogo Azerbajdzhana Azerbajdzhan B 1995 S 216 219 Sahib Pasazade Sadiqcan ve Azerbaycan musiqi seneti azerb Movqe 2012 Dekabr S 61 63 F Әbүlgasymov Azәrbaјҹan tarynyn atasy azerb Feryad iyul 1998 5 iyul Xeyriyyeci ve ustad musiqici medeniyyet az medeniyyet az 2017 12 07 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Meclisler yarasigi ustad senetkar medeniyyet az medeniyyet az 2017 09 25 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 F Shushinski Boјүk tarzәn azerb Әdәbiјјat vә inҹәsәnәt B 1961 9 dekabr F Shushinski Azәrbaјҹan tarynyn atasy azerb Әdәbiјјat vә inҹәsәnәt B 1962 30 aprel Klassik senet uzerinde yetisen tarzen www anl az www anl az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 F Әbүlgasymov Musigi sәnәtimizin inҹisi azerb Һәgigәt B 1991 10 dekabr Shushinskij F Narodnye pevcy i muzykanty Azerbajdzhana M Sovetskij kompozitor 1979 200 s R Guliјev Tarymyzyn boјүk islaһatchysy azerb Әdәbiјјat vә inҹәsәnәt B 1988 13 may Euronews kanali Azerbaycanin musiqi eneneleri haqqinda medeniyyet az medeniyyet az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Azerbaycanciliq ve Azerbaycan tari sesqazeti az sesqazeti az 2019 12 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Boyuk tarzen Mirze Sadiq Esedoglunun tar islahatlari III www musigi dunya az www musigi dunya az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Boyuk tarzen Mirze Sadiq Esedoglunun tar islahatlari www musigi dunya az www musigi dunya az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 V A Abdulkasumov Tar i ego rol v azerbajdzhanskoj muzyke Institut iskusstvoznaniya Tashkent 1990 S 16 Boyuk tarzen Mirze Sadiq Esedoglunun tar islahatlari II www musigi dunya az www musigi dunya az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Boyuk tarzen Mirze Sadiq Esedoglunun tar islahatlari IV www musigi dunya az www musigi dunya az 2020 11 14 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 19 Mugamin yangili sesi Zabul Qasim www anl az www anl az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Efrasiyab Bedelbeyli Izahli monoqrafik musiqi lugeti Baki 1969 seh 447 accessdate missing url Prodolzhaetsya remont dorogi v Hatainskom rajone Baku FOTO www trend az www trend az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2018 Edebi tarixi yaddasin tentenesi medeniyyet az medeniyyet az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 En boyuk arzum Koroglu uverturasini Susada ifa etmekdir www anl az www anl az Istifade tarixi 19 iyun 2018 olu kecid Milli musiqi aletleri Azerbaycan tesviri senetinde B Casioglu 2006 S 82 84 s Zehra Azerbaycan tarinin atasi yad edildi azerb 525 ci qezet 2006 11 noyabr GORKEMLI TARZEN SADIQCANIN 160 ILLIYINE HESR OLUNMUS TEDBIR azertag az azertag az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2018 Firudin Susinskinin Sadiqcan haqqinda tedqiqatlari isiq uzu gordu www anl az www anl az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2018 Gorkemli tarzen Sadiqcanin 170 illik yubileyi qeyd edilecek azertag az azertag az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2018 Azerbaycan tarinin atasi www anl az www anl az 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2018 Xarici kecidlerVikianbarda elaqeli media fayllar Mugam Ensiklopediyasi Mirze Sadiq Esed oglu Sadiqcan