Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti — Azərbaycanda geniş istifadə edilən simli musiqi musiqi aləti.
| Azərbaycan musiqisi | |
|---|---|
 | |
| Ümumi mövzular | |
| Janrlar | |
| Xüsusi formalar | |
| Milli musiqi | |
| Alt janrlar |
|
| Media və təqdim etmə | |
| Musiqi festivalları | |
| Musiqi mediası | Mədəniyyət TV |
| Millətçilik və vətənpərvərlik mövzusunda mahnılar | |
| Milli himn | Azərbaycan himni |
Tar sözünün mənası
Bəzi dilçilər "tar" sözünün farskökənli olduğunu yazır. Ancaq sözün hər hansı dildə mövcudluğu hələ onun həmin dildə doğma olduğuna dəlalət eləmir. Hind-avropa dillərinin heçbirində "tar" kökünün məntiqli etimoloji və fonetik açıqlaması yoxdur. Altaist Sergey Starostin öz "Babil qülləsi" adlı etimoloji toplusunda "taram-/tera-" kökünün (saç, tel, sim) yalnız türk və altay dillərində mövcud olduğunu göstərib, belə ki: qırğız, qazax, noğay, başqırd, qaraqalpaq dillərində "taramış" biçimində; özbək, uyğur, şor, oyrat dillərində isə "taram" kimi. "Tar" və "taram" sözləri "daramaq" (1. saç daramaq, 2. dağıtmaq) feilindən törəyib , necə ki "saç" sözü "saçmaq"dan (ətrafa yayılmaq, dağılmaq) əmələ gəlib . Azərbaycan türkcəsində "tarım" sözü (bərk dartılıb çəkilmiş) indi də var. Mənasından belə bir sonuc çıxarmaq olar ki, "tar" sözü "daramaq" deyil, "dartmaq" feilinin törəməsidir. Tarixən simli alətlərin telləri müəyyən üsullarla dartılmış heyvan bağırsaqlarından hazırlanmışdır . "Dütar" sözü farsca "ikitelli", "setar" — "üçtelli", "çahartar" — "dördtelli", "pənctar" — "beştelli", "şeştar" — "altıtelli" deməkdir. "Setar / sitara" sözü yunan dili vasitəsiylə ("kithara", "kifara" biçimində) Avropa dillərinə "gitara" kimi gəlib çatmışdır.
Tarixi
Miladdan 2000 il öncə misirlilərin "Nabla" adlı musiqi aləti tarın ibtidai biçimidir. Misirlilərin nablası ilk dəfə Carco şəhərinin Fərab adlı bir kəndində X əsrdə Türkistan türklərindən Tərxanın oğlu Məhəmməd Əbunəsr Fərabi tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Altıncı simi tara güneyazərbaycanlı Dərviş Xan əlavə etmişdir . Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" əsərində şair tarı belə təsvir edir: Müğənni, tək bircə gecə də çal tar, Məni bu dar yolda əzabdan qurtar! Bəlkə, genişlənsin, açılsın yolum, Köçüm, bu daşlıqdan asudə olum… Orta əsr rəsm əsərlərində də tarın təsvirinə rast gəlmək olur. 1816-cı ildə Əbu Qasım Təbrizinin yağlı boya ilə çəkdiyi "Tarçalan qız" əsəri bu baxımdan maraqlıdır. Dütar, setar, çahartar, pənctar və şeştar kimi simli musiqi alətləri tarın müxtəlif növləri hesab edilir. Əbdülqadir Marağai "Məqasid əl-əlhan" əsərində şeştar (6 simli) barədə məlumat vermişdir. XIX əsrin II yarısında Azərbaycanlı tarzən Mirzə Sadıq (Sadıqcan) tərəfindən tarın quruluş və formasında dəyişikliklər edilmişdir. O, tarın tutma qaydasında da dəyişikliklər edərək tarı diz üstündən sinəyə qaldırmışdır. Məhz onun təkmilləşdirdiyi Azərbaycan tarı Qafqazda və Orta Asiyada geniş yayılmışdır.
Quruluş və forması
Quruluş və forma etibarilə başqa musiqi alətlərindən fərqli olan tar, əsasən, üç hissədən — çanaq, qol və kəllədən ibarətdir. Tarın çanaq hissəsi tutdan, qol və kəllə hissələri isə qoz ağacından hazırlanır. Onun uzunluğu 850 mm, çanağının hündürlüyü 16 mm, eni 185 mm-dir. Qoluna 22 pərdə bağlanır. Çanagının üzərinə mal ürəyinin pərdəsi çəkilir. Müxtəlif diametrli 11 metal simi vardır. Sümük ya ebonitdən hazırlanmış kiçik mizrabla dilləndirilir.
Simlər üç qrupa bölünür:
Ağ, sarı və kök simlər (hər biri bir olur). Kök sim (tək qalın sim yalnız muğamla ifa olunur). Zəng simlər (cingənə; iki cüt olur). Tar sinədə üfüqi tutulur, sağ əlin biləyi ilə çanaq hissəsi döşə sıxılır, simlər baş və şəhadət barmaqlarının arasında tutulmuş mizrab vasitəsilə ehtizaza gətirilir. Tarın qolu sol əlin baş və şəhadət barmaqları arasında sıxılır, sağ əlin ehtizaza gətirdiyi simlər sol əlin şəhadət, orta və adsız barmaqları ilə müxtəlif pərdələri sıxmaqla çalınır. İfa zamanı texniki və bədii imkanları təmin etmək üçün trel və müxtəlif mizrabvurma üsullarından, ştrixlərdən istifadə edilir. Üstmizrab, altmizrab, üst-altmizrab, alt-üstmizrab, rux (sağ-sol) mizrab, santurmizrab (üstaltüst) və digər ştrixlərdən əlavə, lal barmaq, dartma sim (vibrasiya), sürüşdürmə barmaq (qlissando) kimi ştrix və üsullardan da istifadə olunur. İfaçı mizrabı simə vuraraq tarı döşünə sıxmaqla səsi uzun müddət dalğalandırır. Alınmış bu fasilə zamanı yaranan effekt "xum" adlanır. Tar üçün notlar "do" sistemli metsosoprano açarında yazılır. Tarın səs düzümü xromatik olub, 2,5 oktavanı əhatə edir. Diapazonu kiçik oktavanın "do" səsindən ikinci oktavanın "sol" səsinə kimidir. Bas tar (Bəm tar) — tarın ən aşağı registrə malik növü; qalın, bəm səsli simli-dartımlı musiqi aləti. XX əsrin 60 illərində musiqi kollektivlərində bas (bəm) səslərə olan ehtiyacı ödəmək üçün yaradılmışdır (Varid Fərzəlibəyov tərəfindən). Bas tarın quruluşuna görə tarın böyük formasıdır, mizrabı adi tar mizrabından iki dəfə böyükdür. Bir qayda olaraq, tarzənlər tərəfindən ifa olunur. Alətin notları bas açarında yazılır.
Müasir tar ifaçılığı
Müasir tar ifaçılığı XX əsrdə daha güclü inkişaf mərhələsinə başlamışdır. Belə ki, 1931-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov və Müslüm Maqomayevin təşəbbüsü ilə yaradılmış ilk notlu xalq çalğı alətləri orkestrində tar aparıcı alət kimi əsas yeri tutmuşdur. Əsası Ü. Hacıbəyov tərəfindən qoyulmuş notlu ifaçılıq məktəbi tarın texniki və bədii imkanlarını daha da artırmışdır. Tar, əsasən, muğam üçlüyünün tərkibində (tar, kamança, qaval) aparıcı alət kimi istifadə edilib və bu gün də muğam sənətinin inkişafında müstəsna rol oynayır. Muğam operalarında solo oxumaları tarın müşayiəti ilə aparılır. Azərbaycan bəstəkarları tar ilə orkestr üçün bir çox irihəcmli konsertlər yazmışlar.
Azərbaycanda məşhur tar ifaçıları – tərzanlar yetişmişdir. Onlardan Mirzə Sadıq (Sadıqcan), Mirzə Mansur Mansurov, Məşədi Zeynal Haqverdiyev, Məşədi Cəmil Əmirov, sonralar Məmmədxan Bakıxanov, Sərvər İbrahimov, Bəhram Mansurov, Həbib Bayramov kimi məşhur tərzanlar yaşatmışlar. Bu gun isə Ramiz Quliyev, Sahib Paşazadə, Zamiq Əliyev, Elçin Həşimov və başqaları Azərbaycan tar ifaçılıq sənətini davam etdirərək yaşadırlar.
Tar UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni Irs siyahısında
2012-ci il dekabrın 3-dən etibarən Fransanın Paris şəhərində UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni Irsin qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 7-ci sessiyası keçirilmişdir. Dekabrın 7-də yekunlaşmış sessiyada UNESCO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ siyahısı müzakirə olunub və "Simli musiqi aləti tarın hazırlanma və ifaçılıq sənəti" UNESCO-nun Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni Irs üzrə Reprezentativ siyahısına daxil edilib. Bu hadisə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin xalqımızın mədəniyyətinə göstərdiyi yüksək qayğısı, həmçinin Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin qorunması və beynəlxalq səviyyədə təşviqi məqsədilə Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və İSESKO-nun Xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanın təşəbbüsləri və dəstəyi ilə həyata keçirilən silsilə tədbirlər nəticəsində mümkün olub.
İstinadlar
- (az.). https://unesco.mfa.gov.az/. 2020-10-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-13.
- (az.). https://unesco.preslib.az/. 2020-10-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-13.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan tar ifaciliq seneti Azerbaycanda genis istifade edilen simli musiqi musiqi aleti Azerbaycan musiqisiUmumi movzularMusiqi aletleri Xanende Mugam ucluyu Tar ifaciliq seneti Reqsler BaletJanrlarCaz Dini Herbi Hip hop Klassik Opera Pop Rok Xalq musiqisi Layla Nanay AgiXususi formalarMilli musiqiAsiq musiqisi Meyxana Mugam TesnifAlt janrlarCaz mugam Mugam operasi Simfonik mugamMedia ve teqdim etmeMusiqi festivallariBaki Caz Festivali Baki payizi Xari bulbul festivali Beynelxalq mugam festivali Hacibeyov musiqi festivali Qebele Musiqi Festivali Qizil payiz 69Musiqi mediasiMedeniyyet TVMilletcilik ve vetenperverlik movzusunda mahnilarMilli himnAzerbaycan himnibrAzerbaycan tarzeni Mesedi Cemil EmirovTarTar sozunun menasiBezi dilciler tar sozunun farskokenli oldugunu yazir Ancaq sozun her hansi dilde movcudlugu hele onun hemin dilde dogma olduguna delalet elemir Hind avropa dillerinin hecbirinde tar kokunun mentiqli etimoloji ve fonetik aciqlamasi yoxdur Altaist Sergey Starostin oz Babil qullesi adli etimoloji toplusunda taram tera kokunun sac tel sim yalniz turk ve altay dillerinde movcud oldugunu gosterib bele ki qirgiz qazax nogay basqird qaraqalpaq dillerinde taramis biciminde ozbek uygur sor oyrat dillerinde ise taram kimi Tar ve taram sozleri daramaq 1 sac daramaq 2 dagitmaq feilinden toreyib nece ki sac sozu sacmaq dan etrafa yayilmaq dagilmaq emele gelib Azerbaycan turkcesinde tarim sozu berk dartilib cekilmis indi de var Menasindan bele bir sonuc cixarmaq olar ki tar sozu daramaq deyil dartmaq feilinin toremesidir Tarixen simli aletlerin telleri mueyyen usullarla dartilmis heyvan bagirsaqlarindan hazirlanmisdir Dutar sozu farsca ikitelli setar uctelli cahartar dordtelli penctar bestelli sestar altitelli demekdir Setar sitara sozu yunan dili vasitesiyle kithara kifara biciminde Avropa dillerine gitara kimi gelib catmisdir TarixiMiladdan 2000 il once misirlilerin Nabla adli musiqi aleti tarin ibtidai bicimidir Misirlilerin nablasi ilk defe Carco seherinin Ferab adli bir kendinde X esrde Turkistan turklerinden Terxanin oglu Mehemmed Ebunesr Ferabi terefinden tekmillesdirilmisdir Altinci simi tara guneyazerbaycanli Dervis Xan elave etmisdir Nizami Gencevinin Isgendername eserinde sair tari bele tesvir edir Mugenni tek birce gece de cal tar Meni bu dar yolda ezabdan qurtar Belke genislensin acilsin yolum Kocum bu dasliqdan asude olum Orta esr resm eserlerinde de tarin tesvirine rast gelmek olur 1816 ci ilde Ebu Qasim Tebrizinin yagli boya ile cekdiyi Tarcalan qiz eseri bu baximdan maraqlidir Dutar setar cahartar penctar ve sestar kimi simli musiqi aletleri tarin muxtelif novleri hesab edilir Ebdulqadir Maragai Meqasid el elhan eserinde sestar 6 simli barede melumat vermisdir XIX esrin II yarisinda Azerbaycanli tarzen Mirze Sadiq Sadiqcan terefinden tarin qurulus ve formasinda deyisiklikler edilmisdir O tarin tutma qaydasinda da deyisiklikler ederek tari diz ustunden sineye qaldirmisdir Mehz onun tekmillesdirdiyi Azerbaycan tari Qafqazda ve Orta Asiyada genis yayilmisdir Qurulus ve formasiQurulus ve forma etibarile basqa musiqi aletlerinden ferqli olan tar esasen uc hisseden canaq qol ve kelleden ibaretdir Tarin canaq hissesi tutdan qol ve kelle hisseleri ise qoz agacindan hazirlanir Onun uzunlugu 850 mm canaginin hundurluyu 16 mm eni 185 mm dir Qoluna 22 perde baglanir Canaginin uzerine mal ureyinin perdesi cekilir Muxtelif diametrli 11 metal simi vardir Sumuk ya ebonitden hazirlanmis kicik mizrabla dillendirilir Simler uc qrupa bolunur Ag sari ve kok simler her biri bir olur Kok sim tek qalin sim yalniz mugamla ifa olunur Zeng simler cingene iki cut olur Tar sinede ufuqi tutulur sag elin bileyi ile canaq hissesi dose sixilir simler bas ve sehadet barmaqlarinin arasinda tutulmus mizrab vasitesile ehtizaza getirilir Tarin qolu sol elin bas ve sehadet barmaqlari arasinda sixilir sag elin ehtizaza getirdiyi simler sol elin sehadet orta ve adsiz barmaqlari ile muxtelif perdeleri sixmaqla calinir Ifa zamani texniki ve bedii imkanlari temin etmek ucun trel ve muxtelif mizrabvurma usullarindan strixlerden istifade edilir Ustmizrab altmizrab ust altmizrab alt ustmizrab rux sag sol mizrab santurmizrab ustaltust ve diger strixlerden elave lal barmaq dartma sim vibrasiya surusdurme barmaq qlissando kimi strix ve usullardan da istifade olunur Ifaci mizrabi sime vuraraq tari dosune sixmaqla sesi uzun muddet dalgalandirir Alinmis bu fasile zamani yaranan effekt xum adlanir Tar ucun notlar do sistemli metsosoprano acarinda yazilir Tarin ses duzumu xromatik olub 2 5 oktavani ehate edir Diapazonu kicik oktavanin do sesinden ikinci oktavanin sol sesine kimidir Bas tar Bem tar tarin en asagi registre malik novu qalin bem sesli simli dartimli musiqi aleti XX esrin 60 illerinde musiqi kollektivlerinde bas bem seslere olan ehtiyaci odemek ucun yaradilmisdir Varid Ferzelibeyov terefinden Bas tarin qurulusuna gore tarin boyuk formasidir mizrabi adi tar mizrabindan iki defe boyukdur Bir qayda olaraq tarzenler terefinden ifa olunur Aletin notlari bas acarinda yazilir Muasir tar ifaciligiMuasir tar ifaciligi XX esrde daha guclu inkisaf merhelesine baslamisdir Bele ki 1931 ci ilde Uzeyir Hacibeyov ve Muslum Maqomayevin tesebbusu ile yaradilmis ilk notlu xalq calgi aletleri orkestrinde tar aparici alet kimi esas yeri tutmusdur Esasi U Hacibeyov terefinden qoyulmus notlu ifaciliq mektebi tarin texniki ve bedii imkanlarini daha da artirmisdir Tar esasen mugam ucluyunun terkibinde tar kamanca qaval aparici alet kimi istifade edilib ve bu gun de mugam senetinin inkisafinda mustesna rol oynayir Mugam operalarinda solo oxumalari tarin musayieti ile aparilir Azerbaycan bestekarlari tar ile orkestr ucun bir cox irihecmli konsertler yazmislar Azerbaycanda meshur tar ifacilari terzanlar yetismisdir Onlardan Mirze Sadiq Sadiqcan Mirze Mansur Mansurov Mesedi Zeynal Haqverdiyev Mesedi Cemil Emirov sonralar Memmedxan Bakixanov Server Ibrahimov Behram Mansurov Hebib Bayramov kimi meshur terzanlar yasatmislar Bu gun ise Ramiz Quliyev Sahib Pasazade Zamiq Eliyev Elcin Hesimov ve basqalari Azerbaycan tar ifaciliq senetini davam etdirerek yasadirlar Tar UNESCO nun Qeyri Maddi Medeni Irs siyahisinda2012 ci il dekabrin 3 den etibaren Fransanin Paris seherinde UNESCO nun Qeyri Maddi Medeni Irsin qorunmasi uzre Hokumetlerarasi Komitesinin 7 ci sessiyasi kecirilmisdir Dekabrin 7 de yekunlasmis sessiyada UNESCO nun Beseriyyetin Qeyri Maddi Medeni Irs uzre Reprezentativ siyahisi muzakire olunub ve Simli musiqi aleti tarin hazirlanma ve ifaciliq seneti UNESCO nun Beseriyyetin Qeyri Maddi Medeni Irs uzre Reprezentativ siyahisina daxil edilib Bu hadise Azerbaycan Prezidenti Ilham Eliyevin xalqimizin medeniyyetine gosterdiyi yuksek qaygisi hemcinin Azerbaycan qeyri maddi medeni irs numunelerinin qorunmasi ve beynelxalq seviyyede tesviqi meqsedile Heyder Eliyev Fondunun prezidenti UNESCO ve ISESKO nun Xosmeramli sefiri Mehriban Eliyevanin tesebbusleri ve desteyi ile heyata kecirilen silsile tedbirler neticesinde mumkun olub Istinadlar az https unesco mfa gov az 2020 10 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 09 13 az https unesco preslib az 2020 10 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 09 13 Hemcinin bax