Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Mahmud ibn İlyas Şirvani — Azərbaycan xalqının yetirdiyi ən nəhəng təbib-alimlərdən biri.
| Mahmud Şirvani | |
|---|---|
| Mahmud ibn İlyas Şirvani | |
| Doğum yeri | Şamaxı |
"Elmi təbabət kitabı" haqqında
XIII əsrdə yaşamış Mahmud ibn İlyasın "Elmi təbabət kitabı" zəmanəmizə qədər gəlib çatmış və XVIII əsrə qədər ondan geniş istifadə edilmişdir. Əsər 1260-cı ildə yazılıb. Əfəndiyevin yazdığına görə, bu, Mahmudun eyniadlı iri həcmli çoxcildlik əsərindən çıxarışdır.
Kitab çoxəsrlik Şərq təbabəti təcrübəsinin təhlili və alimin şəxsi elmi və həkimlik praktikası əsasında qələmə alınıb. Əsərin yazılmasında onun müxtəlif ölkələrə çoxsaylı səfərləri zamanı bir çox alimlərlə keçirdiyi görüşlər mühüm rol oynayıb. Belə səfərlərindən birini təsvir edərkən o yazır ki, səyahəti zamanı çox şey "görüb-götürmüş" və vətənə qayıdarkən "doğma ellər haqqında söhbət etmək, Kafi-əd-Dinin vəsiyyətlərini xatırlamaq, bizə həmişə sevinc bəxş edən Şirvan haqda xatirələrə dalmaq" məqsədi ilə "yolüstü Bağdada dönüb," bir böyük həmyerlisi ilə görüşmüşdür. O yazır:
"Nə qəribədir, mən ata yurdum Şirvanı bu qədər sevə-sevə Şirazda yaşayıram".
Mahmud ibn İlyasın "Elmi təbabət kitabı" nəzəri və təcrübi təbabətə, sadə və mürəkkəb (tərkibi) dərmanlara həsr olunmuş dörd hissədən ibarətdir. Birinci hissə 17, ikinci isə 59 fəslə bölünmüşdür. Ümüncü hissədə dərmanların adları əlifba sırası ilə sadalanır. Mürəkkəb tərkibli dərmanlardan bəhs edən dördüncü hissə 22 fəslə ayrılıb.
Bu kitabın bundan qabaq xalq təbabətinə və elmi təbabətə dair yazılmış bütün əsərlərdən ən fərqli cəhəti bundan ibarətdir ki, burada həm nəzəri, həm də təcrübi təbabətə dair mövcud olan görüşlərin sistemləşdirilməsinə cəhd olunur.
"Elmi təbabət kitabı"nın müəllifi bu haqda belə yazır:
"Təbabət elmi o elmə deyirlər ki, bunun vasitəsilə insan orqanizminin vəziyyətini öyrənirlər, əgər onun səhhəti pozulmuşsa, orqanizmin itirdiyi maddələri bərpa etməyə,onun sonrakı pisləşməsinə yol verməməyə çalışırlar... Təbabət elmi iki hissəyə bölünür: birincisi, nəzəri təbabətdir, ikincisi təcrübi təbabət."
Həkim-alim belə hesab edirdi ki,
"Elmi təbabət fəaliyyətdə olan başlanğıcların təbiiliyini və qeyri-təbiiliyini, onların səbəb və qanunlarını öyrənir. Təcrübi təbabət faydalı maddələr qəbulu və zərərli maddələrdən imtina etmək yolu ilə səhhəti qorumaq və müxtəlif xəstəlikləri aradan qaldırmaq məsələlərini öyrənir."
Mahmud ibn İlyas belə hesab edir ki, soyuqdəymə, natəmizlik, zay məhsullarla, çirkli hava ilə, tüstü ilə, "dişləmə" yolu ilə zəhərlənmə, həddən artıq işləmək, yeməyin qədərini bilməmək, tənbəllik və bikarlıq xəstəliklərin səbəbi ola bilir.
Alimin təklif etdiyi müalicə və diaqnostika üsulları xarici müşahidədən, nəbzin tutulmasından, bədənin temperaturunun ölçülməsindən, göz almacıqlarının, dilin, bədənin qoxu və nəmişlik dərəcəsinin öyrənilməsindən, sidiyin, tərin, nəcis və qanın xüsusi müayinəsindən ibarətdir.
Alim nəbz haqqında təlimə xüsusi diqqət yetirir. O yazır ki,
"nəbz ürəyin yığılma və açılması nəticəsində ürək damarlarının yaratdığı dalğavari hərəkətdən başqa bir şey deyildir. Nəbzin hər vuruşu iki hərəkət və iki pauzadan ibarətdir: açılma hərəkəti, pauza, yığılma hərəkəti, pauza".
O nəbzin müxtəlif növlarini ayırır və onları sistemləşdirir. Bunlardan ürəyin tez-tez, orta səviyyəli və gec-gec döyüntüsünü, sistematik və qeyri-sistematik, düzgün və pozulmuş nəbzi təsvir edir.
Mahmud ibn İlyasın təcrübi fəaliyyəti
Mahmud ibn İlyasın təcrübi fəaliyyəti də Azərbaycan təbabəti tarixində elmi fəaliyyəti kimi iz qoyub. Elxani hökmdarı Qazan xanın vəziri, orta əsrlər Azərbaycanının görkəmli tarixçi və islahatçısı, həmçinin məşhur həkimi Rəşid əd-Dinin təşəbbüsü və Mahmudun yaxından iştirakı ilə çağdaş klinik mərkəzlər anlamına gələn "Sağlamlıq evləri" – "Dar-üş-şafa"lar yaradıldığı məlumdur.
Təkcə Azərbaycanda 67 belə mərkəz vardı. Mərkəzi "Sağlamlıq evi" və onun nəzdində yaranmış tibb məktəbi Təbrizdə idi. Orada açılmış və bütün şərq alimlərini öz ətrafında toplamış böyük elmi mərkəzin nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Bura onun yaradıcısının adı ilə "Rəb-i Rəşidi", yaxud "Rəşidiyyə" adlanırdı. Rəşid-əd-Din öz "Tarix" əsərində göstərir ki, burada Hindistandan, Misirdən, Çindən, ərəb ölkələrindən və başqa yerlərdən gəlmiş bütün elm sahələrini əhatə eləyən 500 alim və pedoqoq çalışır və 6 min tələbə oxuyurdu. Tələbələrin təhsili, yeməyi, yatmağı, hətta geyimləri də pulsuz idi. Bütün xərclər Rəişd-əd Dinin gəlirlərindən ödənirdi."Rəşidiyyə"də həmçinin məscidlər, mədrəsələr, 60 min nüsxəyə çatan kitabxana, rəsədxana,xəstəxana, kağız istehsalı ilə məşğul olan emalatxanalar və karvansaralar fəaliyyət göstərirdi.
Burada səhiyyə sahəsinin təşkili, tibb elminin inkişafı və tibb kadrlarının hazırlanması məsələlərində həlledici rolu Mahmud ibn İlyasın böyük elmi və təşkilatçılıq bacarığı mühüm rol oynayırdı. Təsadüfi deyil ki, Rəşid-əd Din Mahmud ibn İlyası "öz dövrünün Əflatunu, öz əsrinin Ərəstunu" adlandırmışdı.
Yaxın Şərqdə ilk "Sağlamlıq evlər"i İbn Sinanın təşəbbüsü ilə yaranıb. göstərdiyinə görə, Mahmud ibn İlyasın tikdirdiyi klinikaların planları İbn Sinanınkından daha məqsədyönlü və zəngindir. Mahmud da indiki klinikalardakı dəhliz sistemini irəli sürürdü. Girişdə qəbul və prosedura otaqları, nəzərdə tutulur,palatalar dəhlizin hər iki tərəfində düzülürdü, ölüxana da klinikanın axırında yerləşdirilirdi. Əsas binalar təsərrüfat tikililəri ilə açıq eyvan vasitəsilə birləşdirilir, eyvanlar həm də ventilyasiyanı yaxşılaşdırırdı. Zərurət yarandıqda ondan palataların sayını artırmaqdan ötrü də istifadə olunurdu. Əsas binanın yaxınlığında kiçik bir aptek də tikilirdi.
Mahmud ibn İlyasın fikrincə, klinikalar şəhər ətraflarında qurulmalı idi. Apteklər, həkim və əczaçıların yaşadığı binalar da yaxınlıqda olmalı idi. Həkim və əczaçılar da elə burada yetişdirilməli idi. Bu məqsədlə Mahmud ibn İlyas Rəşid-əd-Dinin köməyi ilə xaricdən dəvət olunan hər yüksək dərəcəli həkimə bir təcrübəçi (o cümlədən ixtisasını artıran həkimlərin özləri də) təhkim edirdi. Burada cərrahlar, "kehali" adlanan göz həkimləri, "mücbiri" (yaxud "mücabiri") deyilən travmotoloqlar hazırlanırdı.
Mahmud ibn İlyas "şəfa ev"ləri üzrə əsas məxaricləri belə sadalayır:. (İşçilərin) saxlanması xərcləri: ümumi həkimlərin, həmçinin göz həkimlərinin, əczaçıların, sınıqçıların, təsərrüfatçıların, anbarçıların, xidmətçilərin (görünür, sanitarların) və digər işçilərin xərcləri. Avadanlıq üzrə xərclər: yataq əşyalarına, xəstə geyimlərinə, qablara, alətlərə çəkilən xərclər.Vəsaitlər üzrə (müalicə vəsaitləri-"mazurat") xərclər: müalicə-dərman içkiləri, məlhəmlər, yapışqanlar, göz məlhəmləri, düyü sıyığı və ciyər. Əlavə xərclər: xalçalara, parçalara, yağlara, məlhəmlərə, milçək qovanlara və s. çəkilən xərclər. Mərasim xərcləri: klinikada ölmüş mərhumların dəfni ilə bağlı xərclər.
Təbrizdəki "Rəşidiyyə" şəhərciyində yerləşən mərkəzi "Dar-üş-şəfa" şəxsən Rəşid-əd Dinə məxsus idi və ölkənin vilayətlərində yerləşən digər 67 klinikanın baş idarəsi sayılırdı. O, "Kuçeyi-müalicun" (tibb işçiləri küçəsi) adlanan küçədə yerləşən Rəşid bağında (Baği-Rəşidabad) tikilmişdi. həkimlərin, xidmətçi və qulluqçuların yaşadıqları evlər və aptek də burada yerləşirdi. Əczaxana arxa tərəfdən "Fəthabad" bağına çıxırdı və burada dərman düzəldilməsi üçün bitkilər əkilirdi. Mahmud ibn İlyas saray həkimi kimi bütün dövlətin səhiyyə xidmətinə rəhbərliyi də həyata keçirirdi.
Mahmud ibn İlyasın tibb elmində (təbabətdə) çox böyük xidmətləri var. Onun da adı Rəşid-əd-Din və birligdə Azərbaycanın elm və mədəniyyət tarixinə qızıl hərflərlə yazılmışdır.
Mənbə
- . 2008-05-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-13.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Mahmud ibn Ilyas Sirvani Azerbaycan xalqinin yetirdiyi en neheng tebib alimlerden biri Mahmud SirvaniMahmud ibn Ilyas SirvaniDogum yeri Samaxi Elmi tebabet kitabi haqqindaXIII esrde yasamis Mahmud ibn Ilyasin Elmi tebabet kitabi zemanemize qeder gelib catmis ve XVIII esre qeder ondan genis istifade edilmisdir Eser 1260 ci ilde yazilib Efendiyevin yazdigina gore bu Mahmudun eyniadli iri hecmli coxcildlik eserinden cixarisdir Kitab coxesrlik Serq tebabeti tecrubesinin tehlili ve alimin sexsi elmi ve hekimlik praktikasi esasinda qeleme alinib Eserin yazilmasinda onun muxtelif olkelere coxsayli seferleri zamani bir cox alimlerle kecirdiyi gorusler muhum rol oynayib Bele seferlerinden birini tesvir ederken o yazir ki seyaheti zamani cox sey gorub goturmus ve vetene qayidarken dogma eller haqqinda sohbet etmek Kafi ed Dinin vesiyyetlerini xatirlamaq bize hemise sevinc bexs eden Sirvan haqda xatirelere dalmaq meqsedi ile yolustu Bagdada donub bir boyuk hemyerlisi ile gorusmusdur O yazir Ne qeribedir men ata yurdum Sirvani bu qeder seve seve Sirazda yasayiram Mahmud ibn Ilyasin Elmi tebabet kitabi nezeri ve tecrubi tebabete sade ve murekkeb terkibi dermanlara hesr olunmus dord hisseden ibaretdir Birinci hisse 17 ikinci ise 59 fesle bolunmusdur Umuncu hissede dermanlarin adlari elifba sirasi ile sadalanir Murekkeb terkibli dermanlardan behs eden dorduncu hisse 22 fesle ayrilib Bu kitabin bundan qabaq xalq tebabetine ve elmi tebabete dair yazilmis butun eserlerden en ferqli ceheti bundan ibaretdir ki burada hem nezeri hem de tecrubi tebabete dair movcud olan goruslerin sistemlesdirilmesine cehd olunur Elmi tebabet kitabi nin muellifi bu haqda bele yazir Tebabet elmi o elme deyirler ki bunun vasitesile insan orqanizminin veziyyetini oyrenirler eger onun sehheti pozulmussa orqanizmin itirdiyi maddeleri berpa etmeye onun sonraki pislesmesine yol vermemeye calisirlar Tebabet elmi iki hisseye bolunur birincisi nezeri tebabetdir ikincisi tecrubi tebabet Hekim alim bele hesab edirdi ki Elmi tebabet fealiyyetde olan baslangiclarin tebiiliyini ve qeyri tebiiliyini onlarin sebeb ve qanunlarini oyrenir Tecrubi tebabet faydali maddeler qebulu ve zererli maddelerden imtina etmek yolu ile sehheti qorumaq ve muxtelif xestelikleri aradan qaldirmaq meselelerini oyrenir Mahmud ibn Ilyas bele hesab edir ki soyuqdeyme natemizlik zay mehsullarla cirkli hava ile tustu ile disleme yolu ile zeherlenme hedden artiq islemek yemeyin qederini bilmemek tenbellik ve bikarliq xesteliklerin sebebi ola bilir Alimin teklif etdiyi mualice ve diaqnostika usullari xarici musahideden nebzin tutulmasindan bedenin temperaturunun olculmesinden goz almaciqlarinin dilin bedenin qoxu ve nemislik derecesinin oyrenilmesinden sidiyin terin necis ve qanin xususi muayinesinden ibaretdir Alim nebz haqqinda telime xususi diqqet yetirir O yazir ki nebz ureyin yigilma ve acilmasi neticesinde urek damarlarinin yaratdigi dalgavari hereketden basqa bir sey deyildir Nebzin her vurusu iki hereket ve iki pauzadan ibaretdir acilma hereketi pauza yigilma hereketi pauza O nebzin muxtelif novlarini ayirir ve onlari sistemlesdirir Bunlardan ureyin tez tez orta seviyyeli ve gec gec doyuntusunu sistematik ve qeyri sistematik duzgun ve pozulmus nebzi tesvir edir Mahmud ibn Ilyasin tecrubi fealiyyetiMahmud ibn Ilyasin tecrubi fealiyyeti de Azerbaycan tebabeti tarixinde elmi fealiyyeti kimi iz qoyub Elxani hokmdari Qazan xanin veziri orta esrler Azerbaycaninin gorkemli tarixci ve islahatcisi hemcinin meshur hekimi Resid ed Dinin tesebbusu ve Mahmudun yaxindan istiraki ile cagdas klinik merkezler anlamina gelen Saglamliq evleri Dar us safa lar yaradildigi melumdur Tekce Azerbaycanda 67 bele merkez vardi Merkezi Saglamliq evi ve onun nezdinde yaranmis tibb mektebi Tebrizde idi Orada acilmis ve butun serq alimlerini oz etrafinda toplamis boyuk elmi merkezin nezdinde fealiyyet gosterirdi Bura onun yaradicisinin adi ile Reb i Residi yaxud Residiyye adlanirdi Resid ed Din oz Tarix eserinde gosterir ki burada Hindistandan Misirden Cinden ereb olkelerinden ve basqa yerlerden gelmis butun elm sahelerini ehate eleyen 500 alim ve pedoqoq calisir ve 6 min telebe oxuyurdu Telebelerin tehsili yemeyi yatmagi hetta geyimleri de pulsuz idi Butun xercler Reisd ed Dinin gelirlerinden odenirdi Residiyye de hemcinin mescidler medreseler 60 min nusxeye catan kitabxana resedxana xestexana kagiz istehsali ile mesgul olan emalatxanalar ve karvansaralar fealiyyet gosterirdi Burada sehiyye sahesinin teskili tibb elminin inkisafi ve tibb kadrlarinin hazirlanmasi meselelerinde helledici rolu Mahmud ibn Ilyasin boyuk elmi ve teskilatciliq bacarigi muhum rol oynayirdi Tesadufi deyil ki Resid ed Din Mahmud ibn Ilyasi oz dovrunun Eflatunu oz esrinin Erestunu adlandirmisdi Yaxin Serqde ilk Saglamliq evler i Ibn Sinanin tesebbusu ile yaranib gosterdiyine gore Mahmud ibn Ilyasin tikdirdiyi klinikalarin planlari Ibn Sinaninkindan daha meqsedyonlu ve zengindir Mahmud da indiki klinikalardaki dehliz sistemini ireli sururdu Girisde qebul ve prosedura otaqlari nezerde tutulur palatalar dehlizin her iki terefinde duzulurdu oluxana da klinikanin axirinda yerlesdirilirdi Esas binalar teserrufat tikilileri ile aciq eyvan vasitesile birlesdirilir eyvanlar hem de ventilyasiyani yaxsilasdirirdi Zeruret yarandiqda ondan palatalarin sayini artirmaqdan otru de istifade olunurdu Esas binanin yaxinliginda kicik bir aptek de tikilirdi Mahmud ibn Ilyasin fikrince klinikalar seher etraflarinda qurulmali idi Aptekler hekim ve eczacilarin yasadigi binalar da yaxinliqda olmali idi Hekim ve eczacilar da ele burada yetisdirilmeli idi Bu meqsedle Mahmud ibn Ilyas Resid ed Dinin komeyi ile xaricden devet olunan her yuksek dereceli hekime bir tecrubeci o cumleden ixtisasini artiran hekimlerin ozleri de tehkim edirdi Burada cerrahlar kehali adlanan goz hekimleri mucbiri yaxud mucabiri deyilen travmotoloqlar hazirlanirdi Mahmud ibn Ilyas sefa ev leri uzre esas mexaricleri bele sadalayir Iscilerin saxlanmasi xercleri umumi hekimlerin hemcinin goz hekimlerinin eczacilarin siniqcilarin teserrufatcilarin anbarcilarin xidmetcilerin gorunur sanitarlarin ve diger iscilerin xercleri Avadanliq uzre xercler yataq esyalarina xeste geyimlerine qablara aletlere cekilen xercler Vesaitler uzre mualice vesaitleri mazurat xercler mualice derman ickileri melhemler yapisqanlar goz melhemleri duyu siyigi ve ciyer Elave xercler xalcalara parcalara yaglara melhemlere milcek qovanlara ve s cekilen xercler Merasim xercleri klinikada olmus merhumlarin defni ile bagli xercler Tebrizdeki Residiyye seherciyinde yerlesen merkezi Dar us sefa sexsen Resid ed Dine mexsus idi ve olkenin vilayetlerinde yerlesen diger 67 klinikanin bas idaresi sayilirdi O Kuceyi mualicun tibb iscileri kucesi adlanan kucede yerlesen Resid baginda Bagi Residabad tikilmisdi hekimlerin xidmetci ve qulluqcularin yasadiqlari evler ve aptek de burada yerlesirdi Eczaxana arxa terefden Fethabad bagina cixirdi ve burada derman duzeldilmesi ucun bitkiler ekilirdi Mahmud ibn Ilyas saray hekimi kimi butun dovletin sehiyye xidmetine rehberliyi de heyata kecirirdi Mahmud ibn Ilyasin tibb elminde tebabetde cox boyuk xidmetleri var Onun da adi Resid ed Din ve birligde Azerbaycanin elm ve medeniyyet tarixine qizil herflerle yazilmisdir Menbe 2008 05 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 10 13 Hemcinin baxAzerbaycanda tebabet