Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Marallar (lat. Cervidae) — cütdırnaqlılar dəstəsiə aid fəsilə. 40 növə malikdir. Avrasiya, Şimali Amerika, Cənubi Amerikada yayılıb, eləcə də insanlar tərəfindən Avstraliya və Yeni Zelandiyaya gətirilib.
| Marallar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Yarımsinif: Klad: İnfrasinif: Maqndəstə: Dəstəüstü: Klad: Qranddəstə: Ranqsız: Dəstə: Klad: Klad: Klad: Yarımdəstə: İnfradəstə: Fəsilə: Marallar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Azərbaycan folklorunda adı ən çox hallanan heyvanlar arasında maral sözsüz ki, birincilər sırasındadır. Lap qədim dövrlərdən indiyə kimi həmişə insanın bu "dağlar və meşələr gözəli"nə xüsusi marağı olub. Ona görə də məişət və təsərrüfat fəaliyyətində maraldan zaman-zaman istifadə ediblər. Maralın qidalığına görə əti və südü, sənaye əhəmiyyətinə görə isə dərisi və buynuzu əvəzsiz sayılıb. Maral estetik baxımdan və mənəvi tələbatı ödəmək cəhətdən müqayisəolunmazdır. Gözəl təbiət müşahidəçisi, yazıçı-ekoloq Zaman Novruz onu bu cəhətdən belə ifadə edirdi: "Təbiətcə çox da sakit olmayan maralın görkəmindəki zəriflik, baxışlarındakı mehribanlıq, cəlbedicilik, duruşundakı vüqar, əzəmət və incəlik onu gözəllik rəmzi kimi dilə-dişə salmış, adı nağıllara, dastanlara, şeirlərə düşmüş, neçə-neçə maral ünvanlı əfsanə yaranmışdır".
Maral (cervidae) məməlilər sinfinin cütdırnaqlılar dəstəsinə mənsub otyeyən heyvandır. Hündür ayaqlara, qısa quyruğa, yaraşıqlı görkəmə malik olan maralın qulaqları uzun və hərəkətlidir. 40 növü əhatə edən 17 cinsi məlumdur. Əsas yayılma yerləri Avropa, Asiya, Cənubi və Şimali Amerika, Afrikadır. Adətən sürülər şəklində gəzib dolanırlar. Qidalarını ot, kol, ağac və digər bitki qrupları təşkil edir. Bəzi növləri hətta xırda heyvanlarla da qidalanır. Marallarda da mövsümlə əlaqədar bir çox heyvanlarda olduğu kimi tüləmə (tük dəyişmə) baş verir. Eləcə də buynuzdəyişmə müşahidə edilir. Adətən buynuzdəyişmə erkək fərdlərdə olur, lakin şimal marallarının dişləri də buynuzlarını töküb, yenisini əmələ gətirirlər. Bədənin rəngi əksər halda qonura çalır. Cavan heyvanda xallar var. Bəzi yaşlı fərdlərdə də belə xallara rast gəlinir. "Xallı maral" ifadəsi buradan əmələ gəlib.
Artma
Çoxalmalarına gəlincə, maral cinsi yetişgənliyə 1,5 yaşlarında çatır. Növdən və cinsdən asılı olaraq bu rəqəm 2–4 arasında dəyişə bilər. Hövrəgəlmə və cütləşmə maralların cinsi həyatında xüsusi mərhələ təşkil edir. Erkək dişini cəlb etmək məqsədilə müxtəlif rituallar keçirir: hündürdən mələmə, kəllə-kəlləyə döyüş və gücsınamalar gələcək nəslin sağlamlığı üçün çox vacibdir. Özünübəyəndirmə turnesi bu heyvanlarda çox ciddi və maraqlı keçir. Marallarda boğazlıq dövrü 280 gün çəkir və may ayının sonu — iyun ayının əvvəllərində 1–2 bala doğurlar. Hələ boğazkən sürüdən ayrılan maral, yeni doğulmuş balası tam ayaqüstə dura bilənə qədər qruplara qoşulmur. Erkəklər isə funksiyasını yerinə yetirdikdən (cütləşmədən) az sonra dişi fərdi sərbəst buraxıb təkbaşına yaşayırlar. Körpənin qayğısını çəkmək və böyütmək ana maralın üzərinə düşür.
İlk günləri körpə maral yatmaqla keçirir, yalnız anasını əmdikdə ayaq üstə qalxır. Parlaq dərisi bu zaman onu düşməndən mühafizə edir. Ana maral mühafizəni daha yaxşı təmin etmək üçün körpəsindən bir qayda olaraq 100–200 metr aralıda gəzir. Belədə yırtıcı nə balanı, nə də balasına daldada göz qoyan ananı görmür. Maral çalışır ki, körpəni əmizdirmək məqamında düşmən onun yerini bilməsin. Təxminən bir həftədən sonra balaca maral anasının arxasınca yeriməyə başlayır və gün ərzində 4–6 dəfə süd əmir. Bir aylığında artıq ot yeyə bilir. Buna baxmayaraq, südlə qidalanmanı bir yaşınadək davam etdirir.
Maral sürü halında yaşayan heyvandır. Balaların böyüyərək sürüyə qoşulması onu sayca artırır. Beləliklə, müxtəlif səbəblərdən çıxdaş olmuş maralların yerini yeni nəsil tutur. Sürünün sayı və tərkibi fəsillərdən asılıdır. Adətən, yaz-yay dövründə 25–30 başdan ibarət iri sürülərə rast gəlinir. Qalan vaxtı marallar kiçik qruplar şəklində yaşayırlar. Bəzi hallarda cavanlarla dişilər eyni sürüdə olur.
Yuxarıda maralların cütləşmə dövrünün maraqlı və ağrılı keçdiyini qeyd etmişdik. Doğrudan da bu dövr maralların həyatında qeyri-adi hadisə kimi görünür. Həmin vaxt erkək maral olduqca çılğın və ehtiraslı olur. Lakin hərəktlərini nizamlamağı bacarır. Yeməyini məhdudlaşdırır. Əsas gücünü dişi fərdi cəlb etməyə yönəldir. Boru səsini xatırladan nəriltilə dişiləri ətrafına toplamağa çalışır. Buynuzunu arxaya — belinə qədər əyərək bu dövrə xas rituallar edir. Erkək nə qədər güclü və davamlı səs çıxararsa (mələyə bilirsə), deməli, dişini daha tez maraqlandıra bilər. Ona görə də cütləşmənin ən qızğın anlarında erkək maral bütün günü mələyir. Səsləri ancaq gündüz azacıq susurlar. Aydın eşidilsin deyə meşə talalarına, seyrək meşəliyə və alp çəmənliklərinə gedirlər. Əgər "səslə" mübarizə nəticəsiz qalarsa, onda Zaman Noruzovun qeyd etdiyi kimi, "bəxtlərini meydanda sınamalı olurlar". Kəllə-kəlləyə gələn erkək maralların buynuz zərbəsi o qədər güclü olur ki, səsi hətta bir kilometr məsafədən eşidilir. Əgər güclər nisbəti eynidirsə, döyüşü dayandırırlar. Z.Novruz bunu bir-birinə hörmət əlaməti kimi "sülh təklifi" adlandırır. Bundan sonra sülh bağlayan maralların hər biri özlərinə yeni və daha zəif, gücsüz rəqib axtarırlar. Axtarış öz gücünü kənardakılara nümayiş etdirməklə başlayır: ayağını yerə döyür, buynuzunu ağaclara çırpır, budaqları sındırır və nərə çəkərək rəqibini açıq döyüşə çağırır. Çağırışa gələn dişi marallar döyüşü diqətlə izləyir və güclü rəqibi həvəslə seyr edirlər. Güclü rəqib isə sanki qüvvəsini nümayiş etdirirmiş kimi müəyyən jestlər edir. Bu jestlər həm də döyüşə hazırlaşan erkəklərin gözünü qırmaq üçün mesajdır. Yəni, "mən onsuz da səni məhv edəcəyəm". Həqiqətən də rəqib zəifdirsə, vay onun gününə. Möhkəmcə əzişdirilir və hətta ciddi xəsarət alır. Kənardakı rəqib erkəkləri işgəncənin ağırlığı qorxudur və onlar meydandan qaçıb uzaqlaşırlar. Güclü, qalib marala da elə bu gərəkdir. Bayaqdan döyüşü həvəs və həyəcanla seyr edən dişilərdə qalib marala qarşı hədsiz dərəcədə maraq yaransa da, o, yalnız özünün istəklərinə uyğun olanları cəmləyib ötkəm bir tərzdə, təmkinlə və aram-aram meydandan çıxır. Belə maral başına topladığı "hərəm"lərini subay erkəklərin gözündən yayındırır və özü də təcavüzkar əməllərindən əl çəkir.
Düşmənləri
Maralların təbiətdə düşməni çoxdur. Onların ən təhlükəlisi pələng, bəbir və ayıdır. Vaşaq isə maral balalarının qənimidir. Yeni doğulmuş körpələrə tülkü, vəhşi pişik, yenot da hücum çəkir. Maralın qorxulu düşmənləri arasında canavarın adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Maral canını canavardan qurtarmaq üçün özünü yaxınlıqdakı su hövzələrinə vurur, yaxud qayalara çıxır. Ancaq əlacsız qaldıqda özünümüdafiəyə qalxır, ön ayaqları və buynuzları ilə rəqibini geri çəkilməyə məcbur etsə də, bu, həmişə mümkün olmur. Odur ki, maral daha etibarlı variant kimi sığınacaqlardan istifadəyə cəhd edir.
Qidaları
Maralın qidasını gəzib dolandığı ərazidəki müxtəlif bitkilər təşkil edir. Payız-qış aylarında yerə tökülmüş yarpaqlar, kolların və ağacların yumşaq budaqları, ot bitkiləri, meyvə və toxumlar, ağac-kol bitkilərinin yaşıl yarpaqları (cökə, ağcaqayın, palıd, şabalıd, şam, böyürtkən və s.) maralın həvəslə yediyi qida məhsullarıdır. Qidanın 70 faizini ot, 20 faizini ağac və kol, qalanını isə başqa bitki qruparı təşkil edir. Ümumiyyətlə, maral da başqa heyvanlar kimi qida ilə zəngin ərazidə yaşamağa üstünlük verir. Ona görə də meşə və dağlara, talalara, hətta bataqlıqlara — harda yem ehtiyatı boldursa, ora can atırlar. Bu isə çox vaxt onları əsas düşmənləri sayılan insanla üz-üzə qoyur. Buynuzlarına, ətinə və dərisinə artan tələbat maralı səksəkəli yaşamağa məcbur edir. Saylarının sürətlə azalmasının başlıca səbəbi də elə budur. Yaraşıqlı buynuzu təhlükə anlarında maralın ələ keçməsinə, meşədəki ağaclara ilişməsinə şərait yaradır. Buynuz maralın baş hissəsinə xüsusi görkəm verir. Əsasən erkək fərdlərdə, bəzən isə dişilərdə də olur. Hər il tökülür və yenisilə əvəz olunur. Maralın buynuzu başqalarından özünəməxsusluğu ilə seçilir. Yüngül və davamlı alın sümüyündə əmələ gəlir (bitir). Başqa sözlə, maral buynuzu sadəcə sümük çıxıntısıdır. Köhnə buynuz töküləndən sonra onun uzandığı sümüyün üstündə qığırdaqdan ibarət "papaq" əmələ gəlir ki, o da qısa və sıx tüklü dəri ilə örtülür. Cavan buynuzlar kənar təsirlərə çox həssasdır. Çünki bütün buynuz boyu qan damarları və sinir şaxələri uzanır. Tədricən buynuzda aşağıdan yuxarıyacan sümükləşmə gedir. Buynuzun üst kələ-kötür qatı, fırlı hissələri burda mövcud olmuş damarın izləridir. Birinci il mütəmadi olaraq nazik milşəkilli, ikinci il isə atıq yetkin formada çəngələoxşar buynuzlar çıxır. İlbəil buynuzun ümumi kütləsi və budaqlanmanın — çıxıntının sayı artır. Qocalmış heyvanda buynuz çıxıntıları (budaqlanma) dayandığına görə maralın yaşını müəyyənləşdirmək olmur. Buynuzun ölçüsü və çıxıntıların sayı orqanizmin xüsusiyyətindən, qidalanmadan və s. səbəblərdən asılıdır.
Xarici görünüş
Marallarda gözətrafı vəzlər yaxşı inkişaf edib. Dərilərinin rəngi müxtəlifdir. Lakin əksər növlərdə cavan marallar xallı olur. Bir qayda olaraq, bütün maralların quyruqətrafı nahiyyəsində açıqrəngli xallar var. Buna da "güzgü" deyirlər. "Güzgü" budların arxa səthində yerləşir.
Maral ildə iki dəfə tükünü dəyişir. Arxa ətrafı qabaq ayaqlarından bir qədər uzundur. Cavanlardan fərqli olaraq yaşlı maral yay aylarında xallı və ya ilboyu eyni rəngdə olur. Tüklərindəki ürəkşəkilli qat qışda daha yaxşı görünür. Bədən ölçüləri baxımından çox müxtəlifdir.
Növləri
İndi isə maralların bizə bəlli olan və olmayan bir neçə növü ilə tanış olaq. Şimal maralı — marallardan ən maraqlısı hesab olunur. Belə ki, sərt iqlim şəraitinə əla uyğunlaşmağı bacaran şimal maralı qışda qarın üstündə təhlükə qorxusu keçirmədən asanlıqla hərəkət edir. Dırnaqlarının enli olması onu nəinki qarda batmaq təhlükəsindən qoruyur, hətta bataqlıqda belə sərbəst hərəkətinə yardımçı olur.
Şimal maralı çovğuna düşdükdə də vəziyyətdən çıxış yolu tapır. Yüzlərlə başdan ibarət maral sürüsü bir-birlərinə möhkəm qısılaraq hərəkət edir ki, bu da onları üşüməyə qoymur. Çovğun zamanı geri qalmış maral, sürüdəki maralların baldır damarlarının sümüyə sürtünüb çıxardıqları bərk şaqqıltı səsinə yoldaşlarını tapıb onlara qoşulur. Beləliklə, soyuqdan tələf olmaq qorxusu aradan qalxır. Şimal marallarının tük örtüyünün quruluşu da onları donmaqdan qoruyur. Bütün heyvanlarda tük dib tərəfdən uca doğru nazikləşdiyi halda, bunlarda əksinədir. Tükün dib hissəsi nazik, ucu isə qalındır. Ona görə də şiddətli küləklər əsdikdə də bu tüklər bir-birinə söykənərək heyvanı soyuqdan qoruyur. Maralın yunu eyni zamanda xilasetmə kəməri rolunu oynayır; içərisi boş olduğundan heyvan suda yaxşı üzür. Yaz və payız mövsümündə miqrassiya zamanı rast gəldikləri enli çayları rahat üzüb keçmələrində də tükün spesfik quruluşu köməyə gəlir.
Şimal maralının özünəməxsusluğu həm də ondadır ki, digər növ maralların yalnız erkəyində buynuz olduğu halda, bunların dişi fərdində də buynuz var. Qida obyektinə görə də seçilirlər. Yemlərini əsasən "maral mamırı" adlanan island işbyələri təşkil edir. Əhli növ kimi qədim zamanlardan bəri şimal xalqlarının istifadəsində olan marallar nəqliyyat, qida və sənaye obyekti kimi mühüm əhəmiyyət daşıyıblar. Məsələn, uzun illər itlərlə bərabər, maralar qoşqu vasitəsi kimi istifadə edilib, dadlı ətinə, isti xəzinə və möhkəm gönünə görə yüksək qiymətləndirilib. Xizəyə qoşulmuş maral saatda 10 km sürətlə hərəkət etməklə 100 kq yükü mənzil başına çatdıra bilir. Təsərrüfat əhəmiyyətinə, yəni qoyunu, ipəyi və atı yaxşı əvəz edə bildiklərinə görə şimalda onları əhali ev heyvanı kimi bəsləyib artırırlar. Qaçış sürəti yüksək olan həssas və ehtiyatlı çöl maralını isə ovlamaq o qədər də asan deyil.
Qafqaz maralı — Bunlara nəcib maral da deyirlər. Bədəninin uzunluğu 250–265 sm, süysününün hündürlüyü 135–155 sm, çəkisi 300–340 kq-dır. Nəcib maralın yayılma arealı çox genişdir: Qərbi Avropa, Cənubi Skandinaviya, habelə Şimali Afrika və Amerika, Asiya ölkələri… Avstraliya, Yeni Zelandiya, Argentina və Çilidə iqlimləşdirilib. Nəcib maral Qafqazda da geniş yayılıb. Verşaginə (1942) görə, 60 il əvvəl Dağlıq Qarabağ meşələrində və ondan qərbdə yaşayan nəcib maral sonradan yoxa çıxıb. Sonuncu maralın Astara yaxınlığında (Talışda) 1922-ci ildə öldürüldüyü bildirilir. Mənbələrdə qeyd edilir ki, yerli Qafqaz maralları Azərbaycan ərazisində çox olub və ehtimal ki, Şamaxıdan şərqdə yerləşən meşələrdə yaşayıb. Lakin meşələrin sürətli məhvi onların areallarının xeyli daralması, beləliklə, yerli nəcib maralların Kür-Araz boyunca Tuqay, habelə Kiçik Qafqaz və Talışın dağ meşələrinə çəkilmələri ilə nəticələnib. Hazırda ölkəmizin qoruqlarındakı Qafqaz maralı sonradan respublikamıza gətirilərək iqlimləşdirilmiş heyvanlardır. Yerli marallar isə uzunmüddətli qaydasız ov və laqeydlik üzündən bir növ kimi Azərbaycan təbiətindən silinib. İqlimləşdirilmiş nəcib marallar əsasən dövlət qoruqlarında cəmləşib. Ədəbiyyat materiallarında onlardan 800 başa yaxının Zaqatala, 200 başa yaxının İsmayıllı, 80–90 başının isə İlusu qoruğu və Şəki yasaqlığında olduğu qeyd edilir. Ümumiyyətlə, nəcib maralın yayılma sahəsi Böyük Qafqazın cənub yamacları, Altıağac meşə massivi, həmçinin Kiçik Qafqazdır. Az hallarda isə Qarayazı və Göygöl qoruqlarında rast gəlinir.
Xallı maral — Bu marallar respublikamıza Ussuri meşələrindən gətirilib və bir müddət Altıağacda volyer şəraitində saxlanılıb. Hirkan Dövlət Qoruğu yaradıldıqdan (1969) sonra isə ora göçürülüb. Z.Novruz köçürmə əməliyyatını uğursuz və səhv addım kimi qiymətləndirərək məhz həmin prosesdə kobud yanaşma ilə əlaqədar çoxlu sayda maralın tələf olduğunu xüsusi vurğulayır: "Hər bir heyvanı 6–7 nəfər qovub tutaraq qulaqlarından, qıçlarından necə gəldi yapışıb avtomaşınlara tullayırdılar. Heyvanların gözləri qarşısında dəhşətli mənzərə yaranmışdı. Bu mənzərəni görən güclü marallar özlərini hara gəldi çırparaq məhv edirdilər…. Yerli şəraitə bələd olmayan yad marallar canavara, ayıya yem oldular".
Xallı maralın vətəni Şərqi Çin, Koreya yarımadası, Ussuriya vilayəti və Uzaq Şərqin cənub hissəsidir. 12–15 başdan ibarət sürü əmələ gətirirlər ki, onların da tutduğu ərazi 800–900 ha yaxındır. Xallı maral çox yaxşı üzməyi bacaran (10 km) heyvandır. Bədəni qəşəng, biçimli və mütənasibdir.
Bu marallar dərman məqsədilə təsərrüfatda saxlanılır. Cavan, sümükləşməmiş buynuzlardan alınan pantokrin tonuslayıcı vasitə kimi tibbdə geniş istifadə olunur. Həmin niyyətlə 1952-ci ildə Azərbaycana 13 baş xallı maral gətirilib. Maralçılıq təsərrüfatının yaradılması nəzərdə tutulurdu. Ona görə də əvvəllər Altıağacda saxlandı, sonra sərbəst buraxıldı. Sayları artdıqca ölkəmizin əlverişli dağ-meşə ərazilərinə yaymaq planlaşdırıldı: xüsusilə Kiçik Qafqazın meşə massivlərinə, həmçinin Göygöl ətrafına, Qusar və Quba rayonlarına, Talış (Hirkan qoruğu) meşələrinə. İndi yalnız təbii şəraitdə Böyük Qafqazda, qoruq şəraitində isə Lənkəran ovalığında (Hirkan) yaşayırlar. Sonuncuda 50–60 baş olduğu ehtimal edilir.
Barasinqa — dünyada ən yaraşıqlı marallardan biri sayılır. Kəhrabayı-sarı, yaxud qırmızı-qonur rəngə malikdir. Cod və islanmayan tükləri, bataqlıqda yaxşı hərəkət etməyə uyğunlaşmış dırnaqları var. Bu səbəbdən çox halda onu bataqlıq maralı da adlandırırlar. Dişi və erkək fərdlər yalnız qışda bir yerdə qrup halında yaşayırlar. Bütün ilboyu çoxalırlar. Döyüş turneləri bunların erkəkləri üçün xarakterik deyil. Güclərini səslərilə bəlli edirlər. Erkəyin səsi melodikdir, xoş səslidir. Ardıcıl yüksələn və azalan tona malikdir. Barasinqaların sayı ildən-ilə tükənməkdədir. Cəmi 550 baş maralın qaldığı bildirilir. Əsas yayılma yerləri Mərkəzi və Şimalı Hindistandır. 3–5 başdan ibarət qrup əmələ gətirirlər.
Ağsifət maral — az məlum olan nadir növdür. Özünəməxsus görünüşü və quruluşu var. Məşhur rus səyyahı N.Prepsevalski tərəfindən aşkar edildiyi üçün eyniadlı yarımnövünə onun adı verilib. Orta böyüklükdə ölçü və çəkiyə malikdirlər. Uzunluqları 190–200 sm, hündürlüyü 120–130 sm, çəkisi 130–140 kq, ayaqları uzun, üzü qısa və enlidir. Qulaqları böyükdür, ensiz və itiucludur. Quyruğu qulağından iki dəfə qısadır (12–13 sm). Dırnağı hündür və enlidir. Maraldan çox, dağ keçisinin dırnağına oxşayır. Yan dırnağı o biri marallardakından 2 dəfə uzundur. Gözətrafı vəzisi çox böyük olub, göz boyda və ya daha iridir. Erkəyin buynuzu xeyli böyükdür və yastılaşıb. Beş çıxıntısı var. Çətir əmələ gətirmir. Xəzi açıq qəhvəyidir. Burnu, dodağı və boğazının altı ağ rəngdədir. Tükü qısa, qalın və coddur. İçi boşdur. Tiftik tükü yoxdur. Erkəklərin belində onurğa sütunu boyunca arxadan önə doğru narın tük ötrüyü var. Ortası yəhərə oxşayır. Qidasını meşəsiz yüksək dağlarda kolluqlar təşkil edir. Əsas yayılma yerləri Şərqi-Şimali Tibet və Kukunor dağlarıdır. Nəsli kəsilmək üzrə olduğundan adı "Qırmızı Kitab"a daxil edilib.
Əlbəttə, marallar adları sadalananlarla qurtarmır. Bir yazıda onların hamısının təsviri mümkünsüzdür. Biz daha maraqlılarını və az-çox haqqında eşitdiklərimizi yaxından tanıtmaq üçün yalnız bunlarla kifayətləndik.
İnsan-təbiət münasibətlərində maral həmişə diqqət mərkəzində olub. Təsadüfi deyil ki, onunla bağlı insan və yer-yurd adları istənilən qədərdir. Məsələn, qız adı kimi Maral geniş yayılan adlardandır. Maral həmçinin əzizləmə kimi, körpələrə və bəzən qızlara ("maralım", "ceyranım" və "körpə maralım" və s.) da deyilir. Qazax rayonunun mustye dövrünə aid yaşayış məskənlərindən biri Maralça adlanır.
Təsnifatı
- Su maralları (Hydropotinae)
- Cüyürlər (Capreolinae)
- Muntjaklar (Muntiacinae)
- Əsl marallar (Cervinae)
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2012.
- Wilson D. E., Reeder D. M. Class Mammalia Linnaeus, 1758. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 56–60. , 978-1-86977-850-7
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Marallar lat Cervidae cutdirnaqlilar destesie aid fesile 40 nove malikdir Avrasiya Simali Amerika Cenubi Amerikada yayilib elece de insanlar terefinden Avstraliya ve Yeni Zelandiyaya getirilib MarallarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerKlad Klad Klad Klad Klad Klad Klad Yarimsinif Vehsi heyvanlarKlad EuteriyalarInfrasinif PlasentalilarMaqndeste Desteustu LavrazioterilerKlad Qranddeste Ranqsiz DirnaqlilarDeste CutdirnaqlilarKlad Klad Klad Yarimdeste GovseyenlerInfradeste Fesile MarallarBeynelxalq elmi adiCervidae Goldfuss 1820 Sekil axtarisiITIS 180693NCBI 9850EOL 7685FW 42652 Azerbaycan folklorunda adi en cox hallanan heyvanlar arasinda maral sozsuz ki birinciler sirasindadir Lap qedim dovrlerden indiye kimi hemise insanin bu daglar ve meseler gozeli ne xususi maragi olub Ona gore de meiset ve teserrufat fealiyyetinde maraldan zaman zaman istifade edibler Maralin qidaligina gore eti ve sudu senaye ehemiyyetine gore ise derisi ve buynuzu evezsiz sayilib Maral estetik baximdan ve menevi telebati odemek cehetden muqayiseolunmazdir Gozel tebiet musahidecisi yazici ekoloq Zaman Novruz onu bu cehetden bele ifade edirdi Tebietce cox da sakit olmayan maralin gorkemindeki zeriflik baxislarindaki mehribanliq celbedicilik durusundaki vuqar ezemet ve incelik onu gozellik remzi kimi dile dise salmis adi nagillara dastanlara seirlere dusmus nece nece maral unvanli efsane yaranmisdir Maral cervidae memeliler sinfinin cutdirnaqlilar destesine mensub otyeyen heyvandir Hundur ayaqlara qisa quyruga yarasiqli gorkeme malik olan maralin qulaqlari uzun ve hereketlidir 40 novu ehate eden 17 cinsi melumdur Esas yayilma yerleri Avropa Asiya Cenubi ve Simali Amerika Afrikadir Adeten suruler seklinde gezib dolanirlar Qidalarini ot kol agac ve diger bitki qruplari teskil edir Bezi novleri hetta xirda heyvanlarla da qidalanir Marallarda da movsumle elaqedar bir cox heyvanlarda oldugu kimi tuleme tuk deyisme bas verir Elece de buynuzdeyisme musahide edilir Adeten buynuzdeyisme erkek ferdlerde olur lakin simal marallarinin disleri de buynuzlarini tokub yenisini emele getirirler Bedenin rengi ekser halda qonura calir Cavan heyvanda xallar var Bezi yasli ferdlerde de bele xallara rast gelinir Xalli maral ifadesi buradan emele gelib ArtmaCoxalmalarina gelince maral cinsi yetisgenliye 1 5 yaslarinda catir Novden ve cinsden asili olaraq bu reqem 2 4 arasinda deyise biler Hovregelme ve cutlesme marallarin cinsi heyatinda xususi merhele teskil edir Erkek disini celb etmek meqsedile muxtelif rituallar kecirir hundurden meleme kelle kelleye doyus ve gucsinamalar gelecek neslin saglamligi ucun cox vacibdir Ozunubeyendirme turnesi bu heyvanlarda cox ciddi ve maraqli kecir Marallarda bogazliq dovru 280 gun cekir ve may ayinin sonu iyun ayinin evvellerinde 1 2 bala dogurlar Hele bogazken suruden ayrilan maral yeni dogulmus balasi tam ayaquste dura bilene qeder qruplara qosulmur Erkekler ise funksiyasini yerine yetirdikden cutlesmeden az sonra disi ferdi serbest buraxib tekbasina yasayirlar Korpenin qaygisini cekmek ve boyutmek ana maralin uzerine dusur Ilk gunleri korpe maral yatmaqla kecirir yalniz anasini emdikde ayaq uste qalxir Parlaq derisi bu zaman onu dusmenden muhafize edir Ana maral muhafizeni daha yaxsi temin etmek ucun korpesinden bir qayda olaraq 100 200 metr aralida gezir Belede yirtici ne balani ne de balasina daldada goz qoyan anani gormur Maral calisir ki korpeni emizdirmek meqaminda dusmen onun yerini bilmesin Texminen bir hefteden sonra balaca maral anasinin arxasinca yerimeye baslayir ve gun erzinde 4 6 defe sud emir Bir ayliginda artiq ot yeye bilir Buna baxmayaraq sudle qidalanmani bir yasinadek davam etdirir Maral suru halinda yasayan heyvandir Balalarin boyuyerek suruye qosulmasi onu sayca artirir Belelikle muxtelif sebeblerden cixdas olmus marallarin yerini yeni nesil tutur Surunun sayi ve terkibi fesillerden asilidir Adeten yaz yay dovrunde 25 30 basdan ibaret iri surulere rast gelinir Qalan vaxti marallar kicik qruplar seklinde yasayirlar Bezi hallarda cavanlarla disiler eyni surude olur Yuxarida marallarin cutlesme dovrunun maraqli ve agrili kecdiyini qeyd etmisdik Dogrudan da bu dovr marallarin heyatinda qeyri adi hadise kimi gorunur Hemin vaxt erkek maral olduqca cilgin ve ehtirasli olur Lakin herektlerini nizamlamagi bacarir Yemeyini mehdudlasdirir Esas gucunu disi ferdi celb etmeye yoneldir Boru sesini xatirladan neriltile disileri etrafina toplamaga calisir Buynuzunu arxaya beline qeder eyerek bu dovre xas rituallar edir Erkek ne qeder guclu ve davamli ses cixararsa meleye bilirse demeli disini daha tez maraqlandira biler Ona gore de cutlesmenin en qizgin anlarinda erkek maral butun gunu meleyir Sesleri ancaq gunduz azaciq susurlar Aydin esidilsin deye mese talalarina seyrek meseliye ve alp cemenliklerine gedirler Eger sesle mubarize neticesiz qalarsa onda Zaman Noruzovun qeyd etdiyi kimi bextlerini meydanda sinamali olurlar Kelle kelleye gelen erkek marallarin buynuz zerbesi o qeder guclu olur ki sesi hetta bir kilometr mesafeden esidilir Eger gucler nisbeti eynidirse doyusu dayandirirlar Z Novruz bunu bir birine hormet elameti kimi sulh teklifi adlandirir Bundan sonra sulh baglayan marallarin her biri ozlerine yeni ve daha zeif gucsuz reqib axtarirlar Axtaris oz gucunu kenardakilara numayis etdirmekle baslayir ayagini yere doyur buynuzunu agaclara cirpir budaqlari sindirir ve nere cekerek reqibini aciq doyuse cagirir Cagirisa gelen disi marallar doyusu diqetle izleyir ve guclu reqibi hevesle seyr edirler Guclu reqib ise sanki quvvesini numayis etdirirmis kimi mueyyen jestler edir Bu jestler hem de doyuse hazirlasan erkeklerin gozunu qirmaq ucun mesajdir Yeni men onsuz da seni mehv edeceyem Heqiqeten de reqib zeifdirse vay onun gunune Mohkemce ezisdirilir ve hetta ciddi xesaret alir Kenardaki reqib erkekleri isgencenin agirligi qorxudur ve onlar meydandan qacib uzaqlasirlar Guclu qalib marala da ele bu gerekdir Bayaqdan doyusu heves ve heyecanla seyr eden disilerde qalib marala qarsi hedsiz derecede maraq yaransa da o yalniz ozunun isteklerine uygun olanlari cemleyib otkem bir terzde temkinle ve aram aram meydandan cixir Bele maral basina topladigi herem lerini subay erkeklerin gozunden yayindirir ve ozu de tecavuzkar emellerinden el cekir DusmenleriMarallarin tebietde dusmeni coxdur Onlarin en tehlukelisi peleng bebir ve ayidir Vasaq ise maral balalarinin qenimidir Yeni dogulmus korpelere tulku vehsi pisik yenot da hucum cekir Maralin qorxulu dusmenleri arasinda canavarin adini xususi qeyd etmek lazimdir Maral canini canavardan qurtarmaq ucun ozunu yaxinliqdaki su hovzelerine vurur yaxud qayalara cixir Ancaq elacsiz qaldiqda ozunumudafieye qalxir on ayaqlari ve buynuzlari ile reqibini geri cekilmeye mecbur etse de bu hemise mumkun olmur Odur ki maral daha etibarli variant kimi siginacaqlardan istifadeye cehd edir QidalariMaralin qidasini gezib dolandigi erazideki muxtelif bitkiler teskil edir Payiz qis aylarinda yere tokulmus yarpaqlar kollarin ve agaclarin yumsaq budaqlari ot bitkileri meyve ve toxumlar agac kol bitkilerinin yasil yarpaqlari coke agcaqayin palid sabalid sam boyurtken ve s maralin hevesle yediyi qida mehsullaridir Qidanin 70 faizini ot 20 faizini agac ve kol qalanini ise basqa bitki qrupari teskil edir Umumiyyetle maral da basqa heyvanlar kimi qida ile zengin erazide yasamaga ustunluk verir Ona gore de mese ve daglara talalara hetta bataqliqlara harda yem ehtiyati boldursa ora can atirlar Bu ise cox vaxt onlari esas dusmenleri sayilan insanla uz uze qoyur Buynuzlarina etine ve derisine artan telebat marali seksekeli yasamaga mecbur edir Saylarinin suretle azalmasinin baslica sebebi de ele budur Yarasiqli buynuzu tehluke anlarinda maralin ele kecmesine mesedeki agaclara ilismesine serait yaradir Buynuz maralin bas hissesine xususi gorkem verir Esasen erkek ferdlerde bezen ise disilerde de olur Her il tokulur ve yenisile evez olunur Maralin buynuzu basqalarindan ozunemexsuslugu ile secilir Yungul ve davamli alin sumuyunde emele gelir bitir Basqa sozle maral buynuzu sadece sumuk cixintisidir Kohne buynuz tokulenden sonra onun uzandigi sumuyun ustunde qigirdaqdan ibaret papaq emele gelir ki o da qisa ve six tuklu deri ile ortulur Cavan buynuzlar kenar tesirlere cox hessasdir Cunki butun buynuz boyu qan damarlari ve sinir saxeleri uzanir Tedricen buynuzda asagidan yuxariyacan sumuklesme gedir Buynuzun ust kele kotur qati firli hisseleri burda movcud olmus damarin izleridir Birinci il mutemadi olaraq nazik milsekilli ikinci il ise atiq yetkin formada cengeleoxsar buynuzlar cixir Ilbeil buynuzun umumi kutlesi ve budaqlanmanin cixintinin sayi artir Qocalmis heyvanda buynuz cixintilari budaqlanma dayandigina gore maralin yasini mueyyenlesdirmek olmur Buynuzun olcusu ve cixintilarin sayi orqanizmin xususiyyetinden qidalanmadan ve s sebeblerden asilidir Xarici gorunusMarallarda gozetrafi vezler yaxsi inkisaf edib Derilerinin rengi muxtelifdir Lakin ekser novlerde cavan marallar xalli olur Bir qayda olaraq butun marallarin quyruqetrafi nahiyyesinde aciqrengli xallar var Buna da guzgu deyirler Guzgu budlarin arxa sethinde yerlesir Maral ilde iki defe tukunu deyisir Arxa etrafi qabaq ayaqlarindan bir qeder uzundur Cavanlardan ferqli olaraq yasli maral yay aylarinda xalli ve ya ilboyu eyni rengde olur Tuklerindeki ureksekilli qat qisda daha yaxsi gorunur Beden olculeri baximindan cox muxtelifdir NovleriIndi ise marallarin bize belli olan ve olmayan bir nece novu ile tanis olaq Simal marali marallardan en maraqlisi hesab olunur Bele ki sert iqlim seraitine ela uygunlasmagi bacaran simal marali qisda qarin ustunde tehluke qorxusu kecirmeden asanliqla hereket edir Dirnaqlarinin enli olmasi onu neinki qarda batmaq tehlukesinden qoruyur hetta bataqliqda bele serbest hereketine yardimci olur Simal marali covguna dusdukde de veziyyetden cixis yolu tapir Yuzlerle basdan ibaret maral surusu bir birlerine mohkem qisilaraq hereket edir ki bu da onlari usumeye qoymur Covgun zamani geri qalmis maral surudeki marallarin baldir damarlarinin sumuye surtunub cixardiqlari berk saqqilti sesine yoldaslarini tapib onlara qosulur Belelikle soyuqdan telef olmaq qorxusu aradan qalxir Simal marallarinin tuk ortuyunun qurulusu da onlari donmaqdan qoruyur Butun heyvanlarda tuk dib terefden uca dogru naziklesdiyi halda bunlarda eksinedir Tukun dib hissesi nazik ucu ise qalindir Ona gore de siddetli kulekler esdikde de bu tukler bir birine soykenerek heyvani soyuqdan qoruyur Maralin yunu eyni zamanda xilasetme kemeri rolunu oynayir icerisi bos oldugundan heyvan suda yaxsi uzur Yaz ve payiz movsumunde miqrassiya zamani rast geldikleri enli caylari rahat uzub kecmelerinde de tukun spesfik qurulusu komeye gelir Simal maralinin ozunemexsuslugu hem de ondadir ki diger nov marallarin yalniz erkeyinde buynuz oldugu halda bunlarin disi ferdinde de buynuz var Qida obyektine gore de secilirler Yemlerini esasen maral mamiri adlanan island isbyeleri teskil edir Ehli nov kimi qedim zamanlardan beri simal xalqlarinin istifadesinde olan marallar neqliyyat qida ve senaye obyekti kimi muhum ehemiyyet dasiyiblar Meselen uzun iller itlerle beraber maralar qosqu vasitesi kimi istifade edilib dadli etine isti xezine ve mohkem gonune gore yuksek qiymetlendirilib Xizeye qosulmus maral saatda 10 km suretle hereket etmekle 100 kq yuku menzil basina catdira bilir Teserrufat ehemiyyetine yeni qoyunu ipeyi ve ati yaxsi evez ede bildiklerine gore simalda onlari ehali ev heyvani kimi besleyib artirirlar Qacis sureti yuksek olan hessas ve ehtiyatli col maralini ise ovlamaq o qeder de asan deyil Qafqaz marali Bunlara necib maral da deyirler Bedeninin uzunlugu 250 265 sm suysununun hundurluyu 135 155 sm cekisi 300 340 kq dir Necib maralin yayilma areali cox genisdir Qerbi Avropa Cenubi Skandinaviya habele Simali Afrika ve Amerika Asiya olkeleri Avstraliya Yeni Zelandiya Argentina ve Cilide iqlimlesdirilib Necib maral Qafqazda da genis yayilib Versagine 1942 gore 60 il evvel Dagliq Qarabag meselerinde ve ondan qerbde yasayan necib maral sonradan yoxa cixib Sonuncu maralin Astara yaxinliginda Talisda 1922 ci ilde oldurulduyu bildirilir Menbelerde qeyd edilir ki yerli Qafqaz marallari Azerbaycan erazisinde cox olub ve ehtimal ki Samaxidan serqde yerlesen meselerde yasayib Lakin meselerin suretli mehvi onlarin areallarinin xeyli daralmasi belelikle yerli necib marallarin Kur Araz boyunca Tuqay habele Kicik Qafqaz ve Talisin dag meselerine cekilmeleri ile neticelenib Hazirda olkemizin qoruqlarindaki Qafqaz marali sonradan respublikamiza getirilerek iqlimlesdirilmis heyvanlardir Yerli marallar ise uzunmuddetli qaydasiz ov ve laqeydlik uzunden bir nov kimi Azerbaycan tebietinden silinib Iqlimlesdirilmis necib marallar esasen dovlet qoruqlarinda cemlesib Edebiyyat materiallarinda onlardan 800 basa yaxinin Zaqatala 200 basa yaxinin Ismayilli 80 90 basinin ise Ilusu qorugu ve Seki yasaqliginda oldugu qeyd edilir Umumiyyetle necib maralin yayilma sahesi Boyuk Qafqazin cenub yamaclari Altiagac mese massivi hemcinin Kicik Qafqazdir Az hallarda ise Qarayazi ve Goygol qoruqlarinda rast gelinir Xalli maral Bu marallar respublikamiza Ussuri meselerinden getirilib ve bir muddet Altiagacda volyer seraitinde saxlanilib Hirkan Dovlet Qorugu yaradildiqdan 1969 sonra ise ora gocurulub Z Novruz kocurme emeliyyatini ugursuz ve sehv addim kimi qiymetlendirerek mehz hemin prosesde kobud yanasma ile elaqedar coxlu sayda maralin telef oldugunu xususi vurgulayir Her bir heyvani 6 7 nefer qovub tutaraq qulaqlarindan qiclarindan nece geldi yapisib avtomasinlara tullayirdilar Heyvanlarin gozleri qarsisinda dehsetli menzere yaranmisdi Bu menzereni goren guclu marallar ozlerini hara geldi cirparaq mehv edirdiler Yerli seraite beled olmayan yad marallar canavara ayiya yem oldular Xalli maralin veteni Serqi Cin Koreya yarimadasi Ussuriya vilayeti ve Uzaq Serqin cenub hissesidir 12 15 basdan ibaret suru emele getirirler ki onlarin da tutdugu erazi 800 900 ha yaxindir Xalli maral cox yaxsi uzmeyi bacaran 10 km heyvandir Bedeni qeseng bicimli ve mutenasibdir Bu marallar derman meqsedile teserrufatda saxlanilir Cavan sumuklesmemis buynuzlardan alinan pantokrin tonuslayici vasite kimi tibbde genis istifade olunur Hemin niyyetle 1952 ci ilde Azerbaycana 13 bas xalli maral getirilib Maralciliq teserrufatinin yaradilmasi nezerde tutulurdu Ona gore de evveller Altiagacda saxlandi sonra serbest buraxildi Saylari artdiqca olkemizin elverisli dag mese erazilerine yaymaq planlasdirildi xususile Kicik Qafqazin mese massivlerine hemcinin Goygol etrafina Qusar ve Quba rayonlarina Talis Hirkan qorugu meselerine Indi yalniz tebii seraitde Boyuk Qafqazda qoruq seraitinde ise Lenkeran ovaliginda Hirkan yasayirlar Sonuncuda 50 60 bas oldugu ehtimal edilir Barasinqa dunyada en yarasiqli marallardan biri sayilir Kehrabayi sari yaxud qirmizi qonur renge malikdir Cod ve islanmayan tukleri bataqliqda yaxsi hereket etmeye uygunlasmis dirnaqlari var Bu sebebden cox halda onu bataqliq marali da adlandirirlar Disi ve erkek ferdler yalniz qisda bir yerde qrup halinda yasayirlar Butun ilboyu coxalirlar Doyus turneleri bunlarin erkekleri ucun xarakterik deyil Guclerini seslerile belli edirler Erkeyin sesi melodikdir xos seslidir Ardicil yukselen ve azalan tona malikdir Barasinqalarin sayi ilden ile tukenmekdedir Cemi 550 bas maralin qaldigi bildirilir Esas yayilma yerleri Merkezi ve Simali Hindistandir 3 5 basdan ibaret qrup emele getirirler Agsifet maral az melum olan nadir novdur Ozunemexsus gorunusu ve qurulusu var Meshur rus seyyahi N Prepsevalski terefinden askar edildiyi ucun eyniadli yarimnovune onun adi verilib Orta boyuklukde olcu ve cekiye malikdirler Uzunluqlari 190 200 sm hundurluyu 120 130 sm cekisi 130 140 kq ayaqlari uzun uzu qisa ve enlidir Qulaqlari boyukdur ensiz ve itiucludur Quyrugu qulagindan iki defe qisadir 12 13 sm Dirnagi hundur ve enlidir Maraldan cox dag kecisinin dirnagina oxsayir Yan dirnagi o biri marallardakindan 2 defe uzundur Gozetrafi vezisi cox boyuk olub goz boyda ve ya daha iridir Erkeyin buynuzu xeyli boyukdur ve yastilasib Bes cixintisi var Cetir emele getirmir Xezi aciq qehveyidir Burnu dodagi ve bogazinin alti ag rengdedir Tuku qisa qalin ve coddur Ici bosdur Tiftik tuku yoxdur Erkeklerin belinde onurga sutunu boyunca arxadan one dogru narin tuk otruyu var Ortasi yehere oxsayir Qidasini mesesiz yuksek daglarda kolluqlar teskil edir Esas yayilma yerleri Serqi Simali Tibet ve Kukunor daglaridir Nesli kesilmek uzre oldugundan adi Qirmizi Kitab a daxil edilib Elbette marallar adlari sadalananlarla qurtarmir Bir yazida onlarin hamisinin tesviri mumkunsuzdur Biz daha maraqlilarini ve az cox haqqinda esitdiklerimizi yaxindan tanitmaq ucun yalniz bunlarla kifayetlendik Insan tebiet munasibetlerinde maral hemise diqqet merkezinde olub Tesadufi deyil ki onunla bagli insan ve yer yurd adlari istenilen qederdir Meselen qiz adi kimi Maral genis yayilan adlardandir Maral hemcinin ezizleme kimi korpelere ve bezen qizlara maralim ceyranim ve korpe maralim ve s da deyilir Qazax rayonunun mustye dovrune aid yasayis meskenlerinden biri Maralca adlanir TesnifatiSu marallari Hydropotinae Cuyurler Capreolinae Muntjaklar Muntiacinae Esl marallar Cervinae IstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2012 Wilson D E Reeder D M Class Mammalia Linnaeus 1758 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 56 60 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7Hemcinin bax