Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Onurğalılar (lat. Vertebrata) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan yarımtipi.
| Onurğalılar | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: Onurğalılar | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Onurğalılar növlərinə görə onurğasızlardan xeyli azdır (45000 növ), lakin müasir biosferin həyatındakı roluna, adətən biosenozlarda qidalanma zəncirini tamamladığına görə onlardan üstündür.
Kələlilərə dəyirmiağızlılar, qığırdaqlı balıqlar, sümüklü balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və məməlilər daxildir.
Onurğalı heyvanlar torpaqəmələgəlmə prosesində fəal iştirak edirlər. Bunlar arasında gəmiricilərin xüsusi çəkisi daha böyükdür. Bütün gəmiricilər torpaq qatında yuvalar qazır. Bu zaman səthə külli miqdarda qarışdırılmış torpaq atılır. Gəmiricilərdən bəziləri torpaqda "köstəbək yolları" adlanan yollar qazır.
Bozqır rayonlarda torpağın aşağı və yuxarı qatlarını o qədər qarışdırır və ya torpağın səthinə o qədər torpaq atırlar ki, səthdə bozqırlar üçün səciyyəvi olan mikrorelyef yaranır. Məşhur rus alimi S. S. Nestruyev belə relyef formasını adlandırmışdır.
Ümumi xarakteristika
Onurğalılar (Vertebrata) yarımtipinin nümayəndələrinin dərisi 2 qatdan – çoxqatlı epidermis və koriumdan ibarətdir. Pulcuqlar, lələklər, tüklər, caynaq və dırnaqlar bunun törəmələridir. Onurğalılarda xorda yalnız embrional dövrdə olur.
Daxili quruluşu
Onurğalılarda xorda onurğa ilə əvəz olunub. Yetkin dövrdə bütün onurğalılar sümük skeletə malikdir. Onlarda baş, gözlər və ətraflar yaxşı inkişaf edib. Əzələ sistemi eninə zolaqlı və saya əzələdən ibarətdir. Tənəffüs sistemini qəlsəmə və ya ağciyərlər təşkil edir. Qan-damar sistemi qapalıdır. Ürək çoxkameralıdır, qan damarları venalar və arteriyalar şəklindədir. Açıq limfa sistemi mövcuddur. İfrazat sistemi yaxşı inkişaf etmişdir. Bu sistem bir cüt böyrəkdən və sidik axarlarından ibarətdir.
Hətta aşağı pillədə yerləşən onurğalıların da beyni vardır. Ali formalı onurğalılarda isə beyin yarımkürələri inkişaf etmişdir. Bu, onurğalıların xarakterik əlamətidir. Sinir sistemi mərkəzi və periferik sinir sisteminə bölünür. Hissiyyat orqanları (burun, gözlər, qulaqlar) və daxili sekresiya vəziləri də inkişaf etmişdir. Onurğalılar ayrıcinsiyyətlidir. Dişi və erkək cinsiyyət vəziləri cütdür. Mayalanma xarici və ya daxili olur. Bəzi onurğalılar metamorfozla inkişaf edir.
Təsnifatı
- Onurğalılar (Vertebrata) yarımtipi
- Çənəsizlər (Agnatha) infratipi
- Dəyirmiağızlılar (Cyclostomata) sinfi
- Ağızçənəlilər (Gnathostomata) infratipi
- Balıqlar (Pisces) sinifüstü
- Zirehli balıqlar (Placodermi) sinfi, nəsli kəsilib
- Qığırdaqlı balıqlar (Chondrichthyes) sinfi
- Qəlsəməçənəlilər (Acanthodii) sinfi, nəsli kəsilib
- Sümüklü balıqlar (Osteichthyes) sinfi
- Dördayaqlılar (Tetrapoda) sinifüstü
- Suda-quruda yaşayanlar (Amphibia) sinfi
- Sürünənlər (Reptilia) sinfi
- Quşlar (Aves) sinfi
- Məməlilər (Mammalia) sinfi
- Balıqlar (Pisces) sinifüstü
- Çənəsizlər (Agnatha) infratipi
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2001.
- Q. Məmmədov. Torpaqşünasliq və torpaq coğrafiyasinin əsaslari. Bakı, Elm, 2007
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Onurgalilar lat Vertebrata heyvanlar aleminin xordalilar tipine aid heyvan yarimtipi OnurgalilarElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarBeynelxalq elmi adiVertebrata Cuvier 1812Sekil axtarisiITIS 331030NCBI 7742EOL 2774383FW 67149 Onurgalilar novlerine gore onurgasizlardan xeyli azdir 45000 nov lakin muasir biosferin heyatindaki roluna adeten biosenozlarda qidalanma zencirini tamamladigina gore onlardan ustundur Kelelilere deyirmiagizlilar qigirdaqli baliqlar sumuklu baliqlar suda quruda yasayanlar surunenler quslar ve memeliler daxildir Onurgali heyvanlar torpaqemelegelme prosesinde feal istirak edirler Bunlar arasinda gemiricilerin xususi cekisi daha boyukdur Butun gemiriciler torpaq qatinda yuvalar qazir Bu zaman sethe kulli miqdarda qarisdirilmis torpaq atilir Gemiricilerden bezileri torpaqda kostebek yollari adlanan yollar qazir Bozqir rayonlarda torpagin asagi ve yuxari qatlarini o qeder qarisdirir ve ya torpagin sethine o qeder torpaq atirlar ki sethde bozqirlar ucun seciyyevi olan mikrorelyef yaranir Meshur rus alimi S S Nestruyev bele relyef formasini adlandirmisdir Umumi xarakteristikaOnurgalilar Vertebrata yarimtipinin numayendelerinin derisi 2 qatdan coxqatli epidermis ve koriumdan ibaretdir Pulcuqlar lelekler tukler caynaq ve dirnaqlar bunun toremeleridir Onurgalilarda xorda yalniz embrional dovrde olur Daxili qurulusuOnurgalilarda xorda onurga ile evez olunub Yetkin dovrde butun onurgalilar sumuk skelete malikdir Onlarda bas gozler ve etraflar yaxsi inkisaf edib Ezele sistemi enine zolaqli ve saya ezeleden ibaretdir Teneffus sistemini qelseme ve ya agciyerler teskil edir Qan damar sistemi qapalidir Urek coxkameralidir qan damarlari venalar ve arteriyalar seklindedir Aciq limfa sistemi movcuddur Ifrazat sistemi yaxsi inkisaf etmisdir Bu sistem bir cut boyrekden ve sidik axarlarindan ibaretdir Hetta asagi pillede yerlesen onurgalilarin da beyni vardir Ali formali onurgalilarda ise beyin yarimkureleri inkisaf etmisdir Bu onurgalilarin xarakterik elametidir Sinir sistemi merkezi ve periferik sinir sistemine bolunur Hissiyyat orqanlari burun gozler qulaqlar ve daxili sekresiya vezileri de inkisaf etmisdir Onurgalilar ayricinsiyyetlidir Disi ve erkek cinsiyyet vezileri cutdur Mayalanma xarici ve ya daxili olur Bezi onurgalilar metamorfozla inkisaf edir TesnifatiOnurgalilar Vertebrata yarimtipi Cenesizler Agnatha infratipi Deyirmiagizlilar Cyclostomata sinfi Agizceneliler Gnathostomata infratipi Baliqlar Pisces sinifustu Zirehli baliqlar Placodermi sinfi nesli kesilib Qigirdaqli baliqlar Chondrichthyes sinfi Qelsemeceneliler Acanthodii sinfi nesli kesilib Sumuklu baliqlar Osteichthyes sinfi Dordayaqlilar Tetrapoda sinifustu Suda quruda yasayanlar Amphibia sinfi Surunenler Reptilia sinfi Quslar Aves sinfi Memeliler Mammalia sinfiIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2001 Q Memmedov Torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasinin esaslari Baki Elm 2007Hemcinin bax