Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qaraqoyunlu tayfaları — XV əsrdə Azərbaycanın siyasi tarixində mühüm rol oynamış, regionda nüfuzlu bir dövlət qurmağa qadir olmuş Qaraqoyunlu tayfalarının Oğuz və ya türkmən elini təşkil edən 24 boydan hansına mənsub olması ilə bağlı mənbələrdə dəqiq məlumata rast gəlinmir. Yalnız XV əsr Osmanlı tarixçilərindən Mövlana Şükrullah Qaraqoyunlu tayfasının mənşəyini Oğuz xanın oğlu Dəniz xanla əlaqələndirmişdir. Bu qeydə əsaslanaraq Faruq Sümər onların Oğuz nəslindən Dəniz xanın oğulları olan İğdir, Büğduz, Yıvə və Qınıq boylarından birinə mənsub olduqlarını qeyd etmiş və Yıvə boyu ilə Qaraqoyunlular arasında nəsli qohumluq əlaqələrinin ola biləcəyinə dair bəzi izlər görmüşdür. Bu fikri tarixçilərdən Ə. Çay da müdafiə etmişdir. V. Minorski və C. A. Boyl da Qaraqoyunluların mənşəyini Yıvə türkləri ilə əlaqələndirmişlər.
Qaraqoyunlu tayfa birliyinə daxil olan bəzi boyların V əsrdən Azərbaycanda yaşadığını nəzərə alaraq qaraqoyunluların daha erkən dövrlərdən bu ərazidə yaşadıqlarını güman etmək olar. F. Sümərin fikrincə Qaraqoyunluların ilk vətəni Şərqi Anadoludur və onlar Azərbaycana, İrana məhz bu ərazidən köç etmişlər. Z. Bünyadov və O. Əfəndiyev isə bu fikrə qarşı çıxmışlar. Çünki Azərbaycan türk tayfaların Kiçik Asiyaya köçetmə yolu üzərində yerləşir və buranın türkləşməsi də daha əvvəl baş vermişdir. Bu məsələ mübahisəli olaraq qalmaqdadır. Lakin ehtimal etməyə əsas var ki, sonralar Qaraqoyunlu tayfalarının tərkibinə daxil olmuş tayfaların və qəbilələrin bir hissəsi artıq VIII–IX əsrlərdə Azərbaycanda məskunlaşmış və Monqol istilası zamanı onlar bu torpaqlardan sıxışdırılıb çıxarılmışlar".
Türk araşdırmaçıları monqol yürüşləri dövründə onların hakimiyyətini qəbul etməmiş türkmanların böyük bir hissəsinin Azərbaycandan Şərqi Anadoluya köçdüyünü qeyd edirlər. Ehtimal etmək olar ki, sonra onlar Qaraqoyunlu tayfalarına birləşərək Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında iştirak etmişlər.
Alpout tayfası
Bu tayfanın böyük əmirlərindən Pir Məhəmməd bəyi misal göstərmək olar. Pir Budağın ölmündən sonra hakim olan Pir Məhəmmədi Həsən padşah mühasirəyə alsa da bunun əhəmiyyəti olmur.872-ci ildə (miladi təqvimi ilə 1467 və ya 1468) vəfat etdi. Tayfanın böyük əmirlərindən Rüstəm bəy Təvaçi isə Səncəq döyüşündə əsir düşmüşdür. Tayfanın digər böyük əmiri Pir Məhəmməd Sani idi. Təırcan döyüşündə ``Mən Həsən Padşaham`` dediyi üçün Sultan Məhəmmədin əmrilə Tokat qalasında dustaq edilmişdir. Tayfa əmirlərindən Qaraxan bəy Qara Yusifin adından Həmədan hakimi, Sərxan bəy Qara Yusifin böyük əmirlərindən biri, Yaqub bəy Mirzə İskəndərin böyük əmiri, Məhmad bəy isə Sultan Xəlil zamanında böyük əmir idi. Tayfanın adı ``düşmənə təkbaşına hücum edən``mənasını verir. Tayfanın adı 8-ci əsr mənbələrində qeyd edilmişdir. F. Sümərin fikrincə bu tayfa Həmədan bölgəsində yerləşmişdir. Alpaut tayfası sonralar Çuxur-Səd,Qarabağ və Şirvan bölgələrində məskunlaşmışdı. Bu tayfa ilə bağlı olan oykonimlər Bərdə,Qazax,Göyçay, Laçın və Ucar bölgələrində qalmışdır. Cənubi Azərbaycanda və İran Kürdüstanında da Alpaut etnonimi saxlanılmışdır.
Baharlı tayfası
V. Minorsksinin fikrinə görə, tayfa öz adını Həmədan yaxınlığındakı Bahar qalasından götürmüşdür. F. Sümər də bu fikri müdafiə etsə də, bəzi tarixçilər bununla razılaşmırlar. Onlar tayfanın adının Kürdüstan yaxınlığındakı Bahar adlı yerdən götürmüşlər. M. H. Baharlı Baharlı tayfasının öncə Xorasanda yaşadığını və sonralar Azərbaycana gəldiyini, Marağa ətrafında yerləşdiyini qeyd edir. Baharlu bəyləri Qaraqoyunlu xanədanı ilə qohumluq əlaqələri yaratmış və bu dövlətin ən böyük əmirləri olmuşlar. F. Sümərin qənaətinə görə münəccimbaşı "Baharlu" adı ilə "Baranlu" adını bir-biri ilə qarışdığı üçün Qaraqoyunlu əmirləri bu tayfadan çıxmışdır. Həmdüllah Qəzvini "Nüzhətül qülub" əsərində Bahar qalasının XIII əsrin əvvəllərində Yıvə əmiri Süleyman Şahın paytaxtı olduğunu qeyd edir. Bu isə baharlıların oğuzların Yıvə boyundan olduğunu güman etməyə imkan verir. Baharlı tayfası öz adını heç də V. Minorskinin qeyd etdiyi kimi, Bahar qalasının adından almamışdır. Güman etmək olar ki, Baharlı tayfası öz adını tanınmış əmirlərindən birinin adından almış və sonralar bu ad həmin nəslin və ya sülalənin adına çevrilmiş və hakim olduqları bölgə də onların adı ilə adlanmağa başlanmışdı.Tayfanın ən böyük əmiri Əlişəkər bəy idi. O Cahan padşahın adından uzun müddət Həmədan, Vorucerd, Nəhavənd hakmi olmuşdur. Həsən padşahla döyüşdə iştirak edərək Mardində əsir düşdü. Lakin, sonra əsirlikdən azad edilərək yenidən Həmədan hakiminə çevrilmişdir. Övladları Pirəli bəy, Yarəli bəy və Bayram bəy də böyük əmirlər idilər. Pirəli bəy Səncəq döyüşündə Həsən padşah tərəfindən əsir götürülsə də, azad edilmişdir. Tayfanın digər böyük əmiri Şahvəli bəy Səncəq döyüşündə öldürülmüşdür. Baharlı tayfasının digər bir nümayəndəsi Əlişəkər bəyin nəvəsi Bayram xan idi. Humayun padşahın əmir-əl-ümərası olan Bayram xan Cəlaləddin Əkbərin taxta çıxmasından sonra fitnələrə məruz qalmışdır. Padşahla arasında yaşanan gərginlikdən sonra Həccə yollanan Bayram xan yolda hindlilər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Onun oğlu isə layiqli xidmətlərinə görə ``xanlar xanı`` titulunu aldı. Cəlaləddin Əkbər padşah ona Rüstəm Mirzə ilə birlikdə Dəkən ölkəsini tutmağı həvalə etdi. Daha sonra isə adı çəkilən məmləkətin hökmdarına çevrildi. Baharlu tayfası ilə bağlı olan oykonimlər Şuşada və Zəngəzurda indi də qalmaqdadır.
Sədlu tayfası
Öz adını XIV əsrdə Səd bəyin adından götürən bu tayfanın ən görkəmli nümayəndəsi Pirhüseyn bəy idi. O, Alaşkerd döyüşündə Mirzə Şahruxun mülazimləri tərəfindən qətlə yetirilmişdir. XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində Naxçıvan və Sürməli bölgəsibu tayfanın hakimiyyəti altında olmuşdur.1411-ci ilədək Çuxur Səd mahalını idarə edən Əmir Sədin oğlu Pirhüseynin hakimiyyəti zamanı İrəvan sədluların inzibati mərkəzi olmuşdur. Tayfanın görkəmli nümayəndələrindən biri Hüseyn Sədlu idi ki, o da Cahan şahın adından Astrabad hakimi idi. Sultan Hüseyn Bayqara ilə döyüşən Hüseyn Sədlu bu döyüşdə həlak olmuşdur. Sədlu tayfasından olan Saru Pirəli Cahan şahın Bağdadı fəth etməsi zamanı Dəclədə boğuldu. Onun oğlanları Mirsübhan bəy və Əmir bəy Həsən padşahın əmirlərindən idilər. Pirhüseyn bəyin övladlarından Alovxan bəy Şah Təhmasib zamanında kiçik əmir idi.I Şah Abbas zamanında yüksək sultanlıq rütbəsinə çatan Fərhad xan isə Bayram bəyin övladlarından idi. Yüksək "Övlad" ("fərzənd") ləqəbinə layiq görülmüşdü və heç bir xoşbəxtin təsəvvür edə bilməyəcəyi ali bir rütbəyə və möhtərəm mənsəbə yetişmişdi. Lakin, sonradan onun kiçik bir səhvi onu padşahın gözündən saldı. Onun başını nizəyə keçirərək Heratın bazar və məhəllələrində gəzdirdilər. Fərhad xanın qardaşı Zülfüqar xan isə mötəbər xanlardan olmuş, I Şah Abbas onu Ruma səfir göndərmiş, sonra isə o Ərdəbil hakimi təyin edilmişdir.
Tarixçi Q. Qeybullayev Qraqoyunlular XIV əsrin sonunda sədluların əmirliyinə son qoymuş, Sədlu tayfası dağılmışonların bir hissəsi ayrumlara birləşmiş, digər hissəsi isə Azərbaycana gəlmişdir. F. Sümər isə bildirir ki, qaynaqlar Sədin övladlarının Qaraqoyunlu hökmdarları ilə əmiuşağı olduğunu göstərir. XV əsrdən etibarən adı mənbələrdə tez-tez təkrar olunan "Çuxur-səd" bəylərbəyliyinin adı da Qaraqoyunlu dövlətinin yaranmasında böyük rolu olan bu tayfa ilə bağlı olmuşdur.
Cakirlu tayfası
Öz adını Cəlayirilər dövründə Əmir Cagirdən aldığı güman edilən bu tayfa onun ölümündən sonra oğlu Bəstam Cagir tərəfindən idarə edilmişdir. Ərdəbil bölgəsinin bu tayfanın qədim yurdu olduğu qeyd edilmişdir. Tayfanın ən böyük əmiri Əmir Bəstam illərlə Qara Yusif Türkmanla vuruşdu və axırda onun əmir əl-ümərası oldu.(Onun) oğlanlarından Əmir Bayəzid Cahanşah padşahın divan əmiri (əmir-i divan) idi və ölümündən sonra qardaşı Əbülfəth bəy onu əvəz etdi. Bəyazid bəyin oğlu Ömər bəy isə Cahanşahın böyük əmiri olmuş, Həsənəlinin məğlubiyyətindən sonra Əbu Səidin xidmətinə keçmişdir. Sonda isə Həsən padşah tərəfindən əsir alınmışdır. Tayfanın nümayəndələrindən Əli bəy Cahan şahın böyük əmiri idi və Səncəq döyüşündə Həsən padşahın qoşunu tərəfindən öldürüldü.
İbn Ərəbşaha istinad edən F. Sümər tayfanın kürd mənşəli olduğunu qyed etmişdir. Z. V. Toğan isə onların qıpçaq türkü olduğunu bildirir. Q. Qeybullayev Cagirlu tayfasının bolqar tayfası olmuş Çaxar tayfasından olduğunu qeyd edir. Onun fıkrincə, bu tayfa ilə bağlı olan oykonimlər İmişli, Göyçay, Cəbrayıl və Masallı bölgələrində "Çaxırlı" şəklində saxlanılmışdır. Lakin Cagirlu tayfası ilə bağlı oykonimlərə vaxtı ilə Göyçay,Cavanşir,Nuxa,Şamaxı və Yelizavetpol qəzalarında Cagirli, hazırda isə Bərdə, Şəki, Göyçay, Şəmkir və Şamaxı bölgələrində Cəyirli formasında rast gəlinir.
Qaramanlu tayfası
Başlıca tayfalardan biri də Qaramanlu tayfası idi.Sovet tarixşünaslığında bu tayfanı Kiçik Qaramanlu bəyliyi ilə əlaqələndirsələr də, bu fikrin elmi əsası yoxdur. ŞTəkindağ belə hesab edir ki, Qaramanlular XIII əsrin I yarısında, Monqol yürüşləri zamanı digər türkman tayfaları kimi Azərbaycana gəlmiş və Şirvan bölgəsində məskunlaşmışlar.Təhsin Ünal isə Qaramanlu tayfasının hələ XI əsrin əvvəllərində Səlcuq yürüşlərindən də öncə Azərbaycanın Aran və Şirvan bölgələrində yaşadığını qaynaqlara əsaslanaraq qeyd edir. Mənbələrin qeyd etdiyinə görə, Oğuzların Əfşar boyundan olan Qaramanlu tayfasının bir hissəsi monqol istilası zamanı Azərbaycanın Aran və Şirvan bölgəsindən köçərək Kiçik Asiyanın cənubunda, Kilikiyada məskunlaşdı. F. Sümer, F. Kırzıoğlu, T. Ünal və Ş. Təkindağ da Qaramanlulann Kiçik Asiyaya monqol istilası dövründən Azərbaycandan köç etdiyini göstərirlər.
Tayfanın nümayəndəsi Əmir Qaraman Qara Yusif zamanından bütün əmirlərdən böyük idi. O Şirvanşah İbrahimlə döyüşdə öz fərasətini göstərmişdir. Piri Qaraman isə Mirzə İskəndərin əmiri idi. Sonra ondan üz döndərib Cahanşaha qoşulmuşdur. Bəxtiyar bəy Cahanşah zamanında ona pənah aparmış, buna görə də Həsən padşahın sifarişi ilə qətlə yetirilmişdir. Tayfanın digər üzvü Şah İsmayıl zamanında Bəlx valisi olan Bayram bəy idi. O həmçinin Şah İsmayılın bacısının əri idi. Qara Yusif zamanında böyük əmirlərdən biri Yarməhəmməd bəy idi. Azərbaycanda qalmış Qaramanlular dövrün siyasi hadisələrində yaxından iştirak etmişdilər. Fərhad xan Qaramanlu Olcaytunun, Əli Əhməd Qaramanlu isə Cəlayirilərin tanınmış əmirlərindən olmuşdu. Bərdə və Gəncə hakimi əmir Qaraman da Qara Yusifin tanınmış əmirlərindən idi. Vaxtilə Cavanşir, Göyçay, Şamaxı, Cavad qəzalarındakı, hazırda isə Gəncə, Göyçay,Neftçala,Yevlax və Bərdə bölgəsindəki Qaraman və Qaramanlu kəndləri bu tayfanın nişanələridir.
Hacılu tayfası
Adı "Kitabi Diyarbəkriyyə" əsərində qeyd edilən tayfanı Oğıızların Döğər boyundan olduğu bildirilir. Qara Yusifın Ərzincan valisi Pir Ömərə yardıma göndərilmiş əmirləri arasında Əmir İlyas Hacılunun adı çəkilir. F. Sümer Haculu tayfasının öncə Kərkük-Ərbil bölgəsində yaşadığını göstərsə də, F. Kırzıoğlu bu tayfanın Qarabağda məskunlaşdığını qeyd edir. Şahəli bəy bu tayfanın nümayəndələrindən olmuş və 909-cu ildə Vəramində Hüseyn Kiya Çəlavi tərəfindən öldürülmüşdü. Tayfanın nümayəndələrindən biri Kor Seyiddir. Hacılu tayfası ilə bağlı oykonimlər XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Zəngəzur, Qaryagin, Ərəş, Cavanşir, Yelizavetpol, Qazax və Sürməli qəzalarında saxlanılmışdır.
Bayburtlu tayfası
Ərzincan yaxınlığında yerləşən bu tayfa Bayburtdandır və onların böyük əmiri Qaraca İlyasdır. O 1500-cü ildə I Şah İsmayıl Ərzincana gedərkən ona qoşulmuşdu.
Ağacəri tayfası
Mənbələrdə bu tayfanı müxtəlif adlar altında ağxəzər, ağacəri və s.adlandırmışlar."Əski türklər xəzərlərə ağacəri, əski yunanlar isə ağatirs adı vermişlər". Heradot və digər antik müəlliflrəin əsərlərində tayfanın adını ağatir şəklində qeyd etmişlər. İ. Markvart və F. Rəşidəddin bu adın ``meşə adamı``mənasında işləndiyini bildirmişdir. İ. M. Artamanov bu etnonimi "ağa" və "çəri" kimi izah edir. V. A. Qukasyan onun fikri ilə razılaşmayaraq güman edir ki, o türk etnonimlərinin "ağ" və "qara" sözləri ilə başladığını nəzərdən qaçırmışdır. Mənbələr qeyd edir ki, xəzərlərin bir qolu olan ağacərilər 465-ci ildə Qafqazın şimalından Azərbaycana daxil olmuşlar.488-ci ildə sasanilərə qarşı çıxan tayfanın bu dövlətlə tez-tez toqquşmaları olurdu. Dastan və rəvayətlərdə onların Qafqaza Oğuz xanla birgə gəldiyi qeyd edilir. Səlcuqlarla bağlı olan I195-ci il hadisələrindən aydın olur ki, ağacərilər əsasən Suriyada Maraş və Əlbistan mahallarında məskunlaşmışdılar. Onlar 1246-cı ildə məhz bu yerlərdə — Maraş dağlarında bayat və əfşar tayfaları ilə birlikdə Bayqu Noyana qarşı mübarizə aparmışlar. Mənbələr qeyd edir ki, monqol işğalı dövründə tayfanın bir hissəsi Xalxal bölgəsində hakim olmuşlar. F. Sümer ağacərilərin mənşəyini V əsrdə Azərbaycanda məskunlaşmış ağatsir tayfası ilə bağlamağın əleyhinə çıxır və öz fikrini, ağacərilərlə çağdaş olmuş tarixçilərin onları "türkmən" adlandırması ilə əsaslandırır. Qaraqoyunlu Qara Məhəmmədin bacısı Tatar Xatunun ağacəri rəisinə ərə verilməsi nəticəsində onlar arasında yaxın qohumluq əlaqələri yaradılmışdır. Bu gün də İranda və Cənubi Azərbaycanda (Kerman, Zəncan və Xuzistan və s.) "ağacəri" oykoniminə və hidroniminə rast gəlmək mümkündür.
Bayramlu tayfası
Öz adını Xoy hakimi Bayram bəydən almışdır. Bayram bəy Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusifın əmirlərindən olmuş, oğlu Şahsuvar bəy də Cahanşahın divan bəyi olmuşdur. O Əmir Qara Yusifin divan əmiri olmuşdur. Oğlu Şahsuvar bəy də Cahanşahın divan bəyi olmuşdu. Tayfa ilə bağlı oykonimlər Yelizavetpol, Qazax və Cavanşir qəzalarında Bayramlı şəklində qalmışdır.
Varsaq tayfası
Mənşələri indi Qaraman kimi tanınan yunan şəhərlərindəndir. I Şah İsmayıl zamanında onlardan böyük əmir olmamışdır. Varsaq tayfasının kiçik əmirləri Musa bəy, Həsən xəlifə — Xaf hakimi, Mustafa bəy və Durhəsən xəlifə olmuşlar.
Evoğlu tayfası
Bu tayfa böyük əmirə sahib olmamışdır. Onlar Səfəvi xanədanının müridlərindən olmuş və əsasən mətbəxdə xidmət etmişlər.
Qaracadağlu tayfası
Tayfanın böyük əmiri Çavuş Mirzədir. O Şah İsmayıl zamanında əmir olmuşdur. Tayfanın əmirlərindən biri Xəlifə Ənsardır.
Düharlu tayfası
Düharlu tayfasının Ərzrum-Bayburd bölgəsində yaşadığı qeyd edilmişdir.
Ayinlu tayfası
Ayinluların Şərqi Anadoluda yaşadığı bildirilməkdədir. Əbu Bəkr Tehrani "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də Qara Yusifin Ərzincana Pir Ömərin yardımına göndərdiyi əmirlər arasında Bəyazid Ayinlunun olduğunu qeyd edir.
Döğər tayfası
Döğərlərin isə Suriyada yaşadıqları qeyd olunur. Döğər tayfası ilə bağlı oykonimlər Yelizavetpol, Qazax və Cavanşir qəzalarında Dügərli formasında qalmışdır.
Kürd tayfaları
Qaraqoyunlu tayfa birliyinə Süleymani, Zırki və Mahmudi kürd tayfaları da daxil olmuşdur.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- (#empty_citation)
- Nəcəfli Tofiq Hümbət oğlu ``QARAQOYUNLU VƏ AĞQOYUNLU DÖVLƏTLƏRİNİN TARİXİ MÜASİR TÜRK TARİXŞÜNASLIĞINDA`` , I fəsil, səh.14
- Sümer F. Qaraqoyunlular, c. I, s.132
- Əhmədov T. Azərbaycan toponimikasının əsaslan, Bakı,1991, səh.86
- Həmdullah Qəzvini. Nüzhətül qülub, s. 153.
- Aqaev Q. D. Dannıe etnotoponimii o rasselenii tyurkoyazıçnıx plemen v Azerbaydjane XI–XV vvEtniçeskaya onomastika, M.,1984, s.148
- ``Qızılbaşlar tarixi``(``Tarixi-Qezelbaşan``), Bakı 1993, səh.20
- Qeybullaev Q. A. K etnoqenezu Azerbaydjantsev. Baku,1991, s.135
- Tekindağ Ş. Karamanlılar. — İslam ansikloredisi, c. VI — İstanbul, 1986, s.316.
- Tahsin Ü. Karaman tarihi. — Ankara, 1986, s. 51; yenə onun: Nureddin Bey (Nure Sofi) Ermeni deyildir.- Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 47 ,- İstanbul, 1987, s. 234.
- Köprülü F. Oğuz etnolojisine dair tarihi notlar — Türkiyat Mecmuesi, c. I, İstanbul, 1925, s. 194;Azərbaycan SSR İnzibati-ərazi bölgüsü, Bakı, 1979, s. 38,56,62,72.
- Rza Nur, Türk tarixi, c. 4, s. 225.
- Artamonov İ. M. İstoriya Xazarov — L., 1962, s. 156.
- Qukasyan V. L. Znaçenie Zak. istoçnikov v izuçenii istor; Azerb. yazıka dopismennoqo per-Sov. Tyurkoloqiya, Bakı,1978, Nl, s.24
- Toğan Z. V. Azerbaycan — İslam ensiklopedisi, c. II — s. 98.
- Sümer F. Ağaceriler — Türk tarih Kurumu — Belleten, c. XXVI, s. 103, — Ankara, 1962, s. 521
- Əbu Bəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, s. 63.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qaraqoyunlu tayfalari XV esrde Azerbaycanin siyasi tarixinde muhum rol oynamis regionda nufuzlu bir dovlet qurmaga qadir olmus Qaraqoyunlu tayfalarinin Oguz ve ya turkmen elini teskil eden 24 boydan hansina mensub olmasi ile bagli menbelerde deqiq melumata rast gelinmir Yalniz XV esr Osmanli tarixcilerinden Movlana Sukrullah Qaraqoyunlu tayfasinin menseyini Oguz xanin oglu Deniz xanla elaqelendirmisdir Bu qeyde esaslanaraq Faruq Sumer onlarin Oguz neslinden Deniz xanin ogullari olan Igdir Bugduz Yive ve Qiniq boylarindan birine mensub olduqlarini qeyd etmis ve Yive boyu ile Qaraqoyunlular arasinda nesli qohumluq elaqelerinin ola bileceyine dair bezi izler gormusdur Bu fikri tarixcilerden E Cay da mudafie etmisdir V Minorski ve C A Boyl da Qaraqoyunlularin menseyini Yive turkleri ile elaqelendirmisler Qafqazda Qaraqoyunlu tayfalari ile adlandirilmis yasayis menteqeleri Qaraqoyunlu tayfa birliyine daxil olan bezi boylarin V esrden Azerbaycanda yasadigini nezere alaraq qaraqoyunlularin daha erken dovrlerden bu erazide yasadiqlarini guman etmek olar F Sumerin fikrince Qaraqoyunlularin ilk veteni Serqi Anadoludur ve onlar Azerbaycana Irana mehz bu eraziden koc etmisler Z Bunyadov ve O Efendiyev ise bu fikre qarsi cixmislar Cunki Azerbaycan turk tayfalarin Kicik Asiyaya kocetme yolu uzerinde yerlesir ve buranin turklesmesi de daha evvel bas vermisdir Bu mesele mubahiseli olaraq qalmaqdadir Lakin ehtimal etmeye esas var ki sonralar Qaraqoyunlu tayfalarinin terkibine daxil olmus tayfalarin ve qebilelerin bir hissesi artiq VIII IX esrlerde Azerbaycanda meskunlasmis ve Monqol istilasi zamani onlar bu torpaqlardan sixisdirilib cixarilmislar Turk arasdirmacilari monqol yurusleri dovrunde onlarin hakimiyyetini qebul etmemis turkmanlarin boyuk bir hissesinin Azerbaycandan Serqi Anadoluya kocduyunu qeyd edirler Ehtimal etmek olar ki sonra onlar Qaraqoyunlu tayfalarina birleserek Qaraqoyunlu dovletinin yaranmasinda istirak etmisler Alpout tayfasiBu tayfanin boyuk emirlerinden Pir Mehemmed beyi misal gostermek olar Pir Budagin olmunden sonra hakim olan Pir Mehemmedi Hesen padsah muhasireye alsa da bunun ehemiyyeti olmur 872 ci ilde miladi teqvimi ile 1467 ve ya 1468 vefat etdi Tayfanin boyuk emirlerinden Rustem bey Tevaci ise Senceq doyusunde esir dusmusdur Tayfanin diger boyuk emiri Pir Mehemmed Sani idi Teircan doyusunde Men Hesen Padsaham dediyi ucun Sultan Mehemmedin emrile Tokat qalasinda dustaq edilmisdir Tayfa emirlerinden Qaraxan bey Qara Yusifin adindan Hemedan hakimi Serxan bey Qara Yusifin boyuk emirlerinden biri Yaqub bey Mirze Iskenderin boyuk emiri Mehmad bey ise Sultan Xelil zamaninda boyuk emir idi Tayfanin adi dusmene tekbasina hucum eden menasini verir Tayfanin adi 8 ci esr menbelerinde qeyd edilmisdir F Sumerin fikrince bu tayfa Hemedan bolgesinde yerlesmisdir Alpaut tayfasi sonralar Cuxur Sed Qarabag ve Sirvan bolgelerinde meskunlasmisdi Bu tayfa ile bagli olan oykonimler Berde Qazax Goycay Lacin ve Ucar bolgelerinde qalmisdir Cenubi Azerbaycanda ve Iran Kurdustaninda da Alpaut etnonimi saxlanilmisdir Baharli tayfasiV Minorsksinin fikrine gore tayfa oz adini Hemedan yaxinligindaki Bahar qalasindan goturmusdur F Sumer de bu fikri mudafie etse de bezi tarixciler bununla razilasmirlar Onlar tayfanin adinin Kurdustan yaxinligindaki Bahar adli yerden goturmusler M H Baharli Baharli tayfasinin once Xorasanda yasadigini ve sonralar Azerbaycana geldiyini Maraga etrafinda yerlesdiyini qeyd edir Baharlu beyleri Qaraqoyunlu xanedani ile qohumluq elaqeleri yaratmis ve bu dovletin en boyuk emirleri olmuslar F Sumerin qenaetine gore muneccimbasi Baharlu adi ile Baranlu adini bir biri ile qarisdigi ucun Qaraqoyunlu emirleri bu tayfadan cixmisdir Hemdullah Qezvini Nuzhetul qulub eserinde Bahar qalasinin XIII esrin evvellerinde Yive emiri Suleyman Sahin paytaxti oldugunu qeyd edir Bu ise baharlilarin oguzlarin Yive boyundan oldugunu guman etmeye imkan verir Baharli tayfasi oz adini hec de V Minorskinin qeyd etdiyi kimi Bahar qalasinin adindan almamisdir Guman etmek olar ki Baharli tayfasi oz adini taninmis emirlerinden birinin adindan almis ve sonralar bu ad hemin neslin ve ya sulalenin adina cevrilmis ve hakim olduqlari bolge de onlarin adi ile adlanmaga baslanmisdi Tayfanin en boyuk emiri Eliseker bey idi O Cahan padsahin adindan uzun muddet Hemedan Vorucerd Nehavend hakmi olmusdur Hesen padsahla doyusde istirak ederek Mardinde esir dusdu Lakin sonra esirlikden azad edilerek yeniden Hemedan hakimine cevrilmisdir Ovladlari Pireli bey Yareli bey ve Bayram bey de boyuk emirler idiler Pireli bey Senceq doyusunde Hesen padsah terefinden esir goturulse de azad edilmisdir Tayfanin diger boyuk emiri Sahveli bey Senceq doyusunde oldurulmusdur Baharli tayfasinin diger bir numayendesi Eliseker beyin nevesi Bayram xan idi Humayun padsahin emir el umerasi olan Bayram xan Celaleddin Ekberin taxta cixmasindan sonra fitnelere meruz qalmisdir Padsahla arasinda yasanan gerginlikden sonra Hecce yollanan Bayram xan yolda hindliler terefinden qetle yetirilmisdir Onun oglu ise layiqli xidmetlerine gore xanlar xani titulunu aldi Celaleddin Ekber padsah ona Rustem Mirze ile birlikde Deken olkesini tutmagi hevale etdi Daha sonra ise adi cekilen memleketin hokmdarina cevrildi Baharlu tayfasi ile bagli olan oykonimler Susada ve Zengezurda indi de qalmaqdadir Sedlu tayfasiOz adini XIV esrde Sed beyin adindan goturen bu tayfanin en gorkemli numayendesi Pirhuseyn bey idi O Alaskerd doyusunde Mirze Sahruxun mulazimleri terefinden qetle yetirilmisdir XIV esrin sonu XV esrin evvellerinde Naxcivan ve Surmeli bolgesibu tayfanin hakimiyyeti altinda olmusdur 1411 ci iledek Cuxur Sed mahalini idare eden Emir Sedin oglu Pirhuseynin hakimiyyeti zamani Irevan sedlularin inzibati merkezi olmusdur Tayfanin gorkemli numayendelerinden biri Huseyn Sedlu idi ki o da Cahan sahin adindan Astrabad hakimi idi Sultan Huseyn Bayqara ile doyusen Huseyn Sedlu bu doyusde helak olmusdur Sedlu tayfasindan olan Saru Pireli Cahan sahin Bagdadi feth etmesi zamani Declede boguldu Onun oglanlari Mirsubhan bey ve Emir bey Hesen padsahin emirlerinden idiler Pirhuseyn beyin ovladlarindan Alovxan bey Sah Tehmasib zamaninda kicik emir idi I Sah Abbas zamaninda yuksek sultanliq rutbesine catan Ferhad xan ise Bayram beyin ovladlarindan idi Yuksek Ovlad ferzend leqebine layiq gorulmusdu ve hec bir xosbextin tesevvur ede bilmeyeceyi ali bir rutbeye ve mohterem mensebe yetismisdi Lakin sonradan onun kicik bir sehvi onu padsahin gozunden saldi Onun basini nizeye kecirerek Heratin bazar ve mehellelerinde gezdirdiler Ferhad xanin qardasi Zulfuqar xan ise moteber xanlardan olmus I Sah Abbas onu Ruma sefir gondermis sonra ise o Erdebil hakimi teyin edilmisdir Tarixci Q Qeybullayev Qraqoyunlular XIV esrin sonunda sedlularin emirliyine son qoymus Sedlu tayfasi dagilmisonlarin bir hissesi ayrumlara birlesmis diger hissesi ise Azerbaycana gelmisdir F Sumer ise bildirir ki qaynaqlar Sedin ovladlarinin Qaraqoyunlu hokmdarlari ile emiusagi oldugunu gosterir XV esrden etibaren adi menbelerde tez tez tekrar olunan Cuxur sed beylerbeyliyinin adi da Qaraqoyunlu dovletinin yaranmasinda boyuk rolu olan bu tayfa ile bagli olmusdur Cakirlu tayfasiOz adini Celayiriler dovrunde Emir Cagirden aldigi guman edilen bu tayfa onun olumunden sonra oglu Bestam Cagir terefinden idare edilmisdir Erdebil bolgesinin bu tayfanin qedim yurdu oldugu qeyd edilmisdir Tayfanin en boyuk emiri Emir Bestam illerle Qara Yusif Turkmanla vurusdu ve axirda onun emir el umerasi oldu Onun oglanlarindan Emir Bayezid Cahansah padsahin divan emiri emir i divan idi ve olumunden sonra qardasi Ebulfeth bey onu evez etdi Beyazid beyin oglu Omer bey ise Cahansahin boyuk emiri olmus Hesenelinin meglubiyyetinden sonra Ebu Seidin xidmetine kecmisdir Sonda ise Hesen padsah terefinden esir alinmisdir Tayfanin numayendelerinden Eli bey Cahan sahin boyuk emiri idi ve Senceq doyusunde Hesen padsahin qosunu terefinden olduruldu Ibn Erebsaha istinad eden F Sumer tayfanin kurd menseli oldugunu qyed etmisdir Z V Togan ise onlarin qipcaq turku oldugunu bildirir Q Qeybullayev Cagirlu tayfasinin bolqar tayfasi olmus Caxar tayfasindan oldugunu qeyd edir Onun fikrince bu tayfa ile bagli olan oykonimler Imisli Goycay Cebrayil ve Masalli bolgelerinde Caxirli seklinde saxlanilmisdir Lakin Cagirlu tayfasi ile bagli oykonimlere vaxti ile Goycay Cavansir Nuxa Samaxi ve Yelizavetpol qezalarinda Cagirli hazirda ise Berde Seki Goycay Semkir ve Samaxi bolgelerinde Ceyirli formasinda rast gelinir Qaramanlu tayfasiBaslica tayfalardan biri de Qaramanlu tayfasi idi Sovet tarixsunasliginda bu tayfani Kicik Qaramanlu beyliyi ile elaqelendirseler de bu fikrin elmi esasi yoxdur STekindag bele hesab edir ki Qaramanlular XIII esrin I yarisinda Monqol yurusleri zamani diger turkman tayfalari kimi Azerbaycana gelmis ve Sirvan bolgesinde meskunlasmislar Tehsin Unal ise Qaramanlu tayfasinin hele XI esrin evvellerinde Selcuq yuruslerinden de once Azerbaycanin Aran ve Sirvan bolgelerinde yasadigini qaynaqlara esaslanaraq qeyd edir Menbelerin qeyd etdiyine gore Oguzlarin Efsar boyundan olan Qaramanlu tayfasinin bir hissesi monqol istilasi zamani Azerbaycanin Aran ve Sirvan bolgesinden kocerek Kicik Asiyanin cenubunda Kilikiyada meskunlasdi F Sumer F Kirzioglu T Unal ve S Tekindag da Qaramanlulann Kicik Asiyaya monqol istilasi dovrunden Azerbaycandan koc etdiyini gosterirler Tayfanin numayendesi Emir Qaraman Qara Yusif zamanindan butun emirlerden boyuk idi O Sirvansah Ibrahimle doyusde oz ferasetini gostermisdir Piri Qaraman ise Mirze Iskenderin emiri idi Sonra ondan uz donderib Cahansaha qosulmusdur Bextiyar bey Cahansah zamaninda ona penah aparmis buna gore de Hesen padsahin sifarisi ile qetle yetirilmisdir Tayfanin diger uzvu Sah Ismayil zamaninda Belx valisi olan Bayram bey idi O hemcinin Sah Ismayilin bacisinin eri idi Qara Yusif zamaninda boyuk emirlerden biri Yarmehemmed bey idi Azerbaycanda qalmis Qaramanlular dovrun siyasi hadiselerinde yaxindan istirak etmisdiler Ferhad xan Qaramanlu Olcaytunun Eli Ehmed Qaramanlu ise Celayirilerin taninmis emirlerinden olmusdu Berde ve Gence hakimi emir Qaraman da Qara Yusifin taninmis emirlerinden idi Vaxtile Cavansir Goycay Samaxi Cavad qezalarindaki hazirda ise Gence Goycay Neftcala Yevlax ve Berde bolgesindeki Qaraman ve Qaramanlu kendleri bu tayfanin nisaneleridir Hacilu tayfasiAdi Kitabi Diyarbekriyye eserinde qeyd edilen tayfani Ogiizlarin Doger boyundan oldugu bildirilir Qara Yusifin Erzincan valisi Pir Omere yardima gonderilmis emirleri arasinda Emir Ilyas Hacilunun adi cekilir F Sumer Haculu tayfasinin once Kerkuk Erbil bolgesinde yasadigini gosterse de F Kirzioglu bu tayfanin Qarabagda meskunlasdigini qeyd edir Saheli bey bu tayfanin numayendelerinden olmus ve 909 cu ilde Veraminde Huseyn Kiya Celavi terefinden oldurulmusdu Tayfanin numayendelerinden biri Kor Seyiddir Hacilu tayfasi ile bagli oykonimler XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Azerbaycanin Zengezur Qaryagin Eres Cavansir Yelizavetpol Qazax ve Surmeli qezalarinda saxlanilmisdir Bayburtlu tayfasiErzincan yaxinliginda yerlesen bu tayfa Bayburtdandir ve onlarin boyuk emiri Qaraca Ilyasdir O 1500 cu ilde I Sah Ismayil Erzincana gederken ona qosulmusdu Agaceri tayfasiMenbelerde bu tayfani muxtelif adlar altinda agxezer agaceri ve s adlandirmislar Eski turkler xezerlere agaceri eski yunanlar ise agatirs adi vermisler Heradot ve diger antik muelliflrein eserlerinde tayfanin adini agatir seklinde qeyd etmisler I Markvart ve F Resideddin bu adin mese adami menasinda islendiyini bildirmisdir I M Artamanov bu etnonimi aga ve ceri kimi izah edir V A Qukasyan onun fikri ile razilasmayaraq guman edir ki o turk etnonimlerinin ag ve qara sozleri ile basladigini nezerden qacirmisdir Menbeler qeyd edir ki xezerlerin bir qolu olan agaceriler 465 ci ilde Qafqazin simalindan Azerbaycana daxil olmuslar 488 ci ilde sasanilere qarsi cixan tayfanin bu dovletle tez tez toqqusmalari olurdu Dastan ve revayetlerde onlarin Qafqaza Oguz xanla birge geldiyi qeyd edilir Selcuqlarla bagli olan I195 ci il hadiselerinden aydin olur ki agaceriler esasen Suriyada Maras ve Elbistan mahallarinda meskunlasmisdilar Onlar 1246 ci ilde mehz bu yerlerde Maras daglarinda bayat ve efsar tayfalari ile birlikde Bayqu Noyana qarsi mubarize aparmislar Menbeler qeyd edir ki monqol isgali dovrunde tayfanin bir hissesi Xalxal bolgesinde hakim olmuslar F Sumer agacerilerin menseyini V esrde Azerbaycanda meskunlasmis agatsir tayfasi ile baglamagin eleyhine cixir ve oz fikrini agacerilerle cagdas olmus tarixcilerin onlari turkmen adlandirmasi ile esaslandirir Qaraqoyunlu Qara Mehemmedin bacisi Tatar Xatunun agaceri reisine ere verilmesi neticesinde onlar arasinda yaxin qohumluq elaqeleri yaradilmisdir Bu gun de Iranda ve Cenubi Azerbaycanda Kerman Zencan ve Xuzistan ve s agaceri oykonimine ve hidronimine rast gelmek mumkundur Bayramlu tayfasiOz adini Xoy hakimi Bayram beyden almisdir Bayram bey Qaraqoyunlu hokmdari Qara Yusifin emirlerinden olmus oglu Sahsuvar bey de Cahansahin divan beyi olmusdur O Emir Qara Yusifin divan emiri olmusdur Oglu Sahsuvar bey de Cahansahin divan beyi olmusdu Tayfa ile bagli oykonimler Yelizavetpol Qazax ve Cavansir qezalarinda Bayramli seklinde qalmisdir Varsaq tayfasiMenseleri indi Qaraman kimi taninan yunan seherlerindendir I Sah Ismayil zamaninda onlardan boyuk emir olmamisdir Varsaq tayfasinin kicik emirleri Musa bey Hesen xelife Xaf hakimi Mustafa bey ve Durhesen xelife olmuslar Evoglu tayfasiBu tayfa boyuk emire sahib olmamisdir Onlar Sefevi xanedaninin muridlerinden olmus ve esasen metbexde xidmet etmisler Qaracadaglu tayfasiTayfanin boyuk emiri Cavus Mirzedir O Sah Ismayil zamaninda emir olmusdur Tayfanin emirlerinden biri Xelife Ensardir Duharlu tayfasiDuharlu tayfasinin Erzrum Bayburd bolgesinde yasadigi qeyd edilmisdir Ayinlu tayfasiAyinlularin Serqi Anadoluda yasadigi bildirilmekdedir Ebu Bekr Tehrani Kitabi Diyarbekriyye de Qara Yusifin Erzincana Pir Omerin yardimina gonderdiyi emirler arasinda Beyazid Ayinlunun oldugunu qeyd edir Doger tayfasiDogerlerin ise Suriyada yasadiqlari qeyd olunur Doger tayfasi ile bagli oykonimler Yelizavetpol Qazax ve Cavansir qezalarinda Dugerli formasinda qalmisdir Kurd tayfalariQaraqoyunlu tayfa birliyine Suleymani Zirki ve Mahmudi kurd tayfalari da daxil olmusdur IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir empty citation Necefli Tofiq Humbet oglu QARAQOYUNLU VE AGQOYUNLU DOVLETLERININ TARIXI MUASIR TURK TARIXSUNASLIGINDA I fesil seh 14 Sumer F Qaraqoyunlular c I s 132 Ehmedov T Azerbaycan toponimikasinin esaslan Baki 1991 seh 86 Hemdullah Qezvini Nuzhetul qulub s 153 Aqaev Q D Dannie etnotoponimii o rasselenii tyurkoyazicnix plemen v Azerbaydjane XI XV vvEtniceskaya onomastika M 1984 s 148 Qizilbaslar tarixi Tarixi Qezelbasan Baki 1993 seh 20 Qeybullaev Q A K etnoqenezu Azerbaydjantsev Baku 1991 s 135 Tekindag S Karamanlilar Islam ansikloredisi c VI Istanbul 1986 s 316 Tahsin U Karaman tarihi Ankara 1986 s 51 yene onun Nureddin Bey Nure Sofi Ermeni deyildir Turk Dunyasi Arastirmalari sayi 47 Istanbul 1987 s 234 Koprulu F Oguz etnolojisine dair tarihi notlar Turkiyat Mecmuesi c I Istanbul 1925 s 194 Azerbaycan SSR Inzibati erazi bolgusu Baki 1979 s 38 56 62 72 Rza Nur Turk tarixi c 4 s 225 Artamonov I M Istoriya Xazarov L 1962 s 156 Qukasyan V L Znacenie Zak istocnikov v izucenii istor Azerb yazika dopismennoqo per Sov Tyurkoloqiya Baki 1978 Nl s 24 Togan Z V Azerbaycan Islam ensiklopedisi c II s 98 Sumer F Agaceriler Turk tarih Kurumu Belleten c XXVI s 103 Ankara 1962 s 521 Ebu Bekr Tehrani Kitabi Diyarbekriyye s 63 Hemcinin bax QaraqoyunlularXarici kecidler