Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sürməli qəzası (rusca:Сурмалинский уезд) Rusiya İmperiyasının Qafqaz canişinliyinin İrəvan quberniyasının vahidi olan qəza. Qəza şimaldan İrəvan və Üçmüəzzin qəzaları, qərbdən Qars oblastı, şərqdən Qacar imperiyası, cənubdan Osmanlı imperiyası ilə həmsərhəd idi. Qəzanın ərazisi əsasən Türkiyə Respublikasının İğdır vilayətinin ərazisi ilə üst-üstə düşməkdədir. Qəza Rusiya imperiyası dövründə özünün zəngin duz yataqları ilə məşhur idi. Qəzanın inzibati mərkəzi İğdır şəhəri olmuşdur.
| Sürməli qəzası | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Ölkə |  Rusiya İmperiyası | ||
| Quberniya | İrəvan quberniyası | ||
| Mərkəzi | İğdır | ||
| Yaradılıb | 1849 | ||
| Ləğv edilib | 1920 | ||
| Sahəsi | 3241,1 verst² (1897) | ||
| Əhalisi | 89055 nəfər (1897) | ||
| Xəritə | |||
 | |||
Etimologiya
Bölgə adı Sürməli halına bölgəə XVI-XVII əsrlərdə bölgəyə güclü türk axınlarından sonra verildiyi deyilməkdədir.
Tarixi
İrəvan xanlığının bir hissəsi olan Sürməli 1826-1828-ci illərdə baş vermiş İkinci Rus-Qacar müharibəsi nəticəsində imzalanmış Türkmənçay müqaviləsi ilə Rusiya imperiyasına verilmişdir. Bölgə ilk əvvəllər rus hakimiyyəti tərəfindən 1828-ci ildə yaradılmış Erməni oblastının, daha sonra isə İrəvan quberniyasının tərkib hissəsi olmuşdur.
1875-ci ildə Sürməli ərazisində Sürməli qəzası təşkil edilmiş və İrəvan quberniyasının tabeliyinə verilmişdir.
Rus inqilabından sonra Sürməli qısamüddətli erməni hakimiyyəti altına düşmüşdür. Lakin 1920-ci ilin sentyabrında baş vermiş Türk-Erməni müharibəsindən sonra bölgə imzalanmış Gümrü müqaviləsi ilə Türkiyəyə verilmişdir. Bu ərazi dəyişiklii Kamalist Türkiyə illə Bolşevik Rusiyası arasında imzalanmış Moskva və Qars müqavilələri ilə də bir daha müəyyən edilmişdir.
Sürməli nahiyəsi
Sürməli mahalı təxminən Sürməli qəzasının yerində mövcud olmuş və İrəvan xanlığının nahiyələrindən (mahallarından) birini təşkil etmişdir. Nahiyə İrəvan xanlığının cənub-qərb torpaqlarını təşkil etmiş, Araz çayının sağ sahilində yerləşmişdir. Şimal və şimal-şərqdən Araz çayı ilə həmsərhəd olan nahiyə qərbdən Dərəkənd-Parçenis mahalı, cənubdan Ağrıdağla qonşu olmuşdur. Ağrıdağ nahiyəni Osmanlı imperiyasının ayırmışdır. İvan Şopen nahiyədə əhalinin əsasən heyvandarlıq və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olduğunu, suvarılma işininn Araz çayından çəkilmiş arxlarla həyatta keçirildiyini bildirmişdir. Şopen burada 78 kəndin olduğunu bildirsə də, onlardan 28-nin dağıdıldığını əlavə etmişdir.
Rus-Qacar müharibələri
1804-1813 və 1826-1828-ci illərdə olmuş Rus-Qacar müharibələrindən sonra nahiyənin bəzi kəndləri dağıdılmışdır:
- Vəlican
- Talasavan
- Abbasabad
- Sərxanabad
- Rəsullu
- Zənqan
- Hacı Abbas
- Saxsalı
- Atlıca
- Qaraçılı
- Merhava
- Çıxarxlı
- İstinax-Çıxarlı
- Urumuş
- Ərköv
- Göyumus
- Qurqan
- Qaraçay
- Əli Məlik
- Zor
- Əlikeçən
- Quşçu
- Karvansaray
- Əsma
- Quyuça
- Çıraxçı
- Sarı Hasar
- Muça
Ermənilərin köçürülməsi
Rusiya imperiyasının Qacar imperiyasını məğlub edib imzaladığı Türkmənçay müqaviləsində, həmçinin Osmanlını məğlub edib imzaladığı Ədirnə müqaviləsində keçmiş Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının yerində yaradılmış rus inzibati vahidlərinə ermənilərin köçürülməsi nəzərdə tutulmuşdu. Müqavilələrin imzalanmasından ermənilərin hər iki impperiyadan bölgəyə kütləvi köçü olmuş, bu köç müxtəlif səbəblərdən XIX və XX əsr boyuca da davam etmişdir. Nəticədə bölgənin demoqrafik göstəriciləri kütləvi şəkildə dəyişmişdir. Köçlər indiki Ermənistan Respublikası ərazisində etnik Azərbaycan türklərinin azalmasına və etnik azlıq vəziyəsinnə düşməsi ilə nəticələnmişdir. Bütün bunlar o zamanlar ümumi İrəvan və Naxçıvan bölgəsinin parçası olan hər bir yerdə, o cümlədən, Sürməli də də həyata keçirilirdi.
İnzibati bölgüləri
1913-cü ildə Sürməli qəzasını təşkil edən daha kiçik inzibati vahidlər olan uçastoklar (rusca: yча́сток, cəm halı: yча́стки) belə idi:
| Ad | 1912-ci ilə görə əhali | Sahə |
|---|---|---|
| I uçastok (rus. 1-й участокъ) | 41.149 | 725.65 kv. verst (825.83 ; 318.86 ) |
| II uçastok (rus. 2-й участокъ) | 28.093 | 1,214.24 kv. verst (1,381.88 ; 533.55 ) |
| ııı uçastok (rus. 3-й участокъ) | 28.090 | 1,207.20 kv. verst (1,373.87 ; 530.45 ) |
Demoqrafiya
1886-cı il siyahıyaalması
1886-cı ildə aparılmış siyahıyaalmaya görə, bölgənin ümumi əhalisinin sayı 71.066 nəfər olmuşdur. Onlardan 34.351 nəfəri və ya 48.3%-i tatar (yəni Azərbaycan türkü), 22.096 nəfəri erməni və ya 31.1 %-i erməni olmuşdur. Ümumilikdə isə, bölgədə müsəlmanların sayı 48.970 nəfər və ya ümumi əhalisinin 68.9 %-i təşkil etmişdir.
1897-cı il ümumimperiya siyahıyaalması
Ümumimperiya siyahıyaalmasına görə, 1897-ci ildə qəzada ümumilikdə 89.055 nəfər insan yaşamışdır. Onlardan 47.269 nəfəri kişi, 41.786 nəfəri qadın olmuşdur. Siyahıyaalma göstərir ki, bu tarixdə də bölgənin ümumi əhalisinin çox hissəsini Azərbaycan türkləri təşkil etmişdir. Digər yerlərdə isə erməni və kürd dilləri gəlməkdə idi. Cədvəl:
| Dil | Ana dili kimi danışanların nisbəti | % |
|---|---|---|
| Tatar | 41,417 | 46.51 |
| Erməni dili | 27,075 | 30.40 |
| Kürd dili | 19,099 | 21.45 |
| Rus dili | 725 | 0.81 |
| Ukrayna dili | 620 | 0.70 |
| Polyak dili | 31 | 0.03 |
| Belorus dili | 16 | 0.02 |
| Alman dili | 13 | 0.01 |
| Gürcü dili | 11 | 0.01 |
| Fars dili | 9 | 0.01 |
| Yəhudi dili | 6 | 0.01 |
| Yunan dili | 3 | 0.00 |
| Litva dili | 1 | 0.00 |
| Aysor dili | 1 | 0.00 |
| Digərləri | 28 | 0.03 |
| Ümumi | 89.055 | 100.00 |
XX əsrin əvvəlləri
Kavkazskiy kalendar 1910-cu ildə verdiyi məlumata görə, Sürməli qəzasının 1909-cu ilin 14 yanvar hesablamalarına görə 91.535 əhalisi olmuşdur. Onlardan 61.801 müsəlman (67.51 %), 29. 734 nəfəri erməni (32.48%) olmuşdur.
Eyni qaynağın 1917-ci il məlumatına görə, qəzanın 1909-cu il 14 yanvar tarixində ümumi əhalisinin sayı 55.364 nəfər kişidən və 49.427 nəfər qadından ibarət olmuşdur. 99.212 nəfər daimi əhalisi olan bölgənin 6.579 nəfər də müvəqqəti sakini olmuşdur. Qaynaqdan bəlli olur ki, bölgədə yaşayanlardan ən çox say şiə türklərə aiddir. Ondan sonra ermənilər, kürdlər və yezidilər gəlməkdədir.
| Nationality | Number | % |
|---|---|---|
| Şiə müsəlmanlar | 44,153 | 42.13 |
| Ermənilər | 32,686 | 31.19 |
| Kürdlər | 14,679 | 14.01 |
| Yezidilər | 10,869 | 10.37 |
| Sünni müsəlmanlar | 1,801 | 1.72 |
| Ruslar | 429 | 0.41 |
| Yəhudilər | 95 | 0.09 |
| Digər avropalılar | 60 | 0.06 |
| Xristianlar | 19 | 0.02 |
| Ümumi | 104.791 | 100.00 |
Yaşayış məntəqələri
1897-ci il siyahıyaalmasına görə, Sürməli qəzasında sakinlərinin sayı 500-dən çox olan 51 yaşayış məntəqəsi olmuşdur. Bu məntəqələrin dini göstəriciləri belə idi:
| Ad | İnanc | Ümumi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rus forması | Latınlaşdırılmış | Erməni Həvari kilsəsi | Müsəlmanlar | Şərq Ortodoks xristianları | Yezidilər | Kişilər | Qadınlar | Both |
| Аббас-Гёл | 483 | 274 | 253 | 527 | ||||
| Акарак | 924 | 454 | 470 | 924 | ||||
| Алетлу | Aletlu | 717 | 365 | 352 | 717 | |||
| Алиджан | Əlican | 835 | 421 | 414 | 835 | |||
| Аликамарлу | Əli Qəmərli | 1,559 | 826 | 760 | 1,586 | |||
| Аликизил | Əliqızıl | 523 | 301 | 244 | 545 | |||
| Арабкирлу | Ərəbgirli | 623 | 321 | 302 | 623 | |||
| Аралых-Башкенд | Aralıq-Başkənd | 1,948 | 1,003 | 947 | 1,950 | |||
| Аралых-Сурб-Оган (Орта-кенд) | 979 | 510 | 469 | 979 | ||||
| Аратан | 487 | 254 | 243 | 497 | ||||
| Аргаджи | Ərhacı | 1,118 | 627 | 512 | 1,139 | |||
| Ахвеис | Axveis | 1,065 | 521 | 544 | 1,065 | |||
| Ахшамед | Axşamed | 718 | 375 | 343 | 718 | |||
| Багарлу | Baharlı | 1,199 | 620 | 596 | 1,216 | |||
| Гасан-Хан | Həsənxan | 509 | 255 | 254 | 509 | |||
| Гедаклу | Gedaklu | 540 | 276 | 264 | 540 | |||
| Гекджалу | Gekcalu | 538 | 299 | 244 | 543 | |||
| Гюллуджа (Гюлаб) | Güllücə | 1,100 | 564 | 536 | 1,100 | |||
| Дашбурун | Daşburun | 2,103 | 1,100 | 1,026 | 2,126 | |||
| Джаннар-абат | Cannarabad | 903 | 466 | 437 | 903 | |||
| Джувтлуг (Байрам-Али-Кенд) | Cuvutluq (Bayram Əli kənd) | 598 | 313 | 285 | 598 | |||
| Зильфугар | Zülfüqar | 635 | 356 | 279 | 635 | |||
| Зор | Zor | 749 | 394 | 363 | 757 | |||
| Игдыр | İğdır | 3,932 | 565 | 2,689 | 1,991 | 4,680 | ||
| Игдыр-мова | İğdır-mova | 782 | 834 | 843 | 782 | 1,625 | ||
| Казанчи | Qazançı | 557 | 284 | 273 | 557 | |||
| Казикишляг | Qazıqışlaq | 326 | 380 | 359 | 347 | 706 | ||
| Камышлу | Qamışlu | 529 | 267 | 262 | 529 | |||
| Каракоюнлу II | Qaraqoyunlu II | 1,857 | 1,013 | 858 | 1,871 | |||
| Каракуй | Qarakuy | 533 | 291 | 251 | 542 | |||
| Кизил-Закир (Закирлу) | Qızıl-Zakir (Zakirlu) | 194 | 325 | 307 | 217 | 524 | ||
| Кульп | Kulp | 3,287 | 1,876 | 1,703 | 3,579 | |||
| Кюллюк | Güllük | 1,030 | 523 | 507 | 1,030 | |||
| Малаклу | Mələkli | 2,126 | 1,129 | 1,011 | 2,140 | |||
| Молла-Камар | Molla-Qəmər | 577 | 303 | 274 | 577 | |||
| Муршуд-Али | Mürşüd Əli | 535 | 288 | 289 | 577 | |||
| Наджаф-Али | Nəcəf Əli | 497 | 79 | 291 | 285 | 576 | ||
| Оба (Аликамар-Ислам) | Oba (Əliqəmər İslam) | 603 | 308 | 295 | 603 | |||
| Паник | Panik | 1,143 | 593 | 550 | 1,143 | |||
| Парнаут | Parnaut | 682 | 125 | 477 | 330 | 807 | ||
| Плюр | Plyur | 1,850 | 947 | 903 | 1,850 | |||
| Сараглу (Гаджи-Ага) | Saraqlu (Hacıağa) | 573 | 311 | 262 | 573 | |||
| Сулейман-абат (Диза) | Süleymanabad (Diza) | 1,828 | 950 | 878 | 1,828 | |||
| Сурмалу | Sürməli (Duzluca) | 512 | 282 | 230 | 512 | |||
| Тейджерлу | Teycerlu | 973 | 499 | 474 | 973 | |||
| Тоханшалу-Баят | Toxanşalu-Bayat | 512 | 289 | 223 | 512 | |||
| Тоханшалу-Коджар | Toxanşalu-Qacar | 1,063 | 554 | 509 | 1,063 | |||
| Халфалу | Xəlfəli | 986 | 556 | 494 | 1,050 | |||
| Хош-Хараб | Xoş-Xarab | 693 | 367 | 328 | 695 | |||
| Эвджиляр | Evcilər | 1,531 | 764 | 770 | 1,534 | |||
| Яйджи | Yaycı | 1,289 | 664 | 625 | 1,289 | |||
| TOTAL | 26,890 | 26,048 | 690 | 530 | 28,919 | 26,058 | 54,977 | |
1908-ci ildə qəzanın ən böyük yaşayış məntəqələri bunlar idi:
| Məntəqələr | Ümumi əhali | Ermənilər | Türklər (Azərbaycanlılar) | |
|---|---|---|---|---|
| Aşağıərhacı | 2075 | 0 | 2075 | |
| Daşburun | 2455 | 2455 | 0 | |
| İğdır | 3691 | 3103 | 0 | |
| Duzluca | 4126 | 4126 | 0 | |
| Mələkli | 2150 | 0 | 2150 | |
| Pirsaq | 2171 | 0 | 2171 | |
| Enginalan | 2244 | 2244 | 0 | |
| Suqi | 2970 | 0 | 2970 |
Qeydlər
İstinadlar
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2013-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-10. (rus.)
- Tsutsiev, 2014. səh. 59
- Tsutsiev, 2014. səh. 16, 19, 21
- Hovannisian, 1971. səh. 31-48
- Tsutsiev, 2014. səh. 75
- Tsutsiev, 2014. səh. 81
- Шопен, 1952
- Arzumanlı və Musttafa, 1998
- Bournoutian, 1980. səh. 12
- Bournoutian, 1996. səh. 78
- Payaslian, 2008. səh. 111–112
- Кавказский календарь на 1913 год, 1913. səh. 172–179
- Bournoutian, 2018. səh. 35
- "НАСЕЛЕНИЕ СЕВЕРО-ВОСТОЧНОЙ ТУРЦИИ". www.ethno-kavkaz.narod.ru. 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 13 mart 2023.
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России". www.demoscope.ru. 2023-03-13 tarixində . İstifadə tarixi: 13 mart 2023.
- Саратанов, 1910
- Кавказский календарь на 1917 год, 1913. səh. 214–221
- Hovannisian, 1971. səh. 67
- Troinitsky, N. A. Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий, по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г. [Populated areas of the Russian Empire with 500 or more inhabitants, indicating the total population in them and the number of inhabitants of the predominant religions, according to the first general population census of 1897] (rus). Saint Petersburg: Tipografiya Obshchestvennaya polza. 1905. 52–56. 10 August 2022 tarixində .
- Кавказский календарь на 1913 год, 1910, 1910
Mənbə
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. I. Berkeley: University of California Press. 1971. ISBN .
- Richard G. Hovannisian. Russian Armenia. A Century of Tsarist Rule. Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. 1971.
- George A. Bournoutian. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. 2018. ISBN .
- Кавказский календарь на 1917 год [Caucasian calendar for 1917]. Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917.
- Кавказский календарь на 1913 год [Caucasian calendar for 1913]. Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1913.
- Список населенных мест по Кавказскому календарю 1910 года. Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1910.
- Arthur Tsutsiev. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press. Translated by Nora Seligman Favorov. 2014. ISBN .
- Vaqif Arzumanlı və Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri: Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı: AMEA Milli Münasibətlər İnistittutu. Akad. Teymur Əhmədli. 1998.
- И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи. Санкт-Петербург. 1852.
- George A. Bournoutian. The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp~re: 1826-1832. Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN'. Co-sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies, The Wilson Center· and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies. 1980.
- George A. Bournoutian. "The Ethnic Composition and the Socio-Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press. Ronald Grigor Suny. 1996. 543.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Surmeli qezasi rusca Surmalinskij uezd Rusiya Imperiyasinin Qafqaz canisinliyinin Irevan quberniyasinin vahidi olan qeza Qeza simaldan Irevan ve Ucmuezzin qezalari qerbden Qars oblasti serqden Qacar imperiyasi cenubdan Osmanli imperiyasi ile hemserhed idi Qezanin erazisi esasen Turkiye Respublikasinin Igdir vilayetinin erazisi ile ust uste dusmekdedir Qeza Rusiya imperiyasi dovrunde ozunun zengin duz yataqlari ile meshur idi Qezanin inzibati merkezi Igdir seheri olmusdur Surmeli qezasiQuberniyanin gerbiOlke Rusiya ImperiyasiQuberniya Irevan quberniyasiMerkezi IgdirYaradilib 1849Legv edilib 1920Sahesi 3241 1 verst 1897 Ehalisi 89055 nefer 1897 XeriteAleksandropol qezasi Ecmiedzin qezasi Yeni Beyazid qezasi Irevan qezasi Serur Dereleyez qezasi Surmeli qezasi Naxcivan qezasiEtimologiyaBolge adi Surmeli halina bolgee XVI XVII esrlerde bolgeye guclu turk axinlarindan sonra verildiyi deyilmekdedir TarixiIrevan xanliginin bir hissesi olan Surmeli 1826 1828 ci illerde bas vermis Ikinci Rus Qacar muharibesi neticesinde imzalanmis Turkmencay muqavilesi ile Rusiya imperiyasina verilmisdir Bolge ilk evveller rus hakimiyyeti terefinden 1828 ci ilde yaradilmis Ermeni oblastinin daha sonra ise Irevan quberniyasinin terkib hissesi olmusdur 1875 ci ilde Surmeli erazisinde Surmeli qezasi teskil edilmis ve Irevan quberniyasinin tabeliyine verilmisdir Rus inqilabindan sonra Surmeli qisamuddetli ermeni hakimiyyeti altina dusmusdur Lakin 1920 ci ilin sentyabrinda bas vermis Turk Ermeni muharibesinden sonra bolge imzalanmis Gumru muqavilesi ile Turkiyeye verilmisdir Bu erazi deyisiklii Kamalist Turkiye ille Bolsevik Rusiyasi arasinda imzalanmis Moskva ve Qars muqavileleri ile de bir daha mueyyen edilmisdir Surmeli nahiyesiSurmeli mahali texminen Surmeli qezasinin yerinde movcud olmus ve Irevan xanliginin nahiyelerinden mahallarindan birini teskil etmisdir Nahiye Irevan xanliginin cenub qerb torpaqlarini teskil etmis Araz cayinin sag sahilinde yerlesmisdir Simal ve simal serqden Araz cayi ile hemserhed olan nahiye qerbden Derekend Parcenis mahali cenubdan Agridagla qonsu olmusdur Agridag nahiyeni Osmanli imperiyasinin ayirmisdir Ivan Sopen nahiyede ehalinin esasen heyvandarliq ve kend teserrufati ile mesgul oldugunu suvarilma isininn Araz cayindan cekilmis arxlarla heyatta kecirildiyini bildirmisdir Sopen burada 78 kendin oldugunu bildirse de onlardan 28 nin dagidildigini elave etmisdir Rus Qacar muharibeleri 1804 1813 ve 1826 1828 ci illerde olmus Rus Qacar muharibelerinden sonra nahiyenin bezi kendleri dagidilmisdir Velican Talasavan Abbasabad Serxanabad Resullu Zenqan Haci Abbas Saxsali Atlica Qaracili Merhava Cixarxli Istinax Cixarli Urumus Erkov Goyumus Qurqan Qaracay Eli Melik Zor Elikecen Quscu Karvansaray Esma Quyuca Ciraxci Sari Hasar MucaErmenilerin kocurulmesiRusiya imperiyasinin Qacar imperiyasini meglub edib imzaladigi Turkmencay muqavilesinde hemcinin Osmanlini meglub edib imzaladigi Edirne muqavilesinde kecmis Naxcivan ve Irevan xanliqlarinin yerinde yaradilmis rus inzibati vahidlerine ermenilerin kocurulmesi nezerde tutulmusdu Muqavilelerin imzalanmasindan ermenilerin her iki impperiyadan bolgeye kutlevi kocu olmus bu koc muxtelif sebeblerden XIX ve XX esr boyuca da davam etmisdir Neticede bolgenin demoqrafik gostericileri kutlevi sekilde deyismisdir Kocler indiki Ermenistan Respublikasi erazisinde etnik Azerbaycan turklerinin azalmasina ve etnik azliq veziyesinne dusmesi ile neticelenmisdir Butun bunlar o zamanlar umumi Irevan ve Naxcivan bolgesinin parcasi olan her bir yerde o cumleden Surmeli de de heyata kecirilirdi Inzibati bolguleri1913 cu ilde Surmeli qezasini teskil eden daha kicik inzibati vahidler olan ucastoklar rusca ycha stok cem hali ycha stki bele idi Ad 1912 ci ile gore ehali SaheI ucastok rus 1 j uchastok 41 149 725 65 kv verst 825 83 318 86 II ucastok rus 2 j uchastok 28 093 1 214 24 kv verst 1 381 88 533 55 iii ucastok rus 3 j uchastok 28 090 1 207 20 kv verst 1 373 87 530 45 Demoqrafiya1886 ci il siyahiyaalmasi 1886 ci ilde aparilmis siyahiyaalmaya gore bolgenin umumi ehalisinin sayi 71 066 nefer olmusdur Onlardan 34 351 neferi ve ya 48 3 i tatar yeni Azerbaycan turku 22 096 neferi ermeni ve ya 31 1 i ermeni olmusdur Umumilikde ise bolgede muselmanlarin sayi 48 970 nefer ve ya umumi ehalisinin 68 9 i teskil etmisdir 1897 ci il umumimperiya siyahiyaalmasi Umumimperiya siyahiyaalmasina gore 1897 ci ilde qezada umumilikde 89 055 nefer insan yasamisdir Onlardan 47 269 neferi kisi 41 786 neferi qadin olmusdur Siyahiyaalma gosterir ki bu tarixde de bolgenin umumi ehalisinin cox hissesini Azerbaycan turkleri teskil etmisdir Diger yerlerde ise ermeni ve kurd dilleri gelmekde idi Cedvel 1897 ci ilde Surmeli qezasinin linqivistik gostericileri Dil Ana dili kimi danisanlarin nisbeti Tatar 41 417 46 51Ermeni dili 27 075 30 40Kurd dili 19 099 21 45Rus dili 725 0 81Ukrayna dili 620 0 70Polyak dili 31 0 03Belorus dili 16 0 02Alman dili 13 0 01Gurcu dili 11 0 01Fars dili 9 0 01Yehudi dili 6 0 01Yunan dili 3 0 00Litva dili 1 0 00Aysor dili 1 0 00Digerleri 28 0 03Umumi 89 055 100 00XX esrin evvelleri Kavkazskiy kalendar 1910 cu ilde verdiyi melumata gore Surmeli qezasinin 1909 cu ilin 14 yanvar hesablamalarina gore 91 535 ehalisi olmusdur Onlardan 61 801 muselman 67 51 29 734 neferi ermeni 32 48 olmusdur Eyni qaynagin 1917 ci il melumatina gore qezanin 1909 cu il 14 yanvar tarixinde umumi ehalisinin sayi 55 364 nefer kisiden ve 49 427 nefer qadindan ibaret olmusdur 99 212 nefer daimi ehalisi olan bolgenin 6 579 nefer de muveqqeti sakini olmusdur Qaynaqdan belli olur ki bolgede yasayanlardan en cox say sie turklere aiddir Ondan sonra ermeniler kurdler ve yezidiler gelmekdedir Nationality Number Sie muselmanlar 44 153 42 13Ermeniler 32 686 31 19Kurdler 14 679 14 01Yezidiler 10 869 10 37Sunni muselmanlar 1 801 1 72Ruslar 429 0 41Yehudiler 95 0 09Diger avropalilar 60 0 06Xristianlar 19 0 02Umumi 104 791 100 00Yasayis menteqeleri1897 ci il siyahiyaalmasina gore Surmeli qezasinda sakinlerinin sayi 500 den cox olan 51 yasayis menteqesi olmusdur Bu menteqelerin dini gostericileri bele idi Ad Inanc UmumiRus formasi Latinlasdirilmis Ermeni Hevari kilsesi Muselmanlar Serq Ortodoks xristianlari Yezidiler Kisiler Qadinlar BothAbbas Gyol 483 274 253 527Akarak 924 454 470 924Aletlu Aletlu 717 365 352 717Alidzhan Elican 835 421 414 835Alikamarlu Eli Qemerli 1 559 826 760 1 586Alikizil Eliqizil 523 301 244 545Arabkirlu Erebgirli 623 321 302 623Aralyh Bashkend Araliq Baskend 1 948 1 003 947 1 950Aralyh Surb Ogan Orta kend 979 510 469 979Aratan 487 254 243 497Argadzhi Erhaci 1 118 627 512 1 139Ahveis Axveis 1 065 521 544 1 065Ahshamed Axsamed 718 375 343 718Bagarlu Baharli 1 199 620 596 1 216Gasan Han Hesenxan 509 255 254 509Gedaklu Gedaklu 540 276 264 540Gekdzhalu Gekcalu 538 299 244 543Gyulludzha Gyulab Gulluce 1 100 564 536 1 100Dashburun Dasburun 2 103 1 100 1 026 2 126Dzhannar abat Cannarabad 903 466 437 903Dzhuvtlug Bajram Ali Kend Cuvutluq Bayram Eli kend 598 313 285 598Zilfugar Zulfuqar 635 356 279 635Zor Zor 749 394 363 757Igdyr Igdir 3 932 565 2 689 1 991 4 680Igdyr mova Igdir mova 782 834 843 782 1 625Kazanchi Qazanci 557 284 273 557Kazikishlyag Qaziqislaq 326 380 359 347 706Kamyshlu Qamislu 529 267 262 529Karakoyunlu II Qaraqoyunlu II 1 857 1 013 858 1 871Karakuj Qarakuy 533 291 251 542Kizil Zakir Zakirlu Qizil Zakir Zakirlu 194 325 307 217 524Kulp Kulp 3 287 1 876 1 703 3 579Kyullyuk Gulluk 1 030 523 507 1 030Malaklu Melekli 2 126 1 129 1 011 2 140Molla Kamar Molla Qemer 577 303 274 577Murshud Ali Mursud Eli 535 288 289 577Nadzhaf Ali Necef Eli 497 79 291 285 576Oba Alikamar Islam Oba Eliqemer Islam 603 308 295 603Panik Panik 1 143 593 550 1 143Parnaut Parnaut 682 125 477 330 807Plyur Plyur 1 850 947 903 1 850Saraglu Gadzhi Aga Saraqlu Haciaga 573 311 262 573Sulejman abat Diza Suleymanabad Diza 1 828 950 878 1 828Surmalu Surmeli Duzluca 512 282 230 512Tejdzherlu Teycerlu 973 499 474 973Tohanshalu Bayat Toxansalu Bayat 512 289 223 512Tohanshalu Kodzhar Toxansalu Qacar 1 063 554 509 1 063Halfalu Xelfeli 986 556 494 1 050Hosh Harab Xos Xarab 693 367 328 695Evdzhilyar Evciler 1 531 764 770 1 534Yajdzhi Yayci 1 289 664 625 1 289TOTAL 26 890 26 048 690 530 28 919 26 058 54 977 1908 ci ilde qezanin en boyuk yasayis menteqeleri bunlar idi Menteqeler Umumi ehali Ermeniler Turkler Azerbaycanlilar Asagierhaci 2075 0 2075Dasburun 2455 2455 0Igdir 3691 3103 0Duzluca 4126 4126 0Melekli 2150 0 2150Pirsaq 2171 0 2171Enginalan 2244 2244 0Suqi 2970 0 2970Qeydler1918 ci ile qeder Azerbaycan turkleri rus resmi senedlerinde esasen Tatar deye qeyd edilmisdir 1918 1920 ci illerde resmi vetendasliq Turk adlandirilsa da 1930 cu illerden bu veziyyet deyismis ve Azerbaycanli ifadesi de isledilmeye baslanmisdir Esasen turkler Esasen turkler Istinadlar Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g 2013 10 16 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 10 rus Tsutsiev 2014 seh 59 Tsutsiev 2014 seh 16 19 21 Hovannisian 1971 seh 31 48 Tsutsiev 2014 seh 75 Tsutsiev 2014 seh 81 Shopen 1952 Arzumanli ve Musttafa 1998 Bournoutian 1980 seh 12 Bournoutian 1996 seh 78 Payaslian 2008 seh 111 112 Kavkazskij kalendar na 1913 god 1913 seh 172 179 Bournoutian 2018 seh 35 NASELENIE SEVERO VOSTOChNOJ TURCII www ethno kavkaz narod ru 2016 03 04 tarixinde Istifade tarixi 13 mart 2023 Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g Raspredelenie naseleniya po rodnomu yazyku i uezdam Rossijskoj Imperii krome gubernij Evropejskoj Rossii www demoscope ru 2023 03 13 tarixinde Istifade tarixi 13 mart 2023 Saratanov 1910 Kavkazskij kalendar na 1917 god 1913 seh 214 221 Hovannisian 1971 seh 67 Troinitsky N A Naselennye mesta Rossijskoj imperii v 500 i bolee zhitelej s ukazaniem vsego nalichnogo v nih naseleniya i chisla zhitelej preobladayushih veroispovedanij po dannym pervoj vseobshej perepisi naseleniya 1897 g Populated areas of the Russian Empire with 500 or more inhabitants indicating the total population in them and the number of inhabitants of the predominant religions according to the first general population census of 1897 rus Saint Petersburg Tipografiya Obshchestvennaya polza 1905 52 56 10 August 2022 tarixinde Kavkazskij kalendar na 1913 god 1910 1910MenbeRichard G Hovannisian The Republic of Armenia The First Year 1918 1919 I Berkeley University of California Press 1971 ISBN 978 0520019843 Richard G Hovannisian Russian Armenia A Century of Tsarist Rule Jahrbucher fur Geschichte Osteuropas 1971 George A Bournoutian Armenia and Imperial Decline The Yerevan Province 1900 1914 Milton Park Abingdon Oxon Routledge 2018 ISBN 978 1 351 06260 2 Kavkazskij kalendar na 1917 god Caucasian calendar for 1917 Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1917 Kavkazskij kalendar na 1913 god Caucasian calendar for 1913 Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1913 Spisok naselennyh mest po Kavkazskomu kalendaryu 1910 goda Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1910 Arthur Tsutsiev Atlas of the Ethno Political History of the Caucasus New Haven Yale University Press Translated by Nora Seligman Favorov 2014 ISBN 9780300153088 Vaqif Arzumanli ve Nazim Mustafa Tarixin qara sehifeleri Deportasiya Soyqirim Qacqinliq Baki AMEA Milli Munasibetler Inistittutu Akad Teymur Ehmedli 1998 I Shopen Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohu eyo prisoedineniya k Rossijskoj imperii Sankt Peterburg 1852 George A Bournoutian The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp re 1826 1832 Conference on NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN Co sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies The Wilson Center and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies 1980 George A Bournoutian The Ethnic Composition and the Socio Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century in Transcaucasia Nationalism and Social Change Essays in the History of Armenia Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny Michigan The University of Michigan Press Ronald Grigor Suny 1996 543