Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qafqaz albanlarının dili və ya sadəcə alban dili — Qafqaz Albaniyasının yaradıcıları və alban tayfa ittfaqının əsas tayfalarından biri olan Qafqaz albanlarının danışdığı dil. Alban dili müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən Qafqaz dilləri qrupuna aid edilir.
| Qafqaz albanlarının dili | |
|---|---|
| Ölkələr | Qafqaz Albaniyası (müasir Azərbaycan, Gürcüstan) |
| Təsnifatı | |
| |
| Yazı | Alban əlifbası |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | xag |
| IETF | xag |
| Glottolog | aghw1237 |
Xristianlıq qəbul edilənə və Albaniyada dövlət dininə çevrilənədək albanların öz yazısı olmuş, bütün ölkə üçün tayfalararası ünsiyyət vasitəsi kimi alban dili geniş intişar tapmışdı. Alban dilində yerli yazı və ədəbiyyatın yaranması ermənilərdə və gürcülərdə olduğu kimi, ölkənin xristianlaşması ilə bağlı idi. Dini ədəbiyyatın albancaya ilk tərcümələri siryani dilindən olmuşdur. Moisey Kalankatlının verdiyi məlumatlar Albaniyanın qədim Suriyanın vilayətləri və Fələstinlə köhnə əlaqələrinin olduğunu göstərir.
Albanların öz doğma dillərində yazı və ədəbiyyatın olması obyektiv tarixi zərurətdən irəli gəlirdi. Sosial-iqtisadi və siyasi şərait Albaniyanın öz ədəbiyyatının yaranması üçün zəmin hazırlamışdı. V əsrin başlanğıcında arami qrafikası əsasında alban yazısı -əlifbası təkmilləşdirildi. Antik müəlliflərə görə, albanlar hələ e.ə. I əsrdə öz yazılarından istifadə edirdilər. V yüzilin əvvəllərində təkmilləşdirilmiş fonemli alban əlifbası fışıltılı və boğaz səsləri ilə zəngin idi. V əsr erməni müəlliflərinin özlərinin etiraf etdiyi kimi, alban dili ermənilər üçün "yad" dil idi.
Məhz bu dövrdə alban hökmdarı Asuagenin, alban patriarxı İyereminin yardımı ilə "Tövrat" və "İncil"in, "Liturgiya" (xristianların əsas ibadət ayini) və başqa dini kitabların tərcüməsi üzrə uğurlu işlər görüldü. Müəllim kimi hazırlaşdırılmış bir çox gənc ölkənin müxtəlif vilayətlərinə yollandı. Albaniyanın ayrı-ayrı vilayətlərindən olan, dövlət ərzaq payı ilə təmin edilmiş uşaqlar dəstə-dəstə məktəblərə göndərildilər. Tərcümə dini ədəbiyyatı ilə yanaşı, yerli orijinal agioqrafik (alban müqəddəslərinin həyatı) və dünyəvi ədəbiyyat da yaranırdı. Albanlar öz yazılarından beynəlxalq yazışmalarda da istifadə edirdilər.
V-VII əsrlər alban yazısının çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Məhz bu dövrdə, A.Q.Şanidzenin sözləri ilə desək, "albanlar Qafqazın siyasi və mədəni həyatının bütün sahələrində gürcülər və ermənilərlə eyni dərəcədə bərabər fəallıqla iştirak edirdilər".
Erkən alban ədəbiyyatı əlverişli tarixi-mədəni şəraitdə təşəkkül tapdı. Bu – müstəqil Alban dövlətinin mövcud olduğu, alban arşakilərinin və onları əvəz edən böyük alban hökmdarları – Mihranilərin hakimiyyətdə olduqları, müstəqil alban kilsəsinin fəaliyyət dövrü idi.
Ədəbiyyatın inkişafı nəticəsində maraq dairəsi genişlənmiş, bu isə öz əksini müxtəlif janrlarda tapmışdı: agioqrafik əsərlər, tarixi xronikalar, hüquqi sənədlər – kilsə qanunları və dünyəvi qanunlar yaranmağa başladı. V-VI əsrlərdə siyasi səbəblər üzündən ədəbiyyatda ellinpərəst istiqamət nəzərə çarpdı.
Dil qrupu
Volfqanq Şulze, Zaza Aleksidze və Jan Pyer Mahe kimi tədqiqatçılar alban dilini Udin dilinin qədim versiyası olduğunu təsbit etmişlər. Bu tədqiqata əsasən Alban dili Udin dili kimi Ləzgi dilləri qrupuna daxildir. Albaniyanın yerli mənşəli yazılı abidələri dövrümüzə qədim erməni dilində (qrabar) gəlib çatmışdır. Lakin XIII əsrədək alban ədəbiyyatı, şübhəsiz, alban dilində yazılmışdır.
Alban dili dialektləri
Volfqanq Şulze Alban dilinin 3 dialektini ayırır:
- Şərq - Qəbələ, Kiş zonasında danışılırdı.
- Mərkəz - Bərdə, Kalankatuyk, Aluen zonasında danışılırdı. (Mingəçevir yazıları əsas götürülməklə)
- Qərb və ya Cənub - Girdman, Xalxal zonasında danışılırdı. (Matenadaran yazıları əsas götürülməklə)
Fonologiya
Samitlər
| Partlayan | Sürtünən | Affrikat | Aproksimant | Burun | Trill | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kar | Cingiltili | Abruptiv | Kar | Cingiltili | Kar | Cingiltili | Abruptiv | |||||
| Qoşadodaq | p | b | p’ | m | ||||||||
| Dodaq-diş | f | v | ||||||||||
| Diş | Sərt | t | d | t’ | s | z | ts | dz | ts’ | l | n | r |
| Yumşaq | dʲ | tʲ’ | dzʲ | lʲ | nʲ | |||||||
| Dişarxası | ʃ | ʒ | tʃ | dʒ | tʃ’ | |||||||
| Diş-damaq | ɕ | ʑ | tɕ | dʑ | tɕ’ | |||||||
| Damaq | j | |||||||||||
| Damaqarxası | k | g | k’ | x | ɣ | |||||||
| Labial damaqarxası | w | |||||||||||
| Dilçək | q | q’ | χ | |||||||||
| Boğaz | ʕ | |||||||||||
| Udlaq | h | |||||||||||
Saitlər
| İncə | Qalın | ||
|---|---|---|---|
| Açıq | Qapalı | Qapalı | |
| Qa | i | y | u |
| Orta | e | o | |
| Açıq | a | ɒ | |
İstinadlar
- Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III— VII вв. "Очерки истории СССР". М., 1958, səh 304
- Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 8
- Бабаев И. А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской). Изв. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права, 1976, №4, Бабаев И. А. Города Кавказской Албании. Баку, 1991
- Мамедова Фарида. Политическая история и историческая география Албании. Баку, 1985
- Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960, səh 14
- The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai. Monumenta Palaeographica Medii Aevi/Series Ibero-Caucasica 2. 2 vols., XXIV+530 pp.; Turnhout: Brepols 2009
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild, səh 127
- Wolfgang Schulze - Towards a History of Udi, səh 23
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qafqaz albanlarinin dili ve ya sadece alban dili Qafqaz Albaniyasinin yaradicilari ve alban tayfa ittfaqinin esas tayfalarindan biri olan Qafqaz albanlarinin danisdigi dil Alban dili muxtelif tedqiqatcilar terefinden Qafqaz dilleri qrupuna aid edilir Qafqaz albanlarinin diliOlkeler Qafqaz Albaniyasi muasir Azerbaycan Gurcustan TesnifatiQafqaz dilleri d Nax Dagistan dilleri d Lezgi dilleriSamur d Qafqaz albanlarinin dili dd dd dd dd dd Yazi Alban elifbasiDil kodlariISO 639 1 ISO 639 2 ISO 639 3 xagIETF xagGlottolog aghw1237 Xristianliq qebul edilene ve Albaniyada dovlet dinine cevrilenedek albanlarin oz yazisi olmus butun olke ucun tayfalararasi unsiyyet vasitesi kimi alban dili genis intisar tapmisdi Alban dilinde yerli yazi ve edebiyyatin yaranmasi ermenilerde ve gurculerde oldugu kimi olkenin xristianlasmasi ile bagli idi Dini edebiyyatin albancaya ilk tercumeleri siryani dilinden olmusdur Moisey Kalankatlinin verdiyi melumatlar Albaniyanin qedim Suriyanin vilayetleri ve Felestinle kohne elaqelerinin oldugunu gosterir Albanlarin oz dogma dillerinde yazi ve edebiyyatin olmasi obyektiv tarixi zeruretden ireli gelirdi Sosial iqtisadi ve siyasi serait Albaniyanin oz edebiyyatinin yaranmasi ucun zemin hazirlamisdi V esrin baslangicinda arami qrafikasi esasinda alban yazisi elifbasi tekmillesdirildi Antik muelliflere gore albanlar hele e e I esrde oz yazilarindan istifade edirdiler V yuzilin evvellerinde tekmillesdirilmis fonemli alban elifbasi fisiltili ve bogaz sesleri ile zengin idi V esr ermeni muelliflerinin ozlerinin etiraf etdiyi kimi alban dili ermeniler ucun yad dil idi Mehz bu dovrde alban hokmdari Asuagenin alban patriarxi Iyereminin yardimi ile Tovrat ve Incil in Liturgiya xristianlarin esas ibadet ayini ve basqa dini kitablarin tercumesi uzre ugurlu isler goruldu Muellim kimi hazirlasdirilmis bir cox genc olkenin muxtelif vilayetlerine yollandi Albaniyanin ayri ayri vilayetlerinden olan dovlet erzaq payi ile temin edilmis usaqlar deste deste mekteblere gonderildiler Tercume dini edebiyyati ile yanasi yerli orijinal agioqrafik alban muqeddeslerinin heyati ve dunyevi edebiyyat da yaranirdi Albanlar oz yazilarindan beynelxalq yazismalarda da istifade edirdiler V VII esrler alban yazisinin ciceklenme dovru hesab olunur Mehz bu dovrde A Q Sanidzenin sozleri ile desek albanlar Qafqazin siyasi ve medeni heyatinin butun sahelerinde gurculer ve ermenilerle eyni derecede beraber fealliqla istirak edirdiler Erken alban edebiyyati elverisli tarixi medeni seraitde tesekkul tapdi Bu musteqil Alban dovletinin movcud oldugu alban arsakilerinin ve onlari evez eden boyuk alban hokmdarlari Mihranilerin hakimiyyetde olduqlari musteqil alban kilsesinin fealiyyet dovru idi Edebiyyatin inkisafi neticesinde maraq dairesi genislenmis bu ise oz eksini muxtelif janrlarda tapmisdi agioqrafik eserler tarixi xronikalar huquqi senedler kilse qanunlari ve dunyevi qanunlar yaranmaga basladi V VI esrlerde siyasi sebebler uzunden edebiyyatda ellinperest istiqamet nezere carpdi Dil qrupuVolfqanq Sulze Zaza Aleksidze ve Jan Pyer Mahe kimi tedqiqatcilar alban dilini Udin dilinin qedim versiyasi oldugunu tesbit etmisler Bu tedqiqata esasen Alban dili Udin dili kimi Lezgi dilleri qrupuna daxildir Albaniyanin yerli menseli yazili abideleri dovrumuze qedim ermeni dilinde qrabar gelib catmisdir Lakin XIII esredek alban edebiyyati subhesiz alban dilinde yazilmisdir Alban dili dialektleri Volfqanq Sulze Alban dilinin 3 dialektini ayirir Serq Qebele Kis zonasinda danisilirdi Merkez Berde Kalankatuyk Aluen zonasinda danisilirdi Mingecevir yazilari esas goturulmekle Qerb ve ya Cenub Girdman Xalxal zonasinda danisilirdi Matenadaran yazilari esas goturulmekle FonologiyaSamitler Partlayan Surtunen Affrikat Aproksimant Burun TrillKar Cingiltili Abruptiv Kar Cingiltili Kar Cingiltili AbruptivQosadodaq p b p mDodaq dis f vDis Sert t d t s z ts dz ts l n rYumsaq dʲ tʲ dzʲ lʲ nʲDisarxasi ʃ ʒ tʃ dʒ tʃ Dis damaq ɕ ʑ tɕ dʑ tɕ Damaq jDamaqarxasi k g k x ɣLabial damaqarxasi wDilcek q q xBogaz ʕUdlaq hSaitler Ince QalinAciq Qapali QapaliQa i y uOrta e oAciq a ɒIstinadlarEremyan S T Rannefeodalnye gosudarstva Zakavkazya v III VII vv Ocherki istorii SSSR M 1958 seh 304 Shanidze A G Yazyk i pismo kavkazskih albancev M 1960 seh 8 Babaev I A K voprosu o vozniknovenii gosudarstva Albanii Kavkazskoj Izv AN Azerb SSR seriya istorii filosofii i prava 1976 4 Babaev I A Goroda Kavkazskoj Albanii Baku 1991 Mamedova Farida Politicheskaya istoriya i istoricheskaya geografiya Albanii Baku 1985 Shanidze A G Yazyk i pismo kavkazskih albancev M 1960 seh 14 The Caucasian Albanian Palimpsests of Mount Sinai Monumenta Palaeographica Medii Aevi Series Ibero Caucasica 2 2 vols XXIV 530 pp Turnhout Brepols 2009 Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2007 II cild seh 127 Wolfgang Schulze Towards a History of Udi seh 23Hemcinin baxAlban elifbasi Mingecevir yazilari Matenadaran MS 7117Xarici kecidler