Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Naxçıvan Muxtar Respublikası haqqındadır. Naxçıvan şəhəri üçün Naxçıvan (şəhər) səhifəsinə baxın. |
Naxçıvan, rəsmi adı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası (1920–1923-cü illərdə Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası (Naxçıvan SSR), 1923–1924-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Diyarı, 1924–1990-cı illərdə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (Naxçıvan MSSR)) — Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar respublika, dövlət. Şimalda və şərqdə Ermənistan Respublikası (sərhəd xəttinin uzunluğu 246 km), qərbdə Türkiyə Respublikası (sərhəd xəttinin uzunluğu 15 km), cənubda isə İran İslam Respublikası (sərhəd xəttinin uzunluğu 204 km) ilə həmsərhəddir.
| Muxtar respublika | |||||
| Naxçıvan Muxtar Respublikası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
| Azərbaycan himni | |||||
|
| |||||
| Ölkə |  Azərbaycan | ||||
| Daxildir | Azərbaycan Respublikası | ||||
| İnzibati mərkəz | Naxçıvan | ||||
| Ən böyük şəhərləri | Naxçıvan, Culfa, Ordubad, Şərur | ||||
| Azərbaycan Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi | Fuad Nəcəfli | ||||
| Ali Məclisin sədri əvəzi | Anar İbrahimov | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 9 fevral 1924 | ||||
| Sahəsi | 5 502.75 km² | ||||
Hündürlük
|
| ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 468.566 nəfər (2024) | ||||
| Əhalinin sıxlığı | 85 nəfər/km² | ||||
| Etnik tərkib | Azərbaycanlılar – 99.72 %, Digər millətlər – 0.28 % Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınması (2019) | ||||
| Dini tərkib | Müsəlmanlar | ||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| ISO kodu | AZ-NX | ||||
| Telefon kodu | +994 60 | ||||
| İnternet domeni | .az (nmr.az) | ||||
| Avtomobil nömrəsi | 67,68,69,70,71,72,73,74,75 | ||||
| Rəsmi sayt | |||||
 | |||||
 | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 9 fevral 1924-cü ildə yaradılmışdır. Naxçıvan MR-in Ermənistan ilə təbii sərhəddini, əsasən Zəngəzur və Dərələyəz silsiləsinin suayırıcıları, Türkiyə və İranla sərhəddini isə Araz çayı təşkil edir. Ərazisi şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru 158 km məsafədə uzanır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq silsiləsinin Şərur rayonu ərazisindəki Kömürlü dağı (2064 m), ən cənub nöqtəsi isə Araz çayının sol sahilində 600 m yüksəklikdə yerləşən Zerəni dəmir yol stansiyasıdır. Şimaldan cənuba doğru ən böyük məsafəsi 75 km-ə bərabərdir.
1924-cü ildə Naxçıvan MSSR-də 3 qəza və 12 dairə təşkil olunmuş, 1925-ci ildə qəzalar ləğv edilmiş, dairələrin sayı 8-ə endirilmişdi: Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Əbrəqunus, Nərimanov, Culfa, Parağa və Ordubad dairələri. 1930-cu ilin birinci yarısında Şahbuz rayonu əlavə edilməklə Şərur, Naxçıvan, Culfa, Ordubad və Əbrəqunis rayonları yaradılmışdır. 1948-ci ildə Əbrəqunis rayonu Culfa rayonu ilə birləşdirildikdən sonra, Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona (Naxçıvan (1978-ci ildən Babək), Şərur, Şahbuz, Culfa və Ordubad) bölünmüşdür. 1990-cı il 28 avqustda Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fərmanına əsasən Türkiyə ilə həmsərhəd bölgənin sosial-iqtisadi inkişafını daha da sürətləndirmək və gücləndirmək məqsədilə, həmçinin ərazinin geostrateji mövqeyi nəzərə alınaraq, Sədərək kəndi və ona məxsus ərazilər əsasında Sədərək rayonu yaradılmışdır. 2004-cü ildə Şərur rayonunun 10 kəndi hesabına Kəngərli rayonu yaradılmışdır.
1929-cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MİK totalitar inzibati-amirlik şəraitində Naxçıvan MSSR-in doqquz kəndinin – Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Zaqafqaziya MİK-in Naxçıvanın sərhədləri məsələsinə baxması, Moskva müqaviləsi (1921) və Qars müqaviləsi (1921) sənədlərini imzalayan tərəflərin iştirakı olmadan Naxçıvan ərazisinin bir hissəsinin Ermənistana verilməsi beynəlxalq hüquq normalarının kobudcasına pozulması olmuşdur.
1 yanvar 2014-cü ilə olan rəsmi məlumatlara əsasən Muxtar Respublikası inzibati cəhətdən yeddi rayon və Naxçıvan şəhər inzibati ərazi dairəsindən ibarətdir; Muxtar Respublikada 6-sı şəhər (Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Şərur, Şahbuz və Babək), 7-si şəhər tipli qəsəbə, 206-sı kənd olmaqla ümumilikdə 219 yaşayış məntəqəsi yerləşir. Muxtar Respublikanın inzibati mərkəzi qədim Naxçıvan şəhəridir.
Yerləşməsi
Naxçıvan, Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir. Onun ərazisi 38°51'-39°47' ş.e. və 44°46'-46°10' q.u. yerləşir. Ərazinin demək olar ki, 75%-i 1000 m-dən yuxarıda yerləşir. Şimalda Dərələyəz, şərqdə Zəngəzur sıra dağları uzanır. Ərazinin Araz çayı boyunca uzanan, cənub və cənub-qərb hissəsi – 600–1000 m hündürlüyündə yerləşən, üçüncü və dördüncü dövr çöküntülərindən ibarət düzənlikdir. Üçüncü dövr çöküntüləri, "bedlend" tipli relyefi yaradan və asan dağılmaya məruz qalan, duzlu lay süxurlarıdır.
Araz çayının sol sahilində yerləşən və üst örtüyü qənbər-çınqıl çöküntülərindən ibarət olan maili düzənliklər, qədim akkumulyasiya sahələridir. Onlar müasir tektonik hərəkətlərin təsiri altında ümumdağ qalxma hərəkətinə qoşulublar və gərgin parçalanmaya məruz qalırlar. Cavan tektonik hərəkətlər öz əksini, Naxçıvan ərazisində geniş yayılmış düzəlmə səthlərinin deformasiyasında, terras səviyyələrinin dəyişməsində, onların Arazın müasir çöküntüləri altında qalmasında və s. tapır.
Naxçıvan ərazisi Zaqafqaziyanın qırışıq-qaymalı silsilələri arasında ən hündürüdür və parçalanmış dağlıq relyeflə səciyyələnir. Ərazinin ən alçaq nöqtəsi Araz çayının dərəsidir – 400 m, ən hündür nöqtəsi isə Qapıcıq dağıdır – 3904 m. Ərazinin orta hündürlüyü – 1400 m-dir. Naxçıvan Muxtar Respublikası şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru 158 km məsafədə uzanır və ərazisinin forması düzgün olmayan rombu xatırladır. Onun şimaldan cənuba ən geniş yeri 75 km bərabərdir. Respublikanın şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq sıra dağlarının Şərur rayonu ərazisinə daxil olan qolu üzərindəki Kömürlü dağdır. Zəngəzur sıra dağlarının Soyuq dağdan başlayaraq sıldırım yamacla alçalıb Arazın sol sahilində 600 m çatdığı yerdə yerləşən Zerəni dəmir yol dayanacağı isə respublika ərazisinin ən cənub nöqtəsidir. Muxtar respublikanın qərbdən ən ucqar nöqtəsi Sədərək qəsəbəsindən qərbdə, Araz yaxınlığında yerləşən keçmiş Urmiya kəndi, şərqdə isə Zəngəzur sıra dağlarının cənub qollarından olan Zerəni dağının zirvəsidir.
Naxçıvanın ərazisi, ətrafı hündür dağlarla əhatələnmiş "dərəni" xatırladır. Bunun nəticəsi olaraq, Xəzər və Qara dənizlərinin rütubətli hava axınları bura daxil ola bilmirlər. Məhz bu, yerli relyefə təsir edən, quru və sərt-kontinental iqlimin hökm sürməsinin səbəblərindən biridir.
Relyefinin sərt parçalanması, ərazinin qeoloji quruluşundan (paleozoydan başlayaraq, müxtəlif litoloji tərkibli intensiv dislokasiya süxurların geniş yayılması) və müasir iqlim şəraitindən müəyyən olunur. İqlimin təsiri özünü daha çox relyefin parçalanma səviyyəsində, onun müasir morfoskulpturlarında və denudasyon proseslərin intensivliyində büruzə verir.
Naxçıvan MR çayları az suludurlar və bəziləri yayda quruyurlar. Əsas çaylar Arazın sol qollarıdır – Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay, Qazançay, Kilitçay və s.
Naxçıvan molibden, travertin, polimetallik filizlər, daş duz, civə, tikinti materialları və s. faydalı qazıntılarla zəngindir. Respublika mineral sularla da zəngindir – Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ və s.
Torpaq örtüyü nazikdir və əsasən akkumulyativ relyef formalarının üzərində inkişaf edir. Respublikanın düzən və dağlıq ərazilərinin torpaq örtüyü, əsasən kserofitlərdən təşkil olunur. Meşə, demək olar ki, mövcud deyil.
Naxçıvanın ərazisi 5,5 min km2 təşkil edir. Bundan 1,3 min km2 – düzənliklər, 4,2 min km2 – dağlar tutur. Naxçıvan Muxtar Respublikasının paytaxtı – Naxçıvan şəhəridir.
Naxçıvanın cənub və cənub-qərbi, Araz çayı boyunca İran İslam Respublikası və Türkiyə (15 km) ilə, şimal-şərq, şimal və şimal-qərbi, Zəngəzur, Dərələyəz və Saraybulaq sıra dağları boyunca Ermənistan Respublikası (224 km) ilə sərhədlənir.
Naxçıvan MR ilə Ermənistan Respublikasının qərb sərhəddindən Dəhnə və Vəlidağ dağlarının təpəsinə kimi, Arazın İrəvan dərəsinin cənub-şərq hissəsi olan Sədərək maili düzənliyi yayılır. Adı çəkilən təpələrin arasında yerləşən çökəklik "Qurd qapısı" adlanır. "Qurd qapısı"ndan cənub-şərqə, oroqrafik baxımdan Dərələyəz sıra dağının cənub qurtaracağı olan Qıvraq yüksəkliklərinə kimi, daha geniş olan Şərur maili düzənliyi yayılır. Qıvraq yüksəkliklərindən şərqə, Duzdağın yastı yüksəkliyinin qərb yamaclarına kimi, qərb hissəsi Duzdağla və şərq hissəsi Əlincəçay ilə qapanan, Böyükdüz maili düzənliyi yayılır.
Naxçıvan düzənliyindən şərqdə, Araz çayının sol qollarının gətirmə konusları olan və biri-birindən kiçik təpələrlə ayrılan, bəzi yerlərdə Araz çayına yaxın yerləşən, bir neçə kiçik maili düzənliklər yerləşir. Məsələn, bu düzənliklərdən biri Qaradərə çayının mənsəbində, Yaycı kəndinin yanında, başqası – Düylünçayın mənsəbində, lap şərqdə olan ən genişi isə – Ordubad şəhərindən cənubda yerləşir.
Naxçıvan MR-nın ərazisini şərqdən əhatələyən Zəngəzur sıra dağları, meridional istiqamətdə, şimaldan cənuba Qısırdağ dağından Araz çayına kimi, 120 km məsafədə uzanır. Onun orta hündürlüyü 3223 m-dir. Dərələyəz silsiləsi enlilik istiqamətlidir lakin, Naxçıvançayın və Arpaçayın (Qəlinqaya dağının yanında) suayrıcında istiqamətini meridionala dəyişir. Ən qərbdə, İrəvan və Sədərək maili düzənliklərinin qovuşmasında, Araz çayının dərəsinə batan, Saraybulağ sıra dağlarının şərq qurtaracağı yerləşir.1
Naxçıvan Muxtar Respublikasında 7 rayon və şəhər var.
İnzibati bölgü
Naxçıvan Muxtar Respublikası, Azərbaycan Respublikasının tərkibində muxtar dövlətdir. 1995-ci il 12 noyabrda referendum yolu ilə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz tərkib hissəsidir və onun statusu bu Konstitusiya ilə müəyyən edilir.
Naxçıvan MR-ın idarəetmə qaydaları, hakimiyyətin bölgüsü və s. mühüm məsələlər Naxçıvan MR-ın Konstitusiyası ilə tənzimlənir. Bu konstitusiya Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu formasında qəbul edilir. Naxçıvan MR-ın sonuncu konstitusiyası 29.12.1998-ci ildə qəbul edilib.
Naxçıvan MR–də qanunvericilik hakimiyyətini Naxçıvann MR–in parlamenti – Naxçıvan MR Ali Məclisi, icra hakimiyyətini Naxçıvan MR Nazirlər Kabineti, məhkəmə hakimiyyətini muxtar respublikanın məhkəmələri həyata keçirir.
Konstitusiyaya əsasən, Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri muxtar respublikanın ali vəzifəli şəxsidir. O, Ali Məclisdə seçilir. Naxçıvan MR Ali Məclisi 45 deputatdan ibarətdir. Muxtar Respublikanın şəhər və rayon ərazi vahidləri icra hakimiyyətləri tərəfindən idarə edilir. İcra hakimiyyətlərinin başçıları Naxçıvan MR Ali Məclisi sədrinin təqdimatı ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təyin olunur. Naxçıvan MR–də yerli idarəetmə orqanları – bələdiyyələr fəaliyyət göstərir.
| Xəritədə yeri. | Rayon | Mərkəz | İnzibati vahid | Ərazi (km²) | Əhali (1 yanvar 2019 rəsmi əhali təxmini) | Qeyd |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Babək rayonu | Babək | Rayon | 828,42 | 75,600 | Əvvəllər Naxçıvan adlanan rayon 1991-ci ildə Babək Xürrəminin şərəfinə Babək adlandırılmışdır. |
| 2 | Culfa rayonu | Culfa | Rayon | 926,30 | 46,700 | Bəzi mənbələrfə Cuğa da adlandırılır. |
| 3 | Kəngərli rayonu | Qıvraq | Rayon | 704,89 | 32,400 | 2004-cü ildə Babək rayonu ərazisinin bir hissəsində yaradılmışdır. |
| 4 | Naxçıvan şəhəri | Naxçıvan şəhəri | Şəhər | 191,57 | 93,700 | 1991-ci ildə Babək rayonundan ayrılmışdır. |
| 5 | Ordubad rayonu | Ordubad | Rayon | 978,99 | 50,000 | Sovetləşmə dövründə Culfadan ayrılmışdır |
| 6 | Sədərək rayonu | Heydərabad | Rayon | 163,74 | 15,900 | 1990-cı ildə Şərur rayonundan ayrılmışdır; ermənilərin işğalı altında olan Kərki kəndi də "de yure" bu rayona tabedir. |
| 7 | Şahbuz rayonu | Şahbuz | Rayon | 836,58 | 25,200 | Sovetləşmə dövründə Naxçıvan (Babək) rayonundan ayrılmışdır. |
| 8 | Şərur rayonu | Şərur | Rayon | 872,26 | 116,600 | Sovet dövründə Baş-Noraşen, daha sonra isə 1990-cı ilə kimi İliç (Vladimir İliç Leninin şərəfinə) adlandırılmışdır. |
| Cəmi | 5502,75 | 456,100 |
Tarixi
Arxeoloji tədqiqatlar
Naxçıvan MR ərazisində zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkar olunması burada qədim daş dövründən başlayaraq ardıcıl yaşayış olduğunu, bu mədəniyyətlər arasında qırılmaz varislik əlaqələrinin olduğunu göstərir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, Naxçıvanda insanlar 1.5 – 2 milyon il bundan əvvəl məskunlaşmışdır. 100 – 35 min il bundan əvvəl Mustye mədəniyyəti dövründə burada ibtidai insanların məskunlaşması davam etmişdir. Şahtaxtı, Osman təpə, Plovdağ yaşayış yerlərində, Qazma mağarasında, Naxçıvançay və Əlincəçay vadilərində, Ordubad rayonu ərazisindəki Kilit mağarasında, İlandağın Cənub ətəyində və digər abidələrdə daş dövrü mədəniyyətinin izləri aşkar olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Qazma mağarasından, əsasən, çaxmaqdaşı və obsidiandan hazırlanmış Mustye dövrü əmək alətləri, ovlanmış heyvanların çapılıb doğranmış sümükləri aşkar olunmuşdur. Şahtaxtı yaşayış yeri yaxınlığından Aşel mədəniyyəti dövründə hazırlanmış əl çapacağı qeydə alınmışdır.
Naxçıvan şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, indiki Kültəpə və Sirab kəndlərinin ərazisində Neolit dövrü (e.ə. VII–VI minilliklər) yaşayış məskənləri yerləşir. Naxçıvanda Yeni Neolit abidələri Sədərək, Osman təpə, Naxçıvan təpə və Uçan Ağılda aşkar olunmuşdur. Naxçıvanda Neolit mədəniyyəti əsasında mis metalın kəşf olunduğunu Eneolit dövrü mədəniyyəti (e.ə. VI–V minilliklər) inkişaf tapmışdır. I Kültəpənin ən qədim mədəni təbəqəsindən mis-mərgümüş qatışıqlı müxtəlif alətlər və bəzək nümunələri əldə edilmişdir. I Kültəpə yaşayış yerinin Eneolit təbəqəsinin alt qatlarında düzplanlı, orta qatda dairəvi və düzplanlı, son mərhələdə üst qatlarda isə yalnız düzplanlı tikinti qalıqlarına rast gəlinmişdir.
Eneolit dövrü oturaq əkinçi-maldar qəbilələr Naxçıvançay, Arpaçay vadilərində və digər ərazilərdə məskunlaşmışlar. Eneolit dövrü I Kültəpə, Uçan Ağıl, Ovçular təpəsi, Damlama, Xələc yaşayış yerlərində və Sədərəkdə tədqiq edilmişdir. Bu dövrdə Naxçıvanda əsas təsərrüfat sahələri kimi əkinçilik və maldarlıq, eləcə də mütalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, toxuculuq və sair sənət sahələri inkişaf tapmışdı. Arxeoloji materiallar göstərir ki, bütün Eneolit dövrü ərzində Azərbaycan, eləcə də qədim Naxçıvan əhalisi ilə Mesopotamiya arasında əlaqələr olmuş, burada Dalmatəpə mədəniyyəti formalaşmışdır.
Tunc dövründə (e.ə. IV – II minilliklər) qədim Naxçıvan qəbilələrinin iqtisadi, ictimai və mədəni həyat tərzində böyük təkamül baş vermişdir. Naxçıvanda da etnik proseslər güclənmiş və iri tayfa ittifaqları yaranmışdır. I Kültəpə və II Kültəpə, Maxta, Ovçular təpəsi, Daşarx və sair Kür-Araz mədəniyyəti abidələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, e.ə. IV minilliyin II yarısı-III minillikdə Naxçıvan qəbilələrinin əkinçilik, maldarlıq mədəniyyəti yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, texniki tərəqqi yüksəlmiş, əmək alətlərinin çeşidi və keyfiyyəti daha da artmışdır. Bu dövrdə tuncun geniş tətbiqi mühüm rol oynamışdır. Bu dövrdə türkdilli tayfalar Naxçıvanda formalaşmışdır.
Yaxın Şərq ölkələri ilə Azərbaycanı, eləcə də bütün Qafqazı əlaqələndirən əsas yolların kəsişdiyi əlverişli mövqedə yerləşən iri tayfa ittifaqları mərkəzləri iqtisadi, mədəni cəhətdən yüksəldi və nəticədə III minilliyin sonlarında Naxçıvanda ilkin şəhər mərkəzləri yarandı. Belə şəhər mərkəzlərindən olan II Kültəpədə, Şahtaxtı, Naxçıvan şəhəri, Qızılburunda Naxçıvan təpə, Bülov qayada arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Tunc dövründə Naxçıvan yüksək incəsənəti ilə Yaxın Şərq dünyasında tanınmışdır. Gəmiqaya təsviri sənət abidələri, bədii tərtibatlı boyalı qablar (Boyalı Qablar mədəniyyəti), tunc məmulatları və sair Naxçıvanın qədim tayfalarının həyat tərzini, dini – ideoloji və fəlsəfi estetik dünyagörüşünü əks etdirir.
E.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Naxçıvan ərazisinin tarixi mürəkkəb ictimai – siyasi hadisələrlə zəngin olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində Xocalı – Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinin formalaşması prosesi getmişdir. Naxçıvan ərazisində bu mədəniyyətə aid abidələr I Kültəpə, Şahtaxtı, Kolanı, Sarıdərə, Haqqıxlıq, Bəyəhməd, Qarabulaq, Zeyvə və sairləri aşkar edilmişdir. Bu abidələrin tədqiqi Xocalı – Gədəbəy mədəniyyətini yaradan tayfaların qədim dövrdən bu ərazilərdə məskunlaşmış aborigenlərdən ibarət olduğunu göstərmişdir. Bu dövrdə Naxçıvan ərazisi üçün əsas təhlükə qonşuluqda olan Urartu dövləti tərəfindən yaranmışdır. Culfa rayonu ərazisindəki İlandağda e.ə. 820 – 810-cu illərə aid mixi yazılı kitabə aşkar olunmuşdur. Kitabədən məlum olur ki, Urartu çarları İşpuini və onun oğlu Minuanın dövləti birgə idarə etdikləri dövrdə bu əraziyə basqınlar edilmişdir. İşğalçılara qarşı mübarizə məqsədilə regionun qədim yaşayış yerlərində möhtəşəm müdafiə istehkamları (Oğlanqala, Qalacıq, Govurqala və sair) inşa edilmiş, Etiunu tayfa birliyi formalaşmışdır.
E.ə. IX–VI əsrlərdə Naxçıvan ərazisi Azərbaycan ərazisində ilk mərkəzləşmiş dövlət olan Mannanın, daha sonra isə, onun tarixi və mədəni varisi olan Midiyanın tərkibində olmuşdur. Qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş materiallar Naxçıvan ərazisinin, həmçinin, (Manna mədəniyyətinin) təsir dairəsinə daxil olduğunu sübut etmişdir. Midiyanın süqutundan sonra Əhəmənilərin hakimiyyəti altına düşən Naxçıvan, e.ə. IV əsrin sonlarından Atropatenanın, eramızın III əsrindən isə Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olmuşdur.
Atropatena hökmdarlarının əsas iqamətgahı olan Qazaka şəhəri Naxçıvana yaxın ərazidə — Güney Azərbaycanın Marağa şəhəri yaxınlığında yerləşdiyindən Naxçıvan, Yaxın Şərqin bir sıra şəhərləri ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri gücləndirmiş, antik dünya xalqları ilə sıx ticarət əlaqələri yaratmışdı. Bu barədə, qədim yunan, Roma, ərəb, erməni, Suriya müəlliflərinin əsərlərində məlumatlar vardır. Şərur rayonun Püsyan kəndi yaxınlığındakı yaşayış yeri və nekropoldan, Oğlanqala, Qoşatəpə, Babatəpə və s., Babək rayonu ərazisində Meydantəpə, Nurudərəsi abidələrindən antik dövr mədəniyyətinin izləri qeydə alınıb, ilkin tədqiqat işləri aparılmışdır. Naxçıvan nekropollarından əldə edilən saxsı məmulatı, metal, şüşə, bəzək əşyaları, qliptika nümunələri, Şahbuz rayonu ərazisindən tapılan Makedoniyalı İskəndərin adından kəsilmiş gümüş pullar (e.ə. IV əsr) bu bölgədə küp qəbirlərinin e.ə. IV əsrdən gec olmayaraq yayıldığını göstərir.
Naxçıvan bölgəsinin orta əsrlər dövrünün ayrı-ayrı mərhələlərinə aid abidələr öz zənginliyi ilə xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əlincəçay vadisindəki Zoğala abidəsindən tapılmış sütun altlıqları, tunc qrifon, Cavanşirin tunc heykəli (Naxçıvan şəhəri), onun üzərindəki kitabə, yaxınlığından keçən qədim karvan yolu və bir çox abidələrdən aşkar olunmuş materialların müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, Naxçıvan orta əsrlərdə Azərbaycanın əsas ticarət mərkəzlərindən biri olmuş, Yaxın Şərq və Qafqazla iqtisadi, mədəni əlaqələrin daha da genişlənməsində önəmli rol oynamışdır.
Siyasi tarix
Antik dövr
Midiya dövləti dövründə E. ə. IX–VI əsrlərdə Naxçıvan tanınmış şəhərlərdən biri idi. E. ə. 633-cü ildə Naxçıvan skiflərin hücumu bu ərazini Urartu işğalından qorumuşdu. E. ə. VI əsrin ortalarından (e. ə. 550-cii ildə Midiya dövləti tənəzzülə uğradıqdan sonra) e.ə. IV əsrin 30-cu illərinədək Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında olan Naxçıvan IV əsrin sonlarından e. ə. I əsrin 1-ci yarısınadək Atropatenanın (Kiçik Midiyanın) tərkibində olmuşdur. Eramızın əvvəllərində Naxçıvan Albaniyada (Qafqaz) şəhər və vilayət olmuşdur. Qafqaz Albaniyasının Araksena (Arazın orta və aşağı axarı boyunda yerləşirdi) vilayəti Naxçıvan ərazisini də əhatə edirdi. Naxçıvan MR ərazisinin cənub – qərb hissəsi Vaspurakan tarixi vilayətinə daxil edildi. Naxçıvan MR-in qalan ərazisi isə Sünik (mərkəzi müasir Naxçıvan şəhəri) və Qoğtən (mərkəzi müasir Ordubad ərazisi) vilayətlərinin tərkibinə daxil idi. Eyni zamanda Sünikin öz alban mənşəli yerli hakim sülaləsi və kilsəsi də olmuşdur. Naxçıvan IV əsrdən isə Sasanilər İmperiyasının tərkibində olmuşdur. Sasani hökmdarı II Şapur [309–379] yürüşü zamanı (364–367 illər) Naxçıvanı dağıtmış, şəhərdən 18 min ailə əsir aparmışdı. Bəzi vaxtlarda Albaniya Sasanilərin nüfuz dairəsində olduğuna görə Naxçıvan da Sasani canişinləri–mərzbanlar tərəfindən idarə edilmiş, Sasani mərzbanlarının iqamətgahı Dəbildən (Dvin) Naxçıvana köçürülmüşdür. VI əsrin 1-ci yarısından Naxçıvanda Sasanilərə məxsus zərbxana olmuşdur. Bu, Azərbaycanda ən qədim zərbxanalardan biri sayılır.Mehranilər sülaləsinin Qafqaz Albaniyasında yenidən dövlətçiliyi bərpa etməsindən sonra isə Naxçıvan və Qoğtən qəti şəkildə Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır.
Orta əsrlər dövrü
VII əsrin II yarısından başlamış ərəb istilaları nəticəsində yaranan Xilafətin tərkibinə daxil edilmiş Vaspurakan ərəb mənbələrində Basfurcan adı ilə qeydə alınmışdır. Ərəb istilalarına xüsusi əsər həsr etmiş ərəb tarixçisi əl-Bəlazurinin (IX əsr) məlumatına görə Basfurcan ərəblərin Cənubi Qafqazda tutduqları yerləri özündə birləşdirən yeni ərəb inzibati bölgüsünə daxil edilir. Burada və digər ərəb mənbələrində Nəşavə (Naxçıvan) həmin bölgüyə əsasən, Arran vilayətinə daxil edilən Basfurcanın əsas şəhəri adlandırılır. Bu dövrdə Azərbaycanda yayılmış Xürrəmilər hərəkatı Naxçıvanı da əhatə etmiş, Naxçıvan ərazisi həm xürrəmilərin, həm də əsasən xristian dinli əhali arasında yayılmış Pavlikan hərəkatının əsas dayaq nöqtələrindən biri olmuşdur.
IX əsrdə Naxçıvan Sacilər dövlətinin tərkibinə daxil edilir və X əsrin 30-cu illərinədək bu sülalənin hakimiyyəti altında qalır. Sacilər xanədanı süquta uğradıqdan sonra (942) Naxçıvan bir müddət bu sülaləyə sadiq olan Deysəm ibn İbrahimin hakimiyyəti altında qalmışdır. 942–981-ci illərdə Naxçıvan Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur. X əsrin sonundan XI əsrin 60-cı illərinə kimi Naxçıvan şəhəri əsasən müasir Naxçıvan MR və qismən də indiki Ermənistan (Qərbi Azərbaycan) ərazisini əhatə edən və ərəb mənşəli Əbudüləfilər sülaləsi tərəfindən idarə olunan Naxçıvanşahlıq dövlətinin mərkəzi olmuşdur.
XI əsrin I yarısından Azərbaycan, eyni zamanda Naxçıvan bölgəsi Səlcuqluların başçılıq etdikləri oğuzlar və başqa türk tayfaları tərəfindən ələ keçirilir. 1018–1021-ci illərdə Araz çayını keçən oğuzlar cənub istiqamətindən Arran torpaqlarına yürüş edərək, Naxçıvan, daha sonra isə Azərbaycanın qədim şəhəri olan Dəbil şəhərini ələ keçirirlər.
1038-ci ildə Səlcuq dövləti yarandı. Onun ilk hökmdarı Toğrul bəyin (1038–1063) varisi Alp Arslan (1063–1072) Azərbaycanın cənub vilayətlərində Rəvvadilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra səlcuqlular bütün Naxçıvana yiyələndilər. (1064) Səlcuqlular imperiyasının süqutundan sonra 1136-cı ildə oğuz mənşəliEldənizlər sülaləsinin idarə etdiyi Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136–1225) yaranmış və Naxçıvan şəhəri bu dövlətin ilk paytaxtı olmuşdur.
Atabəylərin xəzinəsi həmişə atabəyin olduğu yerdə saxlanırdı. Əsas dövlət xəzinəsi isə Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı Əlincə qalasında mühafizə olunurdu. Şəmsəddin Eldənizin dövründən başlayaraq dövlətin bütün gəlirləri burada toplanırdı. Bu dövrdə Naxçıvan paytaxt kimi xeyli inkişaf edir, şəhərdə qiymətli memarlıq abidələri – qalalar, saray, məscid, hamam və xatirə abidələri inşa edilirdi.
Eldənizlərdən sonra Naxçıvan bir müddət xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlal əd-Din Məngburninın nüfuz dairəsində qalır. Həmin dövrdə Naxçıvanın hakimi Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Zahidə Xatundan olan qızı Cəlaliyyə Xatun idi.
XIII–XIV əsrlərdə Naxçıvan bölgəsi Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqdə gedən siyasi – iqtisadi, mədəni proseslərin mərkəzlərindən birinə çevrilir. Hülakülərin, Çobanilərin, Cəlairilərin nüfuz dairələrində olan Naxçıvan bu dövlətlərin siyasi həyatında da yaxından iştirak edir. Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri və Naxçıvanda ona göstərilən müqavimət bölgənin tarixində mühüm yer tutur. Dövrün mənbələrindən aydın olur ki, inzibati ərazi baxımından 9 tümənə ayrılan Azərbaycanın bir tüməni olan Naxçıvan bölgəsi dövlətə 10.000 döyüşçü vermək qüdrətində idi. Tarixçi Həmdullah Qəzviniyə görə, Azərbaycanın 27 şəhərindən 5-i Naxçıvan, Ordubad, Azad, Əncan və Makuyə Naxçıvan tüməninə daxil idi və o, geniş ərazini – Araz çayının şimal və cənub tərəflərini əhatə edirdi.
XV əsrdə Naxçıvan ərazisi əvvəlcə Qaraqoyunlu, daha sonra isə Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində idi. 1501-ci ildə Şərur döyüşündə qızılbaşların Ağqoyunlular üzərində qələbəsindən sonra Naxçıvan Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə 280 – 300 min km² ərazini əhatə edən tarixi Azərbaycan vilayəti inzibati-ərazi baxımından dörd bəylərbəyliyə bölünmüşdü: Şirvan, Gəncə (Qarabağ), Çuxursəd və Təbriz bəylərbəylikləri. Naxçıvan ərazisindən yalnız Ordubad şəhəri Təbriz bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil idi. Naxçıvan MR – in digər əraziləri isə Çuxursəd bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil olmuşdur.
Çuxursəd bəylərbəyliyinin mərkəzi İrəvan şəhəri idi. İrəvan, eləcə də Naxçıvan şəhəri qızılbaş ustaclılar tayfasının iqamətgahı olmuşdur. Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə (XVI–XVII əsrlər) Naxçıvan ərazisi döyüş meydanına çevrildi. Dəfələrlə əldən-ələ keçən Naxçıvan şəhəri isə dağıntılara məruz qaldı. Dövrün hərbi-siyasi hadisələri üzündən Naxçıvan şəhəri əski əzəmətini, Azərbaycanın iqtisadi-siyasi, mədəni həyatındakı rolunu və mövqeyini itirmişdi. Culfa, Ordubad, Əylis kimi mərkəzlərə də xeyli zərər dəymişdi. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587–1629) isə Naxçıvandan İrana çoxlu əhali sürgün olundu.
XVII–XVIII əsrlərdə Naxçıvan ərazisi ustaclılar tayfasının idarəsinə verilmişdi. Bu tayfanın tərkibinə daxil olan Kəngərlilər Naxçıvanın siyasi və mədəni həyatında aktiv iştirak edirdilər.
XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycana sahib olmaq uğrunda iki türk sülaləsi – Osmanlılar və Səfəvilər arasında mübarizə yenidən gücləndi. 1724-cü ilin sentyabrında osmanlılar Naxçıvan şəhərini, bir neçə gün sonra isə Ordubad şəhərini tutdular. Naxçıvan vilayətinin böyük bir hissəsi yeni təşkil olunmuş Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil edildi. Osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağı 14 nahiyyəyə bölünmüşdü: Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvazeyi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərəşürgüt, Sisyan, Dərələyəz. Ordubad ayrıca nahiyyə təşkil etməyərək Azadciran nahiyəsinə daxil idi.
1735-ci ildə Azərbaycanın digər əraziləri kimi, Naxçıvan da Nadir xanın hakimiyyətinə keçdi. 1736-cı il Muğan qurultayında özünü şah elan edən Nadir şah Əfşar Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. Mərkəzləşdirmə siyasəti yeridən Nadir şah inzibati — ərazi bölgüsünü dəyişdi., bəylərbəylikləri ləğv edərək Azərbaycanın bütün ərazisini vahid Azərbaycan vilayəti (mərkəzi Təbriz şəhəri) adı altında birləşdirdi və vilayətin idarəsini qardaşı İbrahim xana həvalə etdi. Naxçıvan bölgəsində yaşayan Kəngərli tayfası Nadir şaha itaətsizlik göstərdiyinə görə bu tayfanın bəzi üzvləri Əfqanıstana sürgün edildi. Nadir şah Naxçıvan əyalətinə eyni zamanda iki hakim təyin etdi: "Hakim-e ölkə-ye Naxçıvan" (tayfa vəkili və əyalətdən toplanan qoşunun rəisi) və "Hakim-e tümən-e Naxçıvan" (şah tərəfindən təyin olunur, iqtisadi-inzibati idarə işlərinə rəhbərlik edirdi).
1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın sui – qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan özünü Naxçıvanın müstəqil xanı elan edərək Naxçıvan xanlığının əsasını qoydu.Zəngəzur dağlarından Araz vadisinə qədər ərazini əhatə edən xanlığın mərkəzi Naxçıvan şəhəri oldu. Xanlıq inzibati cəhətdən Əlincə, Xok, Dərələyəz, Ordubad, Əylis, Dəstə, Çənnəb və Biləv mahallarına bölünmüşdü.
Yeni dövr
1826–1828-ci illər Rusiya – Qacar müharibəsi dövründə Naxçıvan rus qoşunları tərəfindən işğal olundu, Türkmənçay müqaviləsinə əsasən isə xanlığın ərazisi Çar Rusiyasına ilhaq olundu. İstiladan sonra çar hökuməti İrandan və Türkiyədən 10 minlərlə erməni ailəsini Naxçıvana köçürmüş və diyarın demoqrafik quruluşunu ciddi surətdə dəyişmiş, Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazisində Erməni vilayəti yaradılmışdı. Naxçıvan diyarı, çar hökumətinin Qafqazda apardığı inzibati islahata (1840, 10 aprel) əsasən Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibində Naxçıvan qəzası kimi təşkil edildi. 1849-cu ildən isə İrəvan quberniyasının tərkibinə keçirildi.
1917-ci ilin fevralında Rusiyada çar mütləqiyyəti devrildikdən sonra imperiyanın bir çox əyalətlərində olduğu kimi, Naxçıvanda da ikihakimiyyətlilik meydana gəldi. Naxçıvanda yerli hakimiyyət orqanlarının – qəza və kənd ictimai təşkilatları icraiyyə komitələrinin təşkilinə başlanıldı. Naxçıvan diyarında vəziyyət daha da mürəkkəbləşdi. 1918-ci ildə erməni-daşnak hökumətinin maddi və mənəvi yardımına arxalanan "erməni milli komitəsi" Naxçıvan bölgəsində qarşıdurmanı, qırğınları daha da artırdı.
1918-ci ilin payızında yerli əhalini erməni qırğınlarından qorumaq və Naxçıvanın yad əllərə keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə Araz-Türk Respublikası yaradıldı. Türk ordusunun polkovniki Xəlil bəy Araz-Türk Respublikasında səlahiyyətli nümayəndəliyin başçısı təyin olundu. Araz-Türk Respublikasının ərazisində Naxçıvan, Şərur, Mehri, Vadibasar, Qəmərli dairələri daxil idi. Araz-Türk Respublikasının silahlı qüvvələrinin köməyi ilə və yerli əhalinin fəal müqaviməti nəticəsində Ermənistanın daşnak hökumətinin Naxçıvanı ilhaq etmək siyasətinin qarşısı alındı. 1919-cu ilin əvvəllərində ingilislər Naxçıvanı işğal edərək Araz-Türk Respublikasını və Naxçıvan Milli Komitəsini ləğv etdilər.
1919-cu ilin iyulunda daşnak hərbi dəstələri ingilislərin köməyi ilə Şərur mahalını tutdular. Yerli əhali canını xilas etmək üçün Güney Azərbaycana qaçmalı oldu. Az sonra Naxçıvan Milli Komitəsinin hərbi dəstələri daşnakların hərbi birləşmələrini Naxçıvandan qovdu. 1919-cu ilin yay və payızında Şərur–Dərələyəzdə və Naxçıvanda Amerika general – qubernatorluğunun yaradılması təşəbbüsü də uğursuzluqla nəticələndi.
1920-ci il 28 apreldə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası bərqərar oldu. Naxçıvan əhalisi kömək üçün Azərbaycan SSR hökumətinə müraciət etdi. 28 iyul 1920-ci ildə Naxçıvan Sovet Respublikası elan olundu. Naxçıvanda əmin-amanlığın yaradılmasında, diyarın daşnak ünsürlərindən təmizlənməsində A. Şadlinskinin başçılığı ilə "Qırmız tabor" fəal iştirak etdi. Bu dövrdə tarixi Azərbaycan ərazisi olan Zəngəzur mahalı Ermənistan respublikasına verildi. Naxçıvan ərazisini Azərbaycandan ayıran Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi Naxçıvanın muxtariyyət məsələsini zəruri etdi. Ermənistan SSR hökuməti dəfələrlə Naxçıvanı özünə ilhaq etmək üçün siyasi cəhdlər göstərdi. Lakin, 1921-ci ilin yanvarında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş rəy sorğusunda Naxçıvan əhalisinin 90 faizdən çoxu Naxçıvan mahalının muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR – in tərkibində qalmasına səs verdi. Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsi altında muxtariyyət statusu RSFSR və Türkiyə Cümhuriyyəti arasında bağlanmış Moskva müqaviləsində (1921) daha sonra isə, Rusiya, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə arasında bağlanmış Qars müqaviləsində (1921) təsbit edildi. Hər iki müqavilə Türkiyəyə Naxçıvan ərazisinə Azərbaycan ordusundan başqa bir ordunun daxil olması halında, Naxçıvanın təhlükəsizliyini özü üzərinə götürmək hüququ verdi.
I Zaqafqaziya Sovetlər Qurultayı (1922, dekabr) Naxçıvan məsələsi üzrə qəbul etdiyi xüsusi qərarında Naxçıvanın muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR – in ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu təsdiq etdi. Azərbaycan MİK Naxçıvan Muxtar Diyarının Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrilməsi haqqında qərar qəbul edərək, onun təsdiq olunmasını Zaqafqaziya MİK – dən xahiş etdi. 1924-cü il, 8 yanvarda Zaqafqaziya MİK – in plenumu Q. Musabəyovun məruzəsini və Azərbaycan MİK – in qərarını müzakirə edərək, Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan olunmasını təsdiq etdi. Azərbaycan SSR MİK – in 1924-cü il, 9 fevral tarixli dekreti ilə Naxçıvan Muxtar Diyarının Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrilməsi rəsmiləşdirildi.
1929-cu ildə Zaqafqaziya MİK–in qərarı ilə Naxçıvanın 657 km² ərazisi — Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR — ə verildi. 1930-cu ildə isə Aldərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi və sair yaşayış məntəqələri Ermənistana verilmiş və həmin ərazilərdə Ermənistan SSR – in Mehri rayonu yaradılmışdır.
Naxçıvanın muxtar ərazi ststusunun möhkəmləndirilməsində 18 aprel 1926-cı ildə V Ümumnaxçıvan Sovetlər Qurultayında qəbul olunmuş Naxçıvan MSSR-in birinci Konstitusiyasının, 17 sentyabr, 1937-ci ildə Naxçıvan MSSR-in X fövqəladə Sovetlər Qurultayında qəbul olunmuş Naxçıvan MSSR-in ikinci Konstitusiyasının, 30 may, 1978-ci ildə Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin IX çağırış növbədənkənar VIII sessiyasının qəbul etdiyi üçüncü Konstitusiyasının mühüm əhəmiyyəti olmuşdur.
Naxçıvan MSSR SSRİ dövründə sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlərə görə Lenin ordeninə, Xalqlar Dostluğu və ordenlərinə layiq görülmüşdür.
Müasir dövr
1990-cı ilin yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet qoşunlarının Bakıya yeridilməsindən 8 saat əvvəl sovet-erməni silahlı dəstələri Naxçıvan MR ərazisinə hücuma keçdi və ermənilər Sədərək rayonunun Kərki kəndini işğal etdilər. Ermənistanın apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəticəsində vaxtilə ümumittifaq şəbəkəsinə daxil olan, Azərbaycanı Naxçıvanla bağlayan dəmir yolu xəttləri kəsildi, Naxçıvan Azərbaycandan təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitində yaşamağa başladı. 1992-ci ilin mayında Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyi, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin və onun rəhbəri tanınmış alim və siyasətçi Əbülfəz Elçibəyin iqtidara gəlməsi də Naxçıvanın vəziyyətini dəyişdirmədi. Əksinə Rusiya və Ermənistanın hərbi – iqtisadi blokadaya aldığı Naxçıvan siyasi blokada ilə üzləşdi.
Hələ 1990-cı ilin yayında seçilmiş Naxçıvan MSSR Ali sovetinin 17 noyabrda keçirilən I sessiyasının qərarı ilə "Sovet" və "Sosialist" sözləri Muxtar Rrespublikanın adından çıxarıldı, Ali Sovetin adı dəyişdirilərək Ali Məclis adlandırılması qərara alındı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci ildə qəbul edilmiş üçrəngli bayrağı Naxçıvan MR-in də bayrağı kimi qəbul olundu. Elə həmin vaxtdan H. Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan MR–in ali qanunvericilik orqanı Qarabağda vəziyyət, Bakıda fövqəladə vəziyyətin aradan götürülməsi, habelə, 1990-cı ilin 19 – 20 yanvar hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haqqında qərarlar qəbul etdi. Muxtar respublika ərazisində kommunist partiyasının fəaliyyətinin dayandırılması, Naxçıvan əhalisinin SSRİ–nin saxlanması barədə referendumda iştirakdan imtina etməsi, 31 dekabrın Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü elan olunması kimi siyasi aksiyalar həyata keçirildi.
Muxtar respublikanın əhalisi müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulması və möhkəmləndirilməsi, Azərbaycanda demokratik dəyərlərin bərqərar olması kimi amallara qovuşmaq üçün Heydər Əliyevin respublika rəhbərliyinə qayıtması uğrunda mübarizənin ön sıralarında getmişdir. 3 sentyabr 1991-ci ildə Naxçıvan MR Ali Məclisinin fövqəladə sessiyasında Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri vəzifəsini öhdəsinə götürmüşdür. 1992-ci ilin noyabrında isə Azərbaycanın bir çox ziyalıları Naxçıvan şəhərinə üz tutur. Naxçıvan şəhərində H. Əliyevin sədrliyi ilə Yeni Azərbaycan Partiyasının əsası qoyuldu.
12 noyabr 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edildi, Azərbaycan və Naxçıvan Parlamentlərində ilk demokratik seçkilər keçirildi. V. Y. Talıbov Naxçıvan Ali Məclisinin sədri seçildi. Azərbaycan Konstitusiyası Naxçıvan MR-ə Azərbaycanın tərkibində muxtar dövlət statusu verdi. Azərbaycan Konstutusiyası əsasında Naxçıvan MR-in Konstitusiyası hazırlandı və 28 aprel 1998-ci ildə muxtar respublikanın Ali Məclisində qəbul edilərək, həmin il 29 dekabrda Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiqləndi.
2004-cü ildə Azərbaycan və İran arasında əldə olunan razılaşmaya görə Azərbaycanın İran Astarasını qazla təmin etməsi müqabilində İran Naxçıvanı qazla təmin etməyə başladı. 2020-ci ildə Türkiyə və Azərbaycan arasındakı razılaşma ilə Iğdır-Naxçıvan qaz xəttinin çəkilməsi və TANAP layihəsindən ötürüləcək qaz ilə Naxçıvanın təmin edilməsi qərarlaşdırıldı. 2021-ci ildə əldə olunan Azərbaycan, İran və Türkmənistanın qaz sazişinin Naxçıvanın qazla təmin edilməsinə müsbət rol oynayacağı düşünülür.
2020-ci ildə imzalanan Dağlıq Qarabağ atəşkəs bəyanatı ilə Ermənistan Azərbaycan və Naxçıvan arasında nəqliyyat əlaqələrinin təhlükəsizliyini təmin etməyi boynuna götürdü. Razılaşmaya görə nəqliyyat əlaqələrinə nəzarəti isə Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhəd qoşunları təmin etməlidir. 2022-ci ildə Azərbaycanla İran arasında "İran ərazisindən keçməklə Azərbaycanın Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında yeni kommunikasiya bağlantılarının yaradılması haqqında Anlaşma Memorandumu" imzalandı. Azərbaycan tərəfi bu layihəyə quru və dəmir yolları, həmçinin elektrik xətlərinin daxil olduğunu bildirdi. Bundan başqa Türkiyənin Qars-Iğdır-Naxçıvan istiqamətində dəmiryolu çəkməsi planlaşdırılır.
100 illik yubileyi
Prezident İlham Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb. Sərəncamda bildirilir ki, 2024-cü il fevralın 9-da Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaranmasının 100 ili tamam olur:"Naxçıvan diyarı Azərbaycanın çoxəsrlik zəngin keçmişində layiqli yer tutmuş, ictimai-siyasi və elmi-mədəni həyatında özünəməxsus rol oynamışdır. Naxçıvan şəhəri Azərbaycan Atabəyləri – Eldəgizlər dövlətinin paytaxtı olmuş, İslam sivilizasiyasının mühüm elm, mədəniyyət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri kimi geniş şöhrət tapmışdır. Bünövrəsi Əcəmi Naxçıvani tərəfindən qoyulmuş memarlıq məktəbinin günümüzədək gəlib çatan yadigarları indi də Naxçıvanın görünüşünə xüsusi rəng qatır. Naxçıvan əsrlər boyu yetirdiyi görkəmli şəxsiyyətləri ilə Azərbaycan dövlətçiliyinin, mədəniyyətinin və elminin tərəqqisinə töhfələr vermişdir. Strateji mövqeyi ilə seçilməsi tarixən Naxçıvanı vaxtaşırı gərgin siyasi mübarizələr meydanına çevirsə də, bu diyar qarşılaşdığı bütün sınaqları qətiyyətlə dəf etmişdir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları nəticəsində Naxçıvanın uzun müddət tam təcrid və ağır blokada şəraitində olduğu vaxtlarda belə, qəhrəman əhalisi bu qədim Azərbaycan torpağını işğal təhlükəsindən qurtarmış, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda atdığı cəsarətli addımlarla milli dövlətçiliyin bərpası, qorunub saxlanılması və möhkəmləndirilməsi naminə fədakarlıq nümayiş etdirmişdir.
2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Naxçıvanın igid övladları şanlı Zəfər salnaməmizə parlaq səhifələr yazmışlar. Naxçıvanın davamlı inkişafında Ümummilli Lider Heydər Əliyevin böyük xidməti vardır. Ulu Öndər hakimiyyətə gəldiyi vaxtlardan etibarən daim Naxçıvanı diqqətdə saxlamış, muxtar respublikanın gələcəyi ilə bağlı ən vacib qərarların təşəbbüskarı olmuşdur. Məhz Heydər Əliyevin uzaqgörənliyi sayəsində 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının ali qanunverici orqanında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağının dövlət rəmzi olaraq qəbul edilməsi dövrün mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərinə həlledici təsir göstərmiş və Azərbaycanı müstəqilliyə sürətlə yaxınlaşdırmışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası bu gün dövlət proqramlarını və infrastruktur layihələrini uğurla gerçəkləşdirir, ölkənin iqtisadi qüdrətinin artırılmasında və intellektual potensialının gücləndirilməsində yaxından iştirak edir. Hazırda Naxçıvan beynəlxalq miqyaslı mötəbər tədbirlərin ardıcıl keçirildiyi məkanlardandır. Azərbaycanın ətraf mühitin mühafizəsinə yönəlmiş fəaliyyəti çərçivəsində muxtar respublika yaşıl enerji zonası elan olunmuşdur. Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə nəqliyyat imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində işlər davam etdirilir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaranmasının Azərbaycanın siyasi tarixində çox mühüm hadisə olduğunu nəzərə alaraq qərara alıram:
- Naxçıvan Muxtar Respublikasının 100 illik yubileyi geniş qeyd olunsun.
- Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Elm və Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə birlikdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının 100 illik yubileyinə dair tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirsin.
- Naxçıvan Muxtar Respublikasının Nazirlər Kabineti Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəliyi ilə razılaşdırmaqla Naxçıvan Muxtar Respublikasının 100 illik yubileyi ilə bağlı tədbirlər planının hazırlanmasını və həyata keçirilməsini təmin etsin.
- Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin".
Təbiət
Naxçıvan MR Kiçik Qafqazın Cənub–Qərbində yerləşir. Azərbaycan Respublikası ərazisinin geomorfoloji rayonlaşdırılması bölgüsündə Naxçıvan MR–in ərazisi Kiçik Qafqaz geomorfoloji vilayətinin Arazyanı dağlar və Naxçıvan (Orta Araz) çökəkliyi yarımvilayətlərinə aid edilir. Arazyanı dağlar yarımvilayəti muxtar respublika ərazisində Dərələyəz və Zəngəzur silsilələrini, Naxçıvan çökəkliyi geomorfoloji yarımvilayəti isə, əsasən, Arazboyu düzənlikləri əhatə edir. Dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1450 m-dir. Ərazinin üçdə iki hissəsi hündürlüyü 1000 m–dən yuxarı olan dağlıq sahələrdir. Ərazinin üçdə bir hissəsi isə bir-birindən dağ qolları və tirələri ilə ayrılan maili Arazboyu düzənliklər (Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Naxçıvan, Culfa, Yaycı, Kəngərli, Dəstə, Ordubad və s.) tutur. Bu düznliklərin ümumi sahəsi 10 min hektara qədərdir. Arazboyu düznliklərin ən geniş yeri Şərqi Arpaçayın mənsəb hissəsində olub, bu ərazidə bir tərəfdən tektonik çökmənin, digər tərəfdən isə akkumulyasiya prosesinin getməsi nəticəsində yaranmışdır.
Relyef
Muxtar Respublika ərazisinin çox hissəsini Kiçik Qafqazın Zəngəzur və Dərələyəz silsilələri və onların Araz çayının dərəsinə doğru uzanan və müasir relyefdə orta və alçaq dağlıq yaradan qolları əhatə edir. Zəngəzur silsiləsi Kiçik Qafqazın ən yüksək silsilələrindəndir; ən hündür zirvəsi Qapıcıq dağı (3906 m) eyni zamanda Kiçik Qafqazın Azərbaycan Respublikası ərazisindəki ən yüksək zirvəsidir və daimi qar xəttindən 41 m yuxarıda yerləşir. Alt Pliosen yaşlı kiçik intruzivlər və ekstruzivlər silsilənin cənub-qərb yamacında konusvari, gümbəzvari çıxıntılar yaradaraq təkrarolunmaz relyef əmələ gətirir. Hündür zirvələri Yağlıdərə dağı – 3827 m, Qazangöldağ – 3814 m, Sarıdərə dağı – 3754 m, Dəvəboynu dağı – 3560 m və sairdir. Dağ aşırımlarının mütləq hündürlüyü 2346 metrlə (Biçənək aşırımı), 3362 metr (Ayçonqal aşırımı) arasındadır.
Dərələyəz silsiləsi muxtar respublika ərazisinin şimal-qərb hissəsində yerləşir və Zəngəzur silsiləsinə nisbətən alçaqdır (ən uca zirvəsi Küküdağ – 3120 m). Silsilənin Cəhriçaydan qərbdəki hissəsi qövs şəklində cənuba doğru uzanaraq alçalır. Burada ən hündür zirvə Keşəltəpə dağıdır (2740 m). Silsilənin muxtar respublika ərazisinə daxil olan hissəsi mürəkkəb oroqrafik quruluşa malikdir. Bu mürəkkəblik relyefdə, xüsusilə Keçəltəpə dağından cənubda daha aydın nəzərə çarpır. Silsilədən Qaranquş, Cəhri, Qaraultəpə, Rəmlər və Buzqov qolları ayrılır. Dərələyəz silsiləsinin Cəhriçaydan şimaldakı əsas hissəsi şərqə və cənub – qərbə doğru uzanır. Burada mütləq yüksəklik 2900–3110 m-dir (Sipər dağı – 3117 m, Keçəldağ – 3118 m, Küküdağ 3120 m). Silsilənin suayırıcısı bəzən ensiz, bəzən də geniş və hamardır. Dərələyəz silsiləsinin şimal – şərq qurtaracağı hündürlüyü 3087 m olan adsız zirvənin yaxınlığında Zəngəzur silsiləsi ilə birləşir. Silsilənin cənub – qərb hissəsi isə Cəhri və Naxçıvan çaylarının arası ilə uzanır.
Muxtar respublika ərazisinin şimal-qərb qurtaracağı mürəkkəb oroqrafik quruluşa malikdir. Buradakı dağ zirvələrinin hündürlüyü 2000–2100 m-dən artıq deyildir (Kömürlü – 2064 m, Ardıc – 2034 m, Mehridağ – 1869 m, Qabaqyal – 1824 m); əsasən alçaq və orta dağlıqdan ibarətdir. Respublikanın orta və alçaq dağlıq zonalarında müasir relyefdə tam əksini tapmış Miosen – Alt Pliosen yaşlı qalxmalar (Paradağ, Nurs, Tirkeş) inkişaf etmişdir.
Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Yerin müxtəlif yaşlı geoloji qatlarının aydın çıxışları, təkrarolunmaz və cazibədar intruziv süxurların mövcudluğu geoloq və səyyahların diqqətini hələ XVIII əsrdən cəlb etmişdir. Bu, istər Qərbi Avropa, istərsə də Rusiya geoloji ədəbiyyatında Alp qurşağının stratiqrafik məsələlərinin həllində öz əksini tapmışdır. Alp qurşağında bənzəri olduqca az tapılan Naxçıvan lakkolitləri və Culfa dərəsində Paleozoyun ardıcıl qatları dünya şöhrəti qazanmış və bu günədək klassik qiymətini itirməmişdir. Faydalı qazıntı sahələrində (Duzdağ, Darıdağ, Şəkərdərə, Gömür, Quyuludağ, Qızılqaya və s.) mağaraların, quyuların aşkar olunması, ibtidai əmək alətlərinin tapılması Naxçıvan ərazisində hələ qədim vaxtlardan duz, mərgümüş, mis, qızıl, kükürd və sair çıxarıldığını göstərir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda elmi-təsviri mineralogiya traktatları – "Cəvahirnamə" yaranmışdır. Ərazidə ilk geoloji tədqiqatlar və mineral sərvətlərin öyrənilməsi XVIII əsrin II yarısından başlamış, planauyğun surətdə, müntəzəm öyrənilməsi isə Naxçıvan MR-in yaranmasından sonrakı dövrə aiddir.
Muxtar respublikanın ərazisi geoloji cəhətdən Kiçik Qafqazın Naxçıvan qırışıqlıq tektonik zonasında yerləşir. Digər tektonik zonalardan fərqli olaraq, geoloji quruluşu ümumi qalınlığı 14 km-ə qədər Kaynozoy, Mezozoy, Paleozoy dövrlərinin çökmə, vulkanogen – çökmə, yerüstü vulkanların püskürmə qatlarından və intruziv, metamorfik komponentlərindən təşkil olunmuşdur. Bunların yer üzərində çıxışları ərazinin 400 milyon illik geoloji tarixini bərpa etməyə imkan vermişdir. Naxçıvan qırışıqlıq zonasının tektonik quruluşunda Hersen qırışıqlığını təmsil edən Şərur-Culfa antiklinoriumu, Alp qırışıqlığında yaranmış Ordubad sinklinoriumu və Naxçıvan çuxuru iştirak edir. Tektonik quruluşunun özülü isə Baykal tektonik siklində (600 milyon il bundan əvvəl) yüksək dərəcədə metamorfizmə uğramış müxtəlif mənşəli və tərkibli (çöküntü, maqmatik və sair) süxur qatları təbəqələrindən, Yer qabığının "qranit" qatından ibarətdir. Onların yer səthinə yaxın yatımlarında Devon–Trias çöküntülərinn çıxışları sahəsində təsadüf olunur və Dəhnə dayaq quyusunda 331 m dərinlikdə 1414 m-ə qədər kəsiliblər. Dəhnə qalxıntısının Arazın sağ sahilində metamorfik süxurlar Yer səthinə çıxır. Ərazinin dərinlik quruluşunda Yer qabığının qalınlığı 48–54 km olaraq, "qranit" qatı 15–20 km-ə, "bazalt" qatı 20–25 km-ə çatır.
Şərur–Culfa antiklinoriumu terrigen-karbonat və karbonat fasiyası və qalınlığı 3000–3600 metrə çatan Devon, Alt Karbon, Perm və Triasın lay qatları Dərələyəz qitəkənarı açıq dəniz hövzəsinin (400–211 milyon illər arasında) çökmə süxurlarıdır. Dərələyəz dənizi ərazidə uzun sürən kontinental quru paleocoğafi şəraiti əvəz etmişdir. Orta və Üst Karbon dövründə hövzənin geotektonik inkişafını təmsil edən boksit təzahürləri Yer qatının laterit aşınmasının məhsuludur. Dərinlik qırılmalarında yerləşən kvarslı qabro-dolerit kiçik intruziyaları ilə Gümüşlü sink-qurğuşun yatağı və təzahürləri əlaqədardır. Paleozoy və Triasın çökmə süxurlar qatında geniş yayılmış məmulat daşları (çəhrayı dolomit, araqonit) tikinti daşları (qara mərmər, mozaika lövhələri üçün rəngli üzlük daşlar) və şüşə məmulatı (kvarsitlər, kvarsitli qumdaşılar) yerli sənaye üçün əhəmiyyət kəsb edir. Ordubad sinklinoriumu muxtar respublika ərazisinin şimal və şimal-şərq sahələrini əhatə edərək, kənar sərhədləri qərbdə Culfa–Əznəbürt qırılması, şərqdə isə Zəngəzur silsiləsindən sonra Giryataq qırılması ilə izlənir. Sinklinoriumun müstəqil geotektonik inkişafı Mezotetisin dərya qabıqlı Zəngəzur troqunun Üst Tabaşirdə başlanmasından sonra davam etmişdir. Onun quruluşunda iştirak edən Mezokaynozoy qatları müxtəlif geodinamik şəraiti təmsil edir. Sinklinoriumun qərb kənarındakı Alt Yura yaşlı bazalt vulkanizmi ərazidə riftogen proseslərin başlanğıcından və Zəngəzur dərya qabıqlı dərin hövzənin əmələ gəlməsindən xəbər verirsə, Yura dövrünün aalen – kellovey mərtəbələrinin ardıcıl gilli-qumlu qatları dərin dəryavari hövzəni passiv kontinental ətəyinin çöküntüləridir.
Naxçıvan çuxuru Ordubad sinklinoriumu və Şərur–Culfa antiklinoriumunun üstünü örtür və bu prosesdə qərbə doğru miqrasiya qeyd olunur. Dağarası çuxurun əmələ gəlməsi bir neçə qırılmanın, əsasən, onun şimal-şərq kənarı boyu izlənən Naxçıvan dərinlik qırılmasının Oliqosen və Miosen dövrlərində aktiv fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Naxçıvan çuxuru ətrafında baş verən zəlzələlər bu qırılma ilə bağlıdır. Həmin qırılma çöküntü qatlarının qalınlığına nəzarət etməklə bərabər, maqmatik proseslərin fəaliyyət mərkəzi olmuşdur. Oliqosenin ekstruziv avtoplastik kütlələri (Qaracəlal, Qurddağ, Xalxal, Qutandağ, Quyuludağ) qırılma boyu nüfuz etmiş və Miosenin vulkanogen qatı (14,8–15,9 mln. il) Əsədkəf, Kaşırdağ və Qırxlardağ sahələrini əhatə edir. Antropogendə isti mineral bulaqlar gölündə travertinlər əmələ gəlmişdir. Travertinlərdən başqa Naxçıvan çökəkliyinin təbii sərvətlərindən zəngin duz (Duzdağ, Püsyan və Nehrəmdə), Palıqroskit gili (Yurdçu, Kabullu), gips – antihidrit – qaja və teşenit üzlük daşı yataqları və onun şimal-şərq kənarı boyu səpələnmiş filiz (uran, mis, bor) təzahürləri aşkar olunmuşdur. Darıdağ sürmə-mərgümüş yatağı da bu dövrdə əmələ gəlmişdir.
Mineral sular
Mineral su bulaqlarının rəngarəngliyinə görə Naxçıvan MR dünyanın ən diqqətəlayiq bölgələrindəndir. Muxtar respublikanın 5,5 min km2 – lik sahəsində 250–dən artıq mineral su mənbəyi qeydə alınmışdır. Bu bulaqların böyük əksəriyyəti Şərqi Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay, Qaradərə və Əylis çaylarının vadilərində və yaxınlıqlarındadır. Onlar kimyəvi tərkiblərinə görə müxtəlif tipli olub təsərrüfatda, içməli su təchizatında, müalicə məqsədilə və sənayedə istifadə edilir. Ərazidə suların təbii formalaşmasında relyefin, çay şəbəkəsinin, yarandıqları geoloji mühitin, iqlimin böyük əhəmiyyəti vardır. Naxçıvanın müalicə suları müxtəlif tərkibli və yaşlı çöküntülərdən çıxır və bu onların kimyəvi – balneoloji xassələrini müəyyənləşdirir. Ərazidə ən qədim su daşıyan süxurların yaşı 400 milyon illə 500–700 milyon il arasında dəyişir. Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, həmişə dirilik suyu, şəfa suyu olan bulaqlardan bəhrələnib, onların müalicə qüdrətinə "Tanrı ocağı" deyə inanmışlar.
Naxçıvanın mineral suları ta qədim zamanlardan insanların diqqətini cəlb etmişdir. Naxçıvan MR-də mineral su bulaqlarının və onların formalaşdığı mühitin – geologiyası və tektonikasının öyrənilməsinə 1843-cü ildən başlanılmışdır. Lakin bu sahədə planlı kəşfiyyat işləri XX yüzillikdən aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, Naxçıvanda mineral suların 6 tipi, 16 sinfi və 33 müxtəlif növü mövcuddur. Bu suların 98%-i karbon qazlı olub, hidrokarbonat tipli sulara aid edilir. Yer səthinə təbii çıxışları olan mineral su bulaqlarından yüksək hərarətlisi demək olar ki, yoxdur. Mineral suların əksəriyyətinin tempraturu 8 °C – 22 °C arasındadır. Sirabda və Darıdağda buruq quyularının hərarəti 50 °C və daha yuxarı olan sular aşkar edilmişdir. Azərbaycanda olan karbon qazlı suların 35%-i Naxçıvan MR ərazisindədir. Mineral-müalicə su bulaqlarının ion tərkibinin əsas komponentlərini kalsium-ca, qələvilər – Na + K və maqnezium – Mg kationları və hidrokarbonat – HCO3, sulfat — SO4 və xlor-cl anionları təşkil edir. Muxtar respublikanın mineral su mənbələri gün ərzində yer səthinə 24 milyon litr su axıdır. Əsas mineral su mənbələri ərazi üzrə aşağıdakı şəkildə yerləşmişdir:
Ordubad rayonunda təqribən 1000 km² sahədə 29 mineral su bulağı vardır. Onların tərkibində suların müalicə xassələrini müəyyənləşdirən qələvilər mühüm rol oynayır. Rayonun qələvili – hidrokarbonatlı sularının bir qismi məşhur "Narzan" suyunun tərkibi ilə oxşardır.
Culfa rayonunda 900 km² sahədə 85 mineral su bulağı qeydə alınmışdır; onlardan 42 – si buruq quyuları vasitəsiylə aşkar edilmişdir. Bu sular qiymətli karbonat-mərgümüşlü olub, mieral suların karbonatlı – mərgümüşlü – dəmirli – xlorlu – hidrokarbonatlı – natriumlu tipinə aid edilir. Burada 37 mənbə, o cümlədən, 32 quyu vardır. Darıdağ mineral sular qrupunun debiti üst – üstə 3125783 l/gün, tempreturu 17 – 52 °C arasındadır. Mənbələrin bir çoxu qaynayır və fontanla yer üzünə çıxır.
Şahbuz rayonu ərazisindəki çay vadiləri boyu 40 km² sahədə 50–dək mineral su mənbəyi kəşf olunmuşdur. Rayonun mineral bulaqları arasında məşhur Badamlı mineral sular qrupu xüsusi yer tutur. Bu sular, olduqca şəffaf, iysiz və rəngsizdir. İçmək üçün çox dadlıdır. Debiti üst – üstə 2750640 l/gündür. Kimyəvi tərkibinə görə əsasən, karbon turşulu – hidrokarbonatlı – natriumlu – xloridli – kalsiumludur. Badamlının müalicə əhəmiyyəti tədqiq edilmiş və onun qaraciyər və öd kisəsi xəstəliklərində müsbət təsir göstərməsi müəyyənləşdirilmişdir.
Babək rayonunun 1200 km² ərazisi daxilində 50 mineral su – müalicə mənbəyi öyrənilmiş, onların 27-si buruq quyuları vasitəsiylə aşkar olunmuşdur. Rayon ərazisindəki məşhur Sirab mineral sularının debiti 2247265 l/gündür. Temperaturu 16–24 °C-dir. Müalicə əhəmiyyətinə görə Sirab, Qahab, Vayxır, Cəhri və Qızılvəng bulaqları üstündür.
Şərur rayonu mineral su bulaqları baxımından zəngin deyildir. Rayonun 1316 km² ərazisində cəmi 7 mineral su mənbəyi öyrənilmişdir.
İqlim
Muxtar respublikanın iqliminə onun coğrfi mövqeyi — ərazinin hər tərəfdən dağ silsilələri (Koqnur – Alangöz, Zəngəzur və Dərələyəz) ilə əhatə olunması və iri su hövzələrindən (Qara dəniz və Xəzər dənizi) uzaqda yerləşməsi çox təsir göstərir. Ərazinin iqlimi beş tipə ayrılır:
- 1. Yayı quraq keçən mülayim – isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi – Arazboyu düzənlikləri və qismən alçaq – dağlıq sahələri (600–1100 m) əhatə edir. Burada orta illik tempratur 10 – 14 °C, orta illik yağıntı 300 mm-dək, mümkün buxarlanma 1200–1400 mm-dir. Ən isti ayın (iyul) orta tempraturu 29C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu isə −3 −6 °C – dir. İl ərzində qar örtüyü 20–40 gün davam edir.
- 2. Qışı quraq keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi – alçaq dağlıq qurşağın yuxarı, orta dağlıq qurşağın aşağı hissəsini (1100–1600 m) əhatə edir. Orta illik tempratur 8 – 10C, orta illik yağıntı 300 – 350 mm, mümkün buxarlanma 800–1100 mm-dir. Ən isti ayın (iyul) orta tempraturu 21 – 26C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu −4 −6C – dir.
- 3. Yayı quraq keçən soyuq yarımsəhar və quru çöl iqlimi – orta dağlıq qurşağın yuxarı, yüksək dağlıq qurşağın isə aşağı hissəsini (1600 – 2600 m) əhatə edir. Orta illik tempratur 6 – 10 °C, ən isti ayın (iyul) orta tempraturu 15 – 20 °C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu −6 −10 °C – dir. Orta illik yağıntının miqdarı 400 – 800 mm arasında dəyişir, bunun 300 – 400 mm – i ilin isti yarısında, 200 – 400 mm – i isə soyuq yarısında düşür.
- 4. Yayı quraq və sərin keçən soyuq iqlim – yalnız Zəngəzur silsiləsinin cənub – qərb yamacında, yüksək dağlıq qurşağın mərkəz zolağında, 2600 – 3200 m yüksəkliklərdə yayılmışdır. Burada yağıntının orta illik miqdarı 600 – 700 mm – dir. Havanın orta illik tempraturu 1 – 3C, ən isti ayın (avqust) orta tempraturu 8 – 12C, ən soyuq ayın (yanvar) orta tempraturu −10 −13 °C – dir.
- 5. Dağlıq tundra iqlimi — ərazinin yüksək dağ zirvələrini (3200 m – dən yuxarı) əhatə edir, qışın və yayın soyuq keçməsi, yağıntının isə özündən əvvəlki tipə nisbətənaz olması və ifratrütubətlənmə ilə səciyyələnir. Orta illik tempratur −3 −8C, ən isti ayın orta tempraturu 2 −8C, ən soyuq ayın orta tempraturu −13 −16C – dir.
IV və V iqlim tiplərinin hakim olduğu ərazilərdəki günəş radiasiyasının ümumi miqdarı (150 – 160 k/kal sm2 ) bütün Cənubi Qafqaz regionu üçün maksimum miqdar hesab edilir.
Ərazidə yüksəklik artdıqca havanın tempraturu azalır. Ən aşağı tempratur yancar ayında müşahidə olunur. Tepratur fevraldan marta doğru artmağa başlayır. Gilançaydan qərbdə tempratur 7,3 – 8,3 °C, şərqdə (Ordubad – Bist) 6,7 – 6,8 °C təşkil edir. Martdan aprelə doğru artım 7,1 – 7,5 °C – yə çatır. Yayda tempratur daha müntəzəm dəyişir. Havanın maksimum tempraturu avqust ayında olur. Sentyabrdan başlayaraq isə tempratur intensiv şəkildə aşağı düşür. Mütləq minimum tempratur – 31C (Dərvişlər), mütləq maksimum tempratur 44C – dir (Culfa). Bu eyni zamanda Azərbaycan respublikası ərazisində ən yüksək və ən alçaq tempraturdur.
Muxtar respublikanın ərazisi, xüsusilə Araz dərəsi böyük su hövzələrindən uzaqda olduğundan buraya rütubətli hava kütlələri daxil olmur, ona görə də Azərbaycanın digər regionları ilə müqayisədə bu ərazi atmosfer yağıntılarının azlığı ilə səciyyələnir. Yağıntının çox hissəsi yaz mövsümündə düşür, iyul, avqust və sentyabr ayları demək olar ki, tamamilə yağıntısız olur. Güclü leysan yağışları çox təsadüfi hallarda baş verir. Əsasən yerli dağ – dərə küləkləri əsir. Onların istiqamətləri çox vaxt relyef xüsisyyətlərindən asılı olur. Küləyin orta illik surəti 2 – 4 m/san – dir. Küləklər əsasən yayda şərq və cənub – şərq, qışda qərb istiqamətli olur.
Muxtar respublika ərazisinin 1500 m – dən yüksəkdə yerləşən dağlıq hissəsində qar oktyabr – noyabrda düşür və martadək yerdə qalır, 2000 m – dən yüksək yerlərdə isə aprelin axırı, mayın ortalarınadək qalır. Dağlıq hissədə qar örtüyünün qalınlığı 0,2 – 1 m olur. Ərazinin düzənlik hissəsində qar dekabrda yağmağa başlayır və martadək yerdə qalır. Burada qar örtüyünün qalınlığı və davamlığı kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafında, səth və yeraltı sularının artmasında, torpağın nəmliyinin çoxalmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
İllik yağıntı Arazboyu düzənliklərdə 200 – 300 mm, yüksək dağlıq yerlərdə 500 – 800 mm – dir.
Daxili sular
Naxçıvan MR hidroqrafik cəhətdən Araz çayı hövzəsinə aiddir. Ərazinin mərkəzi və cənub-şərq hissəsində çaylar başlanğıcını Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrindən götürür. Muxtar respublikanın hidroqrafik şəbəkəsi uzun geoloji dövrdə yaranmış və bu müddətdə xeyli dəyişikliyə uğramışdır. Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacında Naxçıvan çökəkliyinə doğru istiqamətlənən qədim çay dərələrinin qalıqları izlənilir. Zəngəzur silsiləsində — Sağarsuyun yuxarı axarında, Qazangöldağ, Qapıcıq, Gəmiqaya bölgələrində qədim buzlaq relyefi formaları (troq, kar, moren), həmçinin zirvələrdə yayda əriməyən qar kütlələri vardır. Süni su arxları (kanallar) və su anbarları da hidroqrafik şəbəkəyə aid edilir. Çayların bir çoxundan suvarmada və su təchizatında istifadə edildiyindən aşağı axarında onların suyu mənsəbə çatmır, tam quruyur.
Çaylar
Muxtar respublika ərazisində ümumi uzunluğu 1,8 min km olan təqribən 400 böyük və kiçik çay var. Bunlardan 334 – nün uzunluğu 5 km – dək, 31 – ki 6 – 10 km, 24 – kü 11 – 25 km, 7 – ki 25 – 50 km, 3 – kü (Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay) 51 – 100 km, 1 – ki (Şərqi Arpaçay) isə 100 km – dən artıqdır.
Çay şəbəkəsinin inkişafına və dəyişməsinə müxtəlif fiziki-coğrafi amillər – iqlim, relyef, geoloji quruluş, torpaq və bitki örtüyü təsir göstərir. Ərazidə çay şəbəkəsi bərabər inkişaf etməmişdir. Naxçıvançaydan qərbdə son dərəcə zəif, ondan şərqdə, Zəngəzur silsiləsindən axan çaylar isə sıx şəbəkə təşkil edir. Ərazinin şimal – qərbindən cənub – şərqinə doğru dağlar Araza yaxınlaşdığından bu istiqamətdə çayların uzunluğu , sutoplayıcı sahələri və axımları azalır. Dağlıq hissədə çay şəbəkəsi daha çox inkişaf etmişdir ki, bu da yağıntının bol olması ilə əlaqədardır.
Çaylar yeraltı sular və qar-yağış suları ilə qidalanır. Çay hövzələrində əsas rütubət ehtiyatı (35–50 %) qış dövründəki yağıntılar hesabına yaranır. Ərazidən axan çayların əsas xüsusiyyəti onların qidalanmasında yeraltı suların nəzərə çarpacaq dərəcədə (35–45 %) iştirakıdır. Çaylar ilin 6 – 8 ayı ərzində, başlıca olaraq yeraltı sular hesabına qidalanır.
Yazda və yayda daşqınlar olur. Azərbaycan Respublikasında baş verən sellərin 33–35 %-i Naxçıvan MR-in payına düşür. Muxtar respublika çaylarının ehtiyatları həm suvarma, həm də enerji mənbəyi kimi istifadədə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu çayların ümumi enerji gücü 183,4 min kvt-dır. Onların suyundan isə mənbəyindən başlamış mənsəbinə kimi bütün çaylar boyunca suvarma məqsədi üçün istifadə edilir.
Göllər
Muxtar respublikanın ərazisi quru iqlimə malik olduğundan burada göllərin sayı az, sahəsi və həcmi kiçikdir. Əksər göl çalalarının formalaşmasında tektonik hərəkətlərin və bulaqların rolu olmuşdur. Ərazinin təbii gölləri, əsasən, Naxçıvançayın və Gilançayın hövzələrinə aiddir. Qanlıgöl və Salvartı gölləri eyniadlı çayların mənbələrində yerləşir. Naxçıvan MR ərazisində iyirmiyədək göl (əksəriyyətinin sahəsi 10 hektardan azdır) var.
Naxçıvan MR–də bir neçə su anbarı (Arpaçay, Uzunoba, Nehrəm, Heydər dəryaçası, Qahab, Xok və sair) yaradılmış, suvarma kanalları çəkilmişdir. Araz su qovşağı su anbarının bir hissəsi Naxçıvan MR ərazisindədir. Araz çayı üzərində hidrotexniki kompleksin, su anbarlarının, suvarma sisteminin tikilməsi və genişmiqyaslı meliorasiya-irriqasiya işlərinin görülməsi sayəsində kənd təsərrüfatının suvarma imkanları və təchizatı yaxşıdır.
Torpaq örtüyü
Naxçıvan MR ərazisində torpaq tipləri, yarımtipləri və sair taksonomik vahidlər relyef xüsusiyyətlərinin, torpaqəmələgətirən proseslərin təsiri altında formalaşmışdır. Müəyyən edilmiş torpaq tipləri fiziki-coğrafi şəraitə uyğun olaraq bir-birindən aydınşəkildə fərqlənməklə bütün səciyyəvi-zonal əlamətlərə malikdirlər. Bölgədə yayılmış dağ və düzən torpaqlarını əsasən ibtidai və torflu dağ-çəmən, çimli dağ-çəmən, bozqır dağ-çəmən, yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı və qismən bozqırlaşan qəhvəyi dağ-meşə, mədəniləşmiş tünd və aid dağ-şabalıdı, qismən çürüntülü-sulfatlı (əhəngli) və tam inkişaf etməmiş dağ şabalıdı, suvarılan tipik-boz, açıq və ibtidai boz-çəmən, suvarılan sibasar-allüvial-çəmən, tipik və şoranlı şorakətlər tiplərinə bölürlər.
Naxçıvan MR ərazisində dağ-mədən tullantıları ilə pozulmuş torpaqlar, çaqıldaşı çay yataqları, həmçinin çılpaq qayalıqlar və səthə çıxmış gilli süxurların arealları da mövcuddur.
Torpaqların mexaniki tərkibi, yüngül mexaniki tərkibdən (qumsal), ağır mexaniki tərkibə (gilli) qədər dəyişir. Suvarılan tipik boz, açıq və ibtidai boz, çəmən boz, yüksək humuslu boz-çəmən, orta və al humuslu boz-çəmən torpaqları müxtəlif dərəcədə şoranlaşmaya məruz qalmışdır.
Torpaqların eroziyaya uğraması prosesinə görə Naxçıvan MR ərazisi Azərbaycan Respublikasının digər bölgələrindən fərqlənir. Burada minlərlə hektar sahə bitki örtüyündən məhrumdur. Dağlıq ərazilərdə torpaqların şiddətli eroziyası əsasən, bozqır-dağ-meşə, tipik qəhvəyi dağ-meşə, karbonatlı və qismən bozqırlaşan qəhvəyi dağ-meşə, mədəniləşmiş tünd və aid dağ-şabalıdı, açıq dağ-şabalıdı torpaqlarda baş verir.
Flora
Naxçıvan MR ərazisi zəngin floraya və rəngarəng bitki örtüyünə malikdir. Bu, ilk növbədə burada təbii şəraitin, geoloji və geomorfoloji quruluşun son dərəcə mürəkkəb olması ilə əlaqədardır. Bitki örtüyünün formalaşmasında fiziki amillərdən başqa, antropoloji amillər də müəyyən rol oynamışdır. Muxtar respublikada iqlimin quraqlığı və kontinentallığı ilə əlaqədar bitki örtüyü və onun şaquli və üfüqi zonallığı Azərbaycanın digər rayonlarından kəskin şəkildə fərqlənir. Belə ki, bitki örtükləri eynilik təşkil etdiyi halda, Kür-Araz ovalığında səhralar hündürlüyü 28–350 m arasındakı əraziləri, muxtar respublikada isə 600–700 m-lə 1100 m arasındakı əraziləri əhatə edir. 1100–1200 m-lə 1500 m arasında friqana tipli kserofit bitkiliyi, 1500–1700 m-lə 1900 m arasında dağ-bozqır bitkiliyi, 1900–2350 m-də qarika, yaxud, çəmən-bozqır bitkiliyi, kserofit kollu çəmənliklər, bəzən kiçik meşəliklər (Biçənək meşəliyi), 2350–2400–2500 m-də subalp bitkiliyi, 2400–3000 m və 3500 m hündürlüklərdə isə subalp və xırda boylu Alp çəmənliyi və Alp xalıları geniş ərazilərdə öz müxtəlifliyi ilə fərqlənir.
Muxtar respublikanın florası Azərbaycanın digər botaniki-coğrafi rayonlarına nisbətən zəngindir. Ərazi cəhətdən çox da geniş olmayan buregionda ali bitkilərin 2782 növünə rast gəlinir; onlar da 773 cins və 134 fəsilədə cəmləşmişdir. Bu növlərdən 68-i mədəni halda becərilir. Yabanı bitkilərin 123 fəsiləsi və 697 cinsdi mövcuddur. Floristik bolluğuna görə ərazi 3 regiona bölünür: Arazboyu düzənliklər, orta dağlı və yüksək dağlıq qurşaqları. Ən çox bioloji müxtəliflik orta dağlıq qurşağa mənsubdur. Belə ki, Arazboyu düzənliklərdə 732 növ, orta dağlıqda 1326 növ, yüksək dağlıqda isə 640 növ floraya rast gəlinir.
Fauna
Muxtar Respublikanın ərazisi təbii şəritinə görə Azərbaycanın digər bölgələrindən kəskin surətdə fərqlənir və bu bölgənin heyanlar aləminin zənginliyində öz əksini tapır. Burada olan heyvanların növ tərkibi və miqdarı Azərbaycan faunasının 60–80 %-ni təşkil edir. Muxtar respublikada endemik və yeni növlər məkən salmışlar; yalnız bu əraziyə xas olan çoxsaylı endemik və relikt, hətta, elm üçün yeni olan heyvan növləri mövcuddur. Belə çoxsaylılıq, ərazidə rast gəlinən bütün hüyvan qruplarında nəzərə çarpır. Buna görə də Naxçıvan MR ərazisi hələ qədimdən bir sıra yerli və xarici alimlərin marağına səbəb olmuşdur. Muxtar respublikanın faunası XIX əsrin II yarısından başlayaraq tədqiq olunur.
Bir sıra xarici və rus alimlərinin Cənubi Qafqazda cücüləri öyrənilməsi ilə əlaqədar apardıqları tədqiqatlar nəticəsində toplanmış materiallarda Naxçıvan bölgəsinə, xüsusilə Ordubad rayonuna daha çox diqqət yetirilir. Sonralar, 1911-ci ildə alman alimi Y. Miller Ordubad rayonunda xeyli kəpənək növü toplamışdır. Bu alimlər bölgədə 117, Azərbaycan alimləri isə əlavə olaraq2 813 kəpənək növü aşkar etmişlər. Bunların da 150 növü yalnız Naxçıvan MR ərazisi üçün səciyyəvidir.
Ərazidə 4 növ qulağagirən, 3 növ yüyrük (1 növü elm üçün yeni), 4 növ dəvədəlləyi, 67 növ düzqanadlı (4 növü elm üçün yeni), və 75 növ cırcırama, 480 növ yarımsərtqanadlı (7 növü endemik) qeydə alınmışdır. Burada yayılmış 2250 böcək növünün 25 növü Cənubi Qafqaz üçün, 51 növü isə Naxçıvan bölgəsi üçün endemikdir. Böcəklər içərisində faydalı sayılan 46 pərəbüzən növündən 39-na Naxçıvan ərazisində rast gəlinir.
Ərazidə kənd təsərrüfatı heyvanları və insanlar arasında bir sıra qorxulu yoluxucu xəstəliklər yayan 42 növ nəm milçəyi qeydə alınmışdır ki, bunlardan da 5 növü elm üçün yeni, 10 növü isə endemikdir.
Muxtar Respublikanın çay və göllərində sümüklü balıqlar sinfinə daxil olan 29 növ balıq aşkara çıxarılmışdır ki, onlar da 4 dəstə, 8 fəsilə və 24 cinsdə cəmləşirlər. Həmin növlərə Kür altağızı, Kür qumlaqçası, Araz xramulyası, Kür şirbiti, Cənubi Qafqaz gümüşçəsi, qaraqaş, şərq qıjovçusu, Cənubi Qafqaz yastıqarını, anqor çılpaqcası, zərtəpər, qızılxallı, həşəm, mursa, çəki, naxa və s. aiddir.
Naxçıvan MR-də amfibiyaların 6 növü: Suriya sarımsaq iyli qurbağası, yaşıl quru qurbağası, göl qurbağası, Cənubi Qafqaz qurbağası və Kiçik Asiya qurbağası; sürünənlərin 19 növü (Xəzər tısbağası, Aralıq dənizi tısbağası, Qafqaz kələzi, yovşanlıq girdəbaşı, zolaqlı kərtənkələ, ştraux, Cənubi Qafqaz kərtənkələsi, koramal, cılız koramal, kor ilan, kiçik yatağan, adi suilanı, İran suilanı, suilanı, xaltalı kontiya, kələz ilan, gürzə və Naxçıvan gürzəsi) qeydə alınmışdır.
Azərbaycan respublikasında qeydə alınmış 366 növ quşun yarıdan çoxuna (218 növ) muxtar respublika ərazisində rast gəlinir. Burada səciyyəvi quşlardan qırmızıbaş alacöhrə, iri zəvzək, oxuyan silvi, dovdaq, bala dovda (cek), çillər, Suriya ağacdələni, səhra muymulu kəkliyi, Xəzər uları, quzuqapan və s. göstərmək olar. Ərazidə məməlilərin 61 növü məlumdur. Bunlar dörd qrupa bölünür: cücülərlə qidalanan məməlilər-adi kirpi, kiçik qonurdiş, su kutoru; yarasalar – böyük nalburun, nalburun, blazaus, uzunqanad yarasa, palazqulaq yarasa, cırtdan yarasa, payız palazqulağı; yırtıcı məməlilər-çaqqal, canavar, tülkü, qonur ayı, çöl donuzu, gəlincik, ağdiş dələ, bəbir, porsuq, qamış pişiyi, manul, vaşaq; cütdırnaq məməlilər-cüyür, bezoar keçisi, muflon; gəmirici məməlilər-meşə süleysini, kiçik rəb dovşanı, qara siçovul, boz siçovul, siçovul, Qafqaz siçanı, meşə siçanı, Asiya dağsiçanı, Vinoqradov qum siçanı, adi korca, dağ korcası, tirəndaz.
Muxtar respublikada yayılan 350 növ onurğalı heyvanlardan 45 növü Naxçıvan MR-in "Qırmızı kitab"ına salınmışdır.
 |  |  |  |  |  |  |  | |||
Demoqrafiya
| İl | Azərbaycanlılar | % | Ermənilər | % | Digərləri 1 | % | CƏMİ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1831 | ▲ 17,1383 | 56.1 | ▲ 13,3424 | 43.7 | 1.2 | 30,507 | |
| 1896 | ▲ 49,425 | 56.9 | ▲ 36,671 | 42.2 | ▲ 583 | 0.7 | 86,878 |
| 1897 | ▲ 64,151 | 63.7 | ▼ 34,672 | 34.4 | ▲ 1,948 | 1.9 | 100,771 |
| 1917 | ▲ 81,1003 | 60 | ▲ 53,900 | 40 | 135,000 | ||
| 1926 | ▲ 88,433 | 84.3 | ▼ 11,276 | 10.8 | ▲ 4,947 | 4.7 | 104,656 |
| 1939 | ▲ 108,529 | 85.7 | ▲ 13,350 | 10.5 | ▼ 4,817 | 126,696 | |
| 1959 | ▲ 127,508 | 90.2 | ▼ 9,519 | 6.7 | ▼ 4,334 | 3.1 | 141,361 |
| 1970 | ▲ 189,679 | 93.8 | ▼ 5,828 | 2.9 | ▲ 6,680 | 3.3 | 202,187 |
| 1979 | ▲ 229,968 | 95.6 | ▼ 3,406 | 1.4 | ▲ 7,085 | 2.9 | 240,459 |
| 1989 | ▲ 281,807 | 95.9 | ▼ 1,858 | 0.6 | ▲ 10,210 | 3.5 | 293,875 |
| 1999 | ▲ 350,806 | 99.6 | ▼ 17 | 0 | ▲ 3,249 | 0.9 | 354,072 |
| 2009 | ▲ 396,709 | 99.6 | ▼ 6 | 0 | ▼ 1,608 | 0.4 | 398,323 |
| 2019 | ▲ 457,619 | 99.7 | ▼ 5 | 0 | ▼ 1,286 | 0.3 | 458,910 |
| 1 Ruslar, Kürdlər, Türkiyə türkləri, Ukraynalılar, Gürcülər, Farslar və başqaları. 2 bunların 404 (11.1%) nəfəri yerli və 1,228 (33.6%) gəlmə olub. 3 Azərbaycan türklərinin sayı digər müsəlmanlarla birlikdə göstərilmişdir. 4 bunların 2,690 (8.7%) nəfəri yerli və 10,652 (34.9%) gəlmə olub. 5 ana dilinə əsasən. | |||||||
Naxçıvan MR-nin milli tərkibi (2009) azərbaycanlılar (99,6 %) qalanları (0,4 %)
Naxçıvan MR-in əhalisi (99,6 %) Azərbaycan türklərindən ibarətdir. Burada həmçinin ruslar, gürcülər, kürdlər və sair xalqların nümayəndələri də yaşayır. Naxçıvan MR Azərbaycan Respublikasının özünəməxsus demoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik regionlarından biridir.
Muxtar respublikanın 486,6 min əhalisi var (2024, 1 yanvar). Əhalinin 96, 2 min nəfəri, yaxud 26,6 %-i şəhər, 265 min nəfəri, yaxud 73,4 %-i isə kənd əhalisidir; 178,1 min nəfəri, yaxud 49,3 %-i kişilərdən, 183,1 min nəfəri, yaxud 50,7 %-i qadınlardan ibarətdir. Naxçıvan MR-in yarandığı 1924-cü ildən keçən dövr ərzində bütünlükdə Azərbaycanda olduğu kimi, burada da əhalinin doğum, ölüm və təbii artım göstəricilərində, həmçinin miqrasiyası prosesində tədricən müəyyən müsbət dəyişikliklər yaranmağa başlamış və bu dəyişikliklər əhalinin artımına zəmin yaratmışdır.
Muxtar respublikanın mövcud olduğu dövrdə əhalinin ən sürətli orta illik artımı bütünlükdə Azərbaycanda əhalinin demoqrafik inkişaf səviyyəsinin ən yüksək göstəriciyə malik olduğu 1960–1970-ci illərə təsadüf etmişdir. 1959–1970-ci illərin əhali siyahıyaalması dövründə Naxçıvan MR-də əhalinin sayı 43 % (Azərbaycan SSR-də 38,4 %) artmışdır. Həmin dövrdə bütünlükdə Azərbaycan SSR-də əhalinin orta illik artım surəti 3,5 % olduğu halda, Naxçıvan MSSR-də 3,9 % təşkil etmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl həmin dövrdə muxtar respublikada əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğum və təbii artım göstəricilərinin Azərbaycan SSR-dən xeyli yüksək olması ilə əlaqədar idi.
Muxtar respublikada 1970–1990-cı illərdə əhalinin sayı 48,6 % artaraq 205,7 min nəfərdən 305,7 min nəfərə, o cümlədən şəhər əhalisi 99,2 % artaraq 51,0 min nəfərdən 101,6 min nəfərə, kənd əhalisi isə 31,9 % artaraq 154,7 min nəfərdən 204,1 min nəfərə çatmışdı. 1990-cı illərin sosial-iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, bu dövrdə burada əhalinin sayı 15,8 % artaraq 305,7 min nəfərdən 361,2 min nəfərə çatmışdır. Orta sıxlıq 1 km²-də 66 nəfərdir (2001, yanvar).
Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının əhalisinin sayı 2013-cü il mayın 1-nə olan statistikaya əsasən 430103 nəfərə çatıb. 2013-cü il mayın 1-nə olan statistikaya əsasən muxtar respublikada əhalinin sayı 2012-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 8728 nəfər və ya 2,1% artıb. 2013-cü ilin yanvar-aprel aylarında Naxçıvanda 3500 uşaq anadan olub.
Muxtar respublika əhalisinin sayı 1 oktyabr 2021-ci il tarixə bir il öncəyə nisbətdə 1306 nəfər artaraq 462 min 716 nəfər olub.
İqtisadiyat
Azərbaycan Respublikasının iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırılmasında Naxçıvan MR ərazisi bütövlükdə ölkədaxili iqtisadi rayonlardan biri kimi qeyd olunmuşdur. Lakin o, özünün çoxsahəli strukturu ilə fərqlənir. Bu, muxtar respublikanın Azərbaycan Respublikasının əsas ərazisindən təcrid edilmiş coğrafi məkanda yerləşməsi və bununla əlaqədar burada yerli tələbatı müvafiq istehsal sahələri yaratmaq hesabına təmin etmək zərurəti ilə izah olunur. Son 80 ildə muxtar respublikada yeni istehsal sahələri yaradılmış, zəngin təbii ehtiyatlar aşkara çıxarılaraq istismara cəlb olunmuş, sənaye müasir texnika və texnologiya ilə təchiz edilmişdir. Naxçıvan MR inkişafda olan çoxsahəli sənaye və aqrar-sənaye respublikasıdır. Sənayedə yerli kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı və faydalı qazıntı hasilatı xüsusi yer tutur. Elektronika, metal emalı, yüngül, tikinti materialları sənayesi var. Kənd təsərrüfatı, əsasən, üzümçülük, tütünçülük və bağçılıq sahəsində ixtisaslaşmışdır. Taxılçılıq və heyvandarlıq inkişaf etmişdir.
Son illərdə muxtar respublikada iqtisadi islahatlar həyata keçirilmiş, torpaq islahatı başa çatdırılmış, azad sahibkarlığın, xüsusi mülkiyyətin və kiçik biznesin inkişafı üçün az da olsa imkanlar yaradılmışdır.
Sənaye
Naxçıvan MR sənayesi tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatında önəmli yerlərdən birini tutmuşdur. Hələ 1970–1980-ci illərdə muxtar respublikada istehsal olunan yüzlərlə məhsul növünün xeyli hissəsi xarici ölkələrə ixrac olunurdu. 1990–2000-ci illərdə muxtar respublikada aparılmış elmi ixtisaslaşma və ictimai əmək bölgüsü sayəsində emal və hasilat sənayesi formalaşmışdır. Naxçıvan MR-in xarici ölkələrlə, xüsusilə İran və Türkiyə, MDB ölkələri ilə ticarət-iqtisadi əlaqələri genişlənmişdir. Sənayenin ümumi məhsulunun həcmi 1924-cü ildəkinə nisbətən 1990-cı ildə 200 dəfədən çox, 2001-ci ildə isə 1995-ci illə müqayisədə 1,7 dəfə artmışdır. Bütünlükdə, regionun sənayesi yerli xammala əsaslanır və yüngül və yeyinti sənayesi müsissələri əksəriyyət təşkil edir.
Üzümçülüyün inkişafı, eyni zamanda şərabçılığın təşəkkül tapmasına şərait yaratmışdır. Badamlı-Vayxır-Naxçıvan mineral su kəmərinin çəkilməsi Naxçıvan MR-in mineral su istehsalını artırmışdır. Keyfiyyətinə və müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə məşhur olan mineral sular Badamlı, Sirab, Vayxır, Darıdağ və Nəhəcir mineral su zavodlarında xüsusi şəkildə qablaşdırılaraq satışa çıxardılır.
Maşınqayırma, metal və ağac emalı, elektrotexnika müəsissələri muxtar respublikanın sosial-iqtisadi inkişafında və əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsində əsaslı rol oynayır. Naxçıvan MR-in 4 hasilat və 14 emal sənaye müəsissəsi diyarda ümumi məhsulun 2/3 hissəsini istehsal edir.
Zəngin və çoxsaylı tikinti materiallarına məxsus muxtar respublikanın ərazisi, burada tikinti materialları, dəmir-beton, kərpic, travertin, mərmər və s. sənaye müəsissələrinin yaradılmasına və nadir tikinti məhsullarının dünya bazarına çıxarılmasına imkan vermişdir. Muxtar respublikada 91 tikinti-quraşdırma şirkəti fəaliyyət göstərir.
1999-cu ildə Ordubad rayonunun Parağaçay və Ağdərə mədən yataqlarının kəşfiyyat və istismarı üzrə Böyük Britaniya şirkətləri ilə bağlanmış müqavilə Naxçıvan MR-də mədən sənayesinin bərpası işlərinə başlamağa imkan vermişdir.
Kənd təsərrfüatı
Muxtar respublikanın iqtisadiyyatının əsasını çoxsahəli kənd təsərrüfatı təşkil edir. Buranın iqlim-torpaq şəraiti kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə əlverişli şərait yaradır. Bu inkişaf istifadəsiz qalmış yararlı torpaqların mənimsənilməsi, mövcud su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi və suvarmanın təkmilləşdirilməsindən asılıdır. Araz çayı üzərində hidrotexniki kompleksin, Arpaçay, Sirab su anbarlarının, Sədərək, Naxçıvan, Əlincəçay suvarma sistemlərinin işə salınması, Fərhad, Nehrəm su anbarlarının tikilməsi və genişmiqyaslı meliorasiya işlərinin görülməsi sayəsində kənd təsərrüfatının suvarma imkanları və təchizatı yaxşı vəziyyətə gətirilmişdir.
2000-ci il muxtar respublikada torpaq islahatında həlledici il olmuş, nəzərdə tutulan 54,9 min ha torpağın hamısı xüsusi təsərrüfatçılara paylanmışdır. Özəlləşdirilmiş torpaq sahələrinin su təchizatını təmin etmək məqsədilə Sədərək, Şərur, Babək və Ordubad rayonlarının kəndlərində yeni nasos stansiyaları tikilmiş və köhnələri bərpa edilmiş, Şərur kollektor-drenaj şəbəkəsi yenidən qurulmuş Daşarx (Culfa), Quru arx və Şamlar (Şahbuz) kanallarında bərpa işləri aparılmış, Cəhriçayda (Babək) 2,5 km-lik kaptaj qazılmış, 17 nasos stansiyası, 80 subartezian quyusu bərpa edilərək istifadəyə verilmişdir.
Muxtar respublikanın düzənlik yerlərində, əsasən, ətlik-südlük və yunluq, dağlıq yerlərdən ətlik-yunluq heyvandarlıqla məşğul olunur. cinsli qoyunlar yetişdirilir. Muxtar respublikada quşçuluq, baramaçılıq və arıçılıqla da məşğul olunur.
Xarici iqtisadi əlaqələr
Naxçıvan diyarının xarici iqtisadi, xüsusilə ticarət əlaqələri ta qədim zamanlardan təşəkkül tapmış, onun nadir məhsulları bir sıra xarici ölkələrin də tələbatını ödəmiş və diyar müəyyən səviyyədə ölkələr arası inteqrasiyaya qoşula bilmişdir. Bunu Naxçıvan ərazisindən qədim dünyanın bir sıra dövlətlərinə məxsus sikkələrin, maddi-mədəniyyət nümunələrinin tapılması da sübut edir.
1991-ci ildə Türkiyə ilə birgə Ümid körpüsünün tikilib istifadəyə verilməsi, muxtar respublika ilə Türkiyə və İran arasında 3 gömrükxana və keçid məntəqəsinin yaradılması Azərbaycanın müstəqillik qazanmasından sonra blokada vəziyyətində olan Naxçıvanın xarici iqtisadi əlaqələr qurmasına imkan vermişdir. Naxçıvan MR-də istehsal olunan şəkər çuğunduru İran və Türkiyənin fabriklərində, şərab məmulatı isə Türkiyə müəsissələrində emal olunur. Təbrizdə İranla bağlanmış protokola görə muxtar respublikanın quşçuluq fabrikləri İranla müştərək müəsissələr kimi işlədilir.
Nəqliyyat
Avtomobil nəqliyyatı
Yüklərin əsas hissəsi avtomobil nəqliyyatı vasitəsilə daşınır. Yüksək manevretmə qabiliyyəti, həm bərk örtüklü, həm də torpaq yollarda məhsulların bir məntəqədən digərinə qısa müddətdə çatdırılması bu nəqliyyat növünün əhəmiyyətini artırır.
1985-ci ilə nisbətən 1999-cu ildə minik avtomobillərinin sayı 30 dəfədən çox, yük avtomobillərinin sayı 2 dəfə, bütün növlərdən olan avtomobillərin sayı təqribən beş dəfə artmışdır.
Naxçıvan MR-da avtomobil yollarının ümumi uzunluğu 1473 km olub, Azərbaycan Respublikası üzrə olan avtomobil yollarının 7,7%-ni təşkil edir. Bunun da 945 km-i bərk örtüklü yolların, 528 km-i torpaq yolların payına düşür (cədvəl 11.9).
İqtisadi-coğrafi rayonda ümumi istifadədə olan avtomobil yolları, km (2012)
| Cəmi | Dərəcəsinə görə | |||||
| I | II | III | IV | V | ||
| Naxçıvan MR | 1473 | 3 | 251 | 419 | 299 | 501 |
| Azərbaycan Res | 14851* | 330 | 1128 | 3764 | 8724 | 905 |
| · — Respublika üzrə yolların ümumi uzunluğuna işğal altında olan rayonlardakı yollar daxil deyil | ||||||
[Azərbaycanın nəqliyyatı – 2012].
Təsərrüfatın inkişaf etməsi ilə əlaqədar MR-də daşınan yüklərin və sərnişinlərin sayı daim artır. 2000–2012-ci illərdə daşınan yüklərin miqdarı 3,8 dəfə sərnişinlərin sayı 2,8 dəfə artmışdır.
Əsasən dağlıq ərazilərdə yerləşən Ordubad və Şahbuz rayonları həmçinin Şərur və Babək rayonlarının payına daha çox avtomobil yolu düşür. Bərk örtüklü asfalt yollarda yük daşımaların maya dəyəri qrunt yollara nisbətən bir neçə dəfə ucuz başa gəlir. Cədvəl 11.10
İqtisadi-coğrafi rayonda avtomobil nəqliyyatının əsas göstəriciləri
| Ərazilər | 2000 | 2005 | 2010 | 2012 |
| Daşınan yüklərin miqdarı, min t | ||||
| Naxçıvan MR | 3721 | 7033 | 11153 | 13952 |
| Azərbaycan Res. | 40434 | 69518 | 99891 | 118123 |
| Daşınan yüklərin dövriyyəsi, mln. ton-km | ||||
| Naxçıvan MR | 236,0 | 423,7 | 678,3 | 783,1 |
| Azərbaycan Res. | 3513,0 | 7536,1 | 11325,1 | 13307,1 |
| Daşınan sərnişinlərin sayı, min nəfər | ||||
| Naxçıvan MR | 31695 | 39185 | 66684 | 87429 |
| Azərbaycan Res. | 743301 | 845910 | 1200330 | 1417413 |
| Sərnişin dövriyyəsi, sərnişin-km | ||||
| Naxçıvan MR | 126,8 | 137,3 | 176,3 | 197,7 |
| Azərbaycan Res. | 9154,0 | 10892,1 | 16633,0 | 20034,0 |
Dəmir yolu nəqliyyatı
Blokada vəziyyətində olması ilə əlaqədar Muxtar Respublikanı Azərbaycanın əsas hissəsi ilə birləşdirən dəmir yolu xətti işləmir.
Naxçıvan MR–də dəmir yolu nəqliyyatı mühüm əhəmiyyət daşıyır. Araz çayı boyunca Bakı–İrəvan dəmir yolu keçir (Naxçıvan MR–də təqribən 190 km-dir). Həmin dəmir yolunun Culfa–İrəvan hissəsi 1906-cı ildə, Culfa–Mincivan (Zəngilan rayonu) hissəsi 1941-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Culfadan Təbrizə qol (1916-cı ildə Rusiya hökuməti çəkmişdir) ayrılır. Qarabağ müharibəsi nəticəsində vaxtilə ümumittifaq şəbəkəsinə daxil olan və muxtar respublikanı Azərbaycanla bağlayan (Zəngəzurun Ermənistana verilməsindən sonra) dəmir yolu xətti 1992-ci il, 24 apreldə tamamilə kəsildi və həmin vaxdan Naxçıvan MR Azərbaycandan təcrid olunmuş şəkildə, blokada vəziyyətində yaşayır.
1990-cı ildən dəmir yolları bütün istiqamətlərə işləmədiyi üçün avtomobillərin sayı xeyli artmışdır.
Hava nəqliyyatı
Muxtar respublikanın yeganə əlaqələri təyyarə nəqliyyatı vasitəsiylə həyata keçirilir. 1993–1995-ci illərdə Naxçıvan Hava Limanı genişləndirilərək yenidən qurulmuş, sərnişin və ağır yüklü nəqliyyat təyyarələrinin qəbul olunmasına imkan yaranmışdır.
Səhiyyə
1920-ci ilin oktyabrında Naxçıvanda ilk səhiyyə şöbəsi təşkil edilmiş, sonralar bu şöbə səhiyyə komissarlığına çevrilmişdir. 1920–1924-cü illərdə Naxçıvanda tibb müəsissələrinin açılmasına başlanmışdır. Naxçıvan şəhərində xəstəxana, şəhər ambulatoriyası, Ordubad şəhərində həkim məntəqəsi, Çənnəb, Culfa, Əbrəqunis, Cəhri, Qıvraq və Baş Noraşendə (indiki Cəlilabad kəndi) feldşer məntəqələri işə başlamışdır.
1950–1960-cı illərdə muxtar respublikada səhiyyə ocaqlarının sayı sürətlə artmağa başlamışdı. Malyariyaya qarşı tədbirlər nəticəsində, 1958-ci ildə muxtar respublikada bu xəstəliyin kökü kəsilmişdir. 1970–1990-cı illərdə də Naxçıvan səhiyyəsi inkişaf etmişdir.
2000-ci ildə Naxçıvan MR-də 55 xəstəxana müəsissəsi, 5 poliklinika, 49 ambulatoriya, 123 feldşer-mama məntəqəsi, 8 gigiyena və epidemiologiya mərkəzi, 3 təcili-tibbi yardım stanisyası və 62 aptek fəaliyyət göstərirdi.
İdman
Naxçıvanda xalq arasında güc, çeviklik və bacarıq tələb edən milli idman oyunları qədimdən yaranmışdır. Güləş, at çapmaq, qılınc və gürz oynatmaq, nizə və ox atmaq, üzmək, qaçış və s. üzrə keçirilən yarışlarda əsas məqsəd gəncləri əməyə və hərbi işə hazırlamaq idi. Naxçıvanda pəhləvanların hazırlanmasında zorxanalar mühüm rol oynamışdı.
1924-cü ildə Naxçıvanda Bədən Tərbiyəsi və İdman Şurası yaradılmışdır. 1931–1934-cü illərdə Naxçıvan MSSR ƏMH və ƏMHO kompleksi nişançılarının hazırlanmasında mühüm işlər görmüşdü. 1937-ci ildə ağır atletika üzrə Azərbaycan birinciliyi Naxçıvan şəhərində keçirilmişdi. 1962-ci ildə Naxçıvan voleybol komandası Azərbaycan birinciliyində ikinci yeri, futbol komandası isə üçüncü yeri tutmuşdu.
Elm və təhsil
Naxçıvanda maarif və təhsil hələ orta əsrlərdən inkişaf etmiş, məktəb və mədrəsə təhsili geniş yayılmışdı. Elxanilər dövrünə aid bir fərmandan məlum olur ki, hələ XII əsrin sonlarında Naxçıvanda iki mədrəsə mövcud idi. Orta əsr mənbələrinə görə, XIII əsrin sonlarında Naxçıvanda 4 ali tipli mədrəsə, məscidlərin nəzdində mollaxana adlanan 60-a qədər ibtidai mədrəsə fəaliyyət göstərirdi. Dünyəvi fənlərin də təlim edildiyi Naxçıvan və Ordubad mədrəsələrindəYaxın Şərq ölkələrindən gəlmiş tələbələr də təhsil alırdı. Naxçıvan şəhərində ilk dünyəvi məktəb Ehsan xan Kəngərlinin XIX əsrin 30-cu illərinin sonlarında açdığı rus-tatar qəza məktəbidir. Həmin məktəb 1879-cu ildə üçsinifli şəhər məktəbinə çevirilmişdi.
XIX əsrin sonlarında bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvanda da üsuli-cədid məktəbləri yaranmağa başladı. M. T. Sidqi Ordubadda "Əxtər" (1892), "Qız məktəbi" (1896) məktəbləri təsis etdi. 1920-ci ilədək Naxçıvanda 45 məktəb fəaliyyət göstərirdi. Sonrakı dövrlərdə Naxçıvanda təhsil daha da inkişaf etmiş, müxtəlif sahəli elm ocaqları yaradılmışdı.
1991–2001-ci illərdə muxtar respublikada 45 yeni məktəb binası inşa edilmiş, 18 məktəb binası isə əsaslı təmir edilərək yenidən qurulmuşdur. Hal hazırda muxtar respublikada 106 daimi məktəbəqədər uşaq tərbiyə müəsissəsi, 26 məktəbdənkənar müəsissə, 233 orta təhsil müəsissəsi, 14 uşaq idman və şahmat məktəbi fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə 6 peşə litseyi və 3 kollec(Naxçıvan Musiqi Kolleci, Texniki Kollec və Tibb Kolleci)də vardır. Naxçıvan MR-də ali təhsil sistemi də yaradılmışdır. Naxçıvan Dövlət Universiteti və muxtar respublikanın müxtəlif elm sahələrində olan mütəxəssislərə olan tələbatının ödənilməsində mühüm rol oynayır.
Naxçıvan orta əsrlərdə Azərbaycan elminə, bütün Yaxın və Orta Şərqdə şöhrət qazanmış onlarla alim, mütəfəkkir, filosof, hüquqşünas, tarixçi, filoloq, təbib və ilahiyyatçı bəxş etmişdir. Əbu Əbdüllah əl-Müfərric Nəşəvi, Əhməd ibn Hacəf Nəşəvi, Əkmələddin Naxçıvani, Hinduşah Naxçıvani, Məhəmməd Naxçıvani, Fəxrəddin Naxçıvani, Baba Nemətullah Naxçıvani, Kəmaləddin Naxçıvani, Nəcməddin Naxçıvani, İzzəddin Naxçıvani, Həsən ibn Ömər Naxçıvani, Fəzlullah Nəimi və başqa naxçıvanlı alimlər dünya elm xəzinəsinə dəyərli töhfələr vermişlər.
XX əsrin 20-ci illərindən Azərbaycanda, o cümlədən də Naxçıvan MR-də müasir elmin əksər sahələri böyük inkişaf yoluna qədəm qoydu. "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin Naxçıvan şöbəsinin yaradılması diyarın zəngin təbii sərvətlərinin aşkara çıxarılmasında, tarix, elm və mədəni irsin öyrənilməsində əhəmiyyətli rol oynadı. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yaradılması (1945) muxtar respublikada da elmin inkişafına güclü təkan verdi. Muxtar respublikada elmi idarələr, o cümlədən Araz (Naxçıvan) Kompleks Zona Təcrübə Stansiyası, Naxçıvan Elmi-Tədqiqat Baytarlıq Stansiyası, AMEA – nın Naxçıvan Regional Elmi Mərkəzi, Elm və Texnika Mərkəzi, Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının Günəşi Müşahidə Stansiyası (Batabat rəsədxanası) yaradıldı. 1972-ci ildə təşkil olunmuş Naxçıvan Elm Mərkəzində fundamental elmin müxtəlif sahələri üzrə tədqiqatlar aparılır. Burada muxtar respublikanın təbii sərvətlərinin, tarix və mədəniyyət abidələrinin tədqiqi və öyrənilməsi sahəsində çoxlu işlər görülür. 1999-cu ildə yaradılmış Naxçıvan Elm və Texnika Mərkəzində muxtar respublikada yayılmış dərman bitkilərinin toplanması, öyrənilməsi, onlardan dərman preparatlarının hazırlanması işləri aparılmaqdadır.
Din
Muxtar Respublikada təxminən 300-ə yaxın məscid mövcuddur. Onlardan 100-ə yaxını daimi fəaliyyətdədir. 1993–2003-cü illər ərzində burada səksənə yaxın məscid inşa olunmuş və ya əsaslı bərpa edilmişdir. 2003–2013-cü illərdə tikilmiş və ya bərpa olunmuş məscidlərin sayı təxminən 15-dir.
Mətbuat və televiziya
Naxçıvan MR–də ilk mətbuat orqanı Muxtar Respublika Ali Məclisinin və Nazirlər Kabinetinin orqanı olan "Şərq qapısı" qəzetidir. 1921-ci ildən nəşr olunan qəzetin "Cavanlar həyatı" (1921 noyabr – dekabr) və "Füqəra səsi" (1922 yanvar – mart); 1980–1990-cı illərdə isə "Sovet Naxçıvanı" və "Sovetskaya Naxiçevan" adları ilə Azərbaycan və rus dillərində çıxmışdır. 1996-cı ildən Naxçıvan Şəhər İcra Hakimiyyətinin "Nuh Yurdu" adlı qəzeti nəşr edilir. 30-cu illərdən muxtar respublikada yaradılmış inzibati rayonlarda Rayon İcra Hakimiyyətlərinin orqanları olan "Şərurun səsi" (Şərur), "El Həyatı" (Ordubad), "Şərqin səhəri" (Babək), "Arazın səsi" (Culfa), "Oğuz səsi" (Şahbuz), "Oğuz Yurdu" (Sədərək) qəzetləri çıxır. 2004-cü ildə yaradılmış Kəngərli rayonunda isə "Yeni Həyat" qəzeti çıxır.
1921-ci ildə yaradılmış Naxçıvan mətbəəsi 1938-ci ilə kimi "Şərq qapısı" qəzeti redaksiyasının tabeliyində fəaliyyət göstərmiş, həmin ildən müstəqil müəsissəyə çevrilmişdir. 1976-cı ildə mətbəə üçün xüsusi bina tikilmişdir. Muxtar respublikada çıxan qəzetlər burada rotasiya üsulu ilə çap edilmişdir. Mətbəə 1985-ci ildən Azərbaycan Nəşriyyat-Poliqrafiya və Kitab Ticarəti İşləri Komitəsinin (sonralar Mətbuat və İnformasiya Nazirliyi) strukturuna daxil edilərək, Naxçıvan Şəhər Poliqrafiya Müəsissəsi adlandırılmışdır. 1997-ci ildən müəsissə "Əcəmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi kimi fəaliyyət göstərir. Bununla bərabər Naxçıvan Dövlət Universiteti nəzdində "Qeyrət" nəşriyyatı – mətbəəsi də fəaliyyət göstərir.
Naxçıvan MR – də radio verilişlərinə 1926-cı ildən, yerli radio verilişlərinə isə 1930-cu ildən başlanmışdır. 1963-cü ildə isə Naxçıvanda televiziya mərkəzi fəaliyyətə başlamışdır. Həmin il muxtar respublikanın Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yerli radionun bazasında Naxçıvan MR Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi yaradılmışdır. Hal-hazırda Naxçıvan ərazisində 2 televiziya(Naxçıvan Televiziyası və Kanal 35) və 2 radiostansiya (Naxçıvanın səsi) fəaliyyət göstərir.
Mədəniyyət
Ədəbiyyat
Azərbaycanın qədim yaşayış və mədəniyyət beşiklərindən olan Naxçıvan diyarı qədim və zəngin ədəbi ənənələrə malikdir. Azı 5 minillik şəhər mədəniyyətinə və dünyanın ən qədim duzçıxarma sənayesinə sahib olan Naxçıvan yerləşdiyi əlverişli geostrateji mövqeyinə və burada yaranmış müxtəlif dövlət və dövlət tipli qurumların fəaliyyətinə görə mədəni inkişafın da mərkəzlərindən olmuşdur. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında Naxçıvan motivləri əhəmiyyətli yer tutur.
Naxçıvanda yerləşən Gəmiqayada aşkara çıxarılan qayaüstü rəsmlər Qobustan da daxil olmaqla dünyanın az sayda abidə örnəklərilə uyğunlaşaraq bu diyarın ən qədim yaşayış yerlərindən olmasına işıq tutur. Gəmiqaya qayaüstü rəsmləri göstərdi ki, Naxçıvanda bədii yaradıcılığın tarixi insanlığın tarixi ilə üst-üstə düşür.
Ana abidəmiz kimi dəyərləndirilən "Kitabi Dədə Qorqud" dastanının boylarında da Naxçıvan bölgəsi ilə səsləsən süjetlərə və toponimlərə rast gəlinir. Xüsusilə dastanın "Səgrək boyunu bəyan edər" boyundakı hadisələr Naxçıvanda Əlincə qalası və onun ətrafında baş verir. Qorqudşünaslar dastandakı "Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy" və "Bəkil oğlu İmran" boylarında da cərəyan edən hadisələrin, əsasən, Naxçıvanla bağlı olduğunu göstərmişlər. Əlincə qalası, Dərəşam və bir sıra Naxçıvanla bağlı toponimlər dastanın süjetlərində yer almışdır.
Naxçıvan süjetləri və toponimləri "Koroğlu", "Əsli və Kərəm" və "Qaçaq Nəbi" dastanlarında da özünə yer almışdır.
Naxçıvan folklorunda Azərbaycan Şifahi Xalq Ədəbiyyatının bütün janrları təmsil olunmuşdur. Əsasən bu diyara xas olan janrlar (haxışta, gülümey, mahnılar) və nümunələr də vardır. Naxçıvan həm də zəngin xalq ədəbiyyatı örnəklərinə malikdir. Naxçıvandan toplanan çoxsaylı bayatılar, haxıştalar, atalar sözləri, məsəllər, nağıl və dastanlar və s. bu diyarın zəngin bədii yaradıcılıq materiallarına malik olmasından xəbər verir. Dünya tufanı və yaşayışın yaranması haqqında mif və əfsanələr də bu torpağın qədim tarixinə işıq tutan mənbələrdəndir. Naxçıvandan toplanmış Nuhla bağlı olan "Nuhun tufanı", "Nuhun gəmisi", "Oğuz oğlu və qurd", "Nuhdaban" və başqa mif və əfsanələr bədii düşüncədə Naxçıvanın qədim tarixinə və ilk yaşayış məskəni olmasına dəlalət edir.
Diyarda xalq ədəbiyyatının mühüm qollarından olan aşıq sənəti də inkişaf etmişdir. Bu sahədə Şərur və Şahbuz rayonları fərqlənməkdədir. Naxçıvanın şöhrətli aşıq sənətkarları və sırf Naxçıvanla bağlı olan aşıq-saz havaları, mahnıları və dastanlar da Naxçıvanın qədim yaradıcılıq ənənələrinə malik olduğunu təsdiqləyir. "Ordubadlı Kərim", "Kərim-Süsən", "Ağ Aşıq-Süsənbər" kimi dastanlar sırf Naxçıvanla bağlıdır. "Naxçıvani", "Naxçıvan gülü", "Badamı", "Köhnə Naxçıvan" kimi saz havaları da Naxçıvan aşıq sənətinin məhsuludur. Ağ Aşıq Kosacanlı, Aşıq Süleyman, Aşıq Məmmədcəfər, Çobankərəli Aşıq Cəfər, Ululu Kərim və başqa aşıq sənətkarlar Naxçıvana şöhrət gətirmiş görkəmli aşıqlardandırlar. Ağ Aşıq Kosacanlı Azərbaycanda aşıq sənətinin korifeylərindən hesab olunan Aşıq Alı kimi azman bir aşığın ustadı olmuş, ona aşıqlığın sirləri və elmini öyrətmişdir. Aşıq Alı da öz növbəsində Dədə Ələsgər kimi bir nəhəngə ustadlıq etmişdir. Bu zəncir Naxçıvandan başlanan aşıq ənənələrinin nə qədər möhkəm və dərin olduğunu ifadə edir.
Naxçıvan qədim dövrlərdən mədəniyyət mərkəzi olmuş, yazılı ədəbiyyatın da inkişaf etdiyi bölgələrdən olmuşdur. X–XI əsrlərdə mövcud olmuş Naxçıvanşahlıq dövlətinin paytaxtı olan Naxçıvanda şah sarayında elm və ədəbiyyat adamları üçün ən münbit şərait yaradılmış, müxtəlif şair və peşə-sənət adamları burada yaşayıb fəaliyyət göstərmişlər. Naxçıvan şahı Əbu Düləf özü da şair olmuş, şeir-sənət adamlarına həmişə qayğı göstərmişdir. O dövrün görkəmli dilçi alimi, lüğətçisi və şairi Qətran Təbrizi və Əsədi Tusinin də Naxçıvanşahlıq sarayı ilə yaxın əlaqələri olmuş, onlar müxtəlif vaxtlarda burada qısamüddətli olsa da, yaşamışlar.
Azərbaycan Atabəylər dövlətinin uzun illər paytaxtı olmuş Naxçıvanda elm, şeir və sənət daha da inkişaf etmişdir. Hətta Atabəylərin əsas xəzinəsi də Naxçıvanda Əlincə qalasında saxlanılmışdır. Elmə, şeir və sənətə göstərilən münbit qayğı nəticəsində burada ən görkəmli adamlar yaşayıb fəaliyyət göstərmişlər. Sarayda mərkəzləşən və saray maraqları üzərində meydana gələn ədəbiyyat olmaqla Azərbaycan Atabəyləri paytaxtı olmaqla geniş bir zaman çərçivəsində müəyyənləşən Naxçıvan ədəbi mühiti özünün əvəzsiz şəxsiyyətləri və qiymətli ədəbi əsərləri ilə Azərbaycan intibahını və bu intibaha xidmət edən zəngin ədəbi xəzinəni yaratmışdır. Bu dövrlər ərzində paytaxtı Naxçıvan olan Azərbaycan Atabəyləri dövləti ərazisində formalaşan mədəniyyət məhz bu mərkəz ətrafında müəyyənləşmiş, Naxçıvan mədəniyyət hadisəsinin özündə əks etdirmiş, onun təsirləri və istiqamətləndirməsi şəraitində meydana çıxmışdır. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın dövründə Əcəmi Əbubəkiroğlu zamanın humanizm təcəssümü olan Möminə Xatun türbəsini inşa etmişdir. Hətta o zaman gənclik dövrünü yaşayan, Atabəylər sarayına yaxın olan Nizami Gəncəvi həm dövrün hökmdarı, həm də memarlar memarı olan Əcəmi Əbubəkiroğlunu görmək üçün Naxçıvana gəlmiş, Batabat yaylağı yaxınlığında görüşləri olmuşdur. Bundan başqa saraya yaxın olan, "təbiblər sultanı" kimi şöhrət qazanmış Kəmaləddin (Əkmələddin də yazılır) Naxçıvani şair kimi də məşhur olmuşdur. Əbubəkr ibn Xosrovun Atabəylər sarayında xidməti dövründə yazdığı məşhur "Munisnamə" əsəri mühüm sosial-əxlaqi motivləri və humanizmi ilə seçilir. Orta əsrlərdə Əhməd ən–Nəşəvi, Nəcməddin Naxçıvani, Hinduşah Naxçıvani, Nemətullah Naxçıvani, Fəzlullah Nəimi, Bayrək Quşçuoğlu, Sadiq bəy Ordubadi və başqa mütəfəkkir Azərbaycan alimləri eyni zamanda bədii əsərləri ilə də Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirmişlər.
Azərbaycanda ümumən XVI əsrdən sonra, yəni Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranmasından sonra bütün sahələr kimi ədəbiyyat sahəsi də inkişaf etmiş, ədəbi mühitin canlanması və inkişafı üçün münbit şərait yaranmışdır. I Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl özü elmə, sənətə, mədəniyyət və ədəbiyyata maraqlı olan və onun inkişafına dəstək verən çox istedadlı və qüdrətli bir hökmdar olmuşdur. Bu inkişaf Şah İmayılın oğlu I Təhmasibin dönəmində uğurla davam etmişdir. Ədəbi inkişaf XVII–XVIII əsrlərə də daşınmışdır. Belə münbit bir ədəbi mühit və inkişaf, əlbəttə, Naxçıvanda da özünü təzahür etdirmişdir. Burada yetişən çoxsaylı elm adamları da əhalinin elmə olan marağının təzahürü kimi çıxış edirdi. Bəhs olunan dövrdə Naxçıvanda inkişaf edən sahələrdən biri də məhz elm sahəsi idi. Bu barədə qaynaqlar konkret və dəqiq məlumatlar əks etdirməsə də, müəyyən mənada bu inkişafı göstərməyə qabil məlumatlar əks olnumuşdur. Hətta Naxçıvana səyahət edən, bu diyarın gözəllikləri və zənginliklərindən ağızdolusu bəhs edən məşhur türk səyyahı Övliya Çələbi özünün "Səyahətnamə" əsərində ümumiləşdirilmiş şəkildə Naxçıvanda bütün elm sahələrində mükəmməl biliyə malik olan alimlər və şairlərin olduğunu göstərmişdir. Naxçıvan hakimi ilə görüşən Övliya Çələbiyə tanış olması və onunla həmsöhbət olması üçün 40–50 nəfərə qədər uzaqgörən alim və nədim, müdrik adamlar dəvət edilmişdir. Səfəvilər dövründə yetişən və yüksək rütbələrə çatan görkəmli alimlərdən biri olaraq Xacə Ətiq Ordubadinin adı çəkilir. Xacə Ətiq Ordubadi I Şah İsmayılın sarayında yaşayaraq burada dəftərxanada katiblik təcrübəsi almış və "Tüğrayi-şah" adlanan yazını ixtira etmişdir. XVII əsrdə yaşamış Məhəmməd İbrahim Nəsiri də dövrün tanınmış alimlərindən olub. Nəsiri sarayda salnaməçi olmaqla bərabər, ədəbi yaradıclıqla da məşğul olmuşdur. Şeirləri ilə də tanınan Məhəmməd İbrahim Nəsiri "dövrünün tanınmış şəxslərindən olan Məlik Bəhram Ordubadinin nəvəsi olmuşdur". Məhəmməd Nəsiri Şah Sultan Hüseynin hakimiyyətindən bəhs edən və 500 səhifəlik bir həcmə malik olan "Dəsturi-Şəhriyarən" ("Şahların qanunları") əsərini yazmışdır. Bu dövrün digər tanınmış alimlərindən biri, tibb sahəsində tanınmış alimlərdən olan İbrahim İbn Zeynəddin Naxçıvani idi. Belə ki, bu mötəbər şəxs XVII əsrdə yaşayıb-yaradaraq "Təbiblər rəisi" kimi şöhrət qazanmışdır. İbrahim Naxçıvani hənçinin tibb sahəsindən başqa fiqh elmi ilə də məşğul olmuş, özünü din alimi kimi də tanıtmışdır. Mirzə Sadiq Ordubadi yaradıcılığında rübai janrına daha çox rəğbət göstərən Mirzə Sadiq Ordubadi orijinal əsərlər yazıb ortaya qoymuşdur. Nəsirəddin Tusinin törəmələrindən olduğu deyilən Mirzə Hatəm bəy həm dövlət xadimi olmuş, I Şah Abbasın vəziri kimi çalışmış və böyük hörmət sahibi olmuş, həm də şeirlər yazdığı da qeyd edilmişdir.
XIX əsrdə maarifçilik hərəkatının geniş yayılması bu bölgədə də ədəbiyyat və mədəniyyətin sürətli inkişafına təkan verdi. Heyran xanım və Qönçəbəyimin yaradıcılığında məhəbbət lirikası ilə yanaşı, zəmanədən şikayət, zülmə, sosial ədalətsizliyə qarşı etiraz motivləri də güclüdür. Bu dövrdə Naxçıvan ədəbi mühitində ciddi canlanma nəzərə çarpır. Ordubadda yaradılmış "Əncüməni – şüəra" ədəbi məclisi (1838) klassik ədəbi ənənələrlə yanaşı, yeni maarifçi ədəbiyyatın da inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir. Məclisin fəal üzvlərindən Qüdsi Vənəndi, Fəqir Ordubadi, Əhmədağa Şəmi və başqalarının yaradıcılığında klassik məhəbbət lirikasının ənənəvi mövzuları ilə yanaşı, maarifçilik ideyaları, tənqidi – realistik – stairik meyllər də əhəmiyyətli yer tutur. M. T. Sidqinin (1854–1903) ədəbi pedaqoji irsinin də Azərbaycanın maarifçi – realist ədəbiyyatında özünəməxsus yeri var.
XX əsrdə Naxçıvan diyarı Azərbaycanın ictimai, ədəbi-bədii fikrinə və mədəniyyətinə bir sıra böyük şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Məhəmmadağa Şahtaxtılı (1846–1931) ilk dəfə Avropa təhsili alan, 7 dil bilən istedadı bir poliqlot, əlifba islahatçısı olmuşdur. Onun təşəbbüsü və baş redaktorluğu ilə nəşrə başlayan "Şərqi-rus" qəzeti XX əsrdə ilk anadilli və gündəlik çıxan mətbuat orqanı olmuşdur. Onun sahibi olduğu "Qeyrət" nəşriyyatı bir sıra nəşrlərlə də yadda qalmışdır. M. Şahtaxtılı həm də siyasi publisistika və silsilə məqalələrin əsasını qoymuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanın ilk ali təhsil məktəbi olan Bakı Dövlət Universitetinin yaradılmasında da Məhəmməd ağa Şahtaxtılı çox yaxından iştirak etmiş, həmçinin Azərbaycanın həmin ilk ali məktəbində Şərq dilləri və ədəbiyyatından dərs demişdir. Sovet hakimiyyəti dövründə isə Azərbaycanda ilk professor adına layiq görülən şəxslərdən biri də məhz Məhəmməd ağa Şahtaxtılı olmuşdur.
Dahi yazıçı, dramaturq və publisist, "Molla Nəsrəddin" jurnalının yaradıcısı Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı realist-demokratik Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində müstəsna yer tutur. Ədib "Çay dəstgahı", "Kişmiş oyunu", "Danabaş kəndinin əhvalatları", "Poçt qutusu" kimi əsərlərini Naxçıvanda yaşadığı illərdə (1903-cü ilə kimi) yazmışdır. C. Məmmədquluzadə özünün dərin ideyalara malik əsərlərilə ədəbiyyatımızda azərbaycançılıq məfkurəsini ortaya qoymuş, yeni tipli satirik ədəbiyyatın yaradıcısı kimi yaddaşlarda qalmış, həm də satira və yumora əsaslanan yeni forma və məzmuna malik publisistikanın meydana çıxmasında mühüm xidmətlər göstərmişdir. Əlifba islahatçılığı, muzey fəaliyyəti və qızların məktəbə cəlbi sahəsində də ədibin xidmətləri əvəzsiz olmuşdur. Naxçıvandan olan Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi onun açdığı yeni yaradıcılıq yolunda davamçıları olaraq çıxış etmişlər.
Əliqulu Qəmküsar (1880–1919) Azərbaycan ədəbiyyatında mollanəsrəddinçi şeirin qüvvətli ardıcıllarından, yenitipli satirik publisistikanın nəhəng nümayəndələrindın biri olaraq onun inkişafı və qüvvətlənməsinə xidmətlər göstərmişdir. Ə. Qəmküsar Naxçıvanda teatrın yaranmasında da fəal iştirak edənlərdən biri olmuşdur. O özünün yaddaqalan aktyorluq işi ilə "Ölülər"in Şeyx Nəsrullah obrazını misilsiz ustalıqla yaratmış və yaddaşlara əbədi həkk olunmuşdur. Böyük romançı Məmməd Səid Ordubadi (1872–1950) Azərbaycan ədəbiyyatında mollanəsrəddinçilərdən biri, mətbuat və publisistikanın görkəmli nümayəndəsi və ustad yazıçı olaraq şöhrətlənmişdir. O, Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi roman janrının əsasını qoymuş və onun kamil nümunələrini (dörd cildlik "Dumanlı Təbriz" epopeyası, "Qılınc və Qələm" və s.) yaratmışdır. "Dumanlı Təbriz" romanındakı süjet və hadisələrin əksəriyyəti ədibin şəxsi həyat və fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü ilə yaxından bağlıdır. Hüseyn Cavid (1882–1941) Azərbaycan milli romantik şeiri və dramaturgiyasının korifeyi, romantizm ədəbi cərəyanının bayraqdarı kimi şöhrət qazanmışdır. Onun humanist lirikası, yaratdığı möhtəşəm əsərlər Azərbaycan romantik ədəbiyyatının ən dəyərli nümunələrini və qızıl fondunu təşkil etmişdir.
1920-ci illərdən sonra Naxçıvanda da yeni forma və məzmunlu ədəbiyyatın yaranması işi güclənmişdir. 1921-ci ildən Naxçıvanda fəaliyyətə başlayan "Şərq qapısı" mətbuat orqanı (öncə "Cavanlar həyatı" adı ilə nəşr olunmuş, sonradan dəyişdirilmişdir) Naxçıvanda şair və yazıçıların çap işinə təkan vermiş və ədəbi mühitin çiçəklənməsinə şərait yaratmışdır. Naxçıvanda Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının filialıənın yaradılması, müxtəlif görkəmli ədiblərin buraya ezam olunması və təşkilati işlər şeir və sənətin inkişafını sürətləndirmişdir. Əyyub Abbasov, Müzəffər Nəsirli, Nağı Nağıyev, Hüseyn İbrahimov, Məmmədəli Tarverdiyev, Əkbər Məftun, Əkbər Məşkur, Qurban Qurbanov, Hüseyn Razi, Həsən Elsevər və başqaları Naxçıvanda ədəbi mühitin inkişafına öz töhfələrini vermişlər. Naxçıvandan ədəbi fəaliyyətə başlayan İ. Səfərli, M. Araz kimi şairlər çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələri sırasına qatılmış və onun inkişafına yaddaqalan xidmət etmişlər.
Azərbaycan yazıçılarının böyük bir hissəsi Naxçıvanda yaşayıb-yaratmaqdadır. Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin yaradılması da Naxçıvanda ədəbi mühitin inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Kəmalə, Elman Həbib, Asim Yadigar, Vaqif Məmmədov, Xanəli Kərimli, Rüstəm Behrudi, İbrahim Yusifoğlu, Əbülfəz Muxtaroğlu, Ələsgər Nehrəmli, Vüqar Zeyqəm və başqaları müasir Naxçıvan ədəbi mühitinin inkişafında özünəməxsus xidmət göstərmişlər.
Memarlıq
Naxçıvan Azərbaycanın əsas memarlıq mərkəzlərindən biridir. E.ə. III minilliyin sonu – II minilliyin əvvəllərinə aid yaşayış məskənlərindən Naxçıvanın qədim memarlığına aid çiy kərpic və möhrədən inşa edilmiş bina qalıqları, Naxçıvan ərazisində möhtəşəm qala divarları, düzbucaqlı və yarımdairəvi bürclərlə əhatə olunmuş erkən şəhər yerləri (I və II Kültəpə, Govurqala, Qarabağlar, Oğlanqala, Plovtəpə, Qazançı, Vayxır, Çalxanqala və s.) meydana gəlmişdir. Bu abidələr Azərbaycanın, eyni zamanda Naxçıvanın, Qafqaz və Yaxın Şərqin inkişaf tapmış mədəniyyət mərkəzləri ilə əlaqələrini aşkara çıxarmışdır. Naxçıvanın ayrı – ayrı yaşayış dövrlərinə aid yaşayış məskənləri, siklop tikililəri, maddi-mədəniyyət və memarlıq abidələri, qalaları, istehkamları, inşaat materialları, tikinti texnikası və s. zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir.
Naxçıvan XII əsrdə qüdrətli Azərbaycan Atabəylər dövlətinin paytaxtı olaraq əzəmətli bir şəhər, Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Burada memarlıq sənəti yüksək səviyyəyə çatmışdı. Çoxsaylı dini memarlıq abidələri və mülki binalar, zəngin ornamentlər və boyalarla bəzədilmiş əzəmətli məscidlər, öz möhtəşəmliyi, mozaikaları və incə tərtibatı ilə diqqəti cəlb edən monastır və kilsələr, türbələr, saraylar, karvansaralar, körpülər, qala və bürclər, mədrəsələr, bəzəkli yaşayış evləri, zəngin tərtibatlı hamamlar və s. inşa edilmişdi. Məşhur Atabəylər Memarlıq Kompleksi də məhz bu dövrün məhsuludur.
Azərbaycanda orta əsr xatirə memarlığının ən geniş yayılmış tipi olan qülləvari türbələrin yaradılmasında naxçıvanlı memarlar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin və Əhməd Əyyub oğlu əl-Hafiz Naxçıvaninin böyük xidmətləri olmuşdur. Memar Əcəminin XII əsrin II yarısında Naxçıvanda ucaltdığı və dövrümüzədək salamat qalmış Yusif Küseyir oğlu türbəsi və Möminə Xatun türbəsi dünya memarlığında insan xatirəsini monumental biçimlərlə əbədiləşdirən ən uğurlu örnəklərdəndir. Təkcə Azərbaycan memarlığında deyil, ümumilikdə İslam memarlığında ən uca və incə kompozisiyalı türbələrdən olan Möminə Xatın türbəsinin belə uzunömürlülüyü, onun mühəndis həllinin bitkinliyi ilə izah olunur. Memar Əcəminin fəaliyyəti ilə Azərbaycan memarlığı tarixində Naxçıvan – Marağa memarlıq məktəbi kimi tanınan üslub yaranmış və formalaşmışdır. Bu məktəbin təsiri ilə Yaxın Şərq ölkələrində bir sıra memarlıq kompozisiyaları yaradılmışdır.
Memar Əcəmi Naxçıvaninin əsasını qoyduğu bu memarlıq məktəbinin üslub xüsusiyyətləri Qarabağlar türbəsində, Gülüstan türbəsində, Bərdə türbəsində, Göy Günbəzdə, Qırmızı Günbəzdə, Şeyx Babı Yaqubi türbəsində, Mirəli türbəsində, Axsadan baba türbəsində, Gilan türbəsində, Duzal türbəsində, Səlim karvansarasında, Pir Hüseyn türbəsində, Nuh türbəsində, Salmas türbəsində, Göy məsciddə, Şeyx Səfi Kompleksində, Ordubad Cümə məscidində, Naxçıvan xan sarayında, Bəhnam evində, Memar Sinan əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Naxçıvan memarlığı yalnız daş memarlıq abidələri ilə deyil, əsas inşaat materialı qırmızımtıl bişmiş və firuzeyi kaşılı kərpiclər olan abidələrlə də məşhurdur (Naxçıvan İmamzadə kompleksi, Qarabağlar türbəsi və s.). Monqol istilaları nəticəsində əvvəlki əzəmətini itirmiş, Elxani hökmdarları dövründə digər Azərbaycan şəhərləri kimi dirçəlmiş, XIV əsrin II yarısında Çobani və Cəlairi əmirləri arasındakı dağıdıcı müharibələrdən zərər çəkmiş, Qızıl Orda xanları və Əmir Teymurun yürüşləri zamanı qətl-qarətlə üzləşmiş, XVI əsrdə dəfələrlə əldən ələ keçmiş, XVII əsrdə iki dəfə ciddi dağıntılara məruz qalmış Naxçıvan əski əzəmətini, Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəni həyatındakı aparıcı rolunu itirmişdi. Hərbi-siyasi hadisələr Cuğa, Ordubad, Əylis kimi mədəni mərkəzlərə də xeyli zərər yetirmişdi. Görkəmli memarların yaratdıqları yüzlərlə qiymətli tikinti və abidə ara müharibələri zamanı dağıdılmış, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Çox zaman bunları yaradan sənətkarların və xalq ustalarının adı belə unudulmuşdur.
XVII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Naxçıvanın, Ordubadın, Culfanın şəhər həyatında müəyyən canlanma hiss olunur. Türk tarixçisi Övliya Çələbinin məlumatına görə, XVII əsrdə Naxçıvanda 20 min ev, 70 dini bina, 20 karvansara, 7 hamam və bazar olmuşdur. Daha sonra İmamzadə Memarlıq Kompleksi (XVI XVII əsrlər), İsmayıl xan hamamı (XVIII–XIX əsrlər), Naxçıvan xan sarayı (XIX əsr), Ordubad Cümə məscidi və Ordubad mədrəsəsi, zorxana, hamam və karvanasaralar tikilmişdir.
Naxçıvan dahi memarlar yetişdirən müqəddəs diyar olmuşdur. Bu gözəl məkanda Əcəmi Naxçıvani və Əhməd əl-Hafiz Naxçıvani ilə yanaşı, Əmirəddin Məsud Naxçıvani, Hacı Məhəmməd Nəqi, Xacə Cəmaləddin, İmamqulu Nəzərəli oğlu, Məhəmməd Təqi, Məhəmməd bəy Hacı oğlu, Şeyx Cühənna oğlu və b. görkəmli memarlar da yaşayıb yaratmışlar. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin təşkilatçılığı, təşəbbüsü ilə 2008-ci ildə Naxçıvan memarlığına, buradakı memarlıq abidələrinə, dahi memarlarına dair "Naxçıvan abidələri ensiklopediyası" nəşr olunmuşdur.
 |  |  | ||||||||
Naxçıvanın tarixi memarlıq abidələri: (soldan sağa) 1. Əbrəqunis monastırı, 2. Yusif Küseyir oğlu türbəsi, 3. Əlincəçay xanəgahı | ||||||||||
Sənətkarlıq
Naxçıvan diyarı hələ qədim zamanlardan sənətkarları ilə Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Qədim xalq sənəti sahələri olan dulusçuluq, metalişləmə, misgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, toxuculuq, zərgərlik və s. Eneolit və İlk Tunc dövrlərindən Naxçıvanda inkişaf etmişdir. Burada əkinçiliyin və maldarlığın intensiv inkişafı sənətkarlığın təkamülünə inkişaf yaratmışdır. Mədəni tələbatın artması bəzək əşyalarının, hətta əmək alətlərinin, məişət avadanlıqlarının, silahların müəyyən hissəsinin gözəl bədii təribatla hazırlanması ilə nəticələnmişdir.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində qədim yaşayış yerlərindən (I Kültəpə və II Kültəpə, Sədərək, Maxta, Ovçular təpəsi, Daşarx, Şahtaxtı, Qarabağlar, Külüs, Kolanı və s.) müxtəlif əmək alətləri, məişət və bəzək əşyaları aşkara çıxarılmışdır. Arazın sol sahilində yaşamış qədim tayfaların sosial həyat tərzi, dini – ideoloji dünyagörüşləri, inamları və adət — ənənələri bu dövrün sənətkarlığında öz əksini tapmışdır.
Naxçıvanın Tunc dövrü mədəniyyəti üçün səciyyəvi sayılan yüksək ustalıqla hazırlanmış bədii tərtibatlı boyalı gil qabları (bu dövrdə Naxçıvanda bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənən Boyalı Qablar mədəniyyəti təşəkkül tapmışdır), rəngarəng motivli bəzəklər, həmçinin tunc və gümüşdən nəfis zərgərlik məmulatı, qızıl bəzək əşyaları, müxtəlif minerallardan hazırlanmış muncuqlar, metal, ağac, sümük, gil və daşdan zərif sənətkarlıq əsərləri, gil və daş heykəlciklər buna parlaq sübutdur.
Qədim sənətkarlığın mühüm sahəsi olan dulusçuluq Naxçıvan ərazisində e.ə. IV minillikdə yaranmışdır. Arxeoloji materiallar göstərir ki, Eneolit və Tunc dövrlərinə aid gil qablar dulus çarxlarında hazırlanmış və xüsusi kürələrdə bişirilmişdir. Dulus kürələrinin ən qədim qalıqları I Kültəpə yaşayış yerində aşkar olunmuşdur. Tunc dövrünə aid II Kültəpə yaşayış yerindən əl ilə, qismən də dulus çarxında hazırlanmış müxtəlif formalı sadə, həndəsi və nəbati naxışlar, insan, heyvan və quş təsvirləri ilə bəzədilmiş boyalı qab nümunələri tapılmışdır. Yüksək keyfiyyəti, rəngarəngliyi və çeşidli formaları ilə seçilən dulus qablarının bəzədilməsi, şüyrələnməsi, şirlənməsi xalq sənətinin mühüm sahələridir.
Naxçıvan eyni zamanda dünyanınən qədim metal işləmə ocaqlarından biridir. I Kültəpənin ən qədim mədəni təbəqəsindən müxtəlif mis – mərgümüş, nikel – mərgümüş qatışığı olan alətlər və bəzək nümunələri əldə edilmişdir. Ordubad rayonunun Plovdağ nekropolundan çoxlu tunc sancaqlar, Kültəpədən tunc dövrünə aid başı ilgəkli dörd sancaq, bıçaq parçası və sair tapılmışdır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkara çıxarılmış materiallar Naxçıvanın qədim sakinlərinin sümükdən və daşdan əmək alətləri və bəzə əşyaları hazırlamaq məharətinə malik olduqlarını göstərmişdir.
Bu bölgələrdə toxuculuq peşəsinə aid daş, sümük və gil iy başlıqlarına, həmçinin, çox zərif parça qalıqlarına rast gəlinmişdir. Orta əsrlərdə misgərlik, zərgərlik, ipəkçilik, xalçaçılıq kimi sənətlər xüsusilə vüsət almış, yüksək sənətkarlıq və zövq ilə hazırlanmış müxtəlif məişət əşyaları və zərgərlik məmulatları şöhrət qazanmışdı. Bu sənətkarlıq məhsulları xarici bazarlara da ixrac edilirdi. Bədii metal ustası Osman ibn Salman Naxçıvaninin oyma naxışlarla bəzədilmiş bürünc dolçası (1190) Fransanın məşhur Luvr muzeyində sərgilənməkdədir.
Erkən orta əsrlərdən başlayaraq istehsal texnikası təkmilləşmiş, ipək istehsalında ayaqla hərəkətə gətirilən təkərli mancanaqlar (baramaaçan dəzgahlar), ipək karxanalarında mütəhərrik toxucu dəzgahları tətbiq olunmuşdur. Ordubad şəhəri Azərbaycanın ipək parça istehsal edən əsas mərkəzlərindən biri idi. Culfa, Ordubad və Naxçıvanda bez istehsalı (bəzzazlıq) sənəti də geniş yayılmışdı.
Azərbaycanın qədim xalçaçılıq ənənəsinin formalaşmasında Naxçıvanın da öz rolu vardır. Orta əsrlərdə xalçaçılıq sənəti Naxçıvanda daha da inkişaf etmiş, sonrakı dövrlərdə bölgə əhalisinin məişət və iqtisadiyyatında mühüm yer tutmuşdur. X əsrə aid "Hüdud əl-aləm" kitabında Naxçıvan, Xoy və Salmas şəhərləri öz zili, xalça, bel bağı və digər şeyləri ilə məşhurlaşması qeyd olunur.
Azərbaycanın xalça sənətinin inkişaf tarixində bir çox xalça məktəbləri yaranmışdır. Bu gün Naxçıvan xalça sənətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri onu bir məktəb kimi formalaşdırıb. Naxçıvanda bu gün xalçalar fabrikada və evlərdə fərdi şəkildə istehsal olunur.
Orta əsrlərdə isə Azərbaycanda eləcə də Naxçıvanda daşyonma sənəti inkişaf edir. Daşyonma sənətinin ən gözəl nümunələri qəbirüstü abidələrdə sənduqə və qoç heykəllərində görürük. Bu qəbirüstü abidələr eyni zamanda plastik sənətin (heykəltəraşlığın) bir nümunəsidir. Qədim dövrdən fərqli olaraq orta əsrlərdə bu heykəllər kult xarakterli deyildi, yalnız xalq arasında at və qoça olan xüsusi hörmətin göstəricisi idi. Bunu 1926–1927-ci illərdə Naxçıvan və Ordubadda da olmuş rus alim V. M. Sısoyev yazılarında bu yerlərdə tez-tez daş qoç heykəllərə rast gəldiyini və insanların onlara hörmət göstərdiyini qeyd edir. Qəbirüstü abidə kimi qoçun və atın seçilməsi təsadüfi deyil. Qoçun dadlı ətindən, gözəl yunundan, dərisinəndən məşiətdə geniş şəkildə istifadə olunurdu. Türk xalqları arasında at şərəfin, qəhrəmanlığın, qoç isə qələbənin və bərəkətin simvolu olmuşdur. Dünyasını dəyişmiş şəxsin cəmiyyətdəki mövqeyni, peşəsini, kişi və ya qadın olmasında nəzərə alaraq daş qoçun üstünə müxtəlif təsvirlər həkk edilirdi. Daş qoçların üzərinə əsasən qılınc, qalxan, hana, qayçı, insan, heyvan, mərhum haqqında məlumat, müxtəlif dini və fəlsəfi fikirlər, sözlər həkk olunurdu. Onların üzərində qılıncın, qalxanın yer alması mərhumun döyüşçü, əsgər, hananın, qayçının təsviri isə xalçaçı, toxucu qadın olduğunu bildirir.
XIX ərsdə Naxçıvanda bəzi sənətkarlıq növləri zəifləsə də bir çox sənətkarlıq sahəsi inkişaf etməkdə idi. Bu dövrdə misgərlik, toxuculuq, ipəkçilik, dulusçuluq, zərgərlik və s. sənətkarlar fəaliyyət göstərməkdə idi. XIX əsrdə Naxçıvanda olmuş fransız səyyah İ. Şopen yazır: "Buradakı (Naxçıvandakı) sənətkarların əksəriyyətini toxucular təşkil edir, hər ailənin öz dəzgahı vardı ki, bu dəzgahlarda qadınlar ipdən bez toxuyur və pambıq parça hazırlayırlar". Toxuculuq və xalça sənəti ilə sıx bağlı olan boyaqçılıqda bu dövrdə fəaliyyət göstərirdi. XIX əsrin sonlarında bütün Naxçıvan qəzasında 14 boyaqxana fəaliyyət göstərmişdir. Bu baxımdan Ordubad qəzası daha yaxşı inkişaf etmişdi. Belə ki, XIX əsrin 30-cu illərində Ordubadda 8, 1863-cü ildə 5 boyaqxanın fəaliyyət göstərirdi.
XIX əsrdə Naxçıvanda inkişaf etmiş sənətkarlıqdan biri də misgərlik idi. XIX əsrin birinci yarısında Naxçıvan Azərbaycanın mis əşyaların istehsal çoxluğu ilə fərqlənən şəhərlərindən biri olaraq qalırdı. 1865-ci ildə Naxçıvan şəhərində 19, Ordubad rayonunda 42, 1867-ci ildə isə 47 nəfər misgərlik sənəti ilə məşğul olmuşdur.
Təsviri sənət
Naxçıvanda təsviri sənətin kökləri qədim Gəmiqaya rəsmlərinə (e.ə. VII–I minilliklər) gedib çıxır. Bu diyarın qədim sakinlərinin dünyagörüşünü, bədii – estetik təfəkkürünü əks etdirən həmin rəsmlərdə onların təsərrüfat həyatı və məişəti əbədiləşdirilmişdir. Ərazidən tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri, xüsusilə Əlincəçay vadisindəki Zoğala yaşayış yerindən tapılmış sütun altlıqları, orijinal tunc qrifon fiqurları (VI – VII əsrlər), Cavanşirin tunc heykəli və s. sənət əsərləri Naxçıvanda təsviri sənətin qədim tarixindən xəbər verir.
Orta əsrlərdə bütün müsəlman şərqində olduğu kimi Naxçıvanda da xəttatlıq, kitabşünaslıq və miniatür sənəti inkişaf etmişdir. Naxçıvanın məşhur sənətkarlarından Nəşəvi Həddad ibn Asim (XI əsr), İzzəddin Əbülfəzl Dövlətşah əs – Sahibi (XII əsr), Ətiq Ordubadi, Mirzə Məhəmməd Ordubadi (XVI – XVII əsrlər) və başqaları bütün Yaxın Şərqdə məşhur olmuşdu. Görkəmli şair Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr) həm də məşhur nəqqaş idi.
Naxçıvanda peşəkar rəssamlıq sənəti XX əsrin əvvəllərində yaranmışdır. Realist Azərbaycan rəssamlığının banisi Bəhruz Kəngərlinin əsərlərində dövrün kaloriti, öncül mövzuları əksini tapmışdır. Azərbaycan boyakarlığında mənzərə və portret janrlarının təşəkkülü onun adı ilə bağlıdır.
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım nəticəsində doğma yurdundan didərgin düşmüş insanların portretlər silsiləsi olan "Qaçqınlar" ("Qaçqın qadın", 1921-ci il, Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi və sair əsərlər) təkcə rəssamın yaradıcılığında deyil, həm də Azərbaycan boyakarlığında əhəmiyyətli yer tutur.
Bəhruz Kəngərlinin 1920-ci ildə fırçaya aldığı "Sınıq minarəli məscid" (onu "Zədələnmiş minarəli məscid" də adlandırırlar) əsəri rəssamın ən az "Qaçqınlar" silsilə rəsmləri qədər tarixi dəlildir.
Əsər zaman-zaman xalqımıza qarşı törədilən erməni vəhşiliyinin danılmaz gerçəyi olaraq kifayət qədər yaddaqalandır.
Eyni zamanda, görkəmli sənətkarın yaradıcılığı Naxçıvan memarlıq tarixinin öyrənilməsi üçün də olduqca əhəmiyyətlidir. Belə ki, rəssam Azərbaycan incəsənətinə tarixi-dini abidələrin ən yaxşı təsvirçisi kimi adını yazdırmış, bu sahəyə layiqli töhfə vermişdir. Bu mənzərələrə misal olaraq Azərbaycan memarlıq məktəbinin banisi Əcəmi Naxçıvaninin XII əsrdə inşa etdiyi "Möminə xatun", "Yusif Küseyir oğlu" türbələri, "Naxçıvanda sınıq minarəli məscid", "İmamzadə", "Nuhun qəbri" və başqalarını göstərmək olar.
Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi "Nuhun qəbri" silsilə rəsmləri bu məkanın sonradan aşkarlanmasına zəmin yaradan əsas amillərdən biri olaraq bu gün də öz tarixi əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqdadır.
-
![image]()
Bəhruz Kəngərlinin "Nuhun qəbri" silsilə rəsm əsəri (1916) -
![image]()
Bəhruz Kəngərlinin "Nuhun qəbri" silsilə rəsm əsəri (1919) -
![image]()
Bəhruz Kəngərlinin "Nuhun qəbri" silsilə rəsm əsəri (1920) -
![image]()
Bəhruz Kəngərlinin "Nuhun qəbri" silsilə rəsm əsəri (1921)
Məşhur Azərbaycan və türk boyakarı İbrahim Səfi, xalq rəssamları Hüseyn Əliyev, Elmira Şahtaxtinskaya, Cəmil Müfidzadə, əməkdar incəsənət xadimi Əyyub Hüseynov, AMEA-nın müxbir üzvü Kərim Kərimov, sənətşünas Cəmilə Novruzova və başqaları bu torpağın yetirmələridir.
Əməkdar incəsənət xadimləri Şamil Qazıyev, Əyyub Fətəliyev, Məmməd Qasımov isə əsasən teatr rəssamları kimi tanınmışdırlar. Şamil Qazıyevin "Çoban" portreti Tretyakov qalereyasında (Moskva) sərgilənməkdədir (1931).
Rəngkarlar Yuran Məmmədov, Şəmil Mustafayev, Sabir Qədimov, Abuzər Qardaşbəyov, Mir Cəlil Seyidov, Məmməd Şirzadov, Telman Abdinov, Məhəmmədəli Ələkbərov, Aydın Rəcəbov, Əbülfəz Axundov, Əli Səfərli və heykəltaraşlar Akif Əsgərov, Hüseynqulu Əliyev, Elman Cəfərov və başqaları da bir sıra uğurlu əsərlər yaratmışlar.
Naxçıvanda yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hər bir rəssamın özünəməxsus üslubu, texnikası var. Şüphəsiz ki, Naxçıvan rəssamlarının bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər uzun illəri əhatə edən yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi olaraq ortaya çıxıb. Naxçıvanda yaşayıb-yaradan rəssamların müxtəlif dövlət təltifləri ilə mükafatlandırılması, o cümlədən xalq rəssamı və digər mötəbər adlara layiq görülməsi ümummilli lider Heydər Əliyevin bu sahəyə verdiyi böyük qiymətin təzahürüdür. Ulu öndərimiz Naxçıvan rəssamlıq sənətinin inkişafı üçün bir sıra tarixi əhəmiyyətli qərarlara imza atmışdır. Məhz onun təşəbbüsü ilə 1971-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı Naxçıvan Təşkilatı fəaliyyətə başlamışdır.
Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı Naxçıvan Təşkilatının ilk sədri Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi Məmməd Qasımov olmuşdur. Müxtəlif illərdə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı Naxçıvan Təşkilatının sədri vəzifəsində muxtar respublikanın tanınmış rəssamları – Şəmil Mustafayev (1971–1976), Abuzər Qardaşbəyov (1976–1987), Mircəlil Seyidov (1987–1989), Babək Abazərli (1989–2000) çalışmışlar. 2000-ci ildə təşkilatın Naxçıvan Muxtar Respublikası Rəssamlar Birliyinə çevrilməsi Naxçıvanlı rəssamların daha böyük nailiyyətlər əldə etməsinə imkan yaratmışdır. Birliyin sədri vəzifəsinə Azərbaycan Respublikasının əməkdar rəssamı Hüseynqulu Əliyev (sonralar xalq rəssamı) seçilmişdir (2000–2011). 15 fevral 2001-ci ildə Naxçıvan Rəssamlar Birliyinin Sərgi Salonuna Bəhruz Kəngərlinin adı verilmişdir. 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikasının və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar Rəssamı Ülviyyə Həmzəyeva Naxçıvan Rəssamlar Birliyinin sədri seçilmişdir.
2022-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası Rəssamlar Birliyi tərəfindən hazırlanan ensiklopediya naxçıvanlı rəssamların yaradıcılığından, Naxçıvanda rəssamlıq sənətinin inkişafından bəhs edən dəyərli nəşrdir. Ensiklopediyada Naxçıvan rəssamlıq məktəbinin üslub xüsusiyyətləri, bu məktəbə aid hər bir nailiyyət Naxçıvan rəssamlarının simasında xronoloji şəkildə sıralanır. Ensiklopediyada Bəhruz Kəngərli, İbrahim Safi kimi rəssamlarla yanaşı, müxtəlif janrlarda sənət əsərləri yaradan istedadlı rəssamlara, hətta yaradıcılıq yollarına yenicə qədəm qoyan, lakin böyük gələcək vəd edən gənc rəssamlara da yer ayrılıb.
Teatr
Naxçıvanda meydan teatrı və şəbeh tamaşaları formasında teatr sənəti hələ qədim dövrdən mövcud olmuşdur. Peşəkar teatrın isə 140 yaşı var.
1882-ci ildə tanınmış ziyalı E. Sultanovun təşəbbüsü ilə Naxçıvanda "Ziyalı məclisi" (1882), "Naxçıvan müsəlman şiə incəsənəti və dram cəmiyyəti" (1883) yaradılmışdı. Cəmiyyət üzvlərinin və müəllimlərin iştirakı ilə həmin ildə M. F. Axundovun "Müsyo Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyası oynanıldı. Bu tamaşa ilə Naxçıvan teatrının əsası qoyuldu.
Eynəli bəy Sultanovun "Tatarka" ("Azərbaycan qızı") pyesi 1884-cü ildə oynanılmışdır. Cəmiyyət və məclis üzvlərinin təşəbbüsü ilə 12 avqust 1886-cı ildə mütərəqqi ziyalılardan Hacı Nəcəf Zeynalovun Naxçıvanın Zaviyə məhəlləsindəki evində M. F. Axundovun "Müsyo Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyası yenidən oynanıldı. Naxçıvan teatrının təşəkkülündə Eynəli bəy Sultanovla yanaşı C. Məmmədquluzadə, M. T. Sidqi, Q. Şərifov, Ə. Sultanov, M. C. Şürbi, sonralar isə B. Naxçıvani, R. Təhmasib, Ə. Qəmküsar, R. İsfəndiyarlı və başqalarının da rolu olmuşdur.
Azərbaycan teatrının müqtədir ustadları Hüseyn Ərəblinski, Mirzəağa Əliyev, Mərziyyə Davudova və Sidqi Ruhullanın tez-tez Naxçıvana gələrək, yerli aktyor və rejissorlarla birgə tamaşalar göstərməsi, Naxçıvan teatrının peşəkarlıq səviyyəsinin artmasına və püxtələşməsinə güclü təsir göstərmişdir. XX əsrin 20-ci illərindən Naxçıvan teatrı yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu dövrdə Naxçıvan aktyorları vahid truppada birləşdi. 1922-ci ildə Naxçıvan şəhərində Naxçıvan Dövlət Dram Teatrı yaradıldı.
H. Cavid və C. Cabbarlının pyeslərinin tamaşaya qoyulması Naxçıvan teatrına yeni ab-hava gətirdi. Teatr sonrakı dövrdə M. F. Axundov adına Naxçıvan Dövlət Dram Teatrı (1938), daha sonralar C. Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı (1965) adını daşımağa başladı. Naxçıvan teatrının yeni binası (1964) istifadəyə verildi. Naxçıvan teatrının 100 illik yubileyi 1987-ci ilin 13 iyununda keçirildi.
Azərbaycan hökumətinin 14 sentyabr 1989-cu il tarixli qərarı ilə uşaq və yeniyetmələrin milli-mənəvi-əxlaqi dəyərlər ruhunda tərbiyəsini gücləndirmək, dünyagörüşünü formalaşdırmaq məqsədilə Naxçıvan Dövlət Kukla Teatrı, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 4 oktyabr 2006-cı il tarixli Sərəncamı ilə Naxçıvan Dövlət Uşaq Teatrı yaradılıb.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2008-ci ilin 31 yanvarında Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının 125 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Sərəncam verib. Teatrın yubileyi 27 sentyabr 2008-ci il tarixdə təntənə ilə qeyd olunub.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2022-ci il 26 aprel tarixli Qərarı ilə C. Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrına "Milli" status verilib.
Naxçıvan teatrı yarandığı ilk gündən daim yüksək ideyalılıq, hümanist, bəşəri duyğular, həm də xəlqilik mövqeyindən çıxış etmiş, milli klassik və müasr dramaturgiyamızın, eləcə də dünya dramaturgiyasının ən dəyərli əsərlərini nümayiş etdirməklə, görkəmli aktyor, rejissor, rəssam, bəstəkar kadrların ərsəyə gəlməsinə nail olmuşdur.
Musiqi
Naxçıvan diyarında ta qədimdən həm xalq musiqisi, həm də klassik musiqi (muğam) yanaşı şəkildə yayılmışdı. Musiqi mədəniyyətinin inkişafında xalq yaradıcılığının – xalq mahnı və rəqs havalarının, aşıq sənətinin mühüm rolu olmuşdur. Mövsüm və mərasimlərlə (üzərliksalma, xan bəzəmə, cangülüm, duvaqqapma və s.), əmək fəaliyyəti ilə bağlı nəğmələr (qodu-qodu, sayaçı sözləri, xırman nəğmələri) Naxçıvanın musiqi folklorunun qədim nümunələridir.
Xalq mahnıları, habelə, toy mərasimi ilə bağlı haxıştalar, gülümeylər, rəqs havaları, xüsusilə xalq yaradıcılığının sintetik janrı, vokal və instrumental musiqini özündə birləşdirən yallı və yallıbaşı mahnılar (bu sahədə Şərur bölgəsi seçilir) geniş yayılmışdı. Xalq yaradıcılığında özünəməxsus yeri olan aşıq sənəti, əsasən, Şərur və Şahbuz bölgələrində yayılmış və inkişaf etmişdir.
Peşəkar klassik musiqi – muğam ifaçılığı, xanəndəlik isə əsasən, Ordubad və Naxçıvanda yayılmışdı. Məşhur çalğıçı Muradağa Naxçıvanlı Osmanlı sultanı IV Muradın saray musiqiçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir.
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərindən Naxçıvanda da müasir musiqi formalarına maraq artdı. Həmin dövrdə bu bölgədə dramatik və musiqili teatr yarandı, açıq konsertlər təşkil edilməyə başlanıldı.
XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Naxçıvan şəhərinin mərkəzi istirahət parkında nəfəsli alətlər orkestrı və Şərq üçlüyü konsertlər verirdi. Sonralar onları xalq çalğı alətləri ansamblı əvəz etdi.
1937-ci ildə Ü. Hacıbəylinin təşəbbüsü ilə Naxçıvanda musiqi məktəbi (indiki musiqi texnikumu) açıldı, dahi bəstəkar məktəbə notlar bə "Berlin" markalı piano hədiyyə etmişdi. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq muxtar respublikada musiqi mədəniyyətinin inkişafı yeni vüsət aldı.
Naxçıvan musiqi məktəbinin yetirmələri təhsillərini Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında (indiki Bakı Musiqi Akademiyasında) davam etdirirdilər. 1958-ci ildə Naxçıvan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı (1983-cü ildən Naxçıvan Dövlət Filarmoniyası) yaradıldı. Filarmoniyada instrumental ansambl, xalq çalğı alətləri orkestrı, simfonik heyət, rəqs kollektivi fəaliyyət göstərir.
1978-ci ildə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının Naxçıvan Təşkilatı yaradılmışdır. 2008-ci il iyul ayının 29-da isə Naxçıvan Bəstəkarlar Təşkilatının 30 illik yubileyi təntənə ilə qeyd olunmuşdur.
1994-cü ildən Naxçıvan Dövlət Universitetində musiqi ixtisası üzrə mütəxəssislərin hazırlanmasına başlanıldı. 1998-ci ildə universitetin incəsənət fakültəsi nəzdində konservatoriya açılmışdır.
Mətbəx
Qalereya
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Batabat dağları -
![image]()
Mömünə Xatun Mavzoleyinin ərazisindəki daşdan yonulmuş heyvan fiqurları -
![image]()
-
![image]()
Kitab evi, Naxçıvan şəhəri -
![image]()
Əlincə qalasının mənzərəsi -
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Bəhruz Kəngərlinin abidəsi, Bəhruz Kəngərli adına Rəssamlar Parkı, Naxçıvan şəhəri.
İstinadlar
- Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 2014-12-03 at the Wayback Machine: Demoqrafiya 2014-12-03 at the Wayback Machine: 1 yanvar 2019-ci il tarixə Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi, əhalisinin sayı, sıxlığı və inzibati ərazi bölgüsü 2016-01-04 at the Wayback Machine. . — yoxlanılıb: 6. iyul 2019
- Ümumi məlumat, səhifə 10. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə.
- "Azərbaycan ərazisi" (az.). www.azerbaijan.az. 2015-10-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-14..
- "Naxçıvan: Ümumi məlumat" (az.). www.azerbaijans.com. Archived from the original on 2015-10-14. İstifadə tarixi: 2015-10-14..
- "Azərbaycan: Ümumi məlumat" (az.). Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi. Archived from the original on 2015-10-14. İstifadə tarixi: 2015-10-14..
- (ingilis). Organization for Security and Co-operation in Europe POLIS. 25 iyun 2010. 2007-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-14..
- Ümumi məlumat, səhifə 9. // . Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə.
- Naxçıvan Muxtar Respublikası məqaləsi, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 365
- Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic :Nakhchivan Autonomous Republic Arxivləşdirilib 2012-12-09 at Archive.today
- Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic :Cities and regions 2014-05-19 at the Wayback Machine
- Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 266
- Hewsen. Armenia: A Historical Atlas, p. 123.
- Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 264
- Ə. V. Salamzadə, K. M. Məmmədzadə — Arazboyu abidələr, Bakı, 1979
- N. Müseyibov – Qobustan və Gəmiqaya işarələrindəki bir qrup işarələr haqqında, "Azərbaycanın qədim və orta əsrlər tarixinin problemləri" kitabında, Bakı, 1992
- Vəli Baxşəliyev, Naxçıvanın arxeoloji abidələri, Bakı, 2008, səh 36
- Catherine Marro, Vəli Baxşəliyev, Səfər Aşurov. Excavation at Ovçulartepesi (Nakhchivan, Azerbaijan). Second Preliminary Report: The 2009–2010 Seasons // Anatolia Antiqua, XIX, 2011, s. 53–100.
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası "AZƏRBAYCAN" səhifə 184, Bakı – 2007
- Vəli Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı: 1977, səh. 128–141
- Ə. İ. Novruzlu, V. B. Baxşəliyev. Culfa bölgəsinin arxeoloji abidələri, Bakı, 1999
- İnandağ məqaləsi, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 212
- В. Керимов – Оборонительные сооружение Азербайджана (историко – архитектурный очерк), Баку, 1998
- Кашкай С. М. О городах-крепостях на территории Манны. Древний Восток, 2, Ереван, 1976
- İqrar Əliyev – Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya, Bakı, 1965
- Меликишвили Г.А. – Некоторые вопросы истории Маннейского царства. ВДИ, 1949, № 1
- Abdulla Fazili – Atropatena, Bakı, 1993
- Christensen A. L’Iran sous les Sassanides. Copenhague, 1944
- V. H. Əliyev – Naxçıvan şəhərinin antik dövrü küp qəbir abidələri, AMEA – nın Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1976, № 1.
- Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005 (rus dilində)
- "Naxçıvan Ensiklopediyası" — 2 cilddə, II cild, Naxçıvan, 2005, səh 63.
- Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005, səh 468
- Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005, səh 169
- Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). — М.-Л.: 1959. — С. 299–305
- "Naxçıvan Ensiklopediyası" — 2 cilddə, II cild, Naxçıvan, 2005, səh 64.
- Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005, səh 527
- Əl-Bəlazuri, 203–204
- Z. Bünyadov "Azərbaycan Tarixi" Baki, 2005
- Г. М Бартикян. Источники для изучения истории павликианского движения, стр.30–34
- M. X. Şərifli – IX əsrin II yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feodal dövlətləri, Bakı, 1978
- N. Vəlixanlı – X əsrin ikinci yarısı – XI əsrdə Azərbaycan feudal dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri və bird daha "Naxçıvanşahlıq" haqqında, AMEA – nın xəbərləri (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), BAkı, 2001, № 3
- Jackson, P. (2002). "Review: The History of the Seljuq Turkmens: The History of the Seljuq Turkmens". Journal of Islamic Studies (Oxford Centre for Islamic Studies) 13 (1): 70–78.
- Savory, R. M. and Roger Savory, Introduction to Islamic civilisation, (Cambridge University Press, 1976), p. 88
- . 2015-09-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-21.
- C. E. Bosworth, "Ildenizids or Eldiguzids", Encyclopaedia of Islam, Edited by P. J. Bearman, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs et al., Encyclopædia of Islam, 2nd Edition., 12 vols. with indexes and etc., Leiden: E. J. Brill, 1960–2005. Vol 3. pp 1110–111. Excerpt 1: "Ildenizids or Eldiguzids, a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia, including Arran, most of Azarbaijan, and Djibal, during the second half of the 6th/12th century and the early decades of the 7th/13th century". Excerpt 2: "The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso-Islamic civilization"
- Encyclopaedia Iranica. K. A. Luther. Atabakan-e Adarbayjan 2011-10-30 at the Wayback Machine.
ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135–36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225.
- "Encyclopaedia Iranica. K. A. Luther — ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN". 2016-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-22.
- Z. M. Bünyadov — Azərbaycan Atabəylər dövləti, Bakı, 2005, səh 158
- "Джелал Ад-дин Менкбурны". 2013-10-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-22.
- S. Aşurbəyli — Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2005
- R. Məmmədov — Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı. Elm, 1977, səh 235
- "NAXÇIVAN DİYARININ TARİXİ COĞRAFİYASI" (PDF). 2012-07-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2012-05-22.
- Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. — Л., 1949, səh 159
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər Dövləti. Bakı, 2007
- "NAXÇIVAN SANCAĞININ MÜFƏSSƏL DƏFTƏRİ" (PDF). 2012-10-22 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2012-05-22.
- "Oberling, P. "Kangarlu" Encyclopedia Iranica". 2020-11-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- Нахчыван в период ханства (1747–1828) [ölü keçid]
- Tadeusz Swietochowski Russian Azerbaijan, 1905–1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. — Cambridge University Press, 2004. — С. 10,11
- The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II, By Richard G. Hovannisian
- С. Глинка. "Описание переселения армян адербижанских в пределы России", Москва, 1831, стр. 92
- "Çarizmin ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürmə siyasətində Naxçıvan bölgəsinin yeri" (PDF). 2012-07-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368
- О именовании присоединенных к России ханств Эриванского и Нахичеванского Областию Армянского // Полное собрание законов Российской империи. Собр. вт. т. III. СПб., 1830, ст.1888
- Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: a Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press. p. 173
- Солмаз Рустамова-Тогиди. Март 1918 г. Баку. Азербайджанские погромы в документах. — Баку, 2009
- Гаджиев А. Из истории Карсской и Аразско-Тюркской Республик. Баку, 1994, səh 36
- "Армяно-Азербайджанские вооруженные конфликты 1919–1920 гг". 2017-06-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- "Nigar Jamalova. Armenia's plans on the Nakhchivan territory and the countermeasures of the Azerbaijan government (1918-1920)" (PDF). Azərbaycan Tarixşünaslığı / Azerbaijan Historiography. 85 (1): 29-45.
- Коммунист (Баку), 2 декабря 1920. Цит. по:Нагорный Карабах в 1918–1923 гг. Сборник документов и материалов. Ереван, 1992, стр. 601
- К истории образования Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР. Документы и материалы. Баку-1989. стр 44. ПААФ ИМЛ. Ф. 1. Сп. 74. Д. 124. Л. 58–59
- Документы внешней политики СССР. М., 1959, Т. III, стр. 680
- О Карском Договоре [ölü keçid]
- . 2017-10-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- Документы внешней политики СССР. — Госполитиздат, 1959. — Т. 3. — С. 675.
- Гражданская война и военная интервенция в СССР: энциклопедия. — Советская энциклопедия, 1983. — С. 387
- "BSE — Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика". 2012-12-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- Naxçıvan Muxtar Respublikası, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2006
- "Zverev, Alexei Этнические конфликты на Кавказе, 1988–1994 г." 2014-04-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- "Naxçıvan Muxtar Respublikası". 2012-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- "Пространство и время в мировой политике и международных отношениях". 2012-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- "The New Azerbaijan Party". 2013-12-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-24.
- David O'Byrne. "Turkey to build gas pipeline to supply Nakhchivan". eurasianet.org. Jun 11, 2020. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-02-27.
- Sevil Ünal Hilalqızı. "Azərbaycanla Türkiyə arasında yeni qaz xəttinin tikintisinə dair memorandum imzalandı". apa.az. 15 dekabr 2020. 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-02-27.
- David O'Byrne. "Iran, Azerbaijan agree to agree on gas". eurasianet.org. Nov 22, 2021. 2022-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-02-27.
- "Пашинян заявляет о подписании мирного соглашения". (rus). 10 November 2020. 9 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 10 November 2020.
- "Armenia, Azerbaijan and Russia sign Nagorno-Karabakh peace deal". BBC News. 10 November 2020. 10 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 November 2020.
- "Azerbaijan, Armenia sign peace deal to end conflict". GulfToday. 2020-11-10. 2020-11-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-10.
- Tural Əsədi. "Hikmət Hacıyev: "İranla Anlaşma Memorandumunun imzalanması tarixi hadisədir"". apa.az. 11 mart 2022. 2022-04-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-02-27.
- "Naxçıvan üzərindən Türkiyəyə çəkiləcək dəmiryolu xətti: "Böyük oyunçuların qazancı daha çox olacaq"". BBC Azeri. 21 Yanvar 2021. 2022-08-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-02-27.
- "Prezident Naxçıvan Muxtar Respublikasının 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi barədə Sərəncam imzalayıb". 2023-12-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-12-30.
- "NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI". 2012-05-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- "Naxçıvan Muxtar Respublikası" (PDF). 2012-07-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- "Naxçıvan MR-in Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar". 2013-09-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- . 2010-12-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- Miriyeva Q. T. — Naxçıvan MR-da üst devon rinxonellidləri və onların stratiqrafik əhəmiyyəti, Bakı. 2003
- . 2011-08-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- "Naxçıvan Muxtar Respublikasının mineral suları". 2012-05-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-26.
- "Təbiət və Sərvətlər — Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər NAzirliyinin saytı". 2012-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-26.
- Torpaq örtüyü [ölü keçid] Azərbaycan Respublikası Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsinin saytı
- . 2012-04-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-26.
- T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 36
- T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 15
- "Arxivlənmiş surət". 2017-09-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-09-04.
- T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 65
- T. Talıbov – Naxçıvan MR – də nadir heyvan növləri və onların genofondunun qorunması, Bakı, 1999, səh 49
- Z. M. Məmmədov – Naxçıvan Mr – in ərazisində meyvə bitkilərinin zərəvericiləri və onların parazitləri, Bakı, 1969, səh 23
- Z. M. Məmmədov – Naxçıvan Mr – in ərazisində meyvə bitkilərinin zərəvericiləri və onların parazitləri, Bakı, 1969, səh 47
- M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR–in heyvanat aləmi, "Naxçıvan MR – in 50 illiyi münasibətilə" kitabında, Bakı, 1975, səh 98
- M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR–in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 125
- M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR – in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 33
- M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR – in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 58
- M. Ə. Musayev, S. V. Əliyev – Naxçıvan MR – in heyvanat aləmi, Bakı, 1975, səh 16
- Ivan Shopen. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской Империи (Russian). Saint Petersburg: Имп. Академия наук (Imperial Academy of Sciences). 1852.
- (ru). // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- Демокоп Weekly :Нахичеванский уезд 2013-10-04 at the Wayback Machine
- "Кавказский календарь на 1917 г.", с. 214–221 (rus.)
- Christopher J. Walker, ed., Armenia and Karabakh, op. cit., pp. 64–65
- "НАХИЧЕВАНСКАЯ ССР (1926 г.)". 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- Население Азербайджана 2012-03-28 at the Wayback Machine (rus.)
- "НАСЕЛЕНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНА". 2012-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- . 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-17.
- "Ethnic composition of Azerbaijan 2009". 2015-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- 2019-cu ildə Azərbaycan Respublikasında əhalinin siyahıyaalınmasının keçirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı
- Naxçıvan Muxtar Respublikası, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 379
- "Naxçıvan Muxtar Respublikası əhalisinin sayı açıqlanıb". 2015-09-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-09-25.
- "Muxtar respublika əhalisinin sayı 463 min nəfərə çatmaq üzrədir". 2023-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-12-07.
- Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası, III cild, Regional Coğrafiya, Bakı, 2015. səh 400 (Eminov Z. N)
- M. Əliyev – Naxçıvan Muxtar Respublikasında bədən tərbiyəsi və idman hərəkatı, Naxçıvan, 1999
- İ. Mollayev – Naxçıvanda xalq maarifinin inkişafı tarixindən, "Azərbaycan tarixində Naxçıvan", Bakı, 1996, səh 91–103
- "Nuhçıxandan Naxçıvana - Isa Həbibbəyli yazır". 525.AZ. 2024-02-29 tarixində .
- R. Qasımov, Naxçıvan aşıq ədəbi mühiti. (PDF). Bakı: Elm. 2009 https://anl.az/el/emb/Naxchivan/Kitablar/az/2017-1135.pdf (#bare_url_missing_title). 2024-03-01 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-03-01.
- Ziya Bünyadov, Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225). . Bakı: Elm. 1978 https://history.az/pdf.php?item_id=20100402022612083&ext=pdf (#bare_url_missing_title). 2024-03-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-03-01.
- Y. Axundlu – Naxçıvanda ədəbi mühit, "Qobustan" toplusu, 1992, № 2
- Övliya Çələbi. Səyahətnamə. 2. Qahirə: Bulak çap evi. Əhməd Cövdət bəy və Nəcib Asim bəy. 1895. səh. 13.
- İ. Həbibbəyli – Ədəbi yüksəliş, Bakı, 1985, səh 36–41
- (PDF). 2018-01-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-04.
- . 2016-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-27.
- . 2010-09-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-28.
- . 2009-09-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-28.
- С е и д о в А.Г. Памятники Куро-Аракской культуры Нахичевани, Б., 1993
- "Qadir Qədirzadə — Dörd çay nəzəriyyəsi və Naxçıvanda sivilizasiya məsələsi". 2016-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-29.
- Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2006, III cild, səh 265
- Naxçıvan xalçası 2016-03-13 at the Wayback Machine — Naxçıvan Rəssamlar Birliyinin saytı
- "Nəqqaşlar". 2011-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-29.
- Кенгерли Бехруз Ширалибек оглы 2016-03-04 at the Wayback Machine — BSE
- L. Hüseynzadə — Naxçıvan teatrının tarixindən, Azərbaycan incəsənəti, c.3, Bakı, 1950, səh 48–52
- Ə. Xəlilov – Naxçıvan teatrının tarixi, Bakı, 1964
- C. Vəzirov – Qədim sənət məbədi, "Qobustan" toplusu, 1999, № 2
- Naxçıvan Ensiklopediyası. II cild (Təkmilləşdirilmiş və yenidən işlənmiş ikinci nəşr). Naxçıvan: AMEA Naxçıvan bölməsi. V. Y. Talıbov. 2005. səh. 95-149. ISBN .
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Kəlbizadə Elnur Naxçıvanın tarixi coğrafiyası (XII–XVIII əsrin I yarısı). Naxçıvan:Əcəmi, 2016, 200 s. 2017-07-31 at the Wayback Machine
- Budaqova Sahibə. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası (XVIII əsrin II yarısı—XIX əsrin I qərinəsi). 2017-06-30 at the Wayback Machine — Bakı: Elm, 1995. — s. 96.
- Naxçıvan Muxtar Respublikası
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Naxcivan Muxtar Respublikasi haqqindadir Naxcivan seheri ucun Naxcivan seher sehifesine baxin Naxcivan resmi adi ile Naxcivan Muxtar Respublikasi 1920 1923 cu illerde Naxcivan Sovet Sosialist Respublikasi Naxcivan SSR 1923 1924 cu illerde Naxcivan Muxtar Diyari 1924 1990 ci illerde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi Naxcivan MSSR Azerbaycan Respublikasinin terkibinde muxtar respublika dovlet Simalda ve serqde Ermenistan Respublikasi serhed xettinin uzunlugu 246 km qerbde Turkiye Respublikasi serhed xettinin uzunlugu 15 km cenubda ise Iran Islam Respublikasi serhed xettinin uzunlugu 204 km ile hemserheddir Muxtar respublikaNaxcivan Muxtar RespublikasiBayraq GerbAzerbaycan himni source source track track track track track track track track track track 39 20 sm e 45 30 s u Olke AzerbaycanDaxildir Azerbaycan RespublikasiInzibati merkez NaxcivanEn boyuk seherleri Naxcivan Culfa Ordubad SerurAzerbaycan Prezidentinin selahiyyetli numayendesi Fuad NecefliAli Meclisin sedri evezi Anar IbrahimovTarixi ve cografiyasiYaradilib 9 fevral 1924Sahesi 5 502 75 km Hundurluk Maksimal 3904 m Qapiciq zirvesi mEhalisiEhalisi 468 566 nefer 2024 Ehalinin sixligi 85 nefer km Etnik terkib Azerbaycanlilar 99 72 Diger milletler 0 28 Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 2019 Dini terkib MuselmanlarReqemsal identifikatorlarISO kodu AZ NXTelefon kodu 994 60Internet domeni az nmr az Avtomobil nomresi 67 68 69 70 71 72 73 74 75Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllar Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 9 fevral 1924 cu ilde yaradilmisdir Naxcivan MR in Ermenistan ile tebii serheddini esasen Zengezur ve Dereleyez silsilesinin suayiricilari Turkiye ve Iranla serheddini ise Araz cayi teskil edir Erazisi simal qerbden cenub serqe dogru 158 km mesafede uzanir Naxcivan Muxtar Respublikasinin simalda en ucqar noqtesi Saraybulaq silsilesinin Serur rayonu erazisindeki Komurlu dagi 2064 m en cenub noqtesi ise Araz cayinin sol sahilinde 600 m yukseklikde yerlesen Zereni demir yol stansiyasidir Simaldan cenuba dogru en boyuk mesafesi 75 km e beraberdir 1924 cu ilde Naxcivan MSSR de 3 qeza ve 12 daire teskil olunmus 1925 ci ilde qezalar legv edilmis dairelerin sayi 8 e endirilmisdi Bas Norasen Qivraq Tumbul Ebrequnus Nerimanov Culfa Paraga ve Ordubad daireleri 1930 cu ilin birinci yarisinda Sahbuz rayonu elave edilmekle Serur Naxcivan Culfa Ordubad ve Ebrequnis rayonlari yaradilmisdir 1948 ci ilde Ebrequnis rayonu Culfa rayonu ile birlesdirildikden sonra Naxcivan MSSR inzibati cehetden bes rayona Naxcivan 1978 ci ilden Babek Serur Sahbuz Culfa ve Ordubad bolunmusdur 1990 ci il 28 avqustda Azerbaycan SSR Ali Sovetinin fermanina esasen Turkiye ile hemserhed bolgenin sosial iqtisadi inkisafini daha da suretlendirmek ve guclendirmek meqsedile hemcinin erazinin geostrateji movqeyi nezere alinaraq Sederek kendi ve ona mexsus eraziler esasinda Sederek rayonu yaradilmisdir 2004 cu ilde Serur rayonunun 10 kendi hesabina Kengerli rayonu yaradilmisdir 1929 cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MIK totalitar inzibati amirlik seraitinde Naxcivan MSSR in doqquz kendinin Serur dairesinin Qurdqulaq Xacik Horadiz Sahbuz nahiyesinin Ogbin Sultanbey Agxec Almali Itqiran kendlerinin Ordubad dairesinin Qorcevan kendinin habele Kilit kendinin torpaqlarinin bir hissesinin ekin saheleri ve torpaqlari ile birlikde Ermenistan SSR e birlesdirilmesi haqqinda qerar qebul etmisdir Zaqafqaziya MIK in Naxcivanin serhedleri meselesine baxmasi Moskva muqavilesi 1921 ve Qars muqavilesi 1921 senedlerini imzalayan tereflerin istiraki olmadan Naxcivan erazisinin bir hissesinin Ermenistana verilmesi beynelxalq huquq normalarinin kobudcasina pozulmasi olmusdur 1 yanvar 2014 cu ile olan resmi melumatlara esasen Muxtar Respublikasi inzibati cehetden yeddi rayon ve Naxcivan seher inzibati erazi dairesinden ibaretdir Muxtar Respublikada 6 si seher Naxcivan Ordubad Culfa Serur Sahbuz ve Babek 7 si seher tipli qesebe 206 si kend olmaqla umumilikde 219 yasayis menteqesi yerlesir Muxtar Respublikanin inzibati merkezi qedim Naxcivan seheridir YerlesmesiNaxcivan Qafqazin cenub serq hissesinde yerlesir Onun erazisi 38 51 39 47 s e ve 44 46 46 10 q u yerlesir Erazinin demek olar ki 75 i 1000 m den yuxarida yerlesir Simalda Dereleyez serqde Zengezur sira daglari uzanir Erazinin Araz cayi boyunca uzanan cenub ve cenub qerb hissesi 600 1000 m hundurluyunde yerlesen ucuncu ve dorduncu dovr cokuntulerinden ibaret duzenlikdir Ucuncu dovr cokuntuleri bedlend tipli relyefi yaradan ve asan dagilmaya meruz qalan duzlu lay suxurlaridir Araz cayinin sol sahilinde yerlesen ve ust ortuyu qenber cinqil cokuntulerinden ibaret olan maili duzenlikler qedim akkumulyasiya saheleridir Onlar muasir tektonik hereketlerin tesiri altinda umumdag qalxma hereketine qosulublar ve gergin parcalanmaya meruz qalirlar Cavan tektonik hereketler oz eksini Naxcivan erazisinde genis yayilmis duzelme sethlerinin deformasiyasinda terras seviyyelerinin deyismesinde onlarin Arazin muasir cokuntuleri altinda qalmasinda ve s tapir Naxcivan erazisi Zaqafqaziyanin qirisiq qaymali silsileleri arasinda en hundurudur ve parcalanmis dagliq relyefle seciyyelenir Erazinin en alcaq noqtesi Araz cayinin deresidir 400 m en hundur noqtesi ise Qapiciq dagidir 3904 m Erazinin orta hundurluyu 1400 m dir Naxcivan Muxtar Respublikasi simal qerbden cenub serqe dogru 158 km mesafede uzanir ve erazisinin formasi duzgun olmayan rombu xatirladir Onun simaldan cenuba en genis yeri 75 km beraberdir Respublikanin simalda en ucqar noqtesi Saraybulaq sira daglarinin Serur rayonu erazisine daxil olan qolu uzerindeki Komurlu dagdir Zengezur sira daglarinin Soyuq dagdan baslayaraq sildirim yamacla alcalib Arazin sol sahilinde 600 m catdigi yerde yerlesen Zereni demir yol dayanacagi ise respublika erazisinin en cenub noqtesidir Muxtar respublikanin qerbden en ucqar noqtesi Sederek qesebesinden qerbde Araz yaxinliginda yerlesen kecmis Urmiya kendi serqde ise Zengezur sira daglarinin cenub qollarindan olan Zereni daginin zirvesidir Naxcivanin erazisi etrafi hundur daglarla ehatelenmis dereni xatirladir Bunun neticesi olaraq Xezer ve Qara denizlerinin rutubetli hava axinlari bura daxil ola bilmirler Mehz bu yerli relyefe tesir eden quru ve sert kontinental iqlimin hokm surmesinin sebeblerinden biridir Relyefinin sert parcalanmasi erazinin qeoloji qurulusundan paleozoydan baslayaraq muxtelif litoloji terkibli intensiv dislokasiya suxurlarin genis yayilmasi ve muasir iqlim seraitinden mueyyen olunur Iqlimin tesiri ozunu daha cox relyefin parcalanma seviyyesinde onun muasir morfoskulpturlarinda ve denudasyon proseslerin intensivliyinde buruze verir Naxcivan MR caylari az suludurlar ve bezileri yayda quruyurlar Esas caylar Arazin sol qollaridir Arpacay Naxcivancay Elincecay Gilancay Ordubadcay Qazancay Kilitcay ve s Naxcivan molibden travertin polimetallik filizler das duz cive tikinti materiallari ve s faydali qazintilarla zengindir Respublika mineral sularla da zengindir Badamli Sirab Vayxir Daridag ve s Torpaq ortuyu nazikdir ve esasen akkumulyativ relyef formalarinin uzerinde inkisaf edir Respublikanin duzen ve dagliq erazilerinin torpaq ortuyu esasen kserofitlerden teskil olunur Mese demek olar ki movcud deyil Naxcivanin erazisi 5 5 min km2 teskil edir Bundan 1 3 min km2 duzenlikler 4 2 min km2 daglar tutur Naxcivan Muxtar Respublikasinin paytaxti Naxcivan seheridir Naxcivanin cenub ve cenub qerbi Araz cayi boyunca Iran Islam Respublikasi ve Turkiye 15 km ile simal serq simal ve simal qerbi Zengezur Dereleyez ve Saraybulaq sira daglari boyunca Ermenistan Respublikasi 224 km ile serhedlenir Naxcivan MR ile Ermenistan Respublikasinin qerb serheddinden Dehne ve Velidag daglarinin tepesine kimi Arazin Irevan deresinin cenub serq hissesi olan Sederek maili duzenliyi yayilir Adi cekilen tepelerin arasinda yerlesen cokeklik Qurd qapisi adlanir Qurd qapisi ndan cenub serqe oroqrafik baximdan Dereleyez sira daginin cenub qurtaracagi olan Qivraq yuksekliklerine kimi daha genis olan Serur maili duzenliyi yayilir Qivraq yuksekliklerinden serqe Duzdagin yasti yuksekliyinin qerb yamaclarina kimi qerb hissesi Duzdagla ve serq hissesi Elincecay ile qapanan Boyukduz maili duzenliyi yayilir Naxcivan duzenliyinden serqde Araz cayinin sol qollarinin getirme konuslari olan ve biri birinden kicik tepelerle ayrilan bezi yerlerde Araz cayina yaxin yerlesen bir nece kicik maili duzenlikler yerlesir Meselen bu duzenliklerden biri Qaradere cayinin mensebinde Yayci kendinin yaninda basqasi Duyluncayin mensebinde lap serqde olan en genisi ise Ordubad seherinden cenubda yerlesir Naxcivan MR nin erazisini serqden ehateleyen Zengezur sira daglari meridional istiqametde simaldan cenuba Qisirdag dagindan Araz cayina kimi 120 km mesafede uzanir Onun orta hundurluyu 3223 m dir Dereleyez silsilesi enlilik istiqametlidir lakin Naxcivancayin ve Arpacayin Qelinqaya daginin yaninda suayricinda istiqametini meridionala deyisir En qerbde Irevan ve Sederek maili duzenliklerinin qovusmasinda Araz cayinin deresine batan Saraybulag sira daglarinin serq qurtaracagi yerlesir 1 Naxcivan Muxtar Respublikasinda 7 rayon ve seher var Inzibati bolguNaxcivan MR in rayonlari Naxcivan Muxtar Respublikasi Azerbaycan Respublikasinin terkibinde muxtar dovletdir 1995 ci il 12 noyabrda referendum yolu ile qebul olunmus Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasina esasen Naxcivan Muxtar Respublikasi Azerbaycan Respublikasinin ayrilmaz terkib hissesidir ve onun statusu bu Konstitusiya ile mueyyen edilir Naxcivan MR in idareetme qaydalari hakimiyyetin bolgusu ve s muhum meseleler Naxcivan MR in Konstitusiyasi ile tenzimlenir Bu konstitusiya Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiya Qanunu formasinda qebul edilir Naxcivan MR in sonuncu konstitusiyasi 29 12 1998 ci ilde qebul edilib Naxcivan MR de qanunvericilik hakimiyyetini Naxcivann MR in parlamenti Naxcivan MR Ali Meclisi icra hakimiyyetini Naxcivan MR Nazirler Kabineti mehkeme hakimiyyetini muxtar respublikanin mehkemeleri heyata kecirir Konstitusiyaya esasen Naxcivan MR Ali Meclisinin sedri muxtar respublikanin ali vezifeli sexsidir O Ali Meclisde secilir Naxcivan MR Ali Meclisi 45 deputatdan ibaretdir Muxtar Respublikanin seher ve rayon erazi vahidleri icra hakimiyyetleri terefinden idare edilir Icra hakimiyyetlerinin bascilari Naxcivan MR Ali Meclisi sedrinin teqdimati ile Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti terefinden teyin olunur Naxcivan MR de yerli idareetme orqanlari belediyyeler fealiyyet gosterir Xeritede yeri Rayon Merkez Inzibati vahid Erazi km Ehali 1 yanvar 2019 resmi ehali texmini Qeyd1 Babek rayonu Babek Rayon 828 42 75 600 Evveller Naxcivan adlanan rayon 1991 ci ilde Babek Xurreminin serefine Babek adlandirilmisdir 2 Culfa rayonu Culfa Rayon 926 30 46 700 Bezi menbelerfe Cuga da adlandirilir 3 Kengerli rayonu Qivraq Rayon 704 89 32 400 2004 cu ilde Babek rayonu erazisinin bir hissesinde yaradilmisdir 4 Naxcivan seheri Naxcivan seheri Seher 191 57 93 700 1991 ci ilde Babek rayonundan ayrilmisdir 5 Ordubad rayonu Ordubad Rayon 978 99 50 000 Sovetlesme dovrunde Culfadan ayrilmisdir6 Sederek rayonu Heyderabad Rayon 163 74 15 900 1990 ci ilde Serur rayonundan ayrilmisdir ermenilerin isgali altinda olan Kerki kendi de de yure bu rayona tabedir 7 Sahbuz rayonu Sahbuz Rayon 836 58 25 200 Sovetlesme dovrunde Naxcivan Babek rayonundan ayrilmisdir 8 Serur rayonu Serur Rayon 872 26 116 600 Sovet dovrunde Bas Norasen daha sonra ise 1990 ci ile kimi Ilic Vladimir Ilic Leninin serefine adlandirilmisdir Cemi 5502 75 456 100TarixiEsas meqale Naxcivan tarixiArxeoloji tedqiqatlar Cuga Albantepe Astabad Oglanqala Beyehmed Saridere Sahtaxti Qizilburun Boyukduz Ebrequnis Qazanci qalasi Nehecir Naxcivan MR erazisinde zengin maddi medeniyyet numunelerinin askar olunmasi burada qedim das dovrunden baslayaraq ardicil yasayis oldugunu bu medeniyyetler arasinda qirilmaz varislik elaqelerinin oldugunu gosterir Tedqiqatlar neticesinde mueyyenlesdirilmisdir ki Naxcivanda insanlar 1 5 2 milyon il bundan evvel meskunlasmisdir 100 35 min il bundan evvel Mustye medeniyyeti dovrunde burada ibtidai insanlarin meskunlasmasi davam etmisdir Sahtaxti Osman tepe Plovdag yasayis yerlerinde Qazma magarasinda Naxcivancay ve Elincecay vadilerinde Ordubad rayonu erazisindeki Kilit magarasinda Ilandagin Cenub eteyinde ve diger abidelerde das dovru medeniyyetinin izleri askar olunmusdur Arxeoloji qazintilar neticesinde Qazma magarasindan esasen caxmaqdasi ve obsidiandan hazirlanmis Mustye dovru emek aletleri ovlanmis heyvanlarin capilib dogranmis sumukleri askar olunmusdur Sahtaxti yasayis yeri yaxinligindan Asel medeniyyeti dovrunde hazirlanmis el capacagi qeyde alinmisdir Naxcivan seherinden 8 km simal serqde indiki Kultepe ve Sirab kendlerinin erazisinde Neolit dovru e e VII VI minillikler yasayis meskenleri yerlesir Naxcivanda Yeni Neolit abideleri Sederek Osman tepe Naxcivan tepe ve Ucan Agilda askar olunmusdur Naxcivanda Neolit medeniyyeti esasinda mis metalin kesf olundugunu Eneolit dovru medeniyyeti e e VI V minillikler inkisaf tapmisdir I Kultepenin en qedim medeni tebeqesinden mis mergumus qatisiqli muxtelif aletler ve bezek numuneleri elde edilmisdir I Kultepe yasayis yerinin Eneolit tebeqesinin alt qatlarinda duzplanli orta qatda dairevi ve duzplanli son merhelede ust qatlarda ise yalniz duzplanli tikinti qaliqlarina rast gelinmisdir Eneolit dovru oturaq ekinci maldar qebileler Naxcivancay Arpacay vadilerinde ve diger erazilerde meskunlasmislar Eneolit dovru I Kultepe Ucan Agil Ovcular tepesi Damlama Xelec yasayis yerlerinde ve Sederekde tedqiq edilmisdir Bu dovrde Naxcivanda esas teserrufat saheleri kimi ekincilik ve maldarliq elece de mutalisleme dulusculuq dasisleme toxuculuq ve sair senet saheleri inkisaf tapmisdi Arxeoloji materiallar gosterir ki butun Eneolit dovru erzinde Azerbaycan elece de qedim Naxcivan ehalisi ile Mesopotamiya arasinda elaqeler olmus burada Dalmatepe medeniyyeti formalasmisdir Alban cari Cavansirin Naxcivan seherinden tapilmis tunc heykeli VII esr Orijinali Sankt Peterburqda Ermitajda kopyasi ise Bakida Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Tunc dovrunde e e IV II minillikler qedim Naxcivan qebilelerinin iqtisadi ictimai ve medeni heyat terzinde boyuk tekamul bas vermisdir Naxcivanda da etnik prosesler guclenmis ve iri tayfa ittifaqlari yaranmisdir I Kultepe ve II Kultepe Maxta Ovcular tepesi Dasarx ve sair Kur Araz medeniyyeti abidelerinde aparilmis arxeoloji tedqiqatlar gosterir ki e e IV minilliyin II yarisi III minillikde Naxcivan qebilelerinin ekincilik maldarliq medeniyyeti yeni inkisaf merhelesine qedem qoymus texniki tereqqi yukselmis emek aletlerinin cesidi ve keyfiyyeti daha da artmisdir Bu dovrde tuncun genis tetbiqi muhum rol oynamisdir Bu dovrde turkdilli tayfalar Naxcivanda formalasmisdir Yaxin Serq olkeleri ile Azerbaycani elece de butun Qafqazi elaqelendiren esas yollarin kesisdiyi elverisli movqede yerlesen iri tayfa ittifaqlari merkezleri iqtisadi medeni cehetden yukseldi ve neticede III minilliyin sonlarinda Naxcivanda ilkin seher merkezleri yarandi Bele seher merkezlerinden olan II Kultepede Sahtaxti Naxcivan seheri Qizilburunda Naxcivan tepe Bulov qayada arxeoloji tedqiqatlar aparilmisdir Tunc dovrunde Naxcivan yuksek inceseneti ile Yaxin Serq dunyasinda taninmisdir Gemiqaya tesviri senet abideleri bedii tertibatli boyali qablar Boyali Qablar medeniyyeti tunc memulatlari ve sair Naxcivanin qedim tayfalarinin heyat terzini dini ideoloji ve felsefi estetik dunyagorusunu eks etdirir E e II minilliyin sonu I minilliyin evvellerinde Naxcivan erazisinin tarixi murekkeb ictimai siyasi hadiselerle zengin olmusdur Bu dovrde Azerbaycan erazisinde Xocali Gedebey arxeoloji medeniyyetinin formalasmasi prosesi getmisdir Naxcivan erazisinde bu medeniyyete aid abideler I Kultepe Sahtaxti Kolani Saridere Haqqixliq Beyehmed Qarabulaq Zeyve ve sairleri askar edilmisdir Bu abidelerin tedqiqi Xocali Gedebey medeniyyetini yaradan tayfalarin qedim dovrden bu erazilerde meskunlasmis aborigenlerden ibaret oldugunu gostermisdir Bu dovrde Naxcivan erazisi ucun esas tehluke qonsuluqda olan Urartu dovleti terefinden yaranmisdir Culfa rayonu erazisindeki Ilandagda e e 820 810 cu illere aid mixi yazili kitabe askar olunmusdur Kitabeden melum olur ki Urartu carlari Ispuini ve onun oglu Minuanin dovleti birge idare etdikleri dovrde bu eraziye basqinlar edilmisdir Isgalcilara qarsi mubarize meqsedile regionun qedim yasayis yerlerinde mohtesem mudafie istehkamlari Oglanqala Qalaciq Govurqala ve sair insa edilmis Etiunu tayfa birliyi formalasmisdir I Kultepe ve II Kultepe yasayis yerlerinden askarlanmis saxsi qab numuneleri Azerbaycan Tarix Muzeyinin kollesksiyasi E e IX VI esrlerde Naxcivan erazisi Azerbaycan erazisinde ilk merkezlesmis dovlet olan Mannanin daha sonra ise onun tarixi ve medeni varisi olan Midiyanin terkibinde olmusdur Qazintilar neticesinde elde olunmus materiallar Naxcivan erazisinin hemcinin Manna medeniyyetinin tesir dairesine daxil oldugunu subut etmisdir Midiyanin suqutundan sonra Ehemenilerin hakimiyyeti altina dusen Naxcivan e e IV esrin sonlarindan Atropatenanin eramizin III esrinden ise Sasaniler imperiyasinin terkibine daxil olmusdur Atropatena hokmdarlarinin esas iqametgahi olan Qazaka seheri Naxcivana yaxin erazide Guney Azerbaycanin Maraga seheri yaxinliginda yerlesdiyinden Naxcivan Yaxin Serqin bir sira seherleri ile iqtisadi ve medeni elaqeleri guclendirmis antik dunya xalqlari ile six ticaret elaqeleri yaratmisdi Bu barede qedim yunan Roma ereb ermeni Suriya muelliflerinin eserlerinde melumatlar vardir Serur rayonun Pusyan kendi yaxinligindaki yasayis yeri ve nekropoldan Oglanqala Qosatepe Babatepe ve s Babek rayonu erazisinde Meydantepe Nuruderesi abidelerinden antik dovr medeniyyetinin izleri qeyde alinib ilkin tedqiqat isleri aparilmisdir Naxcivan nekropollarindan elde edilen saxsi memulati metal suse bezek esyalari qliptika numuneleri Sahbuz rayonu erazisinden tapilan Makedoniyali Iskenderin adindan kesilmis gumus pullar e e IV esr bu bolgede kup qebirlerinin e e IV esrden gec olmayaraq yayildigini gosterir Naxcivan bolgesinin orta esrler dovrunun ayri ayri merhelelerine aid abideler oz zenginliyi ile xususile diqqeti celb edir Elincecay vadisindeki Zogala abidesinden tapilmis sutun altliqlari tunc qrifon Cavansirin tunc heykeli Naxcivan seheri onun uzerindeki kitabe yaxinligindan kecen qedim karvan yolu ve bir cox abidelerden askar olunmus materiallarin muqayiseli tehlili gostermisdir ki Naxcivan orta esrlerde Azerbaycanin esas ticaret merkezlerinden biri olmus Yaxin Serq ve Qafqazla iqtisadi medeni elaqelerin daha da genislenmesinde onemli rol oynamisdir Siyasi tarix Naxcivan erazisi Urartu dovletinin terkibindeNaxcivan erazisi Midiya dovletinin terkibindeAntik dovr Midiya dovleti dovrunde E e IX VI esrlerde Naxcivan taninmis seherlerden biri idi E e 633 cu ilde Naxcivan skiflerin hucumu bu erazini Urartu isgalindan qorumusdu E e VI esrin ortalarindan e e 550 cii ilde Midiya dovleti tenezzule ugradiqdan sonra e e IV esrin 30 cu illerinedek Ehemeniler dovletinin hakimiyyeti altinda olan Naxcivan IV esrin sonlarindan e e I esrin 1 ci yarisinadek Atropatenanin Kicik Midiyanin terkibinde olmusdur Eramizin evvellerinde Naxcivan Albaniyada Qafqaz seher ve vilayet olmusdur Qafqaz Albaniyasinin Araksena Arazin orta ve asagi axari boyunda yerlesirdi vilayeti Naxcivan erazisini de ehate edirdi Naxcivan MR erazisinin cenub qerb hissesi Vaspurakan tarixi vilayetine daxil edildi Naxcivan MR in qalan erazisi ise Sunik merkezi muasir Naxcivan seheri ve Qogten merkezi muasir Ordubad erazisi vilayetlerinin terkibine daxil idi Eyni zamanda Sunikin oz alban menseli yerli hakim sulalesi ve kilsesi de olmusdur Naxcivan IV esrden ise Sasaniler Imperiyasinin terkibinde olmusdur Sasani hokmdari II Sapur 309 379 yurusu zamani 364 367 iller Naxcivani dagitmis seherden 18 min aile esir aparmisdi Bezi vaxtlarda Albaniya Sasanilerin nufuz dairesinde olduguna gore Naxcivan da Sasani canisinleri merzbanlar terefinden idare edilmis Sasani merzbanlarinin iqametgahi Debilden Dvin Naxcivana kocurulmusdur VI esrin 1 ci yarisindan Naxcivanda Sasanilere mexsus zerbxana olmusdur Bu Azerbaycanda en qedim zerbxanalardan biri sayilir Mehraniler sulalesinin Qafqaz Albaniyasinda yeniden dovletciliyi berpa etmesinden sonra ise Naxcivan ve Qogten qeti sekilde Albaniyanin terkibine qatilmisdir Orta esrler dovru Naxcivan erazisi Sasani dovletinin terkibinde1554 cu ilde Sefevi Osmanli muharibeleri cercivesinde Sultan Suleyman Qanuninin Naxcivana yurusu olmusdur Matrakci Nasuhun Suleymanname sinden Qanuninin Naxcivan yurusunu gosteren miniaturNaxcivan erazisi Sunikin terkibinde1578 ci ilde Naxcivan zerbxanasinda kesilmis gumus sikke Azerbaycan Tarix Muzeyinin kolleksiyasl NaxcivansahliqNaxcivan Azerbaycan Atabeyler dovletinin paytaxti olmusdurNaxcivan Elxaniler dovletinin terkibindeNaxcivan Qaraqoyunlular dovletinin terkibinde VII esrin II yarisindan baslamis ereb istilalari neticesinde yaranan Xilafetin terkibine daxil edilmis Vaspurakan ereb menbelerinde Basfurcan adi ile qeyde alinmisdir Ereb istilalarina xususi eser hesr etmis ereb tarixcisi el Belazurinin IX esr melumatina gore Basfurcan ereblerin Cenubi Qafqazda tutduqlari yerleri ozunde birlesdiren yeni ereb inzibati bolgusune daxil edilir Burada ve diger ereb menbelerinde Nesave Naxcivan hemin bolguye esasen Arran vilayetine daxil edilen Basfurcanin esas seheri adlandirilir Bu dovrde Azerbaycanda yayilmis Xurremiler herekati Naxcivani da ehate etmis Naxcivan erazisi hem xurremilerin hem de esasen xristian dinli ehali arasinda yayilmis Pavlikan herekatinin esas dayaq noqtelerinden biri olmusdur IX esrde Naxcivan Saciler dovletinin terkibine daxil edilir ve X esrin 30 cu illerinedek bu sulalenin hakimiyyeti altinda qalir Saciler xanedani suquta ugradiqdan sonra 942 Naxcivan bir muddet bu sulaleye sadiq olan Deysem ibn Ibrahimin hakimiyyeti altinda qalmisdir 942 981 ci illerde Naxcivan Salariler dovletinin terkibine daxil olmusdur X esrin sonundan XI esrin 60 ci illerine kimi Naxcivan seheri esasen muasir Naxcivan MR ve qismen de indiki Ermenistan Qerbi Azerbaycan erazisini ehate eden ve ereb menseli Ebudulefiler sulalesi terefinden idare olunan Naxcivansahliq dovletinin merkezi olmusdur XI esrin I yarisindan Azerbaycan eyni zamanda Naxcivan bolgesi Selcuqlularin basciliq etdikleri oguzlar ve basqa turk tayfalari terefinden ele kecirilir 1018 1021 ci illerde Araz cayini kecen oguzlar cenub istiqametinden Arran torpaqlarina yurus ederek Naxcivan daha sonra ise Azerbaycanin qedim seheri olan Debil seherini ele kecirirler 1038 ci ilde Selcuq dovleti yarandi Onun ilk hokmdari Togrul beyin 1038 1063 varisi Alp Arslan 1063 1072 Azerbaycanin cenub vilayetlerinde Revvadiler sulalesinin hakimiyyetine son qoyduqdan sonra selcuqlular butun Naxcivana yiyelendiler 1064 Selcuqlular imperiyasinin suqutundan sonra 1136 ci ilde oguz menseliEldenizler sulalesinin idare etdiyi Azerbaycan Atabeyleri dovleti 1136 1225 yaranmis ve Naxcivan seheri bu dovletin ilk paytaxti olmusdur Atabeylerin xezinesi hemise atabeyin oldugu yerde saxlanirdi Esas dovlet xezinesi ise Naxcivan seheri yaxinligindaki Elince qalasinda muhafize olunurdu Semseddin Eldenizin dovrunden baslayaraq dovletin butun gelirleri burada toplanirdi Bu dovrde Naxcivan paytaxt kimi xeyli inkisaf edir seherde qiymetli memarliq abideleri qalalar saray mescid hamam ve xatire abideleri insa edilirdi Eldenizlerden sonra Naxcivan bir muddet xarezmsah Mehemmedin oglu Celal ed Din Mengburninin nufuz dairesinde qalir Hemin dovrde Naxcivanin hakimi Mehemmed Cahan Pehlevanin Zahide Xatundan olan qizi Celaliyye Xatun idi XIII XIV esrlerde Naxcivan bolgesi Azerbaycanda ve umumiyyetle Yaxin Serqde geden siyasi iqtisadi medeni proseslerin merkezlerinden birine cevrilir Hulakulerin Cobanilerin Celairilerin nufuz dairelerinde olan Naxcivan bu dovletlerin siyasi heyatinda da yaxindan istirak edir Emir Teymurun Azerbaycana yurusleri ve Naxcivanda ona gosterilen muqavimet bolgenin tarixinde muhum yer tutur Dovrun menbelerinden aydin olur ki inzibati erazi baximindan 9 tumene ayrilan Azerbaycanin bir tumeni olan Naxcivan bolgesi dovlete 10 000 doyuscu vermek qudretinde idi Tarixci Hemdullah Qezviniye gore Azerbaycanin 27 seherinden 5 i Naxcivan Ordubad Azad Encan ve Makuye Naxcivan tumenine daxil idi ve o genis erazini Araz cayinin simal ve cenub tereflerini ehate edirdi XV esrde Naxcivan erazisi evvelce Qaraqoyunlu daha sonra ise Agqoyunlu dovletlerinin terkibinde idi 1501 ci ilde Serur doyusunde qizilbaslarin Agqoyunlular uzerinde qelebesinden sonra Naxcivan Sefevilerin hakimiyyeti altina kecdi Sefevilerin hakimiyyeti dovrunde 280 300 min km erazini ehate eden tarixi Azerbaycan vilayeti inzibati erazi baximindan dord beylerbeyliye bolunmusdu Sirvan Gence Qarabag Cuxursed ve Tebriz beylerbeylikleri Naxcivan erazisinden yalniz Ordubad seheri Tebriz beylerbeyliyinin terkibine daxil idi Naxcivan MR in diger erazileri ise Cuxursed beylerbeyliyinin terkibine daxil olmusdur Cuxursed beylerbeyliyinin merkezi Irevan seheri idi Irevan elece de Naxcivan seheri qizilbas ustaclilar tayfasinin iqametgahi olmusdur Sefevi Osmanli muharibeleri dovrunde XVI XVII esrler Naxcivan erazisi doyus meydanina cevrildi Defelerle elden ele kecen Naxcivan seheri ise dagintilara meruz qaldi Dovrun herbi siyasi hadiseleri uzunden Naxcivan seheri eski ezemetini Azerbaycanin iqtisadi siyasi medeni heyatindaki rolunu ve movqeyini itirmisdi Culfa Ordubad Eylis kimi merkezlere de xeyli zerer deymisdi I Sah Abbasin hakimiyyeti dovrunde 1587 1629 ise Naxcivandan Irana coxlu ehali surgun olundu XVII XVIII esrlerde Naxcivan erazisi ustaclilar tayfasinin idaresine verilmisdi Bu tayfanin terkibine daxil olan Kengerliler Naxcivanin siyasi ve medeni heyatinda aktiv istirak edirdiler XVIII esrin evvellerinde Azerbaycana sahib olmaq ugrunda iki turk sulalesi Osmanlilar ve Sefeviler arasinda mubarize yeniden guclendi 1724 cu ilin sentyabrinda osmanlilar Naxcivan seherini bir nece gun sonra ise Ordubad seherini tutdular Naxcivan vilayetinin boyuk bir hissesi yeni teskil olunmus Naxcivan sancaginin terkibine daxil edildi Osmanlilar dovrunde Naxcivan sancagi 14 nahiyyeye bolunmusdu Naxcivan Elince Sair Mevazi Deresahbuz Mulki Arslan Mevazeyi Xatun Qarabag Qislagat Deresam Azadciran Sorlut Deresurgut Sisyan Dereleyez Ordubad ayrica nahiyye teskil etmeyerek Azadciran nahiyesine daxil idi 1735 ci ilde Azerbaycanin diger erazileri kimi Naxcivan da Nadir xanin hakimiyyetine kecdi 1736 ci il Mugan qurultayinda ozunu sah elan eden Nadir sah Efsar Sefeviler sulalesinin hakimiyyetine son qoydu Merkezlesdirme siyaseti yeriden Nadir sah inzibati erazi bolgusunu deyisdi beylerbeylikleri legv ederek Azerbaycanin butun erazisini vahid Azerbaycan vilayeti merkezi Tebriz seheri adi altinda birlesdirdi ve vilayetin idaresini qardasi Ibrahim xana hevale etdi Naxcivan bolgesinde yasayan Kengerli tayfasi Nadir saha itaetsizlik gosterdiyine gore bu tayfanin bezi uzvleri Efqanistana surgun edildi Nadir sah Naxcivan eyaletine eyni zamanda iki hakim teyin etdi Hakim e olke ye Naxcivan tayfa vekili ve eyaletden toplanan qosunun reisi ve Hakim e tumen e Naxcivan sah terefinden teyin olunur iqtisadi inzibati idare islerine rehberlik edirdi 1747 ci ilde Nadir sah Efsarin sui qesd neticesinde oldurulmesinden sonra Kengerli tayfasinin bascisi Heyderqulu xan ozunu Naxcivanin musteqil xani elan ederek Naxcivan xanliginin esasini qoydu Zengezur daglarindan Araz vadisine qeder erazini ehate eden xanligin merkezi Naxcivan seheri oldu Xanliq inzibati cehetden Elince Xok Dereleyez Ordubad Eylis Deste Cenneb ve Bilev mahallarina bolunmusdu Yeni dovr Naxcivan Agqoyunlular dovletinin terkibindeNaxcivan Sefeviler dovletinin terkibindeNaxcivan Efsarlar dovletinin terkibindeNaxcivan xanligi 1826 1828 ci iller Rusiya Qacar muharibesi dovrunde Naxcivan rus qosunlari terefinden isgal olundu Turkmencay muqavilesine esasen ise xanligin erazisi Car Rusiyasina ilhaq olundu Istiladan sonra car hokumeti Irandan ve Turkiyeden 10 minlerle ermeni ailesini Naxcivana kocurmus ve diyarin demoqrafik qurulusunu ciddi suretde deyismis Naxcivan ve Irevan xanliqlari erazisinde Ermeni vilayeti yaradilmisdi Naxcivan diyari car hokumetinin Qafqazda apardigi inzibati islahata 1840 10 aprel esasen Gurcustan Imeretiya quberniyasinin terkibinde Naxcivan qezasi kimi teskil edildi 1849 cu ilden ise Irevan quberniyasinin terkibine kecirildi 1917 ci ilin fevralinda Rusiyada car mutleqiyyeti devrildikden sonra imperiyanin bir cox eyaletlerinde oldugu kimi Naxcivanda da ikihakimiyyetlilik meydana geldi Naxcivanda yerli hakimiyyet orqanlarinin qeza ve kend ictimai teskilatlari icraiyye komitelerinin teskiline baslanildi Naxcivan diyarinda veziyyet daha da murekkeblesdi 1918 ci ilde ermeni dasnak hokumetinin maddi ve menevi yardimina arxalanan ermeni milli komitesi Naxcivan bolgesinde qarsidurmani qirginlari daha da artirdi 1918 ci ilin payizinda yerli ehalini ermeni qirginlarindan qorumaq ve Naxcivanin yad ellere kecmesinin qarsisini almaq meqsedile Araz Turk Respublikasi yaradildi Turk ordusunun polkovniki Xelil bey Araz Turk Respublikasinda selahiyyetli numayendeliyin bascisi teyin olundu Araz Turk Respublikasinin erazisinde Naxcivan Serur Mehri Vadibasar Qemerli daireleri daxil idi Araz Turk Respublikasinin silahli quvvelerinin komeyi ile ve yerli ehalinin feal muqavimeti neticesinde Ermenistanin dasnak hokumetinin Naxcivani ilhaq etmek siyasetinin qarsisi alindi 1919 cu ilin evvellerinde ingilisler Naxcivani isgal ederek Araz Turk Respublikasini ve Naxcivan Milli Komitesini legv etdiler 1919 cu ilin iyulunda dasnak herbi desteleri ingilislerin komeyi ile Serur mahalini tutdular Yerli ehali canini xilas etmek ucun Guney Azerbaycana qacmali oldu Az sonra Naxcivan Milli Komitesinin herbi desteleri dasnaklarin herbi birlesmelerini Naxcivandan qovdu 1919 cu ilin yay ve payizinda Serur Dereleyezde ve Naxcivanda Amerika general qubernatorlugunun yaradilmasi tesebbusu de ugursuzluqla neticelendi 1920 ci il 28 aprelde Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi berqerar oldu Naxcivan ehalisi komek ucun Azerbaycan SSR hokumetine muraciet etdi 28 iyul 1920 ci ilde Naxcivan Sovet Respublikasi elan olundu Naxcivanda emin amanligin yaradilmasinda diyarin dasnak unsurlerinden temizlenmesinde A Sadlinskinin basciligi ile Qirmiz tabor feal istirak etdi Bu dovrde tarixi Azerbaycan erazisi olan Zengezur mahali Ermenistan respublikasina verildi Naxcivan erazisini Azerbaycandan ayiran Zengezur mahalinin Ermenistana verilmesi Naxcivanin muxtariyyet meselesini zeruri etdi Ermenistan SSR hokumeti defelerle Naxcivani ozune ilhaq etmek ucun siyasi cehdler gosterdi Lakin 1921 ci ilin yanvarinda Azerbaycan Ermenistan ve Rusiya numayendelerinin tesebbusu ile kecirilmis rey sorgusunda Naxcivan ehalisinin 90 faizden coxu Naxcivan mahalinin muxtariyyet statusunda Azerbaycan SSR in terkibinde qalmasina ses verdi Naxcivanin Azerbaycanin himayesi altinda muxtariyyet statusu RSFSR ve Turkiye Cumhuriyyeti arasinda baglanmis Moskva muqavilesinde 1921 daha sonra ise Rusiya Azerbaycan Gurcustan Ermenistan ve Turkiye arasinda baglanmis Qars muqavilesinde 1921 tesbit edildi Her iki muqavile Turkiyeye Naxcivan erazisine Azerbaycan ordusundan basqa bir ordunun daxil olmasi halinda Naxcivanin tehlukesizliyini ozu uzerine goturmek huququ verdi I Zaqafqaziya Sovetler Qurultayi 1922 dekabr Naxcivan meselesi uzre qebul etdiyi xususi qerarinda Naxcivanin muxtariyyet statusunda Azerbaycan SSR in ayrilmaz terkib hissesi oldugunu tesdiq etdi Azerbaycan MIK Naxcivan Muxtar Diyarinin Azerbaycan SSR in terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasina cevrilmesi haqqinda qerar qebul ederek onun tesdiq olunmasini Zaqafqaziya MIK den xahis etdi 1924 cu il 8 yanvarda Zaqafqaziya MIK in plenumu Q Musabeyovun meruzesini ve Azerbaycan MIK in qerarini muzakire ederek Azerbaycan SSR in terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi elan olunmasini tesdiq etdi Azerbaycan SSR MIK in 1924 cu il 9 fevral tarixli dekreti ile Naxcivan Muxtar Diyarinin Azerbaycan SSR in terkibinde Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasina cevrilmesi resmilesdirildi 1929 cu ilde Zaqafqaziya MIK in qerari ile Naxcivanin 657 km erazisi Serur dairesinin Qurdqulaq Xacik Horadiz Sahbuz nahiyyesinin Ogbin Sultanbey Agxec Almali Itqiran kendlerinin Ordubad dairesinin Qorcevan kendinin habele Kilit kendinin torpaqlarinin bir hissesinin ekin saheleri ve torpaqlari ile birlikde Ermenistan SSR e verildi 1930 cu ilde ise Aldere Lehvaz Astazur Nuvedi ve sair yasayis menteqeleri Ermenistana verilmis ve hemin erazilerde Ermenistan SSR in Mehri rayonu yaradilmisdir Naxcivanin muxtar erazi ststusunun mohkemlendirilmesinde 18 aprel 1926 ci ilde V Umumnaxcivan Sovetler Qurultayinda qebul olunmus Naxcivan MSSR in birinci Konstitusiyasinin 17 sentyabr 1937 ci ilde Naxcivan MSSR in X fovqelade Sovetler Qurultayinda qebul olunmus Naxcivan MSSR in ikinci Konstitusiyasinin 30 may 1978 ci ilde Naxcivan MSSR Ali Sovetinin IX cagiris novbedenkenar VIII sessiyasinin qebul etdiyi ucuncu Konstitusiyasinin muhum ehemiyyeti olmusdur Naxcivan MSSR SSRI dovrunde sosial iqtisadi ve medeni inkisaf sahesinde elde etdiyi nailiyyetlere gore Lenin ordenine Xalqlar Dostlugu ve Oktyabr Inqlabi ordenlerine layiq gorulmusdur Muasir dovr Naxcivanin muasir tarixinde Heyder Eliyevin derin izi vardir Naxcivan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibindeNaxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi 1990 ci ilin yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece sovet qosunlarinin Bakiya yeridilmesinden 8 saat evvel sovet ermeni silahli desteleri Naxcivan MR erazisine hucuma kecdi ve ermeniler Sederek rayonunun Kerki kendini isgal etdiler Ermenistanin apardigi tecavuzkarliq siyaseti neticesinde vaxtile umumittifaq sebekesine daxil olan Azerbaycani Naxcivanla baglayan demir yolu xettleri kesildi Naxcivan Azerbaycandan tecrid olunmus veziyyetde blokada seraitinde yasamaga basladi 1992 ci ilin mayinda Azerbaycanda hakimiyyet deyisikliyi Azerbaycan Xalq Cebhesinin ve onun rehberi taninmis alim ve siyasetci Ebulfez Elcibeyin iqtidara gelmesi de Naxcivanin veziyyetini deyisdirmedi Eksine Rusiya ve Ermenistanin herbi iqtisadi blokadaya aldigi Naxcivan siyasi blokada ile uzlesdi Hele 1990 ci ilin yayinda secilmis Naxcivan MSSR Ali sovetinin 17 noyabrda kecirilen I sessiyasinin qerari ile Sovet ve Sosialist sozleri Muxtar Rrespublikanin adindan cixarildi Ali Sovetin adi deyisdirilerek Ali Meclis adlandirilmasi qerara alindi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 1918 ci ilde qebul edilmis ucrengli bayragi Naxcivan MR in de bayragi kimi qebul olundu Ele hemin vaxtdan H Eliyevin tesebbusu ile Naxcivan MR in ali qanunvericilik orqani Qarabagda veziyyet Bakida fovqelade veziyyetin aradan goturulmesi habele 1990 ci ilin 19 20 yanvar hadiselerine siyasi qiymet verilmesi haqqinda qerarlar qebul etdi Muxtar respublika erazisinde kommunist partiyasinin fealiyyetinin dayandirilmasi Naxcivan ehalisinin SSRI nin saxlanmasi barede referendumda istirakdan imtina etmesi 31 dekabrin Dunya Azerbaycanlilarinin Hemreyliyi Gunu elan olunmasi kimi siyasi aksiyalar heyata kecirildi Muxtar respublikanin ehalisi musteqil Azerbaycan Respublikasinin qurulmasi ve mohkemlendirilmesi Azerbaycanda demokratik deyerlerin berqerar olmasi kimi amallara qovusmaq ucun Heyder Eliyevin respublika rehberliyine qayitmasi ugrunda mubarizenin on siralarinda getmisdir 3 sentyabr 1991 ci ilde Naxcivan MR Ali Meclisinin fovqelade sessiyasinda Heyder Eliyev Naxcivan MR Ali Meclisinin sedri vezifesini ohdesine goturmusdur 1992 ci ilin noyabrinda ise Azerbaycanin bir cox ziyalilari Naxcivan seherine uz tutur Naxcivan seherinde H Eliyevin sedrliyi ile Yeni Azerbaycan Partiyasinin esasi qoyuldu 12 noyabr 1995 ci ilde Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi qebul edildi Azerbaycan ve Naxcivan Parlamentlerinde ilk demokratik seckiler kecirildi V Y Talibov Naxcivan Ali Meclisinin sedri secildi Azerbaycan Konstitusiyasi Naxcivan MR e Azerbaycanin terkibinde muxtar dovlet statusu verdi Azerbaycan Konstutusiyasi esasinda Naxcivan MR in Konstitusiyasi hazirlandi ve 28 aprel 1998 ci ilde muxtar respublikanin Ali Meclisinde qebul edilerek hemin il 29 dekabrda Azerbaycan Respublikasinin Milli Meclisi terefinden tesdiqlendi 2004 cu ilde Azerbaycan ve Iran arasinda elde olunan razilasmaya gore Azerbaycanin Iran Astarasini qazla temin etmesi muqabilinde Iran Naxcivani qazla temin etmeye basladi 2020 ci ilde Turkiye ve Azerbaycan arasindaki razilasma ile Igdir Naxcivan qaz xettinin cekilmesi ve TANAP layihesinden oturulecek qaz ile Naxcivanin temin edilmesi qerarlasdirildi 2021 ci ilde elde olunan Azerbaycan Iran ve Turkmenistanin qaz sazisinin Naxcivanin qazla temin edilmesine musbet rol oynayacagi dusunulur 2020 ci ilde imzalanan Dagliq Qarabag ateskes beyanati ile Ermenistan Azerbaycan ve Naxcivan arasinda neqliyyat elaqelerinin tehlukesizliyini temin etmeyi boynuna goturdu Razilasmaya gore neqliyyat elaqelerine nezareti ise Rusiya Federal Tehlukesizlik Xidmetinin serhed qosunlari temin etmelidir 2022 ci ilde Azerbaycanla Iran arasinda Iran erazisinden kecmekle Azerbaycanin Serqi Zengezur iqtisadi rayonu ile Naxcivan Muxtar Respublikasi arasinda yeni kommunikasiya baglantilarinin yaradilmasi haqqinda Anlasma Memorandumu imzalandi Azerbaycan terefi bu layiheye quru ve demir yollari hemcinin elektrik xetlerinin daxil oldugunu bildirdi Bundan basqa Turkiyenin Qars Igdir Naxcivan istiqametinde demiryolu cekmesi planlasdirilir 100 illik yubileyi Prezident Ilham Eliyev Naxcivan Muxtar Respublikasinin 100 illik yubileyinin qeyd edilmesi haqqinda Serencam imzalayib Serencamda bildirilir ki 2024 cu il fevralin 9 da Naxcivan Muxtar Respublikasinin yaranmasinin 100 ili tamam olur Naxcivan diyari Azerbaycanin coxesrlik zengin kecmisinde layiqli yer tutmus ictimai siyasi ve elmi medeni heyatinda ozunemexsus rol oynamisdir Naxcivan seheri Azerbaycan Atabeyleri Eldegizler dovletinin paytaxti olmus Islam sivilizasiyasinin muhum elm medeniyyet ve senetkarliq merkezlerinden biri kimi genis sohret tapmisdir Bunovresi Ecemi Naxcivani terefinden qoyulmus memarliq mektebinin gunumuzedek gelib catan yadigarlari indi de Naxcivanin gorunusune xususi reng qatir Naxcivan esrler boyu yetirdiyi gorkemli sexsiyyetleri ile Azerbaycan dovletciliyinin medeniyyetinin ve elminin tereqqisine tohfeler vermisdir Strateji movqeyi ile secilmesi tarixen Naxcivani vaxtasiri gergin siyasi mubarizeler meydanina cevirse de bu diyar qarsilasdigi butun sinaqlari qetiyyetle def etmisdir Ermenistanin Azerbaycana qarsi erazi iddialari neticesinde Naxcivanin uzun muddet tam tecrid ve agir blokada seraitinde oldugu vaxtlarda bele qehreman ehalisi bu qedim Azerbaycan torpagini isgal tehlukesinden qurtarmis Azerbaycanin musteqilliyi ugrunda atdigi cesaretli addimlarla milli dovletciliyin berpasi qorunub saxlanilmasi ve mohkemlendirilmesi namine fedakarliq numayis etdirmisdir 2020 ci ilde 44 gunluk Veten muharibesi zamani Naxcivanin igid ovladlari sanli Zefer salnamemize parlaq sehifeler yazmislar Naxcivanin davamli inkisafinda Umummilli Lider Heyder Eliyevin boyuk xidmeti vardir Ulu Onder hakimiyyete geldiyi vaxtlardan etibaren daim Naxcivani diqqetde saxlamis muxtar respublikanin geleceyi ile bagli en vacib qerarlarin tesebbuskari olmusdur Mehz Heyder Eliyevin uzaqgorenliyi sayesinde 1990 ci il noyabrin 17 de Naxcivan Muxtar Respublikasinin ali qanunverici orqaninda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ucrengli bayraginin dovlet remzi olaraq qebul edilmesi dovrun murekkeb ictimai siyasi proseslerine helledici tesir gostermis ve Azerbaycani musteqilliye suretle yaxinlasdirmisdir Naxcivan Muxtar Respublikasi bu gun dovlet proqramlarini ve infrastruktur layihelerini ugurla gerceklesdirir olkenin iqtisadi qudretinin artirilmasinda ve intellektual potensialinin guclendirilmesinde yaxindan istirak edir Hazirda Naxcivan beynelxalq miqyasli moteber tedbirlerin ardicil kecirildiyi mekanlardandir Azerbaycanin etraf muhitin muhafizesine yonelmis fealiyyeti cercivesinde muxtar respublika yasil enerji zonasi elan olunmusdur Naxcivan Muxtar Respublikasi ile neqliyyat imkanlarinin genislendirilmesi istiqametinde isler davam etdirilir Azerbaycan Respublikasi Konstitusiyasinin 109 cu maddesinin 32 ci bendini rehber tutaraq Naxcivan Muxtar Respublikasinin yaranmasinin Azerbaycanin siyasi tarixinde cox muhum hadise oldugunu nezere alaraq qerara aliram Naxcivan Muxtar Respublikasinin 100 illik yubileyi genis qeyd olunsun Azerbaycan Respublikasinin Medeniyyet Nazirliyi Azerbaycan Respublikasinin Xarici Isler Nazirliyi Azerbaycan Respublikasinin Elm ve Tehsil Nazirliyi Azerbaycan Respublikasinin Diasporla Is uzre Dovlet Komitesi ve Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi ile birlikde Naxcivan Muxtar Respublikasinin 100 illik yubileyine dair tedbirler plani hazirlayib heyata kecirsin Naxcivan Muxtar Respublikasinin Nazirler Kabineti Naxcivan Muxtar Respublikasinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin selahiyyetli numayendeliyi ile razilasdirmaqla Naxcivan Muxtar Respublikasinin 100 illik yubileyi ile bagli tedbirler planinin hazirlanmasini ve heyata kecirilmesini temin etsin Azerbaycan Respublikasinin Nazirler Kabineti bu Serencamdan ireli gelen meseleleri hell etsin TebietEsas meqale Naxcivan cografiyasi Naxcivan MR Kicik Qafqazin Cenub Qerbinde yerlesir Azerbaycan Respublikasi erazisinin geomorfoloji rayonlasdirilmasi bolgusunde Naxcivan MR in erazisi Kicik Qafqaz geomorfoloji vilayetinin Arazyani daglar ve Naxcivan Orta Araz cokekliyi yarimvilayetlerine aid edilir Arazyani daglar yarimvilayeti muxtar respublika erazisinde Dereleyez ve Zengezur silsilelerini Naxcivan cokekliyi geomorfoloji yarimvilayeti ise esasen Arazboyu duzenlikleri ehate edir Deniz seviyyesinden orta yuksekliyi 1450 m dir Erazinin ucde iki hissesi hundurluyu 1000 m den yuxari olan dagliq sahelerdir Erazinin ucde bir hissesi ise bir birinden dag qollari ve tireleri ile ayrilan maili Arazboyu duzenlikler Sederek Serur Boyukduz Naxcivan Culfa Yayci Kengerli Deste Ordubad ve s tutur Bu duznliklerin umumi sahesi 10 min hektara qederdir Arazboyu duznliklerin en genis yeri Serqi Arpacayin menseb hissesinde olub bu erazide bir terefden tektonik cokmenin diger terefden ise akkumulyasiya prosesinin getmesi neticesinde yaranmisdir Relyef Qapiciq dagi Muxtar Respublika erazisinin cox hissesini Kicik Qafqazin Zengezur ve Dereleyez silsileleri ve onlarin Araz cayinin deresine dogru uzanan ve muasir relyefde orta ve alcaq dagliq yaradan qollari ehate edir Zengezur silsilesi Kicik Qafqazin en yuksek silsilelerindendir en hundur zirvesi Qapiciq dagi 3906 m eyni zamanda Kicik Qafqazin Azerbaycan Respublikasi erazisindeki en yuksek zirvesidir ve daimi qar xettinden 41 m yuxarida yerlesir Alt Pliosen yasli kicik intruzivler ve ekstruzivler silsilenin cenub qerb yamacinda konusvari gumbezvari cixintilar yaradaraq tekrarolunmaz relyef emele getirir Hundur zirveleri Yaglidere dagi 3827 m Qazangoldag 3814 m Saridere dagi 3754 m Deveboynu dagi 3560 m ve sairdir Dag asirimlarinin mutleq hundurluyu 2346 metrle Bicenek asirimi 3362 metr Ayconqal asirimi arasindadir Dereleyez silsilesi muxtar respublika erazisinin simal qerb hissesinde yerlesir ve Zengezur silsilesine nisbeten alcaqdir en uca zirvesi Kukudag 3120 m Silsilenin Cehricaydan qerbdeki hissesi qovs seklinde cenuba dogru uzanaraq alcalir Burada en hundur zirve Keseltepe dagidir 2740 m Silsilenin muxtar respublika erazisine daxil olan hissesi murekkeb oroqrafik qurulusa malikdir Bu murekkeblik relyefde xususile Keceltepe dagindan cenubda daha aydin nezere carpir Silsileden Qaranqus Cehri Qaraultepe Remler ve Buzqov qollari ayrilir Dereleyez silsilesinin Cehricaydan simaldaki esas hissesi serqe ve cenub qerbe dogru uzanir Burada mutleq yukseklik 2900 3110 m dir Siper dagi 3117 m Keceldag 3118 m Kukudag 3120 m Silsilenin suayiricisi bezen ensiz bezen de genis ve hamardir Dereleyez silsilesinin simal serq qurtaracagi hundurluyu 3087 m olan adsiz zirvenin yaxinliginda Zengezur silsilesi ile birlesir Silsilenin cenub qerb hissesi ise Cehri ve Naxcivan caylarinin arasi ile uzanir Muxtar respublika erazisinin simal qerb qurtaracagi murekkeb oroqrafik qurulusa malikdir Buradaki dag zirvelerinin hundurluyu 2000 2100 m den artiq deyildir Komurlu 2064 m Ardic 2034 m Mehridag 1869 m Qabaqyal 1824 m esasen alcaq ve orta dagliqdan ibaretdir Respublikanin orta ve alcaq dagliq zonalarinda muasir relyefde tam eksini tapmis Miosen Alt Pliosen yasli qalxmalar Paradag Nurs Tirkes inkisaf etmisdir Geoloji qurulus ve faydali qazintilar Naxcivan Muxtar Respublikasi erazisinde Yerin muxtelif yasli geoloji qatlarinin aydin cixislari tekrarolunmaz ve cazibedar intruziv suxurlarin movcudlugu geoloq ve seyyahlarin diqqetini hele XVIII esrden celb etmisdir Bu ister Qerbi Avropa isterse de Rusiya geoloji edebiyyatinda Alp qursaginin stratiqrafik meselelerinin hellinde oz eksini tapmisdir Alp qursaginda benzeri olduqca az tapilan Naxcivan lakkolitleri ve Culfa deresinde Paleozoyun ardicil qatlari dunya sohreti qazanmis ve bu gunedek klassik qiymetini itirmemisdir Faydali qazinti sahelerinde Duzdag Daridag Sekerdere Gomur Quyuludag Qizilqaya ve s magaralarin quyularin askar olunmasi ibtidai emek aletlerinin tapilmasi Naxcivan erazisinde hele qedim vaxtlardan duz mergumus mis qizil kukurd ve sair cixarildigini gosterir Orta esrlerde Azerbaycanda elmi tesviri mineralogiya traktatlari Cevahirname yaranmisdir Erazide ilk geoloji tedqiqatlar ve mineral servetlerin oyrenilmesi XVIII esrin II yarisindan baslamis planauygun suretde muntezem oyrenilmesi ise Naxcivan MR in yaranmasindan sonraki dovre aiddir Muxtar respublikanin erazisi geoloji cehetden Kicik Qafqazin Naxcivan qirisiqliq tektonik zonasinda yerlesir Diger tektonik zonalardan ferqli olaraq geoloji qurulusu umumi qalinligi 14 km e qeder Kaynozoy Mezozoy Paleozoy dovrlerinin cokme vulkanogen cokme yerustu vulkanlarin puskurme qatlarindan ve intruziv metamorfik komponentlerinden teskil olunmusdur Bunlarin yer uzerinde cixislari erazinin 400 milyon illik geoloji tarixini berpa etmeye imkan vermisdir Naxcivan qirisiqliq zonasinin tektonik qurulusunda Hersen qirisiqligini temsil eden Serur Culfa antiklinoriumu Alp qirisiqliginda yaranmis Ordubad sinklinoriumu ve Naxcivan cuxuru istirak edir Tektonik qurulusunun ozulu ise Baykal tektonik siklinde 600 milyon il bundan evvel yuksek derecede metamorfizme ugramis muxtelif menseli ve terkibli cokuntu maqmatik ve sair suxur qatlari tebeqelerinden Yer qabiginin qranit qatindan ibaretdir Onlarin yer sethine yaxin yatimlarinda Devon Trias cokuntulerinn cixislari sahesinde tesaduf olunur ve Dehne dayaq quyusunda 331 m derinlikde 1414 m e qeder kesilibler Dehne qalxintisinin Arazin sag sahilinde metamorfik suxurlar Yer sethine cixir Erazinin derinlik qurulusunda Yer qabiginin qalinligi 48 54 km olaraq qranit qati 15 20 km e bazalt qati 20 25 km e catir Serur Culfa antiklinoriumu terrigen karbonat ve karbonat fasiyasi ve qalinligi 3000 3600 metre catan Devon Alt Karbon Perm ve Triasin lay qatlari Dereleyez qitekenari aciq deniz hovzesinin 400 211 milyon iller arasinda cokme suxurlaridir Dereleyez denizi erazide uzun suren kontinental quru paleocogafi seraiti evez etmisdir Orta ve Ust Karbon dovrunde hovzenin geotektonik inkisafini temsil eden boksit tezahurleri Yer qatinin laterit asinmasinin mehsuludur Derinlik qirilmalarinda yerlesen kvarsli qabro dolerit kicik intruziyalari ile Gumuslu sink qurgusun yatagi ve tezahurleri elaqedardir Paleozoy ve Triasin cokme suxurlar qatinda genis yayilmis memulat daslari cehrayi dolomit araqonit tikinti daslari qara mermer mozaika lovheleri ucun rengli uzluk daslar ve suse memulati kvarsitler kvarsitli qumdasilar yerli senaye ucun ehemiyyet kesb edir Ordubad sinklinoriumu muxtar respublika erazisinin simal ve simal serq sahelerini ehate ederek kenar serhedleri qerbde Culfa Ezneburt qirilmasi serqde ise Zengezur silsilesinden sonra Giryataq qirilmasi ile izlenir Sinklinoriumun musteqil geotektonik inkisafi Mezotetisin derya qabiqli Zengezur troqunun Ust Tabasirde baslanmasindan sonra davam etmisdir Onun qurulusunda istirak eden Mezokaynozoy qatlari muxtelif geodinamik seraiti temsil edir Sinklinoriumun qerb kenarindaki Alt Yura yasli bazalt vulkanizmi erazide riftogen proseslerin baslangicindan ve Zengezur derya qabiqli derin hovzenin emele gelmesinden xeber verirse Yura dovrunun aalen kellovey mertebelerinin ardicil gilli qumlu qatlari derin deryavari hovzeni passiv kontinental eteyinin cokuntuleridir Naxcivan cuxuru Ordubad sinklinoriumu ve Serur Culfa antiklinoriumunun ustunu ortur ve bu prosesde qerbe dogru miqrasiya qeyd olunur Dagarasi cuxurun emele gelmesi bir nece qirilmanin esasen onun simal serq kenari boyu izlenen Naxcivan derinlik qirilmasinin Oliqosen ve Miosen dovrlerinde aktiv fealiyyeti ile elaqedardir Naxcivan cuxuru etrafinda bas veren zelzeleler bu qirilma ile baglidir Hemin qirilma cokuntu qatlarinin qalinligina nezaret etmekle beraber maqmatik proseslerin fealiyyet merkezi olmusdur Oliqosenin ekstruziv avtoplastik kutleleri Qaracelal Qurddag Xalxal Qutandag Quyuludag qirilma boyu nufuz etmis ve Miosenin vulkanogen qati 14 8 15 9 mln il Esedkef Kasirdag ve Qirxlardag sahelerini ehate edir Antropogende isti mineral bulaqlar golunde travertinler emele gelmisdir Travertinlerden basqa Naxcivan cokekliyinin tebii servetlerinden zengin duz Duzdag Pusyan ve Nehremde Paliqroskit gili Yurdcu Kabullu gips antihidrit qaja ve tesenit uzluk dasi yataqlari ve onun simal serq kenari boyu sepelenmis filiz uran mis bor tezahurleri askar olunmusdur Daridag surme mergumus yatagi da bu dovrde emele gelmisdir Naxcivan tebieti Mineral sular Mineral su bulaqlarinin rengarengliyine gore Naxcivan MR dunyanin en diqqetelayiq bolgelerindendir Muxtar respublikanin 5 5 min km2 lik sahesinde 250 den artiq mineral su menbeyi qeyde alinmisdir Bu bulaqlarin boyuk ekseriyyeti Serqi Arpacay Naxcivancay Elincecay Gilancay Ordubadcay Qaradere ve Eylis caylarinin vadilerinde ve yaxinliqlarindadir Onlar kimyevi terkiblerine gore muxtelif tipli olub teserrufatda icmeli su techizatinda mualice meqsedile ve senayede istifade edilir Erazide sularin tebii formalasmasinda relyefin cay sebekesinin yarandiqlari geoloji muhitin iqlimin boyuk ehemiyyeti vardir Naxcivanin mualice sulari muxtelif terkibli ve yasli cokuntulerden cixir ve bu onlarin kimyevi balneoloji xasselerini mueyyenlesdirir Erazide en qedim su dasiyan suxurlarin yasi 400 milyon ille 500 700 milyon il arasinda deyisir Tarixi qaynaqlardan melum olur ki hemise dirilik suyu sefa suyu olan bulaqlardan behrelenib onlarin mualice qudretine Tanri ocagi deye inanmislar Naxcivanin mineral sulari ta qedim zamanlardan insanlarin diqqetini celb etmisdir Naxcivan MR de mineral su bulaqlarinin ve onlarin formalasdigi muhitin geologiyasi ve tektonikasinin oyrenilmesine 1843 cu ilden baslanilmisdir Lakin bu sahede planli kesfiyyat isleri XX yuzillikden aparilmisdir Mueyyen edilmisdir ki Naxcivanda mineral sularin 6 tipi 16 sinfi ve 33 muxtelif novu movcuddur Bu sularin 98 i karbon qazli olub hidrokarbonat tipli sulara aid edilir Yer sethine tebii cixislari olan mineral su bulaqlarindan yuksek heraretlisi demek olar ki yoxdur Mineral sularin ekseriyyetinin tempraturu 8 C 22 C arasindadir Sirabda ve Daridagda buruq quyularinin herareti 50 C ve daha yuxari olan sular askar edilmisdir Azerbaycanda olan karbon qazli sularin 35 i Naxcivan MR erazisindedir Mineral mualice su bulaqlarinin ion terkibinin esas komponentlerini kalsium ca qeleviler Na K ve maqnezium Mg kationlari ve hidrokarbonat HCO3 sulfat SO4 ve xlor cl anionlari teskil edir Muxtar respublikanin mineral su menbeleri gun erzinde yer sethine 24 milyon litr su axidir Esas mineral su menbeleri erazi uzre asagidaki sekilde yerlesmisdir Ordubad rayonunda teqriben 1000 km sahede 29 mineral su bulagi vardir Onlarin terkibinde sularin mualice xasselerini mueyyenlesdiren qeleviler muhum rol oynayir Rayonun qelevili hidrokarbonatli sularinin bir qismi meshur Narzan suyunun terkibi ile oxsardir Culfa rayonunda 900 km sahede 85 mineral su bulagi qeyde alinmisdir onlardan 42 si buruq quyulari vasitesiyle askar edilmisdir Bu sular qiymetli karbonat mergumuslu olub mieral sularin karbonatli mergumuslu demirli xlorlu hidrokarbonatli natriumlu tipine aid edilir Burada 37 menbe o cumleden 32 quyu vardir Daridag mineral sular qrupunun debiti ust uste 3125783 l gun tempreturu 17 52 C arasindadir Menbelerin bir coxu qaynayir ve fontanla yer uzune cixir Sahbuz rayonu erazisindeki cay vadileri boyu 40 km sahede 50 dek mineral su menbeyi kesf olunmusdur Rayonun mineral bulaqlari arasinda meshur Badamli mineral sular qrupu xususi yer tutur Bu sular olduqca seffaf iysiz ve rengsizdir Icmek ucun cox dadlidir Debiti ust uste 2750640 l gundur Kimyevi terkibine gore esasen karbon tursulu hidrokarbonatli natriumlu xloridli kalsiumludur Badamlinin mualice ehemiyyeti tedqiq edilmis ve onun qaraciyer ve od kisesi xesteliklerinde musbet tesir gostermesi mueyyenlesdirilmisdir Babek rayonunun 1200 km erazisi daxilinde 50 mineral su mualice menbeyi oyrenilmis onlarin 27 si buruq quyulari vasitesiyle askar olunmusdur Rayon erazisindeki meshur Sirab mineral sularinin debiti 2247265 l gundur Temperaturu 16 24 C dir Mualice ehemiyyetine gore Sirab Qahab Vayxir Cehri ve Qizilveng bulaqlari ustundur Serur rayonu mineral su bulaqlari baximindan zengin deyildir Rayonun 1316 km erazisinde cemi 7 mineral su menbeyi oyrenilmisdir Iqlim Muxtar respublikanin iqlimine onun cogrfi movqeyi erazinin her terefden dag silsileleri Koqnur Alangoz Zengezur ve Dereleyez ile ehate olunmasi ve iri su hovzelerinden Qara deniz ve Xezer denizi uzaqda yerlesmesi cox tesir gosterir Erazinin iqlimi bes tipe ayrilir 1 Yayi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimi Arazboyu duzenlikleri ve qismen alcaq dagliq saheleri 600 1100 m ehate edir Burada orta illik tempratur 10 14 C orta illik yaginti 300 mm dek mumkun buxarlanma 1200 1400 mm dir En isti ayin iyul orta tempraturu 29C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu ise 3 6 C dir Il erzinde qar ortuyu 20 40 gun davam edir 2 Qisi quraq kecen yarimsehra ve quru col iqlimi alcaq dagliq qursagin yuxari orta dagliq qursagin asagi hissesini 1100 1600 m ehate edir Orta illik tempratur 8 10C orta illik yaginti 300 350 mm mumkun buxarlanma 800 1100 mm dir En isti ayin iyul orta tempraturu 21 26C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu 4 6C dir 3 Yayi quraq kecen soyuq yarimsehar ve quru col iqlimi orta dagliq qursagin yuxari yuksek dagliq qursagin ise asagi hissesini 1600 2600 m ehate edir Orta illik tempratur 6 10 C en isti ayin iyul orta tempraturu 15 20 C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu 6 10 C dir Orta illik yagintinin miqdari 400 800 mm arasinda deyisir bunun 300 400 mm i ilin isti yarisinda 200 400 mm i ise soyuq yarisinda dusur 4 Yayi quraq ve serin kecen soyuq iqlim yalniz Zengezur silsilesinin cenub qerb yamacinda yuksek dagliq qursagin merkez zolaginda 2600 3200 m yuksekliklerde yayilmisdir Burada yagintinin orta illik miqdari 600 700 mm dir Havanin orta illik tempraturu 1 3C en isti ayin avqust orta tempraturu 8 12C en soyuq ayin yanvar orta tempraturu 10 13 C dir 5 Dagliq tundra iqlimi erazinin yuksek dag zirvelerini 3200 m den yuxari ehate edir qisin ve yayin soyuq kecmesi yagintinin ise ozunden evvelki tipe nisbetenaz olmasi ve ifratrutubetlenme ile seciyyelenir Orta illik tempratur 3 8C en isti ayin orta tempraturu 2 8C en soyuq ayin orta tempraturu 13 16C dir IV ve V iqlim tiplerinin hakim oldugu erazilerdeki gunes radiasiyasinin umumi miqdari 150 160 k kal sm2 butun Cenubi Qafqaz regionu ucun maksimum miqdar hesab edilir Erazide yukseklik artdiqca havanin tempraturu azalir En asagi tempratur yancar ayinda musahide olunur Tepratur fevraldan marta dogru artmaga baslayir Gilancaydan qerbde tempratur 7 3 8 3 C serqde Ordubad Bist 6 7 6 8 C teskil edir Martdan aprele dogru artim 7 1 7 5 C ye catir Yayda tempratur daha muntezem deyisir Havanin maksimum tempraturu avqust ayinda olur Sentyabrdan baslayaraq ise tempratur intensiv sekilde asagi dusur Mutleq minimum tempratur 31C Dervisler mutleq maksimum tempratur 44C dir Culfa Bu eyni zamanda Azerbaycan respublikasi erazisinde en yuksek ve en alcaq tempraturdur Muxtar respublikanin erazisi xususile Araz deresi boyuk su hovzelerinden uzaqda oldugundan buraya rutubetli hava kutleleri daxil olmur ona gore de Azerbaycanin diger regionlari ile muqayisede bu erazi atmosfer yagintilarinin azligi ile seciyyelenir Yagintinin cox hissesi yaz movsumunde dusur iyul avqust ve sentyabr aylari demek olar ki tamamile yagintisiz olur Guclu leysan yagislari cox tesadufi hallarda bas verir Esasen yerli dag dere kulekleri esir Onlarin istiqametleri cox vaxt relyef xusisyyetlerinden asili olur Kuleyin orta illik sureti 2 4 m san dir Kulekler esasen yayda serq ve cenub serq qisda qerb istiqametli olur Muxtar respublika erazisinin 1500 m den yuksekde yerlesen dagliq hissesinde qar oktyabr noyabrda dusur ve martadek yerde qalir 2000 m den yuksek yerlerde ise aprelin axiri mayin ortalarinadek qalir Dagliq hissede qar ortuyunun qalinligi 0 2 1 m olur Erazinin duzenlik hissesinde qar dekabrda yagmaga baslayir ve martadek yerde qalir Burada qar ortuyunun qalinligi ve davamligi kend teserrufati bitkilerinin inkisafinda seth ve yeralti sularinin artmasinda torpagin nemliyinin coxalmasinda muhum ehemiyyet kesb edir Illik yaginti Arazboyu duzenliklerde 200 300 mm yuksek dagliq yerlerde 500 800 mm dir Daxili sular Araz cayi Culfa rayonu erazisinde Naxcivan MR hidroqrafik cehetden Araz cayi hovzesine aiddir Erazinin merkezi ve cenub serq hissesinde caylar baslangicini Zengezur ve Dereleyez silsilelerinden goturur Muxtar respublikanin hidroqrafik sebekesi uzun geoloji dovrde yaranmis ve bu muddetde xeyli deyisikliye ugramisdir Zengezur silsilesinin cenub qerb yamacinda Naxcivan cokekliyine dogru istiqametlenen qedim cay derelerinin qaliqlari izlenilir Zengezur silsilesinde Sagarsuyun yuxari axarinda Qazangoldag Qapiciq Gemiqaya bolgelerinde qedim buzlaq relyefi formalari troq kar moren hemcinin zirvelerde yayda erimeyen qar kutleleri vardir Suni su arxlari kanallar ve su anbarlari da hidroqrafik sebekeye aid edilir Caylarin bir coxundan suvarmada ve su techizatinda istifade edildiyinden asagi axarinda onlarin suyu mensebe catmir tam quruyur Caylar Muxtar respublika erazisinde umumi uzunlugu 1 8 min km olan teqriben 400 boyuk ve kicik cay var Bunlardan 334 nun uzunlugu 5 km dek 31 ki 6 10 km 24 ku 11 25 km 7 ki 25 50 km 3 ku Naxcivancay Elincecay Gilancay 51 100 km 1 ki Serqi Arpacay ise 100 km den artiqdir Cay sebekesinin inkisafina ve deyismesine muxtelif fiziki cografi amiller iqlim relyef geoloji qurulus torpaq ve bitki ortuyu tesir gosterir Erazide cay sebekesi beraber inkisaf etmemisdir Naxcivancaydan qerbde son derece zeif ondan serqde Zengezur silsilesinden axan caylar ise six sebeke teskil edir Erazinin simal qerbinden cenub serqine dogru daglar Araza yaxinlasdigindan bu istiqametde caylarin uzunlugu sutoplayici saheleri ve aximlari azalir Dagliq hissede cay sebekesi daha cox inkisaf etmisdir ki bu da yagintinin bol olmasi ile elaqedardir Caylar yeralti sular ve qar yagis sulari ile qidalanir Cay hovzelerinde esas rutubet ehtiyati 35 50 qis dovrundeki yagintilar hesabina yaranir Eraziden axan caylarin esas xususiyyeti onlarin qidalanmasinda yeralti sularin nezere carpacaq derecede 35 45 istirakidir Caylar ilin 6 8 ayi erzinde baslica olaraq yeralti sular hesabina qidalanir Yazda ve yayda dasqinlar olur Azerbaycan Respublikasinda bas veren sellerin 33 35 i Naxcivan MR in payina dusur Muxtar respublika caylarinin ehtiyatlari hem suvarma hem de enerji menbeyi kimi istifadede boyuk ehemiyyet kesb edir Bu caylarin umumi enerji gucu 183 4 min kvt dir Onlarin suyundan ise menbeyinden baslamis mensebine kimi butun caylar boyunca suvarma meqsedi ucun istifade edilir Goller Muxtar respublikanin erazisi quru iqlime malik oldugundan burada gollerin sayi az sahesi ve hecmi kicikdir Ekser gol calalarinin formalasmasinda tektonik hereketlerin ve bulaqlarin rolu olmusdur Erazinin tebii golleri esasen Naxcivancayin ve Gilancayin hovzelerine aiddir Qanligol ve Salvarti golleri eyniadli caylarin menbelerinde yerlesir Naxcivan MR erazisinde iyirmiyedek gol ekseriyyetinin sahesi 10 hektardan azdir var Naxcivan MR de bir nece su anbari Arpacay Uzunoba Nehrem Heyder deryacasi Qahab Xok ve sair yaradilmis suvarma kanallari cekilmisdir Araz su qovsagi su anbarinin bir hissesi Naxcivan MR erazisindedir Araz cayi uzerinde hidrotexniki kompleksin su anbarlarinin suvarma sisteminin tikilmesi ve genismiqyasli meliorasiya irriqasiya islerinin gorulmesi sayesinde kend teserrufatinin suvarma imkanlari ve techizati yaxsidir Torpaq ortuyu Naxcivan MR erazisinde torpaq tipleri yarimtipleri ve sair taksonomik vahidler relyef xususiyyetlerinin torpaqemelegetiren proseslerin tesiri altinda formalasmisdir Mueyyen edilmis torpaq tipleri fiziki cografi seraite uygun olaraq bir birinden aydinsekilde ferqlenmekle butun seciyyevi zonal elametlere malikdirler Bolgede yayilmis dag ve duzen torpaqlarini esasen ibtidai ve torflu dag cemen cimli dag cemen bozqir dag cemen yuyulmus qehveyi dag mese karbonatli ve qismen bozqirlasan qehveyi dag mese medenilesmis tund ve aid dag sabalidi qismen curuntulu sulfatli ehengli ve tam inkisaf etmemis dag sabalidi suvarilan tipik boz aciq ve ibtidai boz cemen suvarilan sibasar alluvial cemen tipik ve soranli soraketler tiplerine bolurler Naxcivan MR erazisinde dag meden tullantilari ile pozulmus torpaqlar caqildasi cay yataqlari hemcinin cilpaq qayaliqlar ve sethe cixmis gilli suxurlarin areallari da movcuddur Torpaqlarin mexaniki terkibi yungul mexaniki terkibden qumsal agir mexaniki terkibe gilli qeder deyisir Suvarilan tipik boz aciq ve ibtidai boz cemen boz yuksek humuslu boz cemen orta ve al humuslu boz cemen torpaqlari muxtelif derecede soranlasmaya meruz qalmisdir Torpaqlarin eroziyaya ugramasi prosesine gore Naxcivan MR erazisi Azerbaycan Respublikasinin diger bolgelerinden ferqlenir Burada minlerle hektar sahe bitki ortuyunden mehrumdur Dagliq erazilerde torpaqlarin siddetli eroziyasi esasen bozqir dag mese tipik qehveyi dag mese karbonatli ve qismen bozqirlasan qehveyi dag mese medenilesmis tund ve aid dag sabalidi aciq dag sabalidi torpaqlarda bas verir Flora Esas meqale Naxcivan florasi Naxcivan MR erazisi zengin floraya ve rengareng bitki ortuyune malikdir Bu ilk novbede burada tebii seraitin geoloji ve geomorfoloji qurulusun son derece murekkeb olmasi ile elaqedardir Bitki ortuyunun formalasmasinda fiziki amillerden basqa antropoloji amiller de mueyyen rol oynamisdir Muxtar respublikada iqlimin quraqligi ve kontinentalligi ile elaqedar bitki ortuyu ve onun saquli ve ufuqi zonalligi Azerbaycanin diger rayonlarindan keskin sekilde ferqlenir Bele ki bitki ortukleri eynilik teskil etdiyi halda Kur Araz ovaliginda sehralar hundurluyu 28 350 m arasindaki erazileri muxtar respublikada ise 600 700 m le 1100 m arasindaki erazileri ehate edir 1100 1200 m le 1500 m arasinda friqana tipli kserofit bitkiliyi 1500 1700 m le 1900 m arasinda dag bozqir bitkiliyi 1900 2350 m de qarika yaxud cemen bozqir bitkiliyi kserofit kollu cemenlikler bezen kicik meselikler Bicenek meseliyi 2350 2400 2500 m de subalp bitkiliyi 2400 3000 m ve 3500 m hundurluklerde ise subalp ve xirda boylu Alp cemenliyi ve Alp xalilari genis erazilerde oz muxtelifliyi ile ferqlenir Muxtar respublikanin florasi Azerbaycanin diger botaniki cografi rayonlarina nisbeten zengindir Erazi cehetden cox da genis olmayan buregionda ali bitkilerin 2782 novune rast gelinir onlar da 773 cins ve 134 fesilede cemlesmisdir Bu novlerden 68 i medeni halda becerilir Yabani bitkilerin 123 fesilesi ve 697 cinsdi movcuddur Floristik bolluguna gore erazi 3 regiona bolunur Arazboyu duzenlikler orta dagli ve yuksek dagliq qursaqlari En cox bioloji muxteliflik orta dagliq qursaga mensubdur Bele ki Arazboyu duzenliklerde 732 nov orta dagliqda 1326 nov yuksek dagliqda ise 640 nov floraya rast gelinir Fauna Esas meqale Naxcivan faunasiSuriya agacdeleni Muxtar Respublikanin erazisi tebii seritine gore Azerbaycanin diger bolgelerinden keskin suretde ferqlenir ve bu bolgenin heyanlar aleminin zenginliyinde oz eksini tapir Burada olan heyvanlarin nov terkibi ve miqdari Azerbaycan faunasinin 60 80 ni teskil edir Muxtar respublikada endemik ve yeni novler meken salmislar yalniz bu eraziye xas olan coxsayli endemik ve relikt hetta elm ucun yeni olan heyvan novleri movcuddur Bele coxsayliliq erazide rast gelinen butun huyvan qruplarinda nezere carpir Buna gore de Naxcivan MR erazisi hele qedimden bir sira yerli ve xarici alimlerin maragina sebeb olmusdur Muxtar respublikanin faunasi XIX esrin II yarisindan baslayaraq tedqiq olunur Nalburunkimiler fesilesinden Rhinolophus yarasa Bir sira xarici ve rus alimlerinin Cenubi Qafqazda cuculeri oyrenilmesi ile elaqedar apardiqlari tedqiqatlar neticesinde toplanmis materiallarda Naxcivan bolgesine xususile Ordubad rayonuna daha cox diqqet yetirilir Sonralar 1911 ci ilde alman alimi Y Miller Ordubad rayonunda xeyli kepenek novu toplamisdir Bu alimler bolgede 117 Azerbaycan alimleri ise elave olaraq2 813 kepenek novu askar etmisler Bunlarin da 150 novu yalniz Naxcivan MR erazisi ucun seciyyevidir Erazide 4 nov qulagagiren 3 nov yuyruk 1 novu elm ucun yeni 4 nov devedelleyi 67 nov duzqanadli 4 novu elm ucun yeni ve 75 nov circirama 480 nov yarimsertqanadli 7 novu endemik qeyde alinmisdir Burada yayilmis 2250 bocek novunun 25 novu Cenubi Qafqaz ucun 51 novu ise Naxcivan bolgesi ucun endemikdir Bocekler icerisinde faydali sayilan 46 perebuzen novunden 39 na Naxcivan erazisinde rast gelinir Erazide kend teserrufati heyvanlari ve insanlar arasinda bir sira qorxulu yoluxucu xestelikler yayan 42 nov nem milceyi qeyde alinmisdir ki bunlardan da 5 novu elm ucun yeni 10 novu ise endemikdir Muxtar Respublikanin cay ve gollerinde sumuklu baliqlar sinfine daxil olan 29 nov baliq askara cixarilmisdir ki onlar da 4 deste 8 fesile ve 24 cinsde cemlesirler Hemin novlere Kur altagizi Kur qumlaqcasi Araz xramulyasi Kur sirbiti Cenubi Qafqaz gumuscesi qaraqas serq qijovcusu Cenubi Qafqaz yastiqarini anqor cilpaqcasi zerteper qizilxalli hesem mursa ceki naxa ve s aiddir Naxcivan MR de amfibiyalarin 6 novu Suriya sarimsaq iyli qurbagasi yasil quru qurbagasi gol qurbagasi Cenubi Qafqaz qurbagasi ve Kicik Asiya qurbagasi surunenlerin 19 novu Xezer tisbagasi Araliq denizi tisbagasi Qafqaz kelezi yovsanliq girdebasi zolaqli kertenkele straux Cenubi Qafqaz kertenkelesi koramal ciliz koramal kor ilan kicik yatagan adi suilani Iran suilani suilani xaltali kontiya kelez ilan gurze ve Naxcivan gurzesi qeyde alinmisdir Azerbaycan respublikasinda qeyde alinmis 366 nov qusun yaridan coxuna 218 nov muxtar respublika erazisinde rast gelinir Burada seciyyevi quslardan qirmizibas alacohre iri zevzek oxuyan silvi dovdaq bala dovda cek ciller Suriya agacdeleni sehra muymulu kekliyi Xezer ulari quzuqapan ve s gostermek olar Erazide memelilerin 61 novu melumdur Bunlar dord qrupa bolunur cuculerle qidalanan memeliler adi kirpi kicik qonurdis su kutoru yarasalar boyuk nalburun nalburun blazaus uzunqanad yarasa palazqulaq yarasa cirtdan yarasa payiz palazqulagi yirtici memeliler caqqal canavar tulku qonur ayi col donuzu gelincik agdis dele bebir porsuq qamis pisiyi manul vasaq cutdirnaq memeliler cuyur bezoar kecisi muflon gemirici memeliler mese suleysini kicik reb dovsani qara sicovul boz sicovul sicovul Qafqaz sicani mese sicani Asiya dagsicani Vinoqradov qum sicani adi korca dag korcasi tirendaz Muxtar respublikada yayilan 350 nov onurgali heyvanlardan 45 novu Naxcivan MR in Qirmizi kitab ina salinmisdir Naxcivan faunasinin numayendeleri soldan saga 1 Qonur ayi 2 Bebir 3 Canavar 4 Tulku 5 Caqqal 6 KirpiDemoqrafiyaEsas meqale Naxcivan ehalisiNaxcivanda etnik qruplarIl Azerbaycanlilar Ermeniler Digerleri 1 CEMI1831 17 1383 56 1 13 3424 43 7 27 1 2 30 5071896 49 425 56 9 36 671 42 2 583 0 7 86 8781897 64 151 63 7 34 672 34 4 1 948 1 9 100 7711917 81 1003 60 53 900 40 135 0001926 88 433 84 3 11 276 10 8 4 947 4 7 104 6561939 108 529 85 7 13 350 10 5 4 817 126 6961959 127 508 90 2 9 519 6 7 4 334 3 1 141 3611970 189 679 93 8 5 828 2 9 6 680 3 3 202 1871979 229 968 95 6 3 406 1 4 7 085 2 9 240 4591989 281 807 95 9 1 858 0 6 10 210 3 5 293 8751999 350 806 99 6 17 0 3 249 0 9 354 0722009 396 709 99 6 6 0 1 608 0 4 398 3232019 457 619 99 7 5 0 1 286 0 3 458 9101 Ruslar Kurdler Turkiye turkleri Ukraynalilar Gurculer Farslar ve basqalari 2 bunlarin 404 11 1 neferi yerli ve 1 228 33 6 gelme olub 3 Azerbaycan turklerinin sayi diger muselmanlarla birlikde gosterilmisdir 4 bunlarin 2 690 8 7 neferi yerli ve 10 652 34 9 gelme olub 5 ana diline esasen Naxcivan MR nin milli terkibi 2009 azerbaycanlilar 99 6 qalanlari 0 4 Naxcivan MR in ehalisi 99 6 Azerbaycan turklerinden ibaretdir Burada hemcinin ruslar gurculer kurdler ve sair xalqlarin numayendeleri de yasayir Naxcivan MR Azerbaycan Respublikasinin ozunemexsus demoqrafik inkisaf xususiyyetlerine malik regionlarindan biridir Muxtar respublikanin 486 6 min ehalisi var 2024 1 yanvar Ehalinin 96 2 min neferi yaxud 26 6 i seher 265 min neferi yaxud 73 4 i ise kend ehalisidir 178 1 min neferi yaxud 49 3 i kisilerden 183 1 min neferi yaxud 50 7 i qadinlardan ibaretdir Naxcivan MR in yarandigi 1924 cu ilden kecen dovr erzinde butunlukde Azerbaycanda oldugu kimi burada da ehalinin dogum olum ve tebii artim gostericilerinde hemcinin miqrasiyasi prosesinde tedricen mueyyen musbet deyisiklikler yaranmaga baslamis ve bu deyisiklikler ehalinin artimina zemin yaratmisdir Muxtar respublikanin movcud oldugu dovrde ehalinin en suretli orta illik artimi butunlukde Azerbaycanda ehalinin demoqrafik inkisaf seviyyesinin en yuksek gostericiye malik oldugu 1960 1970 ci illere tesaduf etmisdir 1959 1970 ci illerin ehali siyahiyaalmasi dovrunde Naxcivan MR de ehalinin sayi 43 Azerbaycan SSR de 38 4 artmisdir Hemin dovrde butunlukde Azerbaycan SSR de ehalinin orta illik artim sureti 3 5 oldugu halda Naxcivan MSSR de 3 9 teskil etmisdir Bu her seyden evvel hemin dovrde muxtar respublikada ehalinin her 1000 neferine dusen dogum ve tebii artim gostericilerinin Azerbaycan SSR den xeyli yuksek olmasi ile elaqedar idi Muxtar respublikada 1970 1990 ci illerde ehalinin sayi 48 6 artaraq 205 7 min neferden 305 7 min nefere o cumleden seher ehalisi 99 2 artaraq 51 0 min neferden 101 6 min nefere kend ehalisi ise 31 9 artaraq 154 7 min neferden 204 1 min nefere catmisdi 1990 ci illerin sosial iqtisadi cetinliklerine baxmayaraq bu dovrde burada ehalinin sayi 15 8 artaraq 305 7 min neferden 361 2 min nefere catmisdir Orta sixliq 1 km de 66 neferdir 2001 yanvar Azerbaycanin Naxcivan Muxtar Respublikasinin ehalisinin sayi 2013 cu il mayin 1 ne olan statistikaya esasen 430103 nefere catib 2013 cu il mayin 1 ne olan statistikaya esasen muxtar respublikada ehalinin sayi 2012 ci ilin muvafiq dovru ile muqayisede 8728 nefer ve ya 2 1 artib 2013 cu ilin yanvar aprel aylarinda Naxcivanda 3500 usaq anadan olub Muxtar respublika ehalisinin sayi 1 oktyabr 2021 ci il tarixe bir il onceye nisbetde 1306 nefer artaraq 462 min 716 nefer olub IqtisadiyatEsas meqale Naxcivan Muxtar Respublikasinin iqtisadiyyati Azerbaycan Respublikasinin iqtisadi cografi rayonlasdirilmasinda Naxcivan MR erazisi butovlukde olkedaxili iqtisadi rayonlardan biri kimi qeyd olunmusdur Lakin o ozunun coxsaheli strukturu ile ferqlenir Bu muxtar respublikanin Azerbaycan Respublikasinin esas erazisinden tecrid edilmis cografi mekanda yerlesmesi ve bununla elaqedar burada yerli telebati muvafiq istehsal saheleri yaratmaq hesabina temin etmek zerureti ile izah olunur Son 80 ilde muxtar respublikada yeni istehsal saheleri yaradilmis zengin tebii ehtiyatlar askara cixarilaraq istismara celb olunmus senaye muasir texnika ve texnologiya ile techiz edilmisdir Naxcivan MR inkisafda olan coxsaheli senaye ve aqrar senaye respublikasidir Senayede yerli kend teserrufati mehsullarinin emali ve faydali qazinti hasilati xususi yer tutur Elektronika metal emali yungul tikinti materiallari senayesi var Kend teserrufati esasen uzumculuk tutunculuk ve bagciliq sahesinde ixtisaslasmisdir Taxilciliq ve heyvandarliq inkisaf etmisdir Son illerde muxtar respublikada iqtisadi islahatlar heyata kecirilmis torpaq islahati basa catdirilmis azad sahibkarligin xususi mulkiyyetin ve kicik biznesin inkisafi ucun az da olsa imkanlar yaradilmisdir Senaye Naxcivan MR senayesi tarixen Azerbaycan iqtisadiyyatinda onemli yerlerden birini tutmusdur Hele 1970 1980 ci illerde muxtar respublikada istehsal olunan yuzlerle mehsul novunun xeyli hissesi xarici olkelere ixrac olunurdu 1990 2000 ci illerde muxtar respublikada aparilmis elmi ixtisaslasma ve ictimai emek bolgusu sayesinde emal ve hasilat senayesi formalasmisdir Naxcivan MR in xarici olkelerle xususile Iran ve Turkiye MDB olkeleri ile ticaret iqtisadi elaqeleri genislenmisdir Senayenin umumi mehsulunun hecmi 1924 cu ildekine nisbeten 1990 ci ilde 200 defeden cox 2001 ci ilde ise 1995 ci ille muqayisede 1 7 defe artmisdir Butunlukde regionun senayesi yerli xammala esaslanir ve yungul ve yeyinti senayesi musisseleri ekseriyyet teskil edir Uzumculuyun inkisafi eyni zamanda serabciligin tesekkul tapmasina serait yaratmisdir Badamli Vayxir Naxcivan mineral su kemerinin cekilmesi Naxcivan MR in mineral su istehsalini artirmisdir Keyfiyyetine ve mualicevi xususiyyetlerine gore meshur olan mineral sular Badamli Sirab Vayxir Daridag ve Nehecir mineral su zavodlarinda xususi sekilde qablasdirilaraq satisa cixardilir Masinqayirma metal ve agac emali elektrotexnika muesisseleri muxtar respublikanin sosial iqtisadi inkisafinda ve ehalinin mesgullugunun temin edilmesinde esasli rol oynayir Naxcivan MR in 4 hasilat ve 14 emal senaye muesissesi diyarda umumi mehsulun 2 3 hissesini istehsal edir Zengin ve coxsayli tikinti materiallarina mexsus muxtar respublikanin erazisi burada tikinti materiallari demir beton kerpic travertin mermer ve s senaye muesisselerinin yaradilmasina ve nadir tikinti mehsullarinin dunya bazarina cixarilmasina imkan vermisdir Muxtar respublikada 91 tikinti qurasdirma sirketi fealiyyet gosterir 1999 cu ilde Ordubad rayonunun Paragacay ve Agdere meden yataqlarinin kesfiyyat ve istismari uzre Boyuk Britaniya sirketleri ile baglanmis muqavile Naxcivan MR de meden senayesinin berpasi islerine baslamaga imkan vermisdir Kend teserrfuati Muxtar respublikanin iqtisadiyyatinin esasini coxsaheli kend teserrufati teskil edir Buranin iqlim torpaq seraiti kend teserrufatinin inkisaf etdirilmesine elverisli serait yaradir Bu inkisaf istifadesiz qalmis yararli torpaqlarin menimsenilmesi movcud su ehtiyatlarindan semereli istifade edilmesi ve suvarmanin tekmillesdirilmesinden asilidir Araz cayi uzerinde hidrotexniki kompleksin Arpacay Sirab su anbarlarinin Sederek Naxcivan Elincecay suvarma sistemlerinin ise salinmasi Ferhad Nehrem su anbarlarinin tikilmesi ve genismiqyasli meliorasiya islerinin gorulmesi sayesinde kend teserrufatinin suvarma imkanlari ve techizati yaxsi veziyyete getirilmisdir 2000 ci il muxtar respublikada torpaq islahatinda helledici il olmus nezerde tutulan 54 9 min ha torpagin hamisi xususi teserrufatcilara paylanmisdir Ozellesdirilmis torpaq sahelerinin su techizatini temin etmek meqsedile Sederek Serur Babek ve Ordubad rayonlarinin kendlerinde yeni nasos stansiyalari tikilmis ve kohneleri berpa edilmis Serur kollektor drenaj sebekesi yeniden qurulmus Dasarx Culfa Quru arx ve Samlar Sahbuz kanallarinda berpa isleri aparilmis Cehricayda Babek 2 5 km lik kaptaj qazilmis 17 nasos stansiyasi 80 subartezian quyusu berpa edilerek istifadeye verilmisdir Muxtar respublikanin duzenlik yerlerinde esasen etlik sudluk ve yunluq dagliq yerlerden etlik yunluq heyvandarliqla mesgul olunur cinsli qoyunlar yetisdirilir Muxtar respublikada qusculuq baramaciliq ve ariciliqla da mesgul olunur Xarici iqtisadi elaqeler Naxcivan diyarinin xarici iqtisadi xususile ticaret elaqeleri ta qedim zamanlardan tesekkul tapmis onun nadir mehsullari bir sira xarici olkelerin de telebatini odemis ve diyar mueyyen seviyyede olkeler arasi inteqrasiyaya qosula bilmisdir Bunu Naxcivan erazisinden qedim dunyanin bir sira dovletlerine mexsus sikkelerin maddi medeniyyet numunelerinin tapilmasi da subut edir 1991 ci ilde Turkiye ile birge Umid korpusunun tikilib istifadeye verilmesi muxtar respublika ile Turkiye ve Iran arasinda 3 gomrukxana ve kecid menteqesinin yaradilmasi Azerbaycanin musteqillik qazanmasindan sonra blokada veziyyetinde olan Naxcivanin xarici iqtisadi elaqeler qurmasina imkan vermisdir Naxcivan MR de istehsal olunan seker cugunduru Iran ve Turkiyenin fabriklerinde serab memulati ise Turkiye muesisselerinde emal olunur Tebrizde Iranla baglanmis protokola gore muxtar respublikanin qusculuq fabrikleri Iranla musterek muesisseler kimi isledilir NeqliyyatAvtomobil neqliyyati Yuklerin esas hissesi avtomobil neqliyyati vasitesile dasinir Yuksek manevretme qabiliyyeti hem berk ortuklu hem de torpaq yollarda mehsullarin bir menteqeden digerine qisa muddetde catdirilmasi bu neqliyyat novunun ehemiyyetini artirir 1985 ci ile nisbeten 1999 cu ilde minik avtomobillerinin sayi 30 defeden cox yuk avtomobillerinin sayi 2 defe butun novlerden olan avtomobillerin sayi teqriben bes defe artmisdir Naxcivan MR da avtomobil yollarinin umumi uzunlugu 1473 km olub Azerbaycan Respublikasi uzre olan avtomobil yollarinin 7 7 ni teskil edir Bunun da 945 km i berk ortuklu yollarin 528 km i torpaq yollarin payina dusur cedvel 11 9 Iqtisadi cografi rayonda umumi istifadede olan avtomobil yollari km 2012 Cemi Derecesine goreI II III IV VNaxcivan MR 1473 3 251 419 299 501Azerbaycan Res 14851 330 1128 3764 8724 905 Respublika uzre yollarin umumi uzunluguna isgal altinda olan rayonlardaki yollar daxil deyil Azerbaycanin neqliyyati 2012 Teserrufatin inkisaf etmesi ile elaqedar MR de dasinan yuklerin ve sernisinlerin sayi daim artir 2000 2012 ci illerde dasinan yuklerin miqdari 3 8 defe sernisinlerin sayi 2 8 defe artmisdir Esasen dagliq erazilerde yerlesen Ordubad ve Sahbuz rayonlari hemcinin Serur ve Babek rayonlarinin payina daha cox avtomobil yolu dusur Berk ortuklu asfalt yollarda yuk dasimalarin maya deyeri qrunt yollara nisbeten bir nece defe ucuz basa gelir Cedvel 11 10 Iqtisadi cografi rayonda avtomobil neqliyyatinin esas gostericileri Eraziler 2000 2005 2010 2012Dasinan yuklerin miqdari min tNaxcivan MR 3721 7033 11153 13952Azerbaycan Res 40434 69518 99891 118123Dasinan yuklerin dovriyyesi mln ton kmNaxcivan MR 236 0 423 7 678 3 783 1Azerbaycan Res 3513 0 7536 1 11325 1 13307 1Dasinan sernisinlerin sayi min neferNaxcivan MR 31695 39185 66684 87429Azerbaycan Res 743301 845910 1200330 1417413Sernisin dovriyyesi sernisin kmNaxcivan MR 126 8 137 3 176 3 197 7Azerbaycan Res 9154 0 10892 1 16633 0 20034 0Demir yolu neqliyyati Blokada veziyyetinde olmasi ile elaqedar Muxtar Respublikani Azerbaycanin esas hissesi ile birlesdiren demir yolu xetti islemir Naxcivan MR de demir yolu neqliyyati muhum ehemiyyet dasiyir Araz cayi boyunca Baki Irevan demir yolu kecir Naxcivan MR de teqriben 190 km dir Hemin demir yolunun Culfa Irevan hissesi 1906 ci ilde Culfa Mincivan Zengilan rayonu hissesi 1941 ci ilde istifadeye verilmisdir Culfadan Tebrize qol 1916 ci ilde Rusiya hokumeti cekmisdir ayrilir Qarabag muharibesi neticesinde vaxtile umumittifaq sebekesine daxil olan ve muxtar respublikani Azerbaycanla baglayan Zengezurun Ermenistana verilmesinden sonra demir yolu xetti 1992 ci il 24 aprelde tamamile kesildi ve hemin vaxdan Naxcivan MR Azerbaycandan tecrid olunmus sekilde blokada veziyyetinde yasayir 1990 ci ilden demir yollari butun istiqametlere islemediyi ucun avtomobillerin sayi xeyli artmisdir Hava neqliyyati Esas meqale Naxcivan Beynelxalq Hava Limani Muxtar respublikanin yegane elaqeleri teyyare neqliyyati vasitesiyle heyata kecirilir 1993 1995 ci illerde Naxcivan Hava Limani genislendirilerek yeniden qurulmus sernisin ve agir yuklu neqliyyat teyyarelerinin qebul olunmasina imkan yaranmisdir Sehiyye1920 ci ilin oktyabrinda Naxcivanda ilk sehiyye sobesi teskil edilmis sonralar bu sobe sehiyye komissarligina cevrilmisdir 1920 1924 cu illerde Naxcivanda tibb muesisselerinin acilmasina baslanmisdir Naxcivan seherinde xestexana seher ambulatoriyasi Ordubad seherinde hekim menteqesi Cenneb Culfa Ebrequnis Cehri Qivraq ve Bas Norasende indiki Celilabad kendi feldser menteqeleri ise baslamisdir 1950 1960 ci illerde muxtar respublikada sehiyye ocaqlarinin sayi suretle artmaga baslamisdi Malyariyaya qarsi tedbirler neticesinde 1958 ci ilde muxtar respublikada bu xesteliyin koku kesilmisdir 1970 1990 ci illerde de Naxcivan sehiyyesi inkisaf etmisdir 2000 ci ilde Naxcivan MR de 55 xestexana muesissesi 5 poliklinika 49 ambulatoriya 123 feldser mama menteqesi 8 gigiyena ve epidemiologiya merkezi 3 tecili tibbi yardim stanisyasi ve 62 aptek fealiyyet gosterirdi IdmanEsas meqale Naxcivanda idman Naxcivanda xalq arasinda guc ceviklik ve bacariq teleb eden milli idman oyunlari qedimden yaranmisdir Gules at capmaq qilinc ve gurz oynatmaq nize ve ox atmaq uzmek qacis ve s uzre kecirilen yarislarda esas meqsed gencleri emeye ve herbi ise hazirlamaq idi Naxcivanda pehlevanlarin hazirlanmasinda zorxanalar muhum rol oynamisdi 1924 cu ilde Naxcivanda Beden Terbiyesi ve Idman Surasi yaradilmisdir 1931 1934 cu illerde Naxcivan MSSR EMH ve EMHO kompleksi nisancilarinin hazirlanmasinda muhum isler gormusdu 1937 ci ilde agir atletika uzre Azerbaycan birinciliyi Naxcivan seherinde kecirilmisdi 1962 ci ilde Naxcivan voleybol komandasi Azerbaycan birinciliyinde ikinci yeri futbol komandasi ise ucuncu yeri tutmusdu Elm ve tehsilNaxcivanda maarif ve tehsil hele orta esrlerden inkisaf etmis mekteb ve medrese tehsili genis yayilmisdi Elxaniler dovrune aid bir fermandan melum olur ki hele XII esrin sonlarinda Naxcivanda iki medrese movcud idi Orta esr menbelerine gore XIII esrin sonlarinda Naxcivanda 4 ali tipli medrese mescidlerin nezdinde mollaxana adlanan 60 a qeder ibtidai medrese fealiyyet gosterirdi Dunyevi fenlerin de telim edildiyi Naxcivan ve Ordubad medreselerindeYaxin Serq olkelerinden gelmis telebeler de tehsil alirdi Naxcivan seherinde ilk dunyevi mekteb Ehsan xan Kengerlinin XIX esrin 30 cu illerinin sonlarinda acdigi rus tatar qeza mektebidir Hemin mekteb 1879 cu ilde ucsinifli seher mektebine cevirilmisdi XIX esrin sonlarinda butun Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivanda da usuli cedid mektebleri yaranmaga basladi M T Sidqi Ordubadda Exter 1892 Qiz mektebi 1896 mektebleri tesis etdi 1920 ci iledek Naxcivanda 45 mekteb fealiyyet gosterirdi Sonraki dovrlerde Naxcivanda tehsil daha da inkisaf etmis muxtelif saheli elm ocaqlari yaradilmisdi 1991 2001 ci illerde muxtar respublikada 45 yeni mekteb binasi insa edilmis 18 mekteb binasi ise esasli temir edilerek yeniden qurulmusdur Hal hazirda muxtar respublikada 106 daimi mektebeqeder usaq terbiye muesissesi 26 mektebdenkenar muesisse 233 orta tehsil muesissesi 14 usaq idman ve sahmat mektebi fealiyyet gosterir Bundan elave 6 pese litseyi ve 3 kollec Naxcivan Musiqi Kolleci Texniki Kollec ve Tibb Kolleci de vardir Naxcivan MR de ali tehsil sistemi de yaradilmisdir Naxcivan Dovlet Universiteti ve Naxcivan Universiteti muxtar respublikanin muxtelif elm sahelerinde olan mutexessislere olan telebatinin odenilmesinde muhum rol oynayir Naxcivan orta esrlerde Azerbaycan elmine butun Yaxin ve Orta Serqde sohret qazanmis onlarla alim mutefekkir filosof huquqsunas tarixci filoloq tebib ve ilahiyyatci bexs etmisdir Ebu Ebdullah el Muferric Nesevi Ehmed ibn Hacef Nesevi Ekmeleddin Naxcivani Hindusah Naxcivani Mehemmed Naxcivani Fexreddin Naxcivani Baba Nemetullah Naxcivani Kemaleddin Naxcivani Necmeddin Naxcivani Izzeddin Naxcivani Hesen ibn Omer Naxcivani Fezlullah Neimi ve basqa naxcivanli alimler dunya elm xezinesine deyerli tohfeler vermisler XX esrin 20 ci illerinden Azerbaycanda o cumleden de Naxcivan MR de muasir elmin ekser saheleri boyuk inkisaf yoluna qedem qoydu Azerbaycani Tedqiq ve Tetebbo Cemiyyeti nin Naxcivan sobesinin yaradilmasi diyarin zengin tebii servetlerinin askara cixarilmasinda tarix elm ve medeni irsin oyrenilmesinde ehemiyyetli rol oynadi Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin yaradilmasi 1945 muxtar respublikada da elmin inkisafina guclu tekan verdi Muxtar respublikada elmi idareler o cumleden Araz Naxcivan Kompleks Zona Tecrube Stansiyasi Naxcivan Elmi Tedqiqat Baytarliq Stansiyasi AMEA nin Naxcivan Regional Elmi Merkezi Elm ve Texnika Merkezi Samaxi Astrofizika Resedxanasinin Gunesi Musahide Stansiyasi Batabat resedxanasi yaradildi 1972 ci ilde teskil olunmus Naxcivan Elm Merkezinde fundamental elmin muxtelif saheleri uzre tedqiqatlar aparilir Burada muxtar respublikanin tebii servetlerinin tarix ve medeniyyet abidelerinin tedqiqi ve oyrenilmesi sahesinde coxlu isler gorulur 1999 cu ilde yaradilmis Naxcivan Elm ve Texnika Merkezinde muxtar respublikada yayilmis derman bitkilerinin toplanmasi oyrenilmesi onlardan derman preparatlarinin hazirlanmasi isleri aparilmaqdadir DinMuxtar Respublikada texminen 300 e yaxin mescid movcuddur Onlardan 100 e yaxini daimi fealiyyetdedir 1993 2003 cu iller erzinde burada seksene yaxin mescid insa olunmus ve ya esasli berpa edilmisdir 2003 2013 cu illerde tikilmis ve ya berpa olunmus mescidlerin sayi texminen 15 dir Metbuat ve televiziyaNaxcivan MR de ilk metbuat orqani Muxtar Respublika Ali Meclisinin ve Nazirler Kabinetinin orqani olan Serq qapisi qezetidir 1921 ci ilden nesr olunan qezetin Cavanlar heyati 1921 noyabr dekabr ve Fuqera sesi 1922 yanvar mart 1980 1990 ci illerde ise Sovet Naxcivani ve Sovetskaya Naxicevan adlari ile Azerbaycan ve rus dillerinde cixmisdir 1996 ci ilden Naxcivan Seher Icra Hakimiyyetinin Nuh Yurdu adli qezeti nesr edilir 30 cu illerden muxtar respublikada yaradilmis inzibati rayonlarda Rayon Icra Hakimiyyetlerinin orqanlari olan Serurun sesi Serur El Heyati Ordubad Serqin seheri Babek Arazin sesi Culfa Oguz sesi Sahbuz Oguz Yurdu Sederek qezetleri cixir 2004 cu ilde yaradilmis Kengerli rayonunda ise Yeni Heyat qezeti cixir 1921 ci ilde yaradilmis Naxcivan metbeesi 1938 ci ile kimi Serq qapisi qezeti redaksiyasinin tabeliyinde fealiyyet gostermis hemin ilden musteqil muesisseye cevrilmisdir 1976 ci ilde metbee ucun xususi bina tikilmisdir Muxtar respublikada cixan qezetler burada rotasiya usulu ile cap edilmisdir Metbee 1985 ci ilden Azerbaycan Nesriyyat Poliqrafiya ve Kitab Ticareti Isleri Komitesinin sonralar Metbuat ve Informasiya Nazirliyi strukturuna daxil edilerek Naxcivan Seher Poliqrafiya Muesissesi adlandirilmisdir 1997 ci ilden muesisse Ecemi Nesriyyat Poliqrafiya Birliyi kimi fealiyyet gosterir Bununla beraber Naxcivan Dovlet Universiteti nezdinde Qeyret nesriyyati metbeesi de fealiyyet gosterir Naxcivan MR de radio verilislerine 1926 ci ilden yerli radio verilislerine ise 1930 cu ilden baslanmisdir 1963 cu ilde ise Naxcivanda televiziya merkezi fealiyyete baslamisdir Hemin il muxtar respublikanin Nazirler Sovetinin qerari ile yerli radionun bazasinda Naxcivan MR Televiziya ve Radio Verilisleri Komitesi yaradilmisdir Hal hazirda Naxcivan erazisinde 2 televiziya Naxcivan Televiziyasi ve Kanal 35 ve 2 radiostansiya Naxcivanin sesi fealiyyet gosterir MedeniyyetEsas meqaleler Azerbaycan medeniyyeti ve Naxcivan medeniyyetiEdebiyyat Esas meqale Azerbaycan edebiyyatiHuseyn Cavid Azerbaycanin qedim yasayis ve medeniyyet besiklerinden olan Naxcivan diyari qedim ve zengin edebi enenelere malikdir Azi 5 minillik seher medeniyyetine ve dunyanin en qedim duzcixarma senayesine sahib olan Naxcivan yerlesdiyi elverisli geostrateji movqeyine ve burada yaranmis muxtelif dovlet ve dovlet tipli qurumlarin fealiyyetine gore medeni inkisafin da merkezlerinden olmusdur Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda Naxcivan motivleri ehemiyyetli yer tutur Gemiqaya qayaustu resmleri Naxcivanda yerlesen Gemiqayada askara cixarilan qayaustu resmler Qobustan da daxil olmaqla dunyanin az sayda abide orneklerile uygunlasaraq bu diyarin en qedim yasayis yerlerinden olmasina isiq tutur Gemiqaya qayaustu resmleri gosterdi ki Naxcivanda bedii yaradiciligin tarixi insanligin tarixi ile ust uste dusur Kitabi Dede Qorqud Ana abidemiz kimi deyerlendirilen Kitabi Dede Qorqud dastaninin boylarinda da Naxcivan bolgesi ile seslesen sujetlere ve toponimlere rast gelinir Xususile dastanin Segrek boyunu beyan eder boyundaki hadiseler Naxcivanda Elince qalasi ve onun etrafinda bas verir Qorqudsunaslar dastandaki Basatin Tepegozu oldurduyu boy ve Bekil oglu Imran boylarinda da cereyan eden hadiselerin esasen Naxcivanla bagli oldugunu gostermisler Elince qalasi Deresam ve bir sira Naxcivanla bagli toponimler dastanin sujetlerinde yer almisdir Qacaq Nebi Naxcivan sujetleri ve toponimleri Koroglu Esli ve Kerem ve Qacaq Nebi dastanlarinda da ozune yer almisdir Naxcivan folklorunda Azerbaycan Sifahi Xalq Edebiyyatinin butun janrlari temsil olunmusdur Esasen bu diyara xas olan janrlar haxista gulumey mahnilar ve numuneler de vardir Naxcivan hem de zengin xalq edebiyyati orneklerine malikdir Naxcivandan toplanan coxsayli bayatilar haxistalar atalar sozleri meseller nagil ve dastanlar ve s bu diyarin zengin bedii yaradiciliq materiallarina malik olmasindan xeber verir Dunya tufani ve yasayisin yaranmasi haqqinda mif ve efsaneler de bu torpagin qedim tarixine isiq tutan menbelerdendir Naxcivandan toplanmis Nuhla bagli olan Nuhun tufani Nuhun gemisi Oguz oglu ve qurd Nuhdaban ve basqa mif ve efsaneler bedii dusuncede Naxcivanin qedim tarixine ve ilk yasayis meskeni olmasina delalet edir Diyarda xalq edebiyyatinin muhum qollarindan olan asiq seneti de inkisaf etmisdir Bu sahede Serur ve Sahbuz rayonlari ferqlenmekdedir Naxcivanin sohretli asiq senetkarlari ve sirf Naxcivanla bagli olan asiq saz havalari mahnilari ve dastanlar da Naxcivanin qedim yaradiciliq enenelerine malik oldugunu tesdiqleyir Ordubadli Kerim Kerim Susen Ag Asiq Susenber kimi dastanlar sirf Naxcivanla baglidir Naxcivani Naxcivan gulu Badami Kohne Naxcivan kimi saz havalari da Naxcivan asiq senetinin mehsuludur Ag Asiq Kosacanli Asiq Suleyman Asiq Memmedcefer Cobankereli Asiq Cefer Ululu Kerim ve basqa asiq senetkarlar Naxcivana sohret getirmis gorkemli asiqlardandirlar Ag Asiq Kosacanli Azerbaycanda asiq senetinin korifeylerinden hesab olunan Asiq Ali kimi azman bir asigin ustadi olmus ona asiqligin sirleri ve elmini oyretmisdir Asiq Ali da oz novbesinde Dede Elesger kimi bir nehenge ustadliq etmisdir Bu zencir Naxcivandan baslanan asiq enenelerinin ne qeder mohkem ve derin oldugunu ifade edir Naxcivan qedim dovrlerden medeniyyet merkezi olmus yazili edebiyyatin da inkisaf etdiyi bolgelerden olmusdur X XI esrlerde movcud olmus Naxcivansahliq dovletinin paytaxti olan Naxcivanda sah sarayinda elm ve edebiyyat adamlari ucun en munbit serait yaradilmis muxtelif sair ve pese senet adamlari burada yasayib fealiyyet gostermisler Naxcivan sahi Ebu Dulef ozu da sair olmus seir senet adamlarina hemise qaygi gostermisdir O dovrun gorkemli dilci alimi lugetcisi ve sairi Qetran Tebrizi ve Esedi Tusinin de Naxcivansahliq sarayi ile yaxin elaqeleri olmus onlar muxtelif vaxtlarda burada qisamuddetli olsa da yasamislar Azerbaycan Atabeyler dovletinin uzun iller paytaxti olmus Naxcivanda elm seir ve senet daha da inkisaf etmisdir Hetta Atabeylerin esas xezinesi de Naxcivanda Elince qalasinda saxlanilmisdir Elme seir ve senete gosterilen munbit qaygi neticesinde burada en gorkemli adamlar yasayib fealiyyet gostermisler Sarayda merkezlesen ve saray maraqlari uzerinde meydana gelen edebiyyat olmaqla Azerbaycan Atabeyleri paytaxti olmaqla genis bir zaman cercivesinde mueyyenlesen Naxcivan edebi muhiti ozunun evezsiz sexsiyyetleri ve qiymetli edebi eserleri ile Azerbaycan intibahini ve bu intibaha xidmet eden zengin edebi xezineni yaratmisdir Bu dovrler erzinde paytaxti Naxcivan olan Azerbaycan Atabeyleri dovleti erazisinde formalasan medeniyyet mehz bu merkez etrafinda mueyyenlesmis Naxcivan medeniyyet hadisesinin ozunde eks etdirmis onun tesirleri ve istiqametlendirmesi seraitinde meydana cixmisdir Mehemmed Cahan Pehlevanin dovrunde Ecemi Ebubekiroglu zamanin humanizm tecessumu olan Momine Xatun turbesini insa etmisdir Hetta o zaman genclik dovrunu yasayan Atabeyler sarayina yaxin olan Nizami Gencevi hem dovrun hokmdari hem de memarlar memari olan Ecemi Ebubekiroglunu gormek ucun Naxcivana gelmis Batabat yaylagi yaxinliginda gorusleri olmusdur Bundan basqa saraya yaxin olan tebibler sultani kimi sohret qazanmis Kemaleddin Ekmeleddin de yazilir Naxcivani sair kimi de meshur olmusdur Ebubekr ibn Xosrovun Atabeyler sarayinda xidmeti dovrunde yazdigi meshur Munisname eseri muhum sosial exlaqi motivleri ve humanizmi ile secilir Orta esrlerde Ehmed en Nesevi Necmeddin Naxcivani Hindusah Naxcivani Nemetullah Naxcivani Fezlullah Neimi Bayrek Quscuoglu Sadiq bey Ordubadi ve basqa mutefekkir Azerbaycan alimleri eyni zamanda bedii eserleri ile de Azerbaycan edebiyyatini zenginlesdirmisler Memmed Seid OrdubadiCelil Memmedquluzade Azerbaycanda umumen XVI esrden sonra yeni Azerbaycan Sefeviler dovletinin yaranmasindan sonra butun saheler kimi edebiyyat sahesi de inkisaf etmis edebi muhitin canlanmasi ve inkisafi ucun munbit serait yaranmisdir I Sefevi hokmdari Sah Ismayil ozu elme senete medeniyyet ve edebiyyata maraqli olan ve onun inkisafina destek veren cox istedadli ve qudretli bir hokmdar olmusdur Bu inkisaf Sah Imayilin oglu I Tehmasibin doneminde ugurla davam etmisdir Edebi inkisaf XVII XVIII esrlere de dasinmisdir Bele munbit bir edebi muhit ve inkisaf elbette Naxcivanda da ozunu tezahur etdirmisdir Burada yetisen coxsayli elm adamlari da ehalinin elme olan maraginin tezahuru kimi cixis edirdi Behs olunan dovrde Naxcivanda inkisaf eden sahelerden biri de mehz elm sahesi idi Bu barede qaynaqlar konkret ve deqiq melumatlar eks etdirmese de mueyyen menada bu inkisafi gostermeye qabil melumatlar eks olnumusdur Hetta Naxcivana seyahet eden bu diyarin gozellikleri ve zenginliklerinden agizdolusu behs eden meshur turk seyyahi Ovliya Celebi ozunun Seyahetname eserinde umumilesdirilmis sekilde Naxcivanda butun elm sahelerinde mukemmel biliye malik olan alimler ve sairlerin oldugunu gostermisdir Naxcivan hakimi ile gorusen Ovliya Celebiye tanis olmasi ve onunla hemsohbet olmasi ucun 40 50 nefere qeder uzaqgoren alim ve nedim mudrik adamlar devet edilmisdir Sefeviler dovrunde yetisen ve yuksek rutbelere catan gorkemli alimlerden biri olaraq Xace Etiq Ordubadinin adi cekilir Xace Etiq Ordubadi I Sah Ismayilin sarayinda yasayaraq burada defterxanada katiblik tecrubesi almis ve Tugrayi sah adlanan yazini ixtira etmisdir XVII esrde yasamis Mehemmed Ibrahim Nesiri de dovrun taninmis alimlerinden olub Nesiri sarayda salnameci olmaqla beraber edebi yaradicliqla da mesgul olmusdur Seirleri ile de taninan Mehemmed Ibrahim Nesiri dovrunun taninmis sexslerinden olan Melik Behram Ordubadinin nevesi olmusdur Mehemmed Nesiri Sah Sultan Huseynin hakimiyyetinden behs eden ve 500 sehifelik bir hecme malik olan Desturi Sehriyaren Sahlarin qanunlari eserini yazmisdir Bu dovrun diger taninmis alimlerinden biri tibb sahesinde taninmis alimlerden olan Ibrahim Ibn Zeyneddin Naxcivani idi Bele ki bu moteber sexs XVII esrde yasayib yaradaraq Tebibler reisi kimi sohret qazanmisdir Ibrahim Naxcivani hencinin tibb sahesinden basqa fiqh elmi ile de mesgul olmus ozunu din alimi kimi de tanitmisdir Mirze Sadiq Ordubadi yaradiciliginda rubai janrina daha cox regbet gosteren Mirze Sadiq Ordubadi orijinal eserler yazib ortaya qoymusdur Nesireddin Tusinin toremelerinden oldugu deyilen Mirze Hatem bey hem dovlet xadimi olmus I Sah Abbasin veziri kimi calismis ve boyuk hormet sahibi olmus hem de seirler yazdigi da qeyd edilmisdir XIX esrde maarifcilik herekatinin genis yayilmasi bu bolgede de edebiyyat ve medeniyyetin suretli inkisafina tekan verdi Heyran xanim ve Qoncebeyimin yaradiciliginda mehebbet lirikasi ile yanasi zemaneden sikayet zulme sosial edaletsizliye qarsi etiraz motivleri de gucludur Bu dovrde Naxcivan edebi muhitinde ciddi canlanma nezere carpir Ordubadda yaradilmis Encumeni suera edebi meclisi 1838 klassik edebi enenelerle yanasi yeni maarifci edebiyyatin da inkisafina mueyyen tesir gostermisdir Meclisin feal uzvlerinden Qudsi Venendi Feqir Ordubadi Ehmedaga Semi ve basqalarinin yaradiciliginda klassik mehebbet lirikasinin enenevi movzulari ile yanasi maarifcilik ideyalari tenqidi realistik stairik meyller de ehemiyyetli yer tutur M T Sidqinin 1854 1903 edebi pedaqoji irsinin de Azerbaycanin maarifci realist edebiyyatinda ozunemexsus yeri var XX esrde Naxcivan diyari Azerbaycanin ictimai edebi bedii fikrine ve medeniyyetine bir sira boyuk sexsiyyetler bexs etmisdir Mehemmadaga Sahtaxtili 1846 1931 ilk defe Avropa tehsili alan 7 dil bilen istedadi bir poliqlot elifba islahatcisi olmusdur Onun tesebbusu ve bas redaktorlugu ile nesre baslayan Serqi rus qezeti XX esrde ilk anadilli ve gundelik cixan metbuat orqani olmusdur Onun sahibi oldugu Qeyret nesriyyati bir sira nesrlerle de yadda qalmisdir M Sahtaxtili hem de siyasi publisistika ve silsile meqalelerin esasini qoymusdur Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Azerbaycanin ilk ali tehsil mektebi olan Baki Dovlet Universitetinin yaradilmasinda da Mehemmed aga Sahtaxtili cox yaxindan istirak etmis hemcinin Azerbaycanin hemin ilk ali mektebinde Serq dilleri ve edebiyyatindan ders demisdir Sovet hakimiyyeti dovrunde ise Azerbaycanda ilk professor adina layiq gorulen sexslerden biri de mehz Mehemmed aga Sahtaxtili olmusdur Dahi yazici dramaturq ve publisist Molla Nesreddin jurnalinin yaradicisi Celil Memmedquluzadenin yaradiciligi realist demokratik Azerbaycan edebiyyati tarixinde mustesna yer tutur Edib Cay destgahi Kismis oyunu Danabas kendinin ehvalatlari Poct qutusu kimi eserlerini Naxcivanda yasadigi illerde 1903 cu ile kimi yazmisdir C Memmedquluzade ozunun derin ideyalara malik eserlerile edebiyyatimizda azerbaycanciliq mefkuresini ortaya qoymus yeni tipli satirik edebiyyatin yaradicisi kimi yaddaslarda qalmis hem de satira ve yumora esaslanan yeni forma ve mezmuna malik publisistikanin meydana cixmasinda muhum xidmetler gostermisdir Elifba islahatciligi muzey fealiyyeti ve qizlarin mektebe celbi sahesinde de edibin xidmetleri evezsiz olmusdur Naxcivandan olan Eliqulu Qemkusar Memmed Seid Ordubadi onun acdigi yeni yaradiciliq yolunda davamcilari olaraq cixis etmisler Eliqulu Qemkusar 1880 1919 Azerbaycan edebiyyatinda mollanesreddinci seirin quvvetli ardicillarindan yenitipli satirik publisistikanin neheng numayendelerindin biri olaraq onun inkisafi ve quvvetlenmesine xidmetler gostermisdir E Qemkusar Naxcivanda teatrin yaranmasinda da feal istirak edenlerden biri olmusdur O ozunun yaddaqalan aktyorluq isi ile Oluler in Seyx Nesrullah obrazini misilsiz ustaliqla yaratmis ve yaddaslara ebedi hekk olunmusdur Boyuk romanci Memmed Seid Ordubadi 1872 1950 Azerbaycan edebiyyatinda mollanesreddincilerden biri metbuat ve publisistikanin gorkemli numayendesi ve ustad yazici olaraq sohretlenmisdir O Azerbaycan edebiyyatinda tarixi roman janrinin esasini qoymus ve onun kamil numunelerini dord cildlik Dumanli Tebriz epopeyasi Qilinc ve Qelem ve s yaratmisdir Dumanli Tebriz romanindaki sujet ve hadiselerin ekseriyyeti edibin sexsi heyat ve fealiyyetinin Naxcivan dovru ile yaxindan baglidir Huseyn Cavid 1882 1941 Azerbaycan milli romantik seiri ve dramaturgiyasinin korifeyi romantizm edebi cereyaninin bayraqdari kimi sohret qazanmisdir Onun humanist lirikasi yaratdigi mohtesem eserler Azerbaycan romantik edebiyyatinin en deyerli numunelerini ve qizil fondunu teskil etmisdir 1920 ci illerden sonra Naxcivanda da yeni forma ve mezmunlu edebiyyatin yaranmasi isi guclenmisdir 1921 ci ilden Naxcivanda fealiyyete baslayan Serq qapisi metbuat orqani once Cavanlar heyati adi ile nesr olunmus sonradan deyisdirilmisdir Naxcivanda sair ve yazicilarin cap isine tekan vermis ve edebi muhitin ciceklenmesine serait yaratmisdir Naxcivanda Azerbaycan Yazicilar Ittifaqinin filialienin yaradilmasi muxtelif gorkemli ediblerin buraya ezam olunmasi ve teskilati isler seir ve senetin inkisafini suretlendirmisdir Eyyub Abbasov Muzeffer Nesirli Nagi Nagiyev Huseyn Ibrahimov Memmedeli Tarverdiyev Ekber Meftun Ekber Meskur Qurban Qurbanov Huseyn Razi Hesen Elsever ve basqalari Naxcivanda edebi muhitin inkisafina oz tohfelerini vermisler Naxcivandan edebi fealiyyete baslayan I Seferli M Araz kimi sairler cagdas Azerbaycan edebiyyatinin en gorkemli numayendeleri sirasina qatilmis ve onun inkisafina yaddaqalan xidmet etmisler Azerbaycan yazicilarinin boyuk bir hissesi Naxcivanda yasayib yaratmaqdadir Naxcivan Yazicilar Birliyinin yaradilmasi da Naxcivanda edebi muhitin inkisafina muhum tesir gostermisdir Kemale Elman Hebib Asim Yadigar Vaqif Memmedov Xaneli Kerimli Rustem Behrudi Ibrahim Yusifoglu Ebulfez Muxtaroglu Elesger Nehremli Vuqar Zeyqem ve basqalari muasir Naxcivan edebi muhitinin inkisafinda ozunemexsus xidmet gostermisler Memarliq Esas meqale Naxcivan xan sarayi Naxcivan Azerbaycanin esas memarliq merkezlerinden biridir E e III minilliyin sonu II minilliyin evvellerine aid yasayis meskenlerinden Naxcivanin qedim memarligina aid ciy kerpic ve mohreden insa edilmis bina qaliqlari Naxcivan erazisinde mohtesem qala divarlari duzbucaqli ve yarimdairevi burclerle ehate olunmus erken seher yerleri I ve II Kultepe Govurqala Qarabaglar Oglanqala Plovtepe Qazanci Vayxir Calxanqala ve s meydana gelmisdir Bu abideler Azerbaycanin eyni zamanda Naxcivanin Qafqaz ve Yaxin Serqin inkisaf tapmis medeniyyet merkezleri ile elaqelerini askara cixarmisdir Naxcivanin ayri ayri yasayis dovrlerine aid yasayis meskenleri siklop tikilileri maddi medeniyyet ve memarliq abideleri qalalari istehkamlari insaat materiallari tikinti texnikasi ve s zenginliyi ile diqqeti celb edir Naxcivan XII esrde qudretli Azerbaycan Atabeyler dovletinin paytaxti olaraq ezemetli bir seher Azerbaycanin iqtisadi siyasi ve medeniyyet merkezlerinden biri idi Burada memarliq seneti yuksek seviyyeye catmisdi Coxsayli dini memarliq abideleri ve mulki binalar zengin ornamentler ve boyalarla bezedilmis ezemetli mescidler oz mohtesemliyi mozaikalari ve ince tertibati ile diqqeti celb eden monastir ve kilseler turbeler saraylar karvansaralar korpuler qala ve burcler medreseler bezekli yasayis evleri zengin tertibatli hamamlar ve s insa edilmisdi Meshur Atabeyler Memarliq Kompleksi de mehz bu dovrun mehsuludur Momine Xatun turbesi Naxcivan Azerbaycanda orta esr xatire memarliginin en genis yayilmis tipi olan qullevari turbelerin yaradilmasinda naxcivanli memarlar Ecemi Ebubekr oglu Naxcivaninin ve Ehmed Eyyub oglu el Hafiz Naxcivaninin boyuk xidmetleri olmusdur Memar Eceminin XII esrin II yarisinda Naxcivanda ucaltdigi ve dovrumuzedek salamat qalmis Yusif Kuseyir oglu turbesi ve Momine Xatun turbesi dunya memarliginda insan xatiresini monumental bicimlerle ebedilesdiren en ugurlu orneklerdendir Tekce Azerbaycan memarliginda deyil umumilikde Islam memarliginda en uca ve ince kompozisiyali turbelerden olan Momine Xatin turbesinin bele uzunomurluluyu onun muhendis hellinin bitkinliyi ile izah olunur Memar Eceminin fealiyyeti ile Azerbaycan memarligi tarixinde Naxcivan Maraga memarliq mektebi kimi taninan uslub yaranmis ve formalasmisdir Bu mektebin tesiri ile Yaxin Serq olkelerinde bir sira memarliq kompozisiyalari yaradilmisdir Memar Ecemi Naxcivaninin esasini qoydugu bu memarliq mektebinin uslub xususiyyetleri Qarabaglar turbesinde Gulustan turbesinde Berde turbesinde Goy Gunbezde Qirmizi Gunbezde Seyx Babi Yaqubi turbesinde Mireli turbesinde Axsadan baba turbesinde Gilan turbesinde Duzal turbesinde Selim karvansarasinda Pir Huseyn turbesinde Nuh turbesinde Salmas turbesinde Goy mescidde Seyx Sefi Kompleksinde Ordubad Cume mescidinde Naxcivan xan sarayinda Behnam evinde Memar Sinan eserlerinde oz eksini tapmisdir Naxcivan memarligi yalniz das memarliq abideleri ile deyil esas insaat materiali qirmizimtil bismis ve firuzeyi kasili kerpicler olan abidelerle de meshurdur Naxcivan Imamzade kompleksi Qarabaglar turbesi ve s Monqol istilalari neticesinde evvelki ezemetini itirmis Elxani hokmdarlari dovrunde diger Azerbaycan seherleri kimi dircelmis XIV esrin II yarisinda Cobani ve Celairi emirleri arasindaki dagidici muharibelerden zerer cekmis Qizil Orda xanlari ve Emir Teymurun yurusleri zamani qetl qaretle uzlesmis XVI esrde defelerle elden ele kecmis XVII esrde iki defe ciddi dagintilara meruz qalmis Naxcivan eski ezemetini Azerbaycanin iqtisadi siyasi ve medeni heyatindaki aparici rolunu itirmisdi Herbi siyasi hadiseler Cuga Ordubad Eylis kimi medeni merkezlere de xeyli zerer yetirmisdi Gorkemli memarlarin yaratdiqlari yuzlerle qiymetli tikinti ve abide ara muharibeleri zamani dagidilmis dovrumuze qeder gelib catmamisdir Cox zaman bunlari yaradan senetkarlarin ve xalq ustalarinin adi bele unudulmusdur XVII esrin ikinci yarisindan baslayaraq Naxcivanin Ordubadin Culfanin seher heyatinda mueyyen canlanma hiss olunur Turk tarixcisi Ovliya Celebinin melumatina gore XVII esrde Naxcivanda 20 min ev 70 dini bina 20 karvansara 7 hamam ve bazar olmusdur Daha sonra Imamzade Memarliq Kompleksi XVI XVII esrler Ismayil xan hamami XVIII XIX esrler Naxcivan xan sarayi XIX esr Ordubad Cume mescidi ve Ordubad medresesi zorxana hamam ve karvanasaralar tikilmisdir Naxcivan dahi memarlar yetisdiren muqeddes diyar olmusdur Bu gozel mekanda Ecemi Naxcivani ve Ehmed el Hafiz Naxcivani ile yanasi Emireddin Mesud Naxcivani Haci Mehemmed Neqi Xace Cemaleddin Imamqulu Nezereli oglu Mehemmed Teqi Mehemmed bey Haci oglu Seyx Cuhenna oglu ve b gorkemli memarlar da yasayib yaratmislar Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Naxcivan Bolmesinin teskilatciligi tesebbusu ile 2008 ci ilde Naxcivan memarligina buradaki memarliq abidelerine dahi memarlarina dair Naxcivan abideleri ensiklopediyasi nesr olunmusdur Naxcivanin tarixi memarliq abideleri soldan saga 1 Ebrequnis monastiri 2 Yusif Kuseyir oglu turbesi 3 Elincecay xanegahi Senetkarliq Esas meqale Naxcivanda senetkarliqAzerbaycan xalcalarinin Naxcivan mektebine aid olan xalca Naxcivan diyari hele qedim zamanlardan senetkarlari ile Yaxin Serqde taninmisdir Qedim xalq seneti saheleri olan dulusculuq metalisleme misgerlik dasisleme agacisleme toxuculuq zergerlik ve s Eneolit ve Ilk Tunc dovrlerinden Naxcivanda inkisaf etmisdir Burada ekinciliyin ve maldarligin intensiv inkisafi senetkarligin tekamulune inkisaf yaratmisdir Medeni telebatin artmasi bezek esyalarinin hetta emek aletlerinin meiset avadanliqlarinin silahlarin mueyyen hissesinin gozel bedii teribatla hazirlanmasi ile neticelenmisdir Arxeoloji qazintilar neticesinde qedim yasayis yerlerinden I Kultepe ve II Kultepe Sederek Maxta Ovcular tepesi Dasarx Sahtaxti Qarabaglar Kulus Kolani ve s muxtelif emek aletleri meiset ve bezek esyalari askara cixarilmisdir Arazin sol sahilinde yasamis qedim tayfalarin sosial heyat terzi dini ideoloji dunyagorusleri inamlari ve adet eneneleri bu dovrun senetkarliginda oz eksini tapmisdir Naxcivanin Tunc dovru medeniyyeti ucun seciyyevi sayilan yuksek ustaliqla hazirlanmis bedii tertibatli boyali gil qablari bu dovrde Naxcivanda bir sira xususiyyetleri ile ferqlenen Boyali Qablar medeniyyeti tesekkul tapmisdir rengareng motivli bezekler hemcinin tunc ve gumusden nefis zergerlik memulati qizil bezek esyalari muxtelif minerallardan hazirlanmis muncuqlar metal agac sumuk gil ve dasdan zerif senetkarliq eserleri gil ve das heykelcikler buna parlaq subutdur Qedim senetkarligin muhum sahesi olan dulusculuq Naxcivan erazisinde e e IV minillikde yaranmisdir Arxeoloji materiallar gosterir ki Eneolit ve Tunc dovrlerine aid gil qablar dulus carxlarinda hazirlanmis ve xususi kurelerde bisirilmisdir Dulus kurelerinin en qedim qaliqlari I Kultepe yasayis yerinde askar olunmusdur Tunc dovrune aid II Kultepe yasayis yerinden el ile qismen de dulus carxinda hazirlanmis muxtelif formali sade hendesi ve nebati naxislar insan heyvan ve qus tesvirleri ile bezedilmis boyali qab numuneleri tapilmisdir Yuksek keyfiyyeti rengarengliyi ve cesidli formalari ile secilen dulus qablarinin bezedilmesi suyrelenmesi sirlenmesi xalq senetinin muhum saheleridir Naxcivan eyni zamanda dunyaninen qedim metal isleme ocaqlarindan biridir I Kultepenin en qedim medeni tebeqesinden muxtelif mis mergumus nikel mergumus qatisigi olan aletler ve bezek numuneleri elde edilmisdir Ordubad rayonunun Plovdag nekropolundan coxlu tunc sancaqlar Kultepeden tunc dovrune aid basi ilgekli dord sancaq bicaq parcasi ve sair tapilmisdir Arxeoloji qazintilar neticesinde askara cixarilmis materiallar Naxcivanin qedim sakinlerinin sumukden ve dasdan emek aletleri ve beze esyalari hazirlamaq meharetine malik olduqlarini gostermisdir Bu bolgelerde toxuculuq pesesine aid das sumuk ve gil iy basliqlarina hemcinin cox zerif parca qaliqlarina rast gelinmisdir Orta esrlerde misgerlik zergerlik ipekcilik xalcaciliq kimi senetler xususile vuset almis yuksek senetkarliq ve zovq ile hazirlanmis muxtelif meiset esyalari ve zergerlik memulatlari sohret qazanmisdi Bu senetkarliq mehsullari xarici bazarlara da ixrac edilirdi Bedii metal ustasi Osman ibn Salman Naxcivaninin oyma naxislarla bezedilmis burunc dolcasi 1190 Fransanin meshur Luvr muzeyinde sergilenmekdedir Erken orta esrlerden baslayaraq istehsal texnikasi tekmillesmis ipek istehsalinda ayaqla herekete getirilen tekerli mancanaqlar baramaacan dezgahlar ipek karxanalarinda muteherrik toxucu dezgahlari tetbiq olunmusdur Ordubad seheri Azerbaycanin ipek parca istehsal eden esas merkezlerinden biri idi Culfa Ordubad ve Naxcivanda bez istehsali bezzazliq seneti de genis yayilmisdi Azerbaycanin qedim xalcaciliq enenesinin formalasmasinda Naxcivanin da oz rolu vardir Orta esrlerde xalcaciliq seneti Naxcivanda daha da inkisaf etmis sonraki dovrlerde bolge ehalisinin meiset ve iqtisadiyyatinda muhum yer tutmusdur X esre aid Hudud el alem kitabinda Naxcivan Xoy ve Salmas seherleri oz zili xalca bel bagi ve diger seyleri ile meshurlasmasi qeyd olunur Azerbaycanin xalca senetinin inkisaf tarixinde bir cox xalca mektebleri yaranmisdir Bu gun Naxcivan xalca senetinin ozunemexsus xususiyyetleri onu bir mekteb kimi formalasdirib Naxcivanda bu gun xalcalar fabrikada ve evlerde ferdi sekilde istehsal olunur Orta esrlerde ise Azerbaycanda elece de Naxcivanda dasyonma seneti inkisaf edir Dasyonma senetinin en gozel numuneleri qebirustu abidelerde senduqe ve qoc heykellerinde goruruk Bu qebirustu abideler eyni zamanda plastik senetin heykelterasligin bir numunesidir Qedim dovrden ferqli olaraq orta esrlerde bu heykeller kult xarakterli deyildi yalniz xalq arasinda at ve qoca olan xususi hormetin gostericisi idi Bunu 1926 1927 ci illerde Naxcivan ve Ordubadda da olmus rus alim V M Sisoyev yazilarinda bu yerlerde tez tez das qoc heykellere rast geldiyini ve insanlarin onlara hormet gosterdiyini qeyd edir Qebirustu abide kimi qocun ve atin secilmesi tesadufi deyil Qocun dadli etinden gozel yunundan derisinenden mesietde genis sekilde istifade olunurdu Turk xalqlari arasinda at serefin qehremanligin qoc ise qelebenin ve bereketin simvolu olmusdur Dunyasini deyismis sexsin cemiyyetdeki movqeyni pesesini kisi ve ya qadin olmasinda nezere alaraq das qocun ustune muxtelif tesvirler hekk edilirdi Das qoclarin uzerine esasen qilinc qalxan hana qayci insan heyvan merhum haqqinda melumat muxtelif dini ve felsefi fikirler sozler hekk olunurdu Onlarin uzerinde qilincin qalxanin yer almasi merhumun doyuscu esger hananin qaycinin tesviri ise xalcaci toxucu qadin oldugunu bildirir XIX ersde Naxcivanda bezi senetkarliq novleri zeiflese de bir cox senetkarliq sahesi inkisaf etmekde idi Bu dovrde misgerlik toxuculuq ipekcilik dulusculuq zergerlik ve s senetkarlar fealiyyet gostermekde idi XIX esrde Naxcivanda olmus fransiz seyyah I Sopen yazir Buradaki Naxcivandaki senetkarlarin ekseriyyetini toxucular teskil edir her ailenin oz dezgahi vardi ki bu dezgahlarda qadinlar ipden bez toxuyur ve pambiq parca hazirlayirlar Toxuculuq ve xalca seneti ile six bagli olan boyaqciliqda bu dovrde fealiyyet gosterirdi XIX esrin sonlarinda butun Naxcivan qezasinda 14 boyaqxana fealiyyet gostermisdir Bu baximdan Ordubad qezasi daha yaxsi inkisaf etmisdi Bele ki XIX esrin 30 cu illerinde Ordubadda 8 1863 cu ilde 5 boyaqxanin fealiyyet gosterirdi XIX esrde Naxcivanda inkisaf etmis senetkarliqdan biri de misgerlik idi XIX esrin birinci yarisinda Naxcivan Azerbaycanin mis esyalarin istehsal coxlugu ile ferqlenen seherlerinden biri olaraq qalirdi 1865 ci ilde Naxcivan seherinde 19 Ordubad rayonunda 42 1867 ci ilde ise 47 nefer misgerlik seneti ile mesgul olmusdur Tesviri senet Gemiqaya petroqlifleri Naxcivanda tesviri senetin kokleri qedim Gemiqaya resmlerine e e VII I minillikler gedib cixir Bu diyarin qedim sakinlerinin dunyagorusunu bedii estetik tefekkurunu eks etdiren hemin resmlerde onlarin teserrufat heyati ve meiseti ebedilesdirilmisdir Eraziden tapilmis maddi medeniyyet numuneleri xususile Elincecay vadisindeki Zogala yasayis yerinden tapilmis sutun altliqlari orijinal tunc qrifon fiqurlari VI VII esrler Cavansirin tunc heykeli ve s senet eserleri Naxcivanda tesviri senetin qedim tarixinden xeber verir Orta esrlerde butun muselman serqinde oldugu kimi Naxcivanda da xettatliq kitabsunasliq ve miniatur seneti inkisaf etmisdir Naxcivanin meshur senetkarlarindan Nesevi Heddad ibn Asim XI esr Izzeddin Ebulfezl Dovletsah es Sahibi XII esr Etiq Ordubadi Mirze Mehemmed Ordubadi XVI XVII esrler ve basqalari butun Yaxin Serqde meshur olmusdu Gorkemli sair Usta Zeynal Neqqas XIX esr hem de meshur neqqas idi Behruz Kengerli Naxcivanda pesekar ressamliq seneti XX esrin evvellerinde yaranmisdir Realist Azerbaycan ressamliginin banisi Behruz Kengerlinin eserlerinde dovrun kaloriti oncul movzulari eksini tapmisdir Azerbaycan boyakarliginda menzere ve portret janrlarinin tesekkulu onun adi ile baglidir Qacqin Qadin Ermenilerin azerbaycanlilara qarsi toretdikleri soyqirim neticesinde dogma yurdundan didergin dusmus insanlarin portretler silsilesi olan Qacqinlar Qacqin qadin 1921 ci il Azerbaycan Dovlet Incesenet Muzeyi ve sair eserler tekce ressamin yaradiciliginda deyil hem de Azerbaycan boyakarliginda ehemiyyetli yer tutur Behruz Kengerlinin 1920 ci ilde fircaya aldigi Siniq minareli mescid onu Zedelenmis minareli mescid de adlandirirlar eseri ressamin en az Qacqinlar silsile resmleri qeder tarixi delildir Behruz Kengerlinin Siniq minareli mescid resm eseri 1920 Eser zaman zaman xalqimiza qarsi toredilen ermeni vehsiliyinin danilmaz gerceyi olaraq kifayet qeder yaddaqalandir Eyni zamanda gorkemli senetkarin yaradiciligi Naxcivan memarliq tarixinin oyrenilmesi ucun de olduqca ehemiyyetlidir Bele ki ressam Azerbaycan incesenetine tarixi dini abidelerin en yaxsi tesvircisi kimi adini yazdirmis bu saheye layiqli tohfe vermisdir Bu menzerelere misal olaraq Azerbaycan memarliq mektebinin banisi Ecemi Naxcivaninin XII esrde insa etdiyi Momine xatun Yusif Kuseyir oglu turbeleri Naxcivanda siniq minareli mescid Imamzade Nuhun qebri ve basqalarini gostermek olar Behruz Kengerlinin cekdiyi Nuhun qebri silsile resmleri bu mekanin sonradan askarlanmasina zemin yaradan esas amillerden biri olaraq bu gun de oz tarixi ehemiyyetini qoruyub saxlamaqdadir Behruz Kengerlinin Nuhun qebri silsile resm eseri 1916 Behruz Kengerlinin Nuhun qebri silsile resm eseri 1919 Behruz Kengerlinin Nuhun qebri silsile resm eseri 1920 Behruz Kengerlinin Nuhun qebri silsile resm eseri 1921 Meshur Azerbaycan ve turk boyakari Ibrahim Sefi xalq ressamlari Huseyn Eliyev Elmira Sahtaxtinskaya Cemil Mufidzade emekdar incesenet xadimi Eyyub Huseynov AMEA nin muxbir uzvu Kerim Kerimov senetsunas Cemile Novruzova ve basqalari bu torpagin yetirmeleridir Emekdar incesenet xadimleri Samil Qaziyev Eyyub Feteliyev Memmed Qasimov ise esasen teatr ressamlari kimi taninmisdirlar Samil Qaziyevin Coban portreti Tretyakov qalereyasinda Moskva sergilenmekdedir 1931 Rengkarlar Yuran Memmedov Semil Mustafayev Sabir Qedimov Abuzer Qardasbeyov Mir Celil Seyidov Memmed Sirzadov Telman Abdinov Mehemmedeli Elekberov Aydin Recebov Ebulfez Axundov Eli Seferli ve heykeltaraslar Akif Esgerov Huseynqulu Eliyev Elman Ceferov ve basqalari da bir sira ugurlu eserler yaratmislar Naxcivanda yaradiciliq fealiyyeti ile mesgul olan her bir ressamin ozunemexsus uslubu texnikasi var Suphesiz ki Naxcivan ressamlarinin bu sahede elde etdiyi nailiyyetler uzun illeri ehate eden yaradiciliq axtarislarinin neticesi olaraq ortaya cixib Naxcivanda yasayib yaradan ressamlarin muxtelif dovlet teltifleri ile mukafatlandirilmasi o cumleden xalq ressami ve diger moteber adlara layiq gorulmesi umummilli lider Heyder Eliyevin bu saheye verdiyi boyuk qiymetin tezahurudur Ulu onderimiz Naxcivan ressamliq senetinin inkisafi ucun bir sira tarixi ehemiyyetli qerarlara imza atmisdir Mehz onun tesebbusu ile 1971 ci ilde Azerbaycan Ressamlar Ittifaqi Naxcivan Teskilati fealiyyete baslamisdir Azerbaycan Ressamlar Ittifaqi Naxcivan Teskilatinin ilk sedri Naxcivan Muxtar Respublikasinin Emekdar incesenet xadimi Memmed Qasimov olmusdur Muxtelif illerde Azerbaycan Ressamlar Ittifaqi Naxcivan Teskilatinin sedri vezifesinde muxtar respublikanin taninmis ressamlari Semil Mustafayev 1971 1976 Abuzer Qardasbeyov 1976 1987 Mircelil Seyidov 1987 1989 Babek Abazerli 1989 2000 calismislar 2000 ci ilde teskilatin Naxcivan Muxtar Respublikasi Ressamlar Birliyine cevrilmesi Naxcivanli ressamlarin daha boyuk nailiyyetler elde etmesine imkan yaratmisdir Birliyin sedri vezifesine Azerbaycan Respublikasinin emekdar ressami Huseynqulu Eliyev sonralar xalq ressami secilmisdir 2000 2011 15 fevral 2001 ci ilde Naxcivan Ressamlar Birliyinin Sergi Salonuna Behruz Kengerlinin adi verilmisdir 2011 ci ilde Azerbaycan Respublikasinin ve Naxcivan Muxtar Respublikasinin Emekdar Ressami Ulviyye Hemzeyeva Naxcivan Ressamlar Birliyinin sedri secilmisdir 2022 ci ilde Naxcivan Muxtar Respublikasi Ressamlar Birliyi terefinden hazirlanan ensiklopediya naxcivanli ressamlarin yaradiciligindan Naxcivanda ressamliq senetinin inkisafindan behs eden deyerli nesrdir Ensiklopediyada Naxcivan ressamliq mektebinin uslub xususiyyetleri bu mektebe aid her bir nailiyyet Naxcivan ressamlarinin simasinda xronoloji sekilde siralanir Ensiklopediyada Behruz Kengerli Ibrahim Safi kimi ressamlarla yanasi muxtelif janrlarda senet eserleri yaradan istedadli ressamlara hetta yaradiciliq yollarina yenice qedem qoyan lakin boyuk gelecek ved eden genc ressamlara da yer ayrilib Teatr Naxcivanda meydan teatri ve sebeh tamasalari formasinda teatr seneti hele qedim dovrden movcud olmusdur Pesekar teatrin ise 140 yasi var 1882 ci ilde taninmis ziyali E Sultanovun tesebbusu ile Naxcivanda Ziyali meclisi 1882 Naxcivan muselman sie inceseneti ve dram cemiyyeti 1883 yaradilmisdi Cemiyyet uzvlerinin ve muellimlerin istiraki ile hemin ilde M F Axundovun Musyo Jordan ve dervis Mesteli sah komediyasi oynanildi Bu tamasa ile Naxcivan teatrinin esasi qoyuldu Eyneli bey Sultanovun Tatarka Azerbaycan qizi pyesi 1884 cu ilde oynanilmisdir Cemiyyet ve meclis uzvlerinin tesebbusu ile 12 avqust 1886 ci ilde mutereqqi ziyalilardan Haci Necef Zeynalovun Naxcivanin Zaviye mehellesindeki evinde M F Axundovun Musyo Jordan ve dervis Mesteli sah komediyasi yeniden oynanildi Naxcivan teatrinin tesekkulunde Eyneli bey Sultanovla yanasi C Memmedquluzade M T Sidqi Q Serifov E Sultanov M C Surbi sonralar ise B Naxcivani R Tehmasib E Qemkusar R Isfendiyarli ve basqalarinin da rolu olmusdur Azerbaycan teatrinin muqtedir ustadlari Huseyn Ereblinski Mirzeaga Eliyev Merziyye Davudova ve Sidqi Ruhullanin tez tez Naxcivana gelerek yerli aktyor ve rejissorlarla birge tamasalar gostermesi Naxcivan teatrinin pesekarliq seviyyesinin artmasina ve puxtelesmesine guclu tesir gostermisdir XX esrin 20 ci illerinden Naxcivan teatri yeni inkisaf merhelesine qedem qoymusdur Bu dovrde Naxcivan aktyorlari vahid truppada birlesdi 1922 ci ilde Naxcivan seherinde Naxcivan Dovlet Dram Teatri yaradildi H Cavid ve C Cabbarlinin pyeslerinin tamasaya qoyulmasi Naxcivan teatrina yeni ab hava getirdi Teatr sonraki dovrde M F Axundov adina Naxcivan Dovlet Dram Teatri 1938 daha sonralar C Memmedquluzade adina Naxcivan Dovlet Musiqili Dram Teatri 1965 adini dasimaga basladi Naxcivan teatrinin yeni binasi 1964 istifadeye verildi Naxcivan teatrinin 100 illik yubileyi 1987 ci ilin 13 iyununda kecirildi Azerbaycan hokumetinin 14 sentyabr 1989 cu il tarixli qerari ile usaq ve yeniyetmelerin milli menevi exlaqi deyerler ruhunda terbiyesini guclendirmek dunyagorusunu formalasdirmaq meqsedile Naxcivan Dovlet Kukla Teatri Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Meclisi Sedrinin 4 oktyabr 2006 ci il tarixli Serencami ile Naxcivan Dovlet Usaq Teatri yaradilib Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Ilham Eliyev 2008 ci ilin 31 yanvarinda Celil Memmedquluzade adina Naxcivan Dovlet Musiqili Dram Teatrinin 125 illik yubileyinin kecirilmesi haqqinda Serencam verib Teatrin yubileyi 27 sentyabr 2008 ci il tarixde tentene ile qeyd olunub Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 2022 ci il 26 aprel tarixli Qerari ile C Memmedquluzade adina Naxcivan Dovlet Musiqili Dram Teatrina Milli status verilib Naxcivan teatri yarandigi ilk gunden daim yuksek ideyaliliq humanist beseri duygular hem de xelqilik movqeyinden cixis etmis milli klassik ve muasr dramaturgiyamizin elece de dunya dramaturgiyasinin en deyerli eserlerini numayis etdirmekle gorkemli aktyor rejissor ressam bestekar kadrlarin erseye gelmesine nail olmusdur Musiqi Esas meqale Azerbaycan musiqisi Naxcivan diyarinda ta qedimden hem xalq musiqisi hem de klassik musiqi mugam yanasi sekilde yayilmisdi Musiqi medeniyyetinin inkisafinda xalq yaradiciliginin xalq mahni ve reqs havalarinin asiq senetinin muhum rolu olmusdur Movsum ve merasimlerle uzerliksalma xan bezeme cangulum duvaqqapma ve s emek fealiyyeti ile bagli negmeler qodu qodu sayaci sozleri xirman negmeleri Naxcivanin musiqi folklorunun qedim numuneleridir Xalq mahnilari habele toy merasimi ile bagli haxistalar gulumeyler reqs havalari xususile xalq yaradiciliginin sintetik janri vokal ve instrumental musiqini ozunde birlesdiren yalli ve yallibasi mahnilar bu sahede Serur bolgesi secilir genis yayilmisdi Xalq yaradiciliginda ozunemexsus yeri olan asiq seneti esasen Serur ve Sahbuz bolgelerinde yayilmis ve inkisaf etmisdir Pesekar klassik musiqi mugam ifaciligi xanendelik ise esasen Ordubad ve Naxcivanda yayilmisdi Meshur calgici Muradaga Naxcivanli Osmanli sultani IV Muradin saray musiqicisi kimi fealiyyet gostermisdir XIX esrin sonu XX esrin evvellerinden Naxcivanda da muasir musiqi formalarina maraq artdi Hemin dovrde bu bolgede dramatik ve musiqili teatr yarandi aciq konsertler teskil edilmeye baslanildi XX esrin 20 ci illerinden baslayaraq Naxcivan seherinin merkezi istirahet parkinda nefesli aletler orkestri ve Serq ucluyu konsertler verirdi Sonralar onlari xalq calgi aletleri ansambli evez etdi 1937 ci ilde U Hacibeylinin tesebbusu ile Naxcivanda musiqi mektebi indiki musiqi texnikumu acildi dahi bestekar mektebe notlar be Berlin markali piano hediyye etmisdi XX esrin 50 ci illerinden baslayaraq muxtar respublikada musiqi medeniyyetinin inkisafi yeni vuset aldi Naxcivan musiqi mektebinin yetirmeleri tehsillerini Azerbaycan Dovlet Konservatoriyasinda indiki Baki Musiqi Akademiyasinda davam etdirirdiler 1958 ci ilde Naxcivan Dovlet Mahni ve Reqs Ansambli 1983 cu ilden Naxcivan Dovlet Filarmoniyasi yaradildi Filarmoniyada instrumental ansambl xalq calgi aletleri orkestri simfonik heyet reqs kollektivi fealiyyet gosterir 1978 ci ilde Azerbaycan Bestekarlar Ittifaqinin Naxcivan Teskilati yaradilmisdir 2008 ci il iyul ayinin 29 da ise Naxcivan Bestekarlar Teskilatinin 30 illik yubileyi tentene ile qeyd olunmusdur 1994 cu ilden Naxcivan Dovlet Universitetinde musiqi ixtisasi uzre mutexessislerin hazirlanmasina baslanildi 1998 ci ilde universitetin incesenet fakultesi nezdinde konservatoriya acilmisdir Metbex Esas meqale Naxcivan metbexiQalereyaSederekin Ermenistan isgali altinda olan Kerki kendi Gemiqaya aciq sema altinda muzey Gemiqaya Batabat daglari Momune Xatun Mavzoleyinin erazisindeki dasdan yonulmus heyvan fiqurlari Naxcivan Beynelxalq Hava Limani Kitab evi Naxcivan seheri Elince qalasinin menzeresi Momine Xatun turbesi Paragacay qesebesi Heyder Mescidi kompleksi Behruz Kengerlinin abidesi Behruz Kengerli adina Ressamlar Parki Naxcivan seheri IstinadlarNaxcivan Muxtar Respublikasi Dovlet Statistika Komitesi 2014 12 03 at the Wayback Machine Demoqrafiya 2014 12 03 at the Wayback Machine 1 yanvar 2019 ci il tarixe Naxcivan Muxtar Respublikasinin erazisi ehalisinin sayi sixligi ve inzibati erazi bolgusu 2016 01 04 at the Wayback Machine yoxlanilib 6 iyul 2019 Umumi melumat sehife 10 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017 Azerbaycan erazisi az www azerbaijan az 2015 10 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 14 Naxcivan Umumi melumat az www azerbaijans com Archived from the original on 2015 10 14 Istifade tarixi 2015 10 14 Azerbaycan Umumi melumat az Azerbaycan Respublikasi Xarici Isler Nazirliyi Archived from the original on 2015 10 14 Istifade tarixi 2015 10 14 ingilis Organization for Security and Co operation in Europe POLIS 25 iyun 2010 2007 06 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 14 Umumi melumat sehife 9 Muellifi Azerbaycan Respublikasi Dovlet Statistika Komitesi Mecmuenin umumi rehberi Hemid Bagirov Mecmuenin hazirlanmasi ucun mesul sexs Rafael Suleymanov Baki 2015 814 sehife ISBN 5 86874 232 9 Naxcivan Muxtar Respublikasi meqalesi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 365 Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic Nakhchivan Autonomous Republic Arxivlesdirilib 2012 12 09 at Archive today Official portal of Nakhchivan Autonomous Republic Cities and regions 2014 05 19 at the Wayback Machine Hewsen Robert H 2001 Armenia A Historical Atlas Chicago University of Chicago Press p 266 Hewsen Armenia A Historical Atlas p 123 Hewsen Robert H 2001 Armenia A Historical Atlas Chicago University of Chicago Press p 264 E V Salamzade K M Memmedzade Arazboyu abideler Baki 1979 N Museyibov Qobustan ve Gemiqaya isarelerindeki bir qrup isareler haqqinda Azerbaycanin qedim ve orta esrler tarixinin problemleri kitabinda Baki 1992 Veli Baxseliyev Naxcivanin arxeoloji abideleri Baki 2008 seh 36 Catherine Marro Veli Baxseliyev Sefer Asurov Excavation at Ovculartepesi Nakhchivan Azerbaijan Second Preliminary Report The 2009 2010 Seasons Anatolia Antiqua XIX 2011 s 53 100 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi AZERBAYCAN sehife 184 Baki 2007 Veli Eliyev Azerbaycanda tunc dovrunun boyali qablar medeniyyeti Baki 1977 seh 128 141 E I Novruzlu V B Baxseliyev Culfa bolgesinin arxeoloji abideleri Baki 1999 Inandag meqalesi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 212 V Kerimov Oboronitelnye sooruzhenie Azerbajdzhana istoriko arhitekturnyj ocherk Baku 1998 Kashkaj S M O gorodah krepostyah na territorii Manny Drevnij Vostok 2 Erevan 1976 Iqrar Eliyev Tarixi Azerbaycan erazisinde qedim dovlet Midiya Baki 1965 Melikishvili G A Nekotorye voprosy istorii Mannejskogo carstva VDI 1949 1 Abdulla Fazili Atropatena Baki 1993 Christensen A L Iran sous les Sassanides Copenhague 1944 V H Eliyev Naxcivan seherinin antik dovru kup qebir abideleri AMEA nin Xeberleri tarix felsefe ve huquq seriyasi 1976 1 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 rus dilinde Naxcivan Ensiklopediyasi 2 cildde II cild Naxcivan 2005 seh 63 ISBN 5 8066 1468 9 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 seh 468 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 seh 169 Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e istochniki i literatura M L 1959 S 299 305 Naxcivan Ensiklopediyasi 2 cildde II cild Naxcivan 2005 seh 64 ISBN 5 8066 1468 9 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 seh 527 El Belazuri 203 204 Z Bunyadov Azerbaycan Tarixi Baki 2005 G M Bartikyan Istochniki dlya izucheniya istorii pavlikianskogo dvizheniya str 30 34 M X Serifli IX esrin II yarisi XI esrde Azerbaycan feodal dovletleri Baki 1978 N Velixanli X esrin ikinci yarisi XI esrde Azerbaycan feudal dovletlerinin qarsiliqli munasibetleri ve bird daha Naxcivansahliq haqqinda AMEA nin xeberleri tarix felsefe ve huquq seriyasi BAki 2001 3 Jackson P 2002 Review The History of the Seljuq Turkmens The History of the Seljuq Turkmens Journal of Islamic Studies Oxford Centre for Islamic Studies 13 1 70 78 Savory R M and Roger Savory Introduction to Islamic civilisation Cambridge University Press 1976 p 88 2015 09 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 21 C E Bosworth Ildenizids or Eldiguzids Encyclopaedia of Islam Edited by P J Bearman Th Bianquis C E Bosworth E van Donzel and W P Heinrichs et al Encyclopaedia of Islam 2nd Edition 12 vols with indexes and etc Leiden E J Brill 1960 2005 Vol 3 pp 1110 111 Excerpt 1 Ildenizids or Eldiguzids a line of Atabegs of Turkish slave commanders who governed most of northwestern Persia including Arran most of Azarbaijan and Djibal during the second half of the 6th 12th century and the early decades of the 7th 13th century Excerpt 2 The Turkish Ildenizids shared to the full in the Perso Islamic civilization Encyclopaedia Iranica K A Luther Atabakan e Adarbayjan 2011 10 30 at the Wayback Machine ATABAKAN E AḎARBAYJAN an influential family of military slave origin also called Ildegozids ruled parts of Arran and Azerbaijan from about 530 1135 36 to 622 1225 as Great Atabaks atabakan e aʿẓam of the Saljuq sultans of Persian Iraq western Iran they effectively controlled the sultans from 555 1160 to 587 1181 in their third phase they were again local rulers in Arran and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians were seized by Jalal al din Ḵᵛarazmsah in 622 1225 Encyclopaedia Iranica K A Luther ATABAKAN E AḎARBAYJAN 2016 11 17 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 22 Z M Bunyadov Azerbaycan Atabeyler dovleti Baki 2005 seh 158 Dzhelal Ad din Menkburny 2013 10 11 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 22 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki 2005 R Memmedov Naxcivan seherinin tarixi ocerki Baki Elm 1977 seh 235 NAXCIVAN DIYARININ TARIXI COGRAFIYASI PDF 2012 07 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2012 05 22 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 seh 159 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler Dovleti Baki 2007 NAXCIVAN SANCAGININ MUFESSEL DEFTERI PDF 2012 10 22 tarixinde PDF Istifade tarixi 2012 05 22 Oberling P Kangarlu Encyclopedia Iranica 2020 11 29 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 Nahchyvan v period hanstva 1747 1828 olu kecid Tadeusz Swietochowski Russian Azerbaijan 1905 1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community Cambridge University Press 2004 S 10 11 The Armenian People From Ancient to Modern Times Volume II By Richard G Hovannisian S Glinka Opisanie pereseleniya armyan aderbizhanskih v predely Rossii Moskva 1831 str 92 Carizmin ermenilerin Azerbaycan torpaqlarina kocurme siyasetinde Naxcivan bolgesinin yeri PDF 2012 07 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2012 05 24 Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii sobranie 2 e t XV st 13368 O imenovanii prisoedinennyh k Rossii hanstv Erivanskogo i Nahichevanskogo Oblastiyu Armyanskogo Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii Sobr vt t III SPb 1830 st 1888 Hewsen Robert H 2001 Armenia a Historical Atlas Chicago IL University of Chicago Press p 173 Solmaz Rustamova Togidi Mart 1918 g Baku Azerbajdzhanskie pogromy v dokumentah Baku 2009 Gadzhiev A Iz istorii Karsskoj i Arazsko Tyurkskoj Respublik Baku 1994 seh 36 Armyano Azerbajdzhanskie vooruzhennye konflikty 1919 1920 gg 2017 06 08 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 Nigar Jamalova Armenia s plans on the Nakhchivan territory and the countermeasures of the Azerbaijan government 1918 1920 PDF Azerbaycan Tarixsunasligi Azerbaijan Historiography 85 1 29 45 Kommunist Baku 2 dekabrya 1920 Cit po Nagornyj Karabah v 1918 1923 gg Sbornik dokumentov i materialov Erevan 1992 str 601 K istorii obrazovaniya Nagorno Karabahskoj avtonomnoj oblasti Azerbajdzhanskoj SSR Dokumenty i materialy Baku 1989 str 44 PAAF IML F 1 Sp 74 D 124 L 58 59 Dokumenty vneshnej politiki SSSR M 1959 T III str 680 O Karskom Dogovore olu kecid 2017 10 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 24 Dokumenty vneshnej politiki SSSR Gospolitizdat 1959 T 3 S 675 Grazhdanskaya vojna i voennaya intervenciya v SSSR enciklopediya Sovetskaya enciklopediya 1983 S 387 BSE Nahichevanskaya Avtonomnaya Sovetskaya Socialisticheskaya Respublika 2012 12 21 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2006 Zverev Alexei Etnicheskie konflikty na Kavkaze 1988 1994 g 2014 04 15 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 Naxcivan Muxtar Respublikasi 2012 08 13 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 Prostranstvo i vremya v mirovoj politike i mezhdunarodnyh otnosheniyah 2012 08 13 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 The New Azerbaijan Party 2013 12 05 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 24 David O Byrne Turkey to build gas pipeline to supply Nakhchivan eurasianet org Jun 11 2020 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2022 02 27 Sevil Unal Hilalqizi Azerbaycanla Turkiye arasinda yeni qaz xettinin tikintisine dair memorandum imzalandi apa az 15 dekabr 2020 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2022 02 27 David O Byrne Iran Azerbaijan agree to agree on gas eurasianet org Nov 22 2021 2022 04 25 tarixinde Istifade tarixi 2022 02 27 Pashinyan zayavlyaet o podpisanii mirnogo soglasheniya rus 10 November 2020 9 November 2020 tarixinde Istifade tarixi 10 November 2020 Armenia Azerbaijan and Russia sign Nagorno Karabakh peace deal BBC News 10 November 2020 10 November 2020 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 10 November 2020 Azerbaijan Armenia sign peace deal to end conflict GulfToday 2020 11 10 2020 11 11 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 10 Tural Esedi Hikmet Haciyev Iranla Anlasma Memorandumunun imzalanmasi tarixi hadisedir apa az 11 mart 2022 2022 04 05 tarixinde Istifade tarixi 2022 02 27 Naxcivan uzerinden Turkiyeye cekilecek demiryolu xetti Boyuk oyuncularin qazanci daha cox olacaq BBC Azeri 21 Yanvar 2021 2022 08 15 tarixinde Istifade tarixi 2022 02 27 Prezident Naxcivan Muxtar Respublikasinin 100 illik yubileyinin qeyd edilmesi barede Serencam imzalayib 2023 12 30 tarixinde Istifade tarixi 2023 12 30 NAXCIVAN MUXTAR RESPUBLIKASI 2012 05 04 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 25 Naxcivan Muxtar Respublikasi PDF 2012 07 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2012 05 25 Naxcivan MR in Geoloji qurulus ve faydali qazintilar 2013 09 29 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 25 2010 12 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 25 Miriyeva Q T Naxcivan MR da ust devon rinxonellidleri ve onlarin stratiqrafik ehemiyyeti Baki 2003 2011 08 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 25 Naxcivan Muxtar Respublikasinin mineral sulari 2012 05 23 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 26 Tebiet ve Servetler Azerbaycan Respublikasi Xarici Isler NAzirliyinin sayti 2012 01 07 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 26 Torpaq ortuyu olu kecid Azerbaycan Respublikasi Dovlet Torpaq ve Xeritecekme Komitesinin sayti 2012 04 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 26 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 36 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 15 Arxivlenmis suret 2017 09 13 tarixinde Istifade tarixi 2017 09 04 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 65 T Talibov Naxcivan MR de nadir heyvan novleri ve onlarin genofondunun qorunmasi Baki 1999 seh 49 Z M Memmedov Naxcivan Mr in erazisinde meyve bitkilerinin zerevericileri ve onlarin parazitleri Baki 1969 seh 23 Z M Memmedov Naxcivan Mr in erazisinde meyve bitkilerinin zerevericileri ve onlarin parazitleri Baki 1969 seh 47 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Naxcivan MR in 50 illiyi munasibetile kitabinda Baki 1975 seh 98 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 125 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 33 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 58 M E Musayev S V Eliyev Naxcivan MR in heyvanat alemi Baki 1975 seh 16 Ivan Shopen Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohu eyo prisoedineniya k Rossijskoj Imperii Russian Saint Petersburg Imp Akademiya nauk Imperial Academy of Sciences 1852 ru Nahichevan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Demokop Weekly Nahichevanskij uezd 2013 10 04 at the Wayback Machine Kavkazskij kalendar na 1917 g s 214 221 rus Christopher J Walker ed Armenia and Karabakh op cit pp 64 65 NAHIChEVANSKAYa SSR 1926 g 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 25 Naselenie Azerbajdzhana 2012 03 28 at the Wayback Machine rus NASELENIE AZERBAJDZhANA 2012 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 25 2018 12 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 02 17 Ethnic composition of Azerbaijan 2009 2015 06 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 25 2019 cu ilde Azerbaycan Respublikasinda ehalinin siyahiyaalinmasinin kecirilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Fermani Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 379 Naxcivan Muxtar Respublikasi ehalisinin sayi aciqlanib 2015 09 10 tarixinde Istifade tarixi 2013 09 25 Muxtar respublika ehalisinin sayi 463 min nefere catmaq uzredir 2023 08 04 tarixinde Istifade tarixi 2021 12 07 Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi III cild Regional Cografiya Baki 2015 seh 400 Eminov Z N M Eliyev Naxcivan Muxtar Respublikasinda beden terbiyesi ve idman herekati Naxcivan 1999 I Mollayev Naxcivanda xalq maarifinin inkisafi tarixinden Azerbaycan tarixinde Naxcivan Baki 1996 seh 91 103 Nuhcixandan Naxcivana Isa Hebibbeyli yazir 525 AZ 2024 02 29 tarixinde R Qasimov Naxcivan asiq edebi muhiti PDF Baki Elm 2009 https anl az el emb Naxchivan Kitablar az 2017 1135 pdf bare url missing title 2024 03 01 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 03 01 Ziya Bunyadov Azerbaycan Atabeyler dovleti 1136 1225 Baki Elm 1978 https history az pdf php item id 20100402022612083 amp ext pdf bare url missing title 2024 03 01 tarixinde Istifade tarixi 2024 03 01 Y Axundlu Naxcivanda edebi muhit Qobustan toplusu 1992 2 Ovliya Celebi Seyahetname 2 Qahire Bulak cap evi Ehmed Covdet bey ve Necib Asim bey 1895 seh 13 I Hebibbeyli Edebi yukselis Baki 1985 seh 36 41 PDF 2018 01 28 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 09 04 2016 03 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 27 2010 09 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 28 2009 09 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 28 S e i d o v A G Pamyatniki Kuro Arakskoj kultury Nahichevani B 1993 Qadir Qedirzade Dord cay nezeriyyesi ve Naxcivanda sivilizasiya meselesi 2016 03 10 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 29 Azerbaycan tarixi yeddi cildde Baki 2006 III cild seh 265 Naxcivan xalcasi 2016 03 13 at the Wayback Machine Naxcivan Ressamlar Birliyinin sayti Neqqaslar 2011 12 06 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 29 Kengerli Behruz Shiralibek ogly 2016 03 04 at the Wayback Machine BSE L Huseynzade Naxcivan teatrinin tarixinden Azerbaycan inceseneti c 3 Baki 1950 seh 48 52 E Xelilov Naxcivan teatrinin tarixi Baki 1964 C Vezirov Qedim senet mebedi Qobustan toplusu 1999 2 Naxcivan Ensiklopediyasi II cild Tekmillesdirilmis ve yeniden islenmis ikinci nesr Naxcivan AMEA Naxcivan bolmesi V Y Talibov 2005 seh 95 149 ISBN 5 8066 1468 9 Vikimenbede Azerbaycanin Inzibati erazi vahidleri Naxcivan Muxtar Respublikasi ile elaqeli melumatlar var Hemcinin baxAzSSR Naxcivan Sovet Sosialist Respublikasi Naxcivan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi Azerbaycan RespublikasiXarici kecidlerKelbizade Elnur Naxcivanin tarixi cografiyasi XII XVIII esrin I yarisi Naxcivan Ecemi 2016 200 s 2017 07 31 at the Wayback Machine Budaqova Sahibe Naxcivan diyarinin tarixi cografiyasi XVIII esrin II yarisi XIX esrin I qerinesi 2017 06 30 at the Wayback Machine Baki Elm 1995 s 96 Naxcivan Muxtar Respublikasi