Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lirika "lira" sözündən olub, yunanca simli musiqi aləti deməkdir. Şərq ədəbiyyatında lirik şeirlərə rübabi şeirlər də deyilir. Rübab da ərəb sözü olub, simli alətə deyilir. Elə bədii əsərlər var ki, orada həm epik lövhələrlə, hadislərin təhkiyə yolu ilə verilməsinə, həm də şairin (lirik qəhrəmanın) bu və ya digər obraza, hadisəyə, əşyaya, təbiətə lirik münasibətinə təsadüf olunur. Əvvəldən axıra qədər həyat hadisələrinin müəyyən bir süjet əsasında təsviri ilə şairin daxili duyğularının ifadəsi üzvi şəkildə birləşir, iki növ (epik və lirik növlər) bir-birilə demək olar ki, qaynayıb qarışır. Buna görə də bu cür əsərlər qeydsiz-şərtsiz bir janra (ya epik, ya da lirik janra) daxil olmur. Belə əsərlər xüsusi bir janr təşkil edərək epik-lirik növ adlanır. Ədəbiyyatşünaslıqda buna qarışıq lirik də deyilir.
Ayrı-ayrı poemalarda hadisənin epik təsviri ilə lirik tərənnümün nisbəti müxtəlifdir. Bəzi əsərlərdə təhkiyə, bəzilərində isə tərənnüm üstün olur. Hadisələrin epik təsviri üstünlük təşkil edən əsər epik-lirik əsər adlanır. Məsələn, Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poeması epik-lirik əsərdir.
Əsərdə lirika təhkiyəyə nisbətən üstünlük təşkil etdikdə o lirik-epik əsər adlanır. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundovun "Puşkinin ölümü haqqında şərq poeması", Səməd Vurğunun "Bəsti" əsərlərində lirika, sənətkarın hiss-həyacanlarının, duyğularının ifadəsi daha qüvvətli olduğundan, onlar lirik-epik poemalardır.
Şifahi xalq yaradıcılığı janrlarından olan dastan da özünəxas xüsusiyyətləri etibarilə epik-lirik növə daxildir.
Oxuma
Biz sözün obrazlı təbiətindən danışanda oxuma ilə danışma arasındakı fundamental fərqə diqqəti cəlb etdik. Həmin fərqlərdən ədəbi növlərin lirik və epik növləri formalaşmışdır. Lirika oxumadan, nəğmədən törəmişdir. Oxuma isə dildən də əvvəl artıq heyvan sürülərində nidaların ritmik ifası kimi mövcud idi. Oxuma–ünsiyyət şəkli deyildir, kollektivdə olan fərdin ritmik özünüifadə formasıdır. Bu özünüifadə həmişə kollektivdə olmuş və kollektiv özünüifadənin bir şəkli olmuşdur. Oxuma kollektiv mərasim zamanı (bayram) iştirakçılıqdır. Oxumanı ən əyani səkildə quşlarda görmək olar, onların cəh-cəhi oxumanın dildən əvvəllərə aid olduğuna sübutdur. Ritmik ifa və ya oxuma xüsusilə bülbülkimilər fəsiləsindən olan quşlarda da vardır. Təsadüfi deyil ki, insanın və quşun oxuması dildə eyni "oxuma" sözü ilə bildirilir. Ona görə güman etmək olar ki, səslə oxuma da insanlara ən qədimdən aid olan bir xüsusiyyətdir. Oxuma mərasimdə, kollektivdə iştirakdır, monoloq xarakteri daşıyır, onun konkret şəxsi ünvanı yoxdur, lakin dil yaranandan sonra insanlar kollektiv oxuma mərasimlərində (bayramlarda) yazı mənşəli mətnlərdən istifadə etməyi öyrəndilər, amma oxumanın özünüifadə forması olması və ünsiyyət xarakteri deyil, ritm və ovqat daşıyıcısı olması onda əsas keyfiyyət olaraq qaldı və oxumanı müşayiət edən musiqiyə çevrildi. Dildən sonrakı oxumanın ilk mərhələsində oxuyan və musiqiçi eyni şəxs olurdu, amma o oxumanın əsas əlaməti olan ritmikliyi ifadə etmək üçün musiqi alətindən istifadə edirdi. Beləcə səslə, udlaqla oxuma və alətli musiqi ayrıldı. Bundan sonra musiqi udlaqla yox, simli və nəfəs alətləri ilə ifa edilirdi. Formalaşan nəfəs və simli alətlər musiqini yaratdı. Sonralar musiqi səslərini əks etdirən xüsusi musiqi yazısı, əlifbası yarandı. İnstinktiv mərasim forması olan bayramlar yazılı dil yaranandan sonra oxumanı yeni keyfiyyətə qaldırdı–oxuyanı onun əvvəlcədən bildiyi ədəbi mətnin ifaçısına çevirdi. Bu müğənnilik sənətinin yaranması ilə nəticələndi. Müğənnilik sənəti kollektiv içində özünüifadə olan oxumanın ilkin təbiətinə ikinci bir keyfiyyət əlavə etdi: oxuma üçüncü şəxslərə ünvanlı olan bir sənətə çevrildi. Qeyd edək ki, ikinci yox, üçüncü şəxslərə, yəni mahiyyətcə kollektivə ünvanlı olan bir sənətə çevrildi. Oxuma, ilk növbədə, ovqatın ifadəsi idi və buna görə konkret bir ikinci şəxsə ünvanlı olması məntiqsiz olardı. Yazı nisbətən geniş yayılanda oxunan bayram, qələbə, mövsümi və s. mətnlərin yazıya alınması baş verdi. İlk yazıya alınan nəğmə ilk şeir oldu, çünki yazıda nəğmənin ritmi öz əksini tapmadı. Bu ritm oxuma prosesində oxucu tərəfindən tapılmalı idi.
Nəğmə
Beləliklə, öz ritmindən ayrılan nəğmə yeni bir sənət yaratdı: lirika, poeziya. Lirika mədəniyyətin yeni bir sahəsi idi: o artıq təkcə müğənninin yaddaşında yox, yeni, inqilabi bir mədəniyyət sahəsi olan mətn mədəniyyətinin içində yaşadı. Nəğmənin mətnə çevrilməsi poeziya və ya qədimlərdə deyildiyi kimi lirikanı yaratdı. Lirika, ilk növbədə, mətn mədəniyyətinin bir şəkli oldu. Onun ritmi və ovqatı isə yazıda əks oluna bilmir və ancaq nəzərdə tutulurdu. Məsələn, Bibliyada Davud peyğəmbərin nəğmə-şeir mətnləri yazılışca hələ nəsrdən seçilmir, lakin insanlar şeirin ritmini və ovqatını mətndə ifadə etmək üçün yollar və vasitələr axtardılar və nəticədə ritmik mətnlərin, şeirin yazı qaydası, orfoqrafiyası yarandı.
Müasir poetik formaların əlvanlığı şeir mətnlərinin ritmik əhəng, ovqat əlvanlığının yazıda əks edilməsi üçün vasitələr axtarışının nəticələridir. Şeir mədəniyyətinə məxsus poetik forma şeir mətnlərinin orfoqrafiyasının konkret dillərin təbiətinə uyğun kanonlaşmış formasıdır, lakin qədim cəmiyyətlərdə şeir mətnlərini nəğmə kimi ritmlə və ya musiqi aləti ilə oxunması ənənəsi də uzun zaman qalmışdır. Mətnlərin yazılmasına baxmayaraq onlar müğənnilər tərəfindən yadda saxlanır, hər dəfə yeni variantda ifa olunurdu. Beləcə nəğmələrin, poetik mətnlərin çoxvariantlığı, folklorlaşması yarandı və müəllif probleminin ortaya gəlməsi ilə nəticələndi. Hakimiyyətin və dövlətin yaranmasından sonra nəğmələrin mifik qəhrəmanlar və sonralar hakimlər üçün hörmət əlaməti olaraq oxunması praktikası yarandı. Sonra isə nəğmələr tanrıların tərənnümü üçün oxundu və dini poeziya xristianlıqda geniş yayıldı.
Hələ qədimlərdən şeir dili mərasim ayinlərinin qalığı kimi sosial statusa malik olmuşdur. Ən qədim zamanlardan bu status sosial seçməliyə səbəb olmuşdur və çox güman ki, kahinlik peşəsi həm də insanlar arasında musiqili və ritmik danışıq–söyləmə qabiliyyətinin nəticəsi kimi yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, indi də bütün müqəddəs kitablar, o cümlədən monoteizmin müqəddəs kitabları xüsusi ritmlə oxunur ki, bu da dini mətn ifaçılığının ən qədim mərasim söyləmələri ilə əlaqəsinin qalığıdır.
Beləliklə biz müğənnilik–kahinlik–peyğəmbərlik və şairlik peşələrinin varislik əlaqəsini qeyd edə bilərik. Həm də şairlik bu sırada ən cavan və peyğəmbərlik institutundan sonra yaranmış bir yaradıcılıq sahəsidir. Təsadüfi deyil ki, bütün peyğəmbərlərin bioqrafiyasında onların yaxın rəqibləri və opponentləri arasında şairlərin adları çəkilir. Bu da təsadüfi deyil: həm kahin və peyğəmbərlərin, həm də şairlərin insanlar arasında mistik hakimiyyəti ritmik və qafiyəli söyləmə qabiliyyətinə əsaslanır.
Şeir dilində hətta bizim dövrümüzdə də mistik bir hakimiyyət yaratma, insanları ram etmə xassəsi vardır. Bu insanlara ən qədim dövrlərdən məlumdur və bütün hakimiyyət sahibləri və hərisləri bundan istifadə etmişlər və edirlər. Gözəl danışıq, təsirli, inandırıcı danışıq bu gün də siyasətçinin əsas keyfiyyəti sayılır.
İnsanlar arasında ən qədimlərdən yaranmış mənəvi hakimiyyət formaları–ifaçılıq, kahinlik, peyğəmbərlik və şairlik–poetik dil deyilən mistik bir başlanğıcdan törəmədir. İnsanlar arasında söz hakimiyyətinə paralel ikinci bir hakimiyyət– güc-dövlət hakimiyyəti də qədimlərdən mövcuddur. Dövlət mənşəcə cinslər arası seçmə ilə bağlıdır. Heyvan sürülərində olduğu kimi, insan sürülərində və tayfalarda da dişiləri mayalamaq funksiyası ancaq bur erkəyə məxsus idi. Bu erkəklər cütləşmə dövründə yerdə qalan erkəklərdən qüvvətli olduqları üçün cütləşmə uğrunda döyüşlərdə mütləq qalib olur və bütün sürünü təkbaşına mayalayırdılar. Məhz onlar bütün xalqlarda vahid ulu ata–totemlər barədə mistik inamların yaranmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə, dövlət hakimiyyəti gücə və zora əsaslanmışdır. Totemlərin kultunun yaranması zora əsaslanan ata hakimiyyətinin qanuniləşməsinə səbəb olmuşdur və Z. Freyd bütün siyasi hakimiyyətlərin ata hakimiyyətindən və hüququndan törəməsini doğru əsaslandırmışdır. İki müxtəlif mənşədən yaranan söz–mənəvi hakimiyyət və zor hakimiyyəti tarix boyu bir-birini tamamlamışdır. Mənəvi və dini hakimiyyət sahibləri bütün dövlətlərdə hakimiyyətə şərik olmuşlar. Mənəvi-dini və siyasi hakimiyyətin bir əldə birləşməsi halları müvəqqəti olaraq baş vermiş və böyük sosial fəlakətlərlə başa çatmışdır. Mənəvi və siyasi hakimiyyətin ayrılığı prinsipi sosial tərəqqiyə böyük təkan vermiş universal tarixi qanundur.
Lirik təhkiyənin əsas əlamətləri
Ritm və şeir dilində onu yaradan vasitələr. Lirik təhkiyənin əsas əlamətləri olan ritm, ovqat və qafiyə qədim mərasim formalarında ibtidai şəkildə yaranmışdır. Poeziyada mövcud olan ritm və ahəng mərasimlərə məxsus sinkretizmin, daha dəqiqi musiqili, rəqsli ifanın folklor mətnlərində qalığıdır. Ona görə poeziyanın ən qədim mənşə əlamətini göstərmək lazım gəlsə, demək olar: musiqililik. Müasir poetika termini ilə isə indi buna şeirin ritmikliyi deyirik. Ritmiklik bütün ədəbiyyatlarda və bütün dillərdə poetizmin ilk ünsürüdür. Yazıya alınana qədər hər bir nəğmə nümunəsi mahnı mətnidir. Yazıya alınan kimi onun mətn kimi oxunması praktikası başlanır və həmin kollektiv nəğməsi ədəbi mətn olur. Yəni poetik ritm əlamətlərini itirmiş söz sırası olur. Nəğmə sözləri ədəbi bir mətnə çevrilir. Deməli, yazıdan əvvəl heç bir lirik mətndən, ədəbi mətndən söhbət ola bilməz. Oxuma–nəğmənin yazıya alındığı gün poeziyanın doğulduğu gündür. İndi bunun ilk dəfə harada və kimin tərəfindən edildiyini heç kəs deyə bilməz. Beləliklə, yalnız yazıya alınma nəticəsində bizim bu gün haqqında poetik ritmli lirik təhkiyə kimi danışdığımız hadisə meydana çıxır. Yəni nəğmənin sinkretik folklor sənətindən ayrılıb yeni ritmik mətn həyatı başlayır.
Misra və qafiyə
Lirikanın dilində ritmikliyin ən kiçik vahidi misra (sətirlər) hesab olunur. Poetik ritmikliyin yaranması üçün ən azı ritmik baxımdan bir-birini tamamlayan iki misra lazımdır. Şərqdə və Azərbaycan folklorunda iki misralıq şeir formasına dübeyti və ya şah beyt də deyilir. Yazılı şeir yaranana qədər mərasim nəğmələrinin ritmikliyi sintaktik təkrarlar və paralelizmlər vasitəsilə yaranırdı. Bu poeziya dilinin qafiyəyə qədərki mərhələsidir. Məsələn, "İlliada", "Odisseya" "Dədə Qorqud" dastanlarında qafiyəli şeir yoxdur (Bu yazıya qədər bütün xalqların folkloruna aid olmuşdur). Ona görə həm də ozan olan Dədə Qorqud "boy boylayır, söy söyləyir". Söyləmə– dastanlarda həm də ritmlə, sintaktik təkrarlarla bəzənmiş dillə danışmaq demək idi. Söyləmə—dastanda ozanın əvvəlcədən əzbər bildiyi mətnləri oxumağa deyilir və "aydırmaq" anlayışından fərqlənirdi. "Aymaq"–ikinci şəxsin sözünə cavab vermək mənası daşıyırdı. Ona görə söyləmə termini qədim Azərbaycan dilində 1) musiqili oxuma, 2) şeir, poeziya terminlərinin qarşılığı olmuşdur. Müasir dildə şeir söyləmək, nağıl söyləmək ifadələri təsadüfi deyil. "Diyuq" termini söyləmənin Osmanlı mühitində yaranmış türkdilli sinonimidir (Osmanlı ləhcəsinə uyğun "tiyuq" variantı səhvdir, çünki kök söz Azərbaycan türkcəsinə məxsus olan "de(i)mək" felindəndir). Pəhləvanlar və tanrılar haqqında bütpərəst xalq nəğmələri yazıya alınandan sonra şifahi nəğmələrdə misraların sonunda təkrarlanan ahəngcə oxşar sintaktik formalar qafiyə kimi sabitləşdi. Yazı sayəsində qulaq qafiyəsi ilə həqiqi qafiyə arasındakı fərq qabarıqlaşdı və get-gedə qafiyə kanonikləşib şeir dilinin əsas əlamətinə çevrildi. Ota əsrlərdə şeir yazmaq az qala qafiyə ilə yazmağa bərabər oldu və qafiyəşünaslıq şeirşünaslığın əsas sahəsinə çevrildi. Şərqdə divan yaratmağın əsas şərtlərindən biri şairə qədər işlənmiş qafiyələrin hamısında şeir yazmaq bacarığını göstərməkdən ibarət idi. Bu şüurlu estetik prinsip idi, amma proletkultçuluq dövründə bunu anlamayanlar bu xüsusiyyəti epiqonçuluq adlandırmışdılar. Ritm yaradan sintaktik paralelizmlər folklorun qeyri lirik növlərində–atalar sözü və tapmacalarda da geniş yayılmışdır və bunların qədimliyini təsdiq edir. Çox güman ki, Mahmud Kaşqarinin "Divani-lüğət ət türk" sözlüyündə və "Dədə Qorqud" dastanlarında gördüyümüz qalıblaşmış söyləmələr şeir dillindən əvvəlki mərasim nəğmələrinin və oxumalarının qalığıdır və qafiyədən əvvəlki dövrə aiddir. Ona görə də ritmik nəsr dili və ya sintaktik paralelizmlərlə bəzənmiş kahin və ağsaqqallara, ozanlara məxsus söyləmə dili poeziyadan qədimdir.
Tam mənada poeziya dilindən ancaq qafiyənin meydanda olmasından sonra danışmaq mümkündür. Bu mənada qafiyə ritm yaradan ünsür kimi misranın sonunda işlənib daşlaşmış sintaktik paralellik də adlandırıla bilər.
- Poeziya dilində paralel kəlmənin sabit yeri vardır: misranın sonu.
- Şeir dili iki əsas ünsür şəklində sabitləşir: misra və qafiyə.
Misra–hecaların və ya saitlərin sayına görə sabit uzunluq ölçüsü olan söz sırasıdır və ya sintaktik vahiddir. Hecaların sayı misranın bir ölçüsü, qafiyə isə onun bitdiyini göstərən sonluq və ya ritmik nitq parçasının nöqtəsidir. Beləliklə, qafiyə ikili vəzifə daşıyır: bir tərəfdən misranın bitdiyi yeri göstərir, ikinci tərəfdən misranın poetik dilə mənsubluğunu göstərən ritmikliyi yaradan vasitə kimi çıxış edir. Yazılı poeziya sabitləşəndən sonra orta əsrlərdə qafiyə poetik ritmikliyin əsas və çox vaxt yeganə vasitəsi kimi qəbul edilmişdir. Bu, şeir dilinə formalist bir münasibət idi, çünki ritmikliyin digər mənbələrindənmusiqilikdən, ovqatdan, həmahəng fonem və morfemlərlə bəzənmiş olmasından sərfi-nəzər edirdi. Bu poeziyanın mahnıdan mətnə çevrilməsinin, musiqidən uzaqlaşmasının və formal tekstoloji bir sənətə çevrilməsinin nəticələri idi.
Orta əsrlərdə qafiyənin mütləqləşməsi və fetişləşdirilməsi hadisəsi baş verir. Yəni qafiyə ərəb, fars və türkdilli əruz poeziyasında poeziyanın əsas formal elementi kimi qəbul olunmağa başlayır.
Divan
Qafiyəli nəsrlə yazmaq, mətndə qafiyələrdən istifadə etmək incə zövq və savad əlaməti sayılır. Hətta şairlik qabiliyyəti də çox baxımdan qafiyəli yazmaqla eyniləşirdi və şairlik formal bir sənətə–savadlılıq iddiasına çevrilirdi. Hətta şairliyin dərəcəsi və mahiyyəti də şairin icad etdiyi və işlətdiyi qafiyələrlə bağlanırdı. Sayılırdı ki, yaxşı şeir divanı–əvvəlki şairlərin işlətdikləri bütün qafiyələrdən istifadə etməklə yaradılmış divandır. Elə buna görə şərqdə şeir divanlarının mündəricatları qafiyələrin əsasında, onların son hərflərinə görə əlifba sırası ilə düzülürdü. Bu halda mündəricatda şeiri axtarmaq həm də hansısa qafiyəni axtarmaqla eyniləşirdi. Sufi divan poeziyasında bütün şairlərin sabit qafiyələrdən istifadə etməsi qusur yox, dini-estetik prinsip idi. Sufi şair tanrısı sevir və onu alleqorik şəkildə tərənnüm edirdi. Onun poeziyası üçün fundamental və vahid mənbə Qurana, onun ehkam və obraz bazasına bağlılıq idi. Ən əqidəli sufilər özlərinin şair yox, təriqət elminin təbliğatçıları, yəni tanrısı tanımaq, sevmək və tərənnüm etmək elminin yolçuları sayırdılar. Ona görə sufilər yaradıcılığa, o cümlədən yeni qafiyələr icadına da ciddi meyl göstərmirdilər. Sufi qəzələ qarşı əsas tələb tanrı eşqinin və etiqadının dərinliyi və səmimiliyi idi. Yeni qafiyə yaradıcılığı isə formalizmə meyl sayılır, Tanrı eşqindən uzaqlaşma kimi qiymətləndirilirdi. Ona görə divan ədəbiyyatındakı qafiyə məhdudluğu şüurlu bir prinsip idi, ona tənqidi yanaşma təşəbbüsləri əsassızdır.
Bir çox şairlər yeni qafiyələr işlətməklə fəxr ediblər, lakin poeziya tarixində bunun əksi də müşahidə olunub. XIX əsrdə Fransada elitar poeziya həvəskarları mühitində qafiyəni inkar etmək, qafiyəsiz şeir yazmaq istəyənlər də olmuşdur. Onlar adi şeir həvəskarları idilər. Bu müasir poetik modernizmin meydana çıxması ilə nəticələndi. Qafiyənin inkarı şeir dilinin digər sintaktik səciyyəli ünsürlərinin daha geniş işlənməsi ilə nəticələnmişdir. Qafiyənin inkarında poeziyada publisistik düşüncələrin ifadə edilmə ehtiyacı da mühüm rol oynamışdır. Ədəbiyyatın siyasəti, milli problemləri ifadə etməyə başlaması onun ənənəvi intim təbiətinə qarşı protestlərlə müşayiət olunmuşdur. Savadsız proletkultçular qafiyədən azad edilmiş şeiri yenilikçilik, hətta "novatorluq" kimi də qələmə vermək istəyirdilər, halbuki onlar poeziyanı qafiyədən əvvəlki ibtidai dövrə qaytarırdılar. Beləcə, qafiyəsiz özünüifadə olan mənsur şeir və sərbəst şeir ortaya çıxmışdır, lakin bütün dünyada qafiyəsiz poeziya ancaq bir cərəyan, dəb xarakteri daşımış və qafiyənin şeir dilinin əsası kimi əhəmiyyətini aradan qaldıra bilməmişdir.
1917-ci ildə Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gəlib xüsusi proletar ədəbiyyatı deyilən nəzəriyyə irəli sürdülər. Bu nəzəriyyəyə görə poeziya da fəhlə hərəkatına və fəhlələrin siyasi mübarizəsinə yardım edən bir vasitə olmalıdır. Rus formalist poeziyasının ən istedadsız nümayəndələri, xüsusilə Vladimir Mayakovski qafiyəsiz şeir formasında proletar poeziyası yaratmağa çalışdılar. Bolşevik sənət nəzəriyyəçiləri V. Mayakovskini tərifləsələr də, Rusiyada onu qəbul edən yox idi, lakin bir çox Rusiya ucqarlarında proletar poeziyası yaratmaq üçün V. Mayakovskiyə təqlid edən şəxslər himayə edilirdi. Azərbaycanda da buna yuxarıdan təşəbbüs edilsə də, sərbəst şeir oxucular tərəfindən qəbul edilmədi. Bu şeiri bizdə təbliğ edənlərin özləri də bu işə ancaq Moskvanın xoşuna gəlmək üçün qoşulurdular və səmimi deyildilər. Onlar partiyanın ədəbi siyasətinə sadiq görünmək üçün sərbəst şeiri "novatoruq" adlandırırdılar. Bu riyakarlıq və poeziyanın mahiyyətini təhrif etmək idi. V. Mayakovski bu mənasız peşədən bezib intihar etmişdi, bizdəki sifətsiz təqlidçilər bir qədər sonra unuduldu.
Qafiyənin növləri
Orta əsrlərdə qafiyəşünaslıq xüsusi elm idi. Burada qafiyənin forma, məzmun, məna baxımından müxtəlif növləri öyrənilirdi.
Qulaq (sınıq) qafiyəsi
Formaca qafiyənin ən qədim şəkli qulaq qafiyəsidir. Əngəlçəngəl, saman-aman sözləri qafiyə kimi işlədilirsə, bunlar tam qafiyə olmadığı üçün qulağa qafiyə kimi gələn nöqsanlı nümunələr sayılır və belə adlandırılır. Bədihə söylənəndə, el aşıqları deyişəndə belə qafiyələrdən istifadə edilirdi. El aşıqları qulaq qafiyəsinə sınıq qafiyə də deyirlər, lakin müasir poeziyada sınıq qafiyələrdən istifadə normal bir hala çevrilmişdir. Qafiyəsiz şeirin təsiri ilə müasir şairlərin çoxunda qafiyəyə şərti bir münasibət yaranmışdır. Qafiyəşünaslıq orta əsrlərdə çox mühüm bir sahə sayılırdı və qafiyələr nitq hissələri, fonetik xüsusiyyətlər baxımından və s. cəhətdən təsnif edilmişdir.
Rədif qafiyəsi
Rədif, eyni sözün şeir boyu özü-özünü qafiyələndirməsidir. Rədifli qəzəldə qafiyələnən bütün sətirlər eyni sözlə bitir. Divan ədəbiyyatında "eşq", "gecə", "şam", "hamam", "könül" kimi rədiflər üzərində rədifli qəzəllər yazmaq məcburi bir ənənədir. Həmçinin xalq şeirində qoşmanın da "dağlar", "durnalar" tipli rədif qafiyələri vardır. Cinas formaca eyni, lakin mənaca müxtəlif omonim sözlərdən yaradılır. Bu qafiyə növü orta əsr sufi qəzəliyyatında geniş yayılmışdı və fars dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə və poeziyasına da keçmişdi.
("Qazı divanı")
Bu beytin birinci misrasında xali sözü "ayrı, uzaq", ikincidə isə "xal" mənasındadır. Burada təmiz cinas görürünür, amma poeziyada sınıq cinaslardan da geniş istifadə olunur. Bu halda mürəkkəb qafiyənin forma eyniliyi bir-iki artıq həriflə sınır:
("Qazi Divanı")
Aşıq sifahi ədəbiyyatında janrlarıː
- nəğmə
- bayatı
- ağı
- mahnı Yazılı ədəbiyyatda isə janrlarıː
- qəzəl
- qəsidə
- qitə
- rübai
- müxəmməs
Ədəbiyyat həyatı bədii obrazlarla əks etdirən söz sənətidir. Ədəbiyyat iki yerə ayrılır: şifahi və yazılı. Şifahi ədəbiyyata aid olan nümunələrin müəllifi yoxdur. Onlar ağızdan- ağıza, dildən- dilə keçərək bugünkü dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Yazılı ədəbiyyata aid olan nümunələrin müəllifi var. Laylalar, əzizləmələr, dastanlar və s. şifahi xalq ədəbiyyatının maraqlı nümunələrindəndir. Hekayə, pyes, poema və s. yazılı ədəbiyyatın maraqlı nümunələrindəndir. Yazılı ədəbiyyatın sonralar yaranmasının səbəbi elə yazının da sonralar yaranmasıdır.
Ədəbiyyatın üç ədəbi növü var:lirik, epik, drammatik.
- Lirik növ nəzmlə olur. (şeir dili)
- Epik növ nəsrlə olur. (nağıl dili)
- Drammatik növ həm nəzmlə, həm də nəsrlə olur.
 | Ədəbiyyat ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Lirika lira sozunden olub yunanca simli musiqi aleti demekdir Serq edebiyyatinda lirik seirlere rubabi seirler de deyilir Rubab da ereb sozu olub simli alete deyilir Ele bedii eserler var ki orada hem epik lovhelerle hadislerin tehkiye yolu ile verilmesine hem de sairin lirik qehremanin bu ve ya diger obraza hadiseye esyaya tebiete lirik munasibetine tesaduf olunur Evvelden axira qeder heyat hadiselerinin mueyyen bir sujet esasinda tesviri ile sairin daxili duygularinin ifadesi uzvi sekilde birlesir iki nov epik ve lirik novler bir birile demek olar ki qaynayib qarisir Buna gore de bu cur eserler qeydsiz sertsiz bir janra ya epik ya da lirik janra daxil olmur Bele eserler xususi bir janr teskil ederek epik lirik nov adlanir Edebiyyatsunasliqda buna qarisiq lirik de deyilir Ayri ayri poemalarda hadisenin epik tesviri ile lirik terennumun nisbeti muxtelifdir Bezi eserlerde tehkiye bezilerinde ise terennum ustun olur Hadiselerin epik tesviri ustunluk teskil eden eser epik lirik eser adlanir Meselen Mehemmed Fuzulinin Leyli ve Mecnun poemasi epik lirik eserdir Eserde lirika tehkiyeye nisbeten ustunluk teskil etdikde o lirik epik eser adlanir Meselen Mirze Feteli Axundovun Puskinin olumu haqqinda serq poemasi Semed Vurgunun Besti eserlerinde lirika senetkarin hiss heyacanlarinin duygularinin ifadesi daha quvvetli oldugundan onlar lirik epik poemalardir Sifahi xalq yaradiciligi janrlarindan olan dastan da ozunexas xususiyyetleri etibarile epik lirik nove daxildir OxumaBiz sozun obrazli tebietinden danisanda oxuma ile danisma arasindaki fundamental ferqe diqqeti celb etdik Hemin ferqlerden edebi novlerin lirik ve epik novleri formalasmisdir Lirika oxumadan negmeden toremisdir Oxuma ise dilden de evvel artiq heyvan surulerinde nidalarin ritmik ifasi kimi movcud idi Oxuma unsiyyet sekli deyildir kollektivde olan ferdin ritmik ozunuifade formasidir Bu ozunuifade hemise kollektivde olmus ve kollektiv ozunuifadenin bir sekli olmusdur Oxuma kollektiv merasim zamani bayram istirakciliqdir Oxumani en eyani sekilde quslarda gormek olar onlarin ceh cehi oxumanin dilden evvellere aid olduguna subutdur Ritmik ifa ve ya oxuma xususile bulbulkimiler fesilesinden olan quslarda da vardir Tesadufi deyil ki insanin ve qusun oxumasi dilde eyni oxuma sozu ile bildirilir Ona gore guman etmek olar ki sesle oxuma da insanlara en qedimden aid olan bir xususiyyetdir Oxuma merasimde kollektivde istirakdir monoloq xarakteri dasiyir onun konkret sexsi unvani yoxdur lakin dil yaranandan sonra insanlar kollektiv oxuma merasimlerinde bayramlarda yazi menseli metnlerden istifade etmeyi oyrendiler amma oxumanin ozunuifade formasi olmasi ve unsiyyet xarakteri deyil ritm ve ovqat dasiyicisi olmasi onda esas keyfiyyet olaraq qaldi ve oxumani musayiet eden musiqiye cevrildi Dilden sonraki oxumanin ilk merhelesinde oxuyan ve musiqici eyni sexs olurdu amma o oxumanin esas elameti olan ritmikliyi ifade etmek ucun musiqi aletinden istifade edirdi Belece sesle udlaqla oxuma ve aletli musiqi ayrildi Bundan sonra musiqi udlaqla yox simli ve nefes aletleri ile ifa edilirdi Formalasan nefes ve simli aletler musiqini yaratdi Sonralar musiqi seslerini eks etdiren xususi musiqi yazisi elifbasi yarandi Instinktiv merasim formasi olan bayramlar yazili dil yaranandan sonra oxumani yeni keyfiyyete qaldirdi oxuyani onun evvelceden bildiyi edebi metnin ifacisina cevirdi Bu mugennilik senetinin yaranmasi ile neticelendi Mugennilik seneti kollektiv icinde ozunuifade olan oxumanin ilkin tebietine ikinci bir keyfiyyet elave etdi oxuma ucuncu sexslere unvanli olan bir senete cevrildi Qeyd edek ki ikinci yox ucuncu sexslere yeni mahiyyetce kollektive unvanli olan bir senete cevrildi Oxuma ilk novbede ovqatin ifadesi idi ve buna gore konkret bir ikinci sexse unvanli olmasi mentiqsiz olardi Yazi nisbeten genis yayilanda oxunan bayram qelebe movsumi ve s metnlerin yaziya alinmasi bas verdi Ilk yaziya alinan negme ilk seir oldu cunki yazida negmenin ritmi oz eksini tapmadi Bu ritm oxuma prosesinde oxucu terefinden tapilmali idi NegmeBelelikle oz ritminden ayrilan negme yeni bir senet yaratdi lirika poeziya Lirika medeniyyetin yeni bir sahesi idi o artiq tekce mugenninin yaddasinda yox yeni inqilabi bir medeniyyet sahesi olan metn medeniyyetinin icinde yasadi Negmenin metne cevrilmesi poeziya ve ya qedimlerde deyildiyi kimi lirikani yaratdi Lirika ilk novbede metn medeniyyetinin bir sekli oldu Onun ritmi ve ovqati ise yazida eks oluna bilmir ve ancaq nezerde tutulurdu Meselen Bibliyada Davud peygemberin negme seir metnleri yazilisca hele nesrden secilmir lakin insanlar seirin ritmini ve ovqatini metnde ifade etmek ucun yollar ve vasiteler axtardilar ve neticede ritmik metnlerin seirin yazi qaydasi orfoqrafiyasi yarandi Muasir poetik formalarin elvanligi seir metnlerinin ritmik eheng ovqat elvanliginin yazida eks edilmesi ucun vasiteler axtarisinin neticeleridir Seir medeniyyetine mexsus poetik forma seir metnlerinin orfoqrafiyasinin konkret dillerin tebietine uygun kanonlasmis formasidir lakin qedim cemiyyetlerde seir metnlerini negme kimi ritmle ve ya musiqi aleti ile oxunmasi enenesi de uzun zaman qalmisdir Metnlerin yazilmasina baxmayaraq onlar mugenniler terefinden yadda saxlanir her defe yeni variantda ifa olunurdu Belece negmelerin poetik metnlerin coxvariantligi folklorlasmasi yarandi ve muellif probleminin ortaya gelmesi ile neticelendi Hakimiyyetin ve dovletin yaranmasindan sonra negmelerin mifik qehremanlar ve sonralar hakimler ucun hormet elameti olaraq oxunmasi praktikasi yarandi Sonra ise negmeler tanrilarin terennumu ucun oxundu ve dini poeziya xristianliqda genis yayildi Hele qedimlerden seir dili merasim ayinlerinin qaligi kimi sosial statusa malik olmusdur En qedim zamanlardan bu status sosial secmeliye sebeb olmusdur ve cox guman ki kahinlik pesesi hem de insanlar arasinda musiqili ve ritmik danisiq soyleme qabiliyyetinin neticesi kimi yaranmisdir Tesadufi deyil ki indi de butun muqeddes kitablar o cumleden monoteizmin muqeddes kitablari xususi ritmle oxunur ki bu da dini metn ifaciliginin en qedim merasim soylemeleri ile elaqesinin qaligidir Belelikle biz mugennilik kahinlik peygemberlik ve sairlik peselerinin varislik elaqesini qeyd ede bilerik Hem de sairlik bu sirada en cavan ve peygemberlik institutundan sonra yaranmis bir yaradiciliq sahesidir Tesadufi deyil ki butun peygemberlerin bioqrafiyasinda onlarin yaxin reqibleri ve opponentleri arasinda sairlerin adlari cekilir Bu da tesadufi deyil hem kahin ve peygemberlerin hem de sairlerin insanlar arasinda mistik hakimiyyeti ritmik ve qafiyeli soyleme qabiliyyetine esaslanir Seir dilinde hetta bizim dovrumuzde de mistik bir hakimiyyet yaratma insanlari ram etme xassesi vardir Bu insanlara en qedim dovrlerden melumdur ve butun hakimiyyet sahibleri ve herisleri bundan istifade etmisler ve edirler Gozel danisiq tesirli inandirici danisiq bu gun de siyasetcinin esas keyfiyyeti sayilir Insanlar arasinda en qedimlerden yaranmis menevi hakimiyyet formalari ifaciliq kahinlik peygemberlik ve sairlik poetik dil deyilen mistik bir baslangicdan toremedir Insanlar arasinda soz hakimiyyetine paralel ikinci bir hakimiyyet guc dovlet hakimiyyeti de qedimlerden movcuddur Dovlet mensece cinsler arasi secme ile baglidir Heyvan surulerinde oldugu kimi insan surulerinde ve tayfalarda da disileri mayalamaq funksiyasi ancaq bur erkeye mexsus idi Bu erkekler cutlesme dovrunde yerde qalan erkeklerden quvvetli olduqlari ucun cutlesme ugrunda doyuslerde mutleq qalib olur ve butun surunu tekbasina mayalayirdilar Mehz onlar butun xalqlarda vahid ulu ata totemler barede mistik inamlarin yaranmasina sebeb olmusdur Belelikle dovlet hakimiyyeti guce ve zora esaslanmisdir Totemlerin kultunun yaranmasi zora esaslanan ata hakimiyyetinin qanunilesmesine sebeb olmusdur ve Z Freyd butun siyasi hakimiyyetlerin ata hakimiyyetinden ve huququndan toremesini dogru esaslandirmisdir Iki muxtelif menseden yaranan soz menevi hakimiyyet ve zor hakimiyyeti tarix boyu bir birini tamamlamisdir Menevi ve dini hakimiyyet sahibleri butun dovletlerde hakimiyyete serik olmuslar Menevi dini ve siyasi hakimiyyetin bir elde birlesmesi hallari muveqqeti olaraq bas vermis ve boyuk sosial felaketlerle basa catmisdir Menevi ve siyasi hakimiyyetin ayriligi prinsipi sosial tereqqiye boyuk tekan vermis universal tarixi qanundur Lirik tehkiyenin esas elametleriRitm ve seir dilinde onu yaradan vasiteler Lirik tehkiyenin esas elametleri olan ritm ovqat ve qafiye qedim merasim formalarinda ibtidai sekilde yaranmisdir Poeziyada movcud olan ritm ve aheng merasimlere mexsus sinkretizmin daha deqiqi musiqili reqsli ifanin folklor metnlerinde qaligidir Ona gore poeziyanin en qedim mense elametini gostermek lazim gelse demek olar musiqililik Muasir poetika termini ile ise indi buna seirin ritmikliyi deyirik Ritmiklik butun edebiyyatlarda ve butun dillerde poetizmin ilk unsurudur Yaziya alinana qeder her bir negme numunesi mahni metnidir Yaziya alinan kimi onun metn kimi oxunmasi praktikasi baslanir ve hemin kollektiv negmesi edebi metn olur Yeni poetik ritm elametlerini itirmis soz sirasi olur Negme sozleri edebi bir metne cevrilir Demeli yazidan evvel hec bir lirik metnden edebi metnden sohbet ola bilmez Oxuma negmenin yaziya alindigi gun poeziyanin doguldugu gundur Indi bunun ilk defe harada ve kimin terefinden edildiyini hec kes deye bilmez Belelikle yalniz yaziya alinma neticesinde bizim bu gun haqqinda poetik ritmli lirik tehkiye kimi danisdigimiz hadise meydana cixir Yeni negmenin sinkretik folklor senetinden ayrilib yeni ritmik metn heyati baslayir Misra ve qafiye Lirikanin dilinde ritmikliyin en kicik vahidi misra setirler hesab olunur Poetik ritmikliyin yaranmasi ucun en azi ritmik baximdan bir birini tamamlayan iki misra lazimdir Serqde ve Azerbaycan folklorunda iki misraliq seir formasina dubeyti ve ya sah beyt de deyilir Yazili seir yaranana qeder merasim negmelerinin ritmikliyi sintaktik tekrarlar ve paralelizmler vasitesile yaranirdi Bu poeziya dilinin qafiyeye qederki merhelesidir Meselen Illiada Odisseya Dede Qorqud dastanlarinda qafiyeli seir yoxdur Bu yaziya qeder butun xalqlarin folkloruna aid olmusdur Ona gore hem de ozan olan Dede Qorqud boy boylayir soy soyleyir Soyleme dastanlarda hem de ritmle sintaktik tekrarlarla bezenmis dille danismaq demek idi Soyleme dastanda ozanin evvelceden ezber bildiyi metnleri oxumaga deyilir ve aydirmaq anlayisindan ferqlenirdi Aymaq ikinci sexsin sozune cavab vermek menasi dasiyirdi Ona gore soyleme termini qedim Azerbaycan dilinde 1 musiqili oxuma 2 seir poeziya terminlerinin qarsiligi olmusdur Muasir dilde seir soylemek nagil soylemek ifadeleri tesadufi deyil Diyuq termini soylemenin Osmanli muhitinde yaranmis turkdilli sinonimidir Osmanli lehcesine uygun tiyuq varianti sehvdir cunki kok soz Azerbaycan turkcesine mexsus olan de i mek felindendir Pehlevanlar ve tanrilar haqqinda butperest xalq negmeleri yaziya alinandan sonra sifahi negmelerde misralarin sonunda tekrarlanan ahengce oxsar sintaktik formalar qafiye kimi sabitlesdi Yazi sayesinde qulaq qafiyesi ile heqiqi qafiye arasindaki ferq qabariqlasdi ve get gede qafiye kanoniklesib seir dilinin esas elametine cevrildi Ota esrlerde seir yazmaq az qala qafiye ile yazmaga beraber oldu ve qafiyesunasliq seirsunasligin esas sahesine cevrildi Serqde divan yaratmagin esas sertlerinden biri saire qeder islenmis qafiyelerin hamisinda seir yazmaq bacarigini gostermekden ibaret idi Bu suurlu estetik prinsip idi amma proletkultculuq dovrunde bunu anlamayanlar bu xususiyyeti epiqonculuq adlandirmisdilar Ritm yaradan sintaktik paralelizmler folklorun qeyri lirik novlerinde atalar sozu ve tapmacalarda da genis yayilmisdir ve bunlarin qedimliyini tesdiq edir Cox guman ki Mahmud Kasqarinin Divani luget et turk sozluyunde ve Dede Qorqud dastanlarinda gorduyumuz qaliblasmis soylemeler seir dillinden evvelki merasim negmelerinin ve oxumalarinin qaligidir ve qafiyeden evvelki dovre aiddir Ona gore de ritmik nesr dili ve ya sintaktik paralelizmlerle bezenmis kahin ve agsaqqallara ozanlara mexsus soyleme dili poeziyadan qedimdir Tam menada poeziya dilinden ancaq qafiyenin meydanda olmasindan sonra danismaq mumkundur Bu menada qafiye ritm yaradan unsur kimi misranin sonunda islenib daslasmis sintaktik paralellik de adlandirila biler Poeziya dilinde paralel kelmenin sabit yeri vardir misranin sonu Seir dili iki esas unsur seklinde sabitlesir misra ve qafiye Misra hecalarin ve ya saitlerin sayina gore sabit uzunluq olcusu olan soz sirasidir ve ya sintaktik vahiddir Hecalarin sayi misranin bir olcusu qafiye ise onun bitdiyini gosteren sonluq ve ya ritmik nitq parcasinin noqtesidir Belelikle qafiye ikili vezife dasiyir bir terefden misranin bitdiyi yeri gosterir ikinci terefden misranin poetik dile mensublugunu gosteren ritmikliyi yaradan vasite kimi cixis edir Yazili poeziya sabitlesenden sonra orta esrlerde qafiye poetik ritmikliyin esas ve cox vaxt yegane vasitesi kimi qebul edilmisdir Bu seir diline formalist bir munasibet idi cunki ritmikliyin diger menbelerindenmusiqilikden ovqatdan hemaheng fonem ve morfemlerle bezenmis olmasindan serfi nezer edirdi Bu poeziyanin mahnidan metne cevrilmesinin musiqiden uzaqlasmasinin ve formal tekstoloji bir senete cevrilmesinin neticeleri idi Orta esrlerde qafiyenin mutleqlesmesi ve fetislesdirilmesi hadisesi bas verir Yeni qafiye ereb fars ve turkdilli eruz poeziyasinda poeziyanin esas formal elementi kimi qebul olunmaga baslayir DivanQafiyeli nesrle yazmaq metnde qafiyelerden istifade etmek ince zovq ve savad elameti sayilir Hetta sairlik qabiliyyeti de cox baximdan qafiyeli yazmaqla eynilesirdi ve sairlik formal bir senete savadliliq iddiasina cevrilirdi Hetta sairliyin derecesi ve mahiyyeti de sairin icad etdiyi ve isletdiyi qafiyelerle baglanirdi Sayilirdi ki yaxsi seir divani evvelki sairlerin isletdikleri butun qafiyelerden istifade etmekle yaradilmis divandir Ele buna gore serqde seir divanlarinin mundericatlari qafiyelerin esasinda onlarin son herflerine gore elifba sirasi ile duzulurdu Bu halda mundericatda seiri axtarmaq hem de hansisa qafiyeni axtarmaqla eynilesirdi Sufi divan poeziyasinda butun sairlerin sabit qafiyelerden istifade etmesi qusur yox dini estetik prinsip idi Sufi sair tanrisi sevir ve onu alleqorik sekilde terennum edirdi Onun poeziyasi ucun fundamental ve vahid menbe Qurana onun ehkam ve obraz bazasina bagliliq idi En eqideli sufiler ozlerinin sair yox teriqet elminin tebligatcilari yeni tanrisi tanimaq sevmek ve terennum etmek elminin yolculari sayirdilar Ona gore sufiler yaradiciliga o cumleden yeni qafiyeler icadina da ciddi meyl gostermirdiler Sufi qezele qarsi esas teleb tanri esqinin ve etiqadinin derinliyi ve semimiliyi idi Yeni qafiye yaradiciligi ise formalizme meyl sayilir Tanri esqinden uzaqlasma kimi qiymetlendirilirdi Ona gore divan edebiyyatindaki qafiye mehdudlugu suurlu bir prinsip idi ona tenqidi yanasma tesebbusleri esassizdir Bir cox sairler yeni qafiyeler isletmekle fexr edibler lakin poeziya tarixinde bunun eksi de musahide olunub XIX esrde Fransada elitar poeziya heveskarlari muhitinde qafiyeni inkar etmek qafiyesiz seir yazmaq isteyenler de olmusdur Onlar adi seir heveskarlari idiler Bu muasir poetik modernizmin meydana cixmasi ile neticelendi Qafiyenin inkari seir dilinin diger sintaktik seciyyeli unsurlerinin daha genis islenmesi ile neticelenmisdir Qafiyenin inkarinda poeziyada publisistik dusuncelerin ifade edilme ehtiyaci da muhum rol oynamisdir Edebiyyatin siyaseti milli problemleri ifade etmeye baslamasi onun enenevi intim tebietine qarsi protestlerle musayiet olunmusdur Savadsiz proletkultcular qafiyeden azad edilmis seiri yenilikcilik hetta novatorluq kimi de qeleme vermek isteyirdiler halbuki onlar poeziyani qafiyeden evvelki ibtidai dovre qaytarirdilar Belece qafiyesiz ozunuifade olan mensur seir ve serbest seir ortaya cixmisdir lakin butun dunyada qafiyesiz poeziya ancaq bir cereyan deb xarakteri dasimis ve qafiyenin seir dilinin esasi kimi ehemiyyetini aradan qaldira bilmemisdir 1917 ci ilde Rusiyada bolsevikler hakimiyyete gelib xususi proletar edebiyyati deyilen nezeriyye ireli surduler Bu nezeriyyeye gore poeziya da fehle herekatina ve fehlelerin siyasi mubarizesine yardim eden bir vasite olmalidir Rus formalist poeziyasinin en istedadsiz numayendeleri xususile Vladimir Mayakovski qafiyesiz seir formasinda proletar poeziyasi yaratmaga calisdilar Bolsevik senet nezeriyyecileri V Mayakovskini terifleseler de Rusiyada onu qebul eden yox idi lakin bir cox Rusiya ucqarlarinda proletar poeziyasi yaratmaq ucun V Mayakovskiye teqlid eden sexsler himaye edilirdi Azerbaycanda da buna yuxaridan tesebbus edilse de serbest seir oxucular terefinden qebul edilmedi Bu seiri bizde teblig edenlerin ozleri de bu ise ancaq Moskvanin xosuna gelmek ucun qosulurdular ve semimi deyildiler Onlar partiyanin edebi siyasetine sadiq gorunmek ucun serbest seiri novatoruq adlandirirdilar Bu riyakarliq ve poeziyanin mahiyyetini tehrif etmek idi V Mayakovski bu menasiz peseden bezib intihar etmisdi bizdeki sifetsiz teqlidciler bir qeder sonra unuduldu Qafiyenin novleriOrta esrlerde qafiyesunasliq xususi elm idi Burada qafiyenin forma mezmun mena baximindan muxtelif novleri oyrenilirdi Qulaq siniq qafiyesi Formaca qafiyenin en qedim sekli qulaq qafiyesidir Engelcengel saman aman sozleri qafiye kimi isledilirse bunlar tam qafiye olmadigi ucun qulaga qafiye kimi gelen noqsanli numuneler sayilir ve bele adlandirilir Bedihe soylenende el asiqlari deyisende bele qafiyelerden istifade edilirdi El asiqlari qulaq qafiyesine siniq qafiye de deyirler lakin muasir poeziyada siniq qafiyelerden istifade normal bir hala cevrilmisdir Qafiyesiz seirin tesiri ile muasir sairlerin coxunda qafiyeye serti bir munasibet yaranmisdir Qafiyesunasliq orta esrlerde cox muhum bir sahe sayilirdi ve qafiyeler nitq hisseleri fonetik xususiyyetler baximindan ve s cehetden tesnif edilmisdir Redif qafiyesi Redif eyni sozun seir boyu ozu ozunu qafiyelendirmesidir Redifli qezelde qafiyelenen butun setirler eyni sozle bitir Divan edebiyyatinda esq gece sam hamam konul kimi redifler uzerinde redifli qezeller yazmaq mecburi bir enenedir Hemcinin xalq seirinde qosmanin da daglar durnalar tipli redif qafiyeleri vardir Cinas formaca eyni lakin menaca muxtelif omonim sozlerden yaradilir Bu qafiye novu orta esr sufi qezeliyyatinda genis yayilmisdi ve fars dili vasitesile Azerbaycan diline ve poeziyasina da kecmisdi Esqinden anun bu konulum olmadi xali Andan beru ki gordu gozum olmadi xali Qazi divani Bu beytin birinci misrasinda xali sozu ayri uzaq ikincide ise xal menasindadir Burada temiz cinas gorurunur amma poeziyada siniq cinaslardan da genis istifade olunur Bu halda murekkeb qafiyenin forma eyniliyi bir iki artiq herifle sinir Pir musg edelum zulfun ile sami bu gece Ele alalumle li mey asami bu gece Qazi Divani Asiq sifahi edebiyyatinda janrlariː negme bayati agi mahni Yazili edebiyyatda ise janrlariː qezel qeside qite rubai muxemmes Edebiyyat heyati bedii obrazlarla eks etdiren soz senetidir Edebiyyat iki yere ayrilir sifahi ve yazili Sifahi edebiyyata aid olan numunelerin muellifi yoxdur Onlar agizdan agiza dilden dile kecerek bugunku dovrumuze qeder gelib catmisdir Yazili edebiyyata aid olan numunelerin muellifi var Laylalar ezizlemeler dastanlar ve s sifahi xalq edebiyyatinin maraqli numunelerindendir Hekaye pyes poema ve s yazili edebiyyatin maraqli numunelerindendir Yazili edebiyyatin sonralar yaranmasinin sebebi ele yazinin da sonralar yaranmasidir Edebiyyatin uc edebi novu var lirik epik drammatik Lirik nov nezmle olur seir dili Epik nov nesrle olur nagil dili Drammatik nov hem nezmle hem de nesrle olur Edebiyyat ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin