Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Naxçıvan əhalisi Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaşayan əhali Səfəvilər dövründəAzərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıv

Naxçıvan əhalisi

Naxçıvan əhalisi
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az

Naxçıvan əhalisi — Naxçıvan Muxtar Respublikasında yaşayan əhali.

Səfəvilər dövründə

Azərbaycanın tərkib hissəsi olan Naxçıvan diyarında hələ qədimdən müəyyən türk tayfaları yaşamışdır. Türklər hər zaman bu diyarın yerli sakinləri olmuş, Səfəvilər dövründə də Naxçıvan əhalisinin çox az bir qismi müxtəlif ölkələrdən (Mərkəzi Asiya, Ərəbistan, Hindistan və s.) bura gələn bir sıra peşə sahibləri – səyyahlar, tacirlər, sənətkarlar, alimlər və s. istisna olmaqla, yerli əhalinin etnik tərkibinin əsasını türk tayfaları təşkil etmişdir.

Bölgədə yaşayan əhalinin etnik tərkibinin araşdırılması sahəsində müxtəlif vaxtlarda akademik B. Budaqov, İ. Hacıyev, t.e.d. Q. Qeybullayev, t.ü.f.d. İ. Kəngərli, F. Rzayev, İ. Əliyev və başqa alimlər tərəfindən müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Səfəvilər dövründə bölgə əhalisinin etnik tərkibinin ayrıca tədqiqi ermənilərin bu yerlərdə XIX yüzillikdən geniş şəkildə məskunlaşdıqlarını bir daha göstərir.

Osmanlı mənbələri

Səfəvilər dövründə Naxçıvan əhalisi haqqında dəqiq və ətraflı məlumat verən mənbələrdən "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri" (1590-cı il) və "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri" (1727-ci il) sənədləri çox əhəmiyyətlidir. Səfəvilər dövründə Naxçıvan diyarı osmanlıların hərbi-strateji maraqlarında olduğundan onlar iki dəfə bölgəni tutmuş və müəyyən müddətə (1588–1603; 1724–1736-cı illər) buranı idarə etmişlər. Adı çəkilən statistik məlumat xarakterli bu sənədlər də həmin idarəçilik illərində Naxçıvan sancağının inzibati ərazi bölgüsü üzrə tərtib edilmişdir. Bəhs edilən sənədlərdə hamısı Azərbaycan mənşəli yer adları daşıyan kənd, qəsəbə, şəhər və s. yaşayış yerlərinin iyirmi yaşdan yuxarı kişi sakinləri adbaad siyahıya alınmış, bölgə əhalisinin yerləşməsi, miqrasiyası, sayı, etnik tərkibi və s. məsələlərlə bağlı xeyli obyektiv məlumat öz əksini tapmışdır. XVI əsrin son rübündə, 1578–1590-cı illərdə baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibəsi Naxçıvanın demoqrafik vəziyyətinə çox ağır təsir göstərmişdi. Nəticədə bir çox kəndlər tamamilə əhalisiz qalmışdır. Hətta Naxçıvan sancağının Bazarçayı, Zar, Zəbil kimi nahiyələri bütünlüklə boşaldığından bu sancağın daxil edildiyi 1590-cı ilə aid "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ni tərtib edərkən onların qarşısında "heç kim yaşamır" ifadəsi qeyd olunmuşdur. Bu sənəddə göstərilənlərdən məlum olur ki, XVI əsrin sonunda Naxçıvan sancağının 393 yaşayış məskənindən 269-nun əhalisi öz yerlərini tərk etmişdir. Qeyd edək ki, Osmanlı-Səfəvi müharibələri zamanı əsir götürmələr və sürgün etmələr də əhalinin sayına mənfi təsir göstərirdi. Belə hadisələrdən birində göstərilir ki, 1579-cu ildə osmanlılar tərəfindən Naxçıvan şəhəri və onun ətraf yerlərindən 40 mindən artıq əsir aparılmışdır. Bölgə ərazisindəki yaşayış yerlərinin belə kütləvi şəkildə əhalisizləşməsinin nəticəsidir ki, 1590-cı ildə Naxçıvan sancağı üzrə 6037 nəfər vergi mükəlləfiyəti daşıyan, 20 yaşdan yuxarı şəxsin (kişilərin) adı qeydə alınmışdır (16, s. 12). Əhali sayının azalmasına sonrakı yüzillikdə baş verən Osmanlı-Səfəvi müharibələri də təsir etmişdir. Məsələn, I Şah Abbasın 1605-ci ildə həyata keçirdiyi "Böyük sürgün" siyasəti zamanı Naxçıvan bölgəsindən 70 mindən artıq sakin öz torpaqlarından sürgün edilmişdir (13, s. 134).

Etnik tərkibi

Vergilərin toplanması məqsədilə Osmanlı idarəçiliyi zamanı tərtib edilmiş bu sənədlərdə ərazidə yaşayan əhali milli tərkibinə görə yox, dini mənsubiyyətinə görə bölünmüşdür. Hər iki dəftərdən aydın şəkildə görünür ki, qeyri-müsəlmanlar əhalinin ümumi tərkibinə görə çox az bir faizini təşkil etmişlər. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri" üzrə aparılan hesablamaların nəticəsindən məlum olmuşdur ki, 1727-ci ildə osmanlılar tərəfindən qüvvəyə minən "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri" üzrə 331 şəhər, qəsəbə, kənd və s. yaşayış yeri qeydə alınmışdır ki, burada 9240 nəfər 20 yaşdan yuxarı kişi əhalinin yaşadığı məlum olur. Qeyd edək ki, bu zaman Naxçıvan sancağının inzibati baxımdan bölündüyü 14 nahiyə (Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvaziyi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürgüt, Sisyan və Dərələyəz) bölgənin tarixi torpaqlarını əhatə etmiş və həmin vaxt onun tərkibinə sonralar itirilmiş Azərbaycan torpaqları da daxil olmuşdur. Yuxarıda göstərildiyi kimi, XVI əsrin sonunda Naxçıvan sancağının 393 yaşayış məskənindən 269-nun əhalisi öz yerlərini tərk etmişdir. Amma XVIII əsrin 20-ci illərində tamamilə boşalmış yaşayış yerlərinin sayı 95-ə enmişdir. Boş qalmış yaşayış yerlərində insanların məskunlaşması bir tərəfdən yaxşı idisə, digər tərəfdən çox pis idi. Çünki sonradan məskunlaşan əhalinin müəyyən hissəsi yerli deyil, gəlmələr idi. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə bir çox kəndlər – Əlincə nahiyəsinin 1, Dərəşahbuz nahiyəsinin 3, Mülki-Arslan nahiyəsinin 1, Məvaziyi-Xatun nahiyəsinin 2, Qışlağat nahiyəsinin 1, Azadciran nahiyəsinin 3, Şorlut nahiyəsinin 1, Sisyan nahiyəsinin 8, Dərələyəz nahiyəsinin 30 kəndi vardır ki, XVI əsrin sonunda bu kəndlərin bir neçəsini çıxmaqla qalan əksəriyyətində ancaq müsəlmanlar yaşamışdır. Lakin XVIII əsrin 20-ci illərində adlarını sadaladığımız kəndlərdə qeyri-müsəlmanların məskunlaşdığı göstərilmişdir. Bir faktı da vurğulamaq lazımdır ki, müsəlman olmayanlar sonradan məskunlaşdığı üçün bu kəndlərin əksəriyyətində çox az sayda olmuşlar. Məsələn, Dərələyəz nahiyəsinin qeyri-müsəlmanlar məskunlaşmış 3 kəndinin hər birində 1 nəfər, 12 kəndinin hər birində 2 nəfər, 7 kəndinin hər birində 3 nəfər vergi mükəlləfiyəti daşıyan qeyri-müsəlman qeydə alınmışdır. Belə az sayda olmaları da onların sonradan məskunlaşdığını sübut edir. Göründüyü kimi XVI əsrin sonunda qeyri-müsəlmanların sayı XVIII əsrin əvvəllərindəki ilə müqayisədə xeyli az olmuşdur. Bəhs edilən kəndlərdə qeyri-müsəlmanların məskunlaşmasının bir sıra səbəbləri olmuşdur. Birinci növbədə Osmanlı-Səfəvi müharibələri zamanı qeyri-müsəlmanlara toxunulmaması bu yerlərdə onların yerləşməsinə imkanlar açmışdı. İkinci hələ Səfəvilər dövləti zamanından qeyri-müsəlmanlar bu torpaqlarda məqsədli şəkildə məskunlaşmağa başlamışdılar. Məsələn, başqa vilayətlərdən olan qeyri-müsəlman iş adamları bölgədə özlərinə torpaq sahələri satın alırdılar. Üçüncü bir sıra kəndlərdə qeyri-müsəlman mühacirlərin yaşaması I Şah Abbas tərəfindən XVII əsrin əvvəllərində Çuxursəd bəylərbəyiliyindən sürgün olunmuş həmin əhalinin əsrin ikinci yarısında sürgündən qayıdarkən əvvəlki yerlərində deyil, Naxçıvan sancağında məskunlaşması nəticəsində yaranmışdı. Qeyri-müsəlman əhalinin də milli tərkibi fərqli olmuşdur. Belə ki, məsələn, 1727-ci ilə aid "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə Əlincə nahiyəsinin Bənənyar kəndinin 89 nəfər qeyri-müsəlman əhalisinin hamısının Firəng tayfasından olduğu göstərilmişdir. Mülki-Arslan nahiyəsinin Cəhri kəndində isə 81 nəfər firəngin olduğu verilmişdir. Burada diqqət çəkən bir məqamı qeyd etmək yerinə düşər ki, bu siyahıda göstərilən 81 nəfər firəngdən əvvəl kəndin qeyri-müsəlman əhalisi göstərilmişdir. Bu onu deməyə əsas verir ki, həmin firəng tayfasından olanlar qeyri-müsəlman olmamışlar. Elə həmin mənbədə müsəlmanlığı yenicə qəbul etmiş 1 nəfərin adına rast gəlirik ki, bu fikri həmin firənglərə də aid etsək, deməli onlar da müsəlmanlığı qəbul etmiş sayılırdı. XVII əsr türk səyyahı E. Çələbi də bölgə əhalisinin etnik tərkibindən bəhs edərkən göstərmişdir ki, burada yəhudilər çoxdur, monqol tərəkəmə ləhcəsi ilə danışan tayfa və s. vardır. Mətndən aydın olur ki, "çoxdur" ifadəsi başqa etnik azlıqlarla müqayisədə belə verilmişdir. E. Çələbinin qeydləri onu deməyə əsas verir ki, qeyri-müsəlmanların etnik tərkibi ilə yanaşı, dini mənsubiyyəti də fərqli olmuşdur. Qaldı ki, müsəlman əhalinin sayına müəllif elə həmin yerdə şiə əhalinin nəinki çoxluğundan, hətta onların müxtəlif firqələrindən də bəhs etmişdir. Səfəvilər dövründə Naxçıvan əhalisinin əksər hissəsini müsəlman türk tayfaları təşkil etmişdir. Bu zaman Naxçıvanda Kəngərli, Zikri, Beyləqani, Məfruzi, Qızıllı-Şəkərli və s. türk tayfaları yaşamışdır. Əlbəttə ki, bu tayfalar bəhs edilən dövrdən çox-çox əvvəllər bölgənin yerli əhalisi olmuşlar.

Kəngərli tayfası

Kəngərlilər Naxçıvan bölgəsində qədimdən yaşayan türk tayfalarından biri olmuşdur. Bu tayfa Mərkəzi Asiyadan Cənub-Şərqi Avropaya, oradan Cənubi Qafqaza eramızın ilk əsrlərində Hunların tərkibində gəlmişlər. I əsrdə onlar Cənubi Qafqazda iki regionda – Albaniyanın qərbində, indiki Ermənistan və Gürcüstan respublikalarının sərhəd rayonlarında və Naxçıvanda artıq yaşamaqda idilər. Kəngərli tayfası – onun müxtəlif qolları Səfəvilər dövründə Naxçıvan əhalisinin müəyyən hissəsini təşkil etməklə yanaşı, həm də, bu bölgənin idarə edilməsində əsas aparıcı tayfa olmuşdur. Belə ki, XVI–XIX əsrlərdə bu tayfasının nümayəndələri irsi olaraq Naxçıvan ölkəsinin hakimləri olmuşlar. Məhəmməd Xudabəndənin vaxtında Naxçıvanın idarəçiliyi Əbdülqəni Sultana, I şah Abbasın hakimiyyəti zamanı Maqsud Sultana verilmişdir. Artıq 1628-ci ildə Maqsud Sultan Naxçıvanla yanaşı Xorasan Kəngərlilərinin də başçısı vəzifəsini tutmuşdur. I Şah Abbasın xələfləri dövründə Nadir bəy Rzaəddin xan (1647), Əliqulu xan (1668), Murad xan (1668–1669), Şərəf xan (1669–1678), Məhəmməd Rza xan (1678–1691) Kəngərlilər Naxçıvana hakimlik etmişdirlər. Məhəmməd Rza xandan sonra isə Naxçıvan ölkəsinin hakimi Səfiqulu xan Kəngərli olmuşdur. Bəhs edilən dövrdə Naxçıvanda Kəngərlilərin Bilici, Səlmanlı, Yurtçu və s. qolları yaşayırdı. V. Qriqoryev 1833-cü ildə nəşr etdirdiyi əsərində Kəngərli tayfasının Naxçıvanda yaşayan 20 qolunu və onların yaşadığı yerləri statistik şəkildə qeydə almışdır. Bunlardan Yurtcu tayfası Cəhri kəndində, Gümüşlülər Govurarx, Xök, Şahtaxtı kəndlərində, Xalxallılar Vayxır kəndində, Qaraxanbəylilər Qaraxanbəyli kəndində, Salayçı tayfası Mahmudoba, Külüs kəndlərində, Kəlfirilər Türkeş, Sələsüz kəndlərində, Qızıllı tayfası Kültəpə kəndində, Qarabağlılar Qarabağlar kəndində, Qızılqışlaqlılar Bulqan kəndində, Pirhəsənlilər Qahab kəndində, Ağabəylilər, Cığataylılar, Qaracalılar, Bilicilər, Qaradolaqlılar, Hacılar, Sarvanlılar, Əlixanlılar, Şahbanılar Naxçıvan şəhərində yaşayan Kəngərli tayfasının qolları olmuşlar. V. Qriqoryevdən başqa rus müəlliflərindən İ. Şopen və K. Smirnov da Kəngərlilərin Naxçıvanda yaşayan müxtəlif qolları haqqında bəhs etmişlər. Kəngərli tayfasının adlarını sadaladığımız qolları artıq Səfəvilər dövründə çoxdan bu yerlərin daimi sakinləri idilər.

Digər türk tayfaları

Salmanlı, Dünbüli, Bayat, Muğanlı kimi türk tayfalarının bəhs edilən dövrdə Naxçıvanın yerli əhalisinin tərkibini təşkil etməsi haqqında "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ində məlumat verilir. Göstərilir ki, Dünbüli və Bayat tayfaları bəhs edilən dövrdə daha çox bölgənin Şərur nahiyəsində yaşayırdılar. Hər iki tayfa Kəngərlilər kimi yaşadıqları ərazidə öz aktiv fəaliyyətləri ilə seçildiklərindən onlar da Səfəvi şahları tərəfindən müəyyən vəzifələrin icra edilməsi üçün təyin edilmişlər. Məsələn, I Şah Abbasın hakimiyyəti zamanı Bərgüşad hakimliyi, Xoy və Salmasın idarə edilməsi Dünbulilərə verilmişdi. "Təzkirət əl-müluk" əsərindən isə məlum olur ki, XVIII əsrin birinci rübündə Çuxur-Səd bəylərbəyliyinin inzibati ərazi vahidlərindən biri də Dünbuli ölkəsi adlanırdı. Bayat tayfasının əsas qolu hələ XVI əsrdən şah tərəfindən Kəngərlilər kimi Xorasan vilayətinə köçürülmüş, orada Nişapur vilayətinin idarəçiliyi irsi olaraq bu tayfanın nümayəndələrinə həvalə edilmişdi. Bunlar göstərir ki, bəhs edilən dövrdə bölgə ərazisi bir sıra aparıcı türk tayfalarının yaşayış yerlərindən biri olmuşdur. Səfəvilər dövründə bölgə əhalisinin müəyyən hissəsini digər türk tayfalarından Baharlu, Həramilu, Dövəllu və başqaları təşkil edirdi. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Məfruzi və Beyləqani adlı türk tayfalarının tədqiq edilən dövrdə Naxçıvanın yerli tayfalarından olduğunu E. Seyidbəyli də göstərmişdir. Onun əsərində Səfəvilər dövrünə aid 3, 4, 5, 6, 7, 8, 21 saylı sənədlərə istinadən bəhs edilən dövrdə Naxçıvanda Qarayaztəkəlu, Qəzalu, Qumi, Gəncəli, Marağeyi, Naxçıvani, Ordubadi, Salehi, Təbrizi, Təsuci, Cəmşidli, Corsi və s. türk tayfalarının yaşadığı məlum olur. Bu dövrdə Naxçıvanda yaşayan bir sıra türk tayfaları XIII əsrdə monqol yürüşləri zamanı bu yerlərə köçürülmüşlər. Tarix üzrə elmlər doktoru V. Piriyev həmin tayfaların Qarxun, Cığatay, Yaycı və s. olduğunu göstərmişdir. Alim qeyd etmişdir ki, Cığataylar sonralar Kəngərlilərin tərkibinə daxil olmuşlar. V. Qriqoriyev də XIX əsrin əvvəllərinə aid statistik məlumatında Cığatay tayfasının Kəngərlilərin qolu olduğunu göstərmişdir. Göstərilən həmin tayfaların adlarına uyğun da yaşayış yerləri yaranmışdır. Belə ki, Cığataylılar Naxçıvan şəhərindəki Cığatay məhəlləsində, Yaycılılar Şərur və Culfa rayonlarının Yaycı kəndlərində, Qarxunlular isə Şərur rayonunun Qarxun kəndində məskən salmışlar. Bu səbəbdən də həmin yaşayış məskənləri bu tayfaların adları ilə adlanmışdır. Qədimdən Naxçıvan ərazisində yaşayan türk tayfalarından biri də Qaraqoyunluların ən böyük qollarından olan Sədli tayfası olmuşdur. Bəhs edilən dövrdə yerli əhalinin müəyyən hissəsini təşkil etmiş Sədlilərin əsas yaşayış yeri Mağazberd və Sürməli mahalları ilə yanaşı həm də Naxçıvan bölgəsi olmuşdur,. Bu dövrdə bölgədə kürdlər də yaşamışdır. Onlar Osmanlı-Səfəvi müharibələrindən sonra bu yerlərə Osmanlı sultanları tərəfindən XVI əsrin sonlarında Diyarbəkr və Dəclə çayı sahillərindən köçürülmüşlər. Osmanlılar kürdləri Osmanlı-Səfəvi müharibələri zamanı boş qalmış torpaqlarda yerləşdirmişlər. Bu zaman Naxçıvanla yanaşı, Maku və İrəvana da kürdlər köçürülmüşdür. Yuxarıdakı araşdırmalardan məlum olur ki, hələ qədimdən Naxçıvan bölgəsinin yerli sakinləri olmuş müəyyən türk tayfaları Səfəvilər dövründə də bu tarixi Azərbaycan torpağında əhalinin etnik tərkibinin əksər hissəsini təşkil etmiş, bölgənin idarə olunmasında və Səfəvi hakim dairələri sırasında mühüm yer tutmuşlar.

Naxçıvan MR

Naxçıvanda etnik qruplar
İl Azərbaycanlılar % Ermənilər % Digərləri 1 % CƏMİ
1831 ▲ 17,1383 56.1 ▲ 13,3424 43.7
27
 1.2 30,507
1896 ▲ 49,425 56.9 ▲ 36,671 42.2 ▲ 583 0.7 86,878
1897 ▲ 64,151 63.7 ▼ 34,672 34.4 ▲ 1,948 1.9 100,771
1917 ▲ 81,1003 60 ▲ 53,900 40 135,000
1926 ▲ 88,433 84.3 ▼ 11,276 10.8 ▲ 4,947 4.7 104,656
1939 ▲ 108,529 85.7 ▲ 13,350 10.5 ▼ 4,817 126,696
1959 ▲ 127,508 90.2 ▼ 9,519 6.7 ▼ 4,334 3.1 141,361
1970 ▲ 189,679 93.8 ▼ 5,828 2.9 ▲ 6,680 3.3 202,187
1979 ▲ 229,968 95.6 ▼ 3,406 1.4 ▲ 7,085 2.9 240,459
1989 ▲ 281,807 95.9 ▼ 1,858 0.6 ▲ 10,210 3.5 293,875
1999 ▲ 350,806 99.6 ▼ 17 0 ▲ 3,249 0.9 354,072
2009 ▲ 396,709 99.6 ▼ 6 0 ▼ 1,608 0.4 398,323
1 Ruslar, Kürdlər, Türkiyə türkləri, Ukraynalılar, Gürcülər, Farslar və başqaları.
 2 bunların 404 (11.1%) nəfəri yerli və 1,228 (33.6%) gəlmə olub.
3 Azərbaycan türklərinin sayı digər müsəlmanlarla birlikdə göstərilmişdir.
4 bunların 2,690 (8.7%) nəfəri yerli və 10,652 (34.9%) gəlmə olub.
5 ana dilinə əsasən.








image

Naxçıvan MR-nin milli tərkibi (2009)  azərbaycanlılar (99,6 %)  qalanları (0,4 %)

Naxçıvan MR-in əhalisi (99,1 %) Azərbaycan türklərindən ibarətdir. Burada həmçinin ruslar, gürcülər, kürdlər və sair xalqların nümayəndələri də yaşayır. Naxçıvan MR Azərbaycan Respublikasının özünəməxsus demoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik regionlarından biridir.

Muxtar respublikanın 361,2 min əhalisi var (2001, avqust). Əhalinin 96, 2 min nəfəri, yaxud 26,6 %-i şəhər, 265 min nəfəri, yaxud 73,4 %-i isə kənd əhalisidir; 178,1 min nəfəri, yaxud 49,3 %-i kişilərdən, 183,1 min nəfəri, yaxud 50,7 %-i qadınlardan ibarətdir. Naxçıvan MR-in yarandığı 1924-cü ildən keçən dövr ərzində bütünlükdə Azərbaycanda olduğu kimi, burada da əhalinin doğum, ölüm və təbii artım göstəricilərində, həmçinin miqrasiyası prosesində tədricən müəyyən müsbət dəyişikliklər yaranmağa başlamış və bu dəyişikliklər əhalinin artımına zəmin yaratmışdır.

Muxtar respublikanın mövcud olduğu dövrdə əhalinin ən sürətli orta illik artımı bütünlükdə Azərbaycanda əhalinin demoqrafik inkişaf səviyyəsinin ən yüksək göstəriciyə malik olduğu 1960–1970-ci illərə təsadüf etmişdir. 1959–1970-ci illərin əhali siyahıyaalması dövründə Naxçıvan MR-də əhalinin sayı 43 % (Azərbaycan SSR-də 38,4 %) artmışdır. Həmin dövrdə bütünlükdə Azərbaycan SSR-də əhalinin orta illik artım surəti 3,5 % olduğu halda, Naxçıvan MSSR-də 3,9 % təşkil etmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl həmin dövrdə muxtar respublikada əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğum və təbii artım göstəricilərinin Azərbaycan SSR-dən xeyli yüksək olması ilə əlaqədar idi.

Muxtar respublikada 1970–1990-cı illərdə əhalinin sayı 48,6 % artaraq 205,7 min nəfərdən 305,7 min nəfərə, o cümlədən şəhər əhalisi 99,2 % artaraq 51,0 min nəfərdən 101,6 min nəfərə, kənd əhalisi isə 31,9 % artaraq 154,7 min nəfərdən 204,1 min nəfərə çatmışdı. 1990-cı illərin sosial-iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, bu dövrdə burada əhalinin sayı 15,8 % artaraq 305,7 min nəfərdən 361,2 min nəfərə çatmışdır. Orta sıxlıq 1 km²-də 66 nəfərdir (2001, yanvar).

Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının əhalisinin sayı 2013-cü il mayın 1-nə olan statistikaya əsasən 430103 nəfərə çatıb. 2013-cü il mayın 1-nə olan statistikaya əsasən muxtar respublikada əhalinin sayı 2012-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 8728 nəfər və ya 2,1% artıb. 2013-cü ilin yanvar-aprel aylarında Naxçıvanda 3500 uşaq anadan olub.

İstinadlar

  1. Qeybullayev Q. Naxçıvan ərazisində azərbaycanlıların qədim etnik tarixinə dair // Tarix və onun problemləri. 1999, № 2, s. 37–44
  2. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1989, s. 230–238
  3. Budaqov В., Qeybullayev Q. Naxçıvan diyarının yer yaddaşı. Bakı: Nafta-Pres, 2004, 120 s.
  4. Hacıyev İ. M. Naxçıvan bölgəsinin etnik tarixinə dair // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. İctimai və humanitar elmlər seriyası, 2009, № 1, s. 5–11
  5. Kəngərli. İ. İ. Kəngərli elinin soy kitabı. Bakı: Nurlan, 2005, 296 s.
  6. Rzayev F. H. Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən (e.ə. VI–III minilliklər). Naxçıvan: Əcəmi, 2014, 448 s.
  7. Əliyev İ. N. Səfəvilər dövrü Naxçıvan əhalisinin etnik tərkibi // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri, 2017, № 1, s. 147–154
  8. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 1996, 184 s
  9. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Giriş və tərcümənin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001, 376 s.
  10. Məmmədov R. A. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı: Elm, 1977, 158 s.
  11. Əliyev İ. N. Naxçıvan bölgəsi Səfəvilər dövründə. Bakı: Elm və təhsil, 2014, s. 129
  12. Мамедов С.А. Азербайджан по источникам XV-первой половины XVIII вв. Баку: Элм, 1993, с.46–49
  13. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Giriş və tərcümənin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001, s. 113
  14. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Giriş və tərcümənin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001, s. 69
  15. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Giriş və tərcümənin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001, s. 129
  16. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Giriş və tərcümənin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001, s. 128
  17. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren, tevsik temel kuran Necati Aktaş, baskıya hazırlayan Mumin Çevik: 10 ciltte, I–II c., İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1985, s. 566–568
  18. Передняя Азия в документах (серия памяти Ю.Н. Марра). Книга I. Нахичеванские рукописные документы XVII–XIX в.в. Перевод и комментарии К.Н. Смирнова и Дж. Гаибова. Под редакцией доктора Ю.Н. Марра, Тифлис: Из-во Грузинского филиала Академии Наук СССР, 1936, s. 135
  19. Seyidbəyli E. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII–XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri. Bakı. Elm, 2000, s. 4
  20. Kəngərli. İ. İ. Kəngərli elinin soy kitabı. Bakı: Nurlan, 2005, s. 129
  21. Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев, т. I, Баку: Элм, 1991, c. 102–103;
  22. Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы – этногенез и формирование народа. Баку: Элм, 1990, c. 88.
  23. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI- начале XIX вв. Ленинград: Изд.-во ЛГУ, 1949, s. 103
  24. Bayramlı Z. H. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə sistemi. Bakı: ADPU, 2006, s. 161
  25. Cəfərli N. Səfəvilər dövləti: hakimiyyət və idarəçilik orqanları. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2000, s. 122
  26. Məmmədov R. A. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki. Bakı: Elm, 1977, 128 s.
  27. Əliyev İ. N. Naxçıvan bölgəsi Səfəvilər dövründə. Bakı: Elm və təhsil, 2014, s. 142–143
  28. Seyidbəyli E. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII–XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri. Bakı. Elm, 2000, s. 165
  29. Статистическое описание Нахичеванской провинции. Составитель В.Григорьев. Санктпетербургь: Типография Департамента Внешней Торговли, 1833, s. 32.
  30. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. Санкт-Петербург: Типография императорской АН, 1852, s. 537–538
  31. Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края. Баку: Озан, 1990, s. 29
  32. Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Giriş və tərcümənin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 2001, s. 181, 358–367
  33. İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri akademik Z. Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov. Bakı: Elm, 1996, s. 30
  34. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI- начале XIX вв. Ленинград: Изд.-во ЛГУ, 1949, s. 105–106; 133
  35. Tadhkirat al-Muluk. A manual of Safavid administration (circa 1137/1725), Persian text in facsimile (B. M. Or. 9496). Translated and explained by V. Minorsky. London: Luzac and Co., 46 Great Russelt street, 1943, p. 165
  36. Musəvi T. M. Orta əsr Azərbaycan tarixinə dair farsdilli sənədlər (XVI–XVIII əsrlər). Bakı: Elm, 1977, s. 11
  37. Seyidbəyli E. Naxçıvan torpaq mülkiyyətinə aid XVII–XVIII əsr Kəngərli arxeoqrafik sənədləri. Bakı. Elm, 2000, s. 119–120
  38. Piriyev V. Naxçıvan tarixindən səhifələr (XIII–XIV əsrlər). Bakı: Müəllim, 2004, s. 49
  39. Статистическое описание Нахичеванской провинции. Составитель В.Григорьев. Санктпетербургь: Типография Департамента Внешней Торговли, 1833, s. 32
  40. Hacıyev İ. M. Naxçıvan bölgəsinin etnik tarixinə dair // AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. İctimai və humanitar elmlər seriyası, 2009, № 1, s. 8
  41. Эфендиев О.А. Территория и границы Азербайджанский государств в XV–XVI вв // Историческая география Азербайджана Баку: Элм, 1987, s. 112; 22
  42. Faruk S. Safevi devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu türklerinin rolü. Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1992, s. 105–106
  43. Сафаров Р. Некоторые вопросы исторической географии Чухурсаада (XV–XVII вв) http://www.myazerbaijan.org/index.php?p=history/49 2016-08-25 at the Wayback Machine
  44. Kırzıoğlu F. Osmanlıların Qafqaz ellerini fethi (1451–1590). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993, s. 437–438
  45. Mahmudov Y. M., Mustafazadə T. T., Məmmədov S. A. və b. İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Bakı: CBS, 2010, s. 40
  46. Ivan Shopen. Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской Империи (Russian). Saint Petersburg: Имп. Академия наук (Imperial Academy of Sciences). 1852.
  47. (ru). Нахичевань  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  48. Демокоп Weekly :Нахичеванский уезд 2013-10-04 at the Wayback Machine
  49. "Кавказский календарь на 1917 г.", с. 214–221  (rus.)
  50. Christopher J. Walker, ed., Armenia and Karabakh, op. cit., pp. 64–65
  51. "НАХИЧЕВАНСКАЯ ССР (1926 г.)". 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-09.
  52. Население Азербайджана 2012-03-28 at the Wayback Machine  (rus.)
  53. "НАСЕЛЕНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНА". 2012-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-09.
  54. . 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-09.
  55. "Ethnic composition of Azerbaijan 2009". 2012-02-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-09.
  56. Naxçıvan Muxtar Respublikası, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 379
  57. "Naxçıvan Muxtar Respublikası əhalisinin sayı açıqlanıb". 2015-09-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-08-09.

Həmçinin bax

  • Azərbaycan əhalisi

Xarici keçidlər

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Naxcivan ehalisi Naxcivan Muxtar Respublikasinda yasayan ehali Sefeviler dovrundeAzerbaycanin terkib hissesi olan Naxcivan diyarinda hele qedimden mueyyen turk tayfalari yasamisdir Turkler her zaman bu diyarin yerli sakinleri olmus Sefeviler dovrunde de Naxcivan ehalisinin cox az bir qismi muxtelif olkelerden Merkezi Asiya Erebistan Hindistan ve s bura gelen bir sira pese sahibleri seyyahlar tacirler senetkarlar alimler ve s istisna olmaqla yerli ehalinin etnik terkibinin esasini turk tayfalari teskil etmisdir Bolgede yasayan ehalinin etnik terkibinin arasdirilmasi sahesinde muxtelif vaxtlarda akademik B Budaqov I Haciyev t e d Q Qeybullayev t u f d I Kengerli F Rzayev I Eliyev ve basqa alimler terefinden mueyyen tedqiqatlar aparilmisdir Sefeviler dovrunde bolge ehalisinin etnik terkibinin ayrica tedqiqi ermenilerin bu yerlerde XIX yuzillikden genis sekilde meskunlasdiqlarini bir daha gosterir Osmanli menbeleri Sefeviler dovrunde Naxcivan ehalisi haqqinda deqiq ve etrafli melumat veren menbelerden Irevan eyaletinin icmal defteri 1590 ci il ve Naxcivan sancaginin mufessel defteri 1727 ci il senedleri cox ehemiyyetlidir Sefeviler dovrunde Naxcivan diyari osmanlilarin herbi strateji maraqlarinda oldugundan onlar iki defe bolgeni tutmus ve mueyyen muddete 1588 1603 1724 1736 ci iller burani idare etmisler Adi cekilen statistik melumat xarakterli bu senedler de hemin idarecilik illerinde Naxcivan sancaginin inzibati erazi bolgusu uzre tertib edilmisdir Behs edilen senedlerde hamisi Azerbaycan menseli yer adlari dasiyan kend qesebe seher ve s yasayis yerlerinin iyirmi yasdan yuxari kisi sakinleri adbaad siyahiya alinmis bolge ehalisinin yerlesmesi miqrasiyasi sayi etnik terkibi ve s meselelerle bagli xeyli obyektiv melumat oz eksini tapmisdir XVI esrin son rubunde 1578 1590 ci illerde bas vermis Osmanli Sefevi muharibesi Naxcivanin demoqrafik veziyyetine cox agir tesir gostermisdi Neticede bir cox kendler tamamile ehalisiz qalmisdir Hetta Naxcivan sancaginin Bazarcayi Zar Zebil kimi nahiyeleri butunlukle bosaldigindan bu sancagin daxil edildiyi 1590 ci ile aid Irevan eyaletinin mufessel defteri ni tertib ederken onlarin qarsisinda hec kim yasamir ifadesi qeyd olunmusdur Bu senedde gosterilenlerden melum olur ki XVI esrin sonunda Naxcivan sancaginin 393 yasayis meskeninden 269 nun ehalisi oz yerlerini terk etmisdir Qeyd edek ki Osmanli Sefevi muharibeleri zamani esir goturmeler ve surgun etmeler de ehalinin sayina menfi tesir gosterirdi Bele hadiselerden birinde gosterilir ki 1579 cu ilde osmanlilar terefinden Naxcivan seheri ve onun etraf yerlerinden 40 minden artiq esir aparilmisdir Bolge erazisindeki yasayis yerlerinin bele kutlevi sekilde ehalisizlesmesinin neticesidir ki 1590 ci ilde Naxcivan sancagi uzre 6037 nefer vergi mukellefiyeti dasiyan 20 yasdan yuxari sexsin kisilerin adi qeyde alinmisdir 16 s 12 Ehali sayinin azalmasina sonraki yuzillikde bas veren Osmanli Sefevi muharibeleri de tesir etmisdir Meselen I Sah Abbasin 1605 ci ilde heyata kecirdiyi Boyuk surgun siyaseti zamani Naxcivan bolgesinden 70 minden artiq sakin oz torpaqlarindan surgun edilmisdir 13 s 134 Etnik terkibi Vergilerin toplanmasi meqsedile Osmanli idareciliyi zamani tertib edilmis bu senedlerde erazide yasayan ehali milli terkibine gore yox dini mensubiyyetine gore bolunmusdur Her iki defterden aydin sekilde gorunur ki qeyri muselmanlar ehalinin umumi terkibine gore cox az bir faizini teskil etmisler Naxcivan sancaginin mufessel defteri uzre aparilan hesablamalarin neticesinden melum olmusdur ki 1727 ci ilde osmanlilar terefinden quvveye minen Naxcivan sancaginin mufessel defteri uzre 331 seher qesebe kend ve s yasayis yeri qeyde alinmisdir ki burada 9240 nefer 20 yasdan yuxari kisi ehalinin yasadigi melum olur Qeyd edek ki bu zaman Naxcivan sancaginin inzibati baximdan bolunduyu 14 nahiye Naxcivan Elince Sair Mevazi Deresahbuz Mulki Arslan Mevaziyi Xatun Qarabag Qislagat Deresam Azadciran Sorlut Derenurgut Sisyan ve Dereleyez bolgenin tarixi torpaqlarini ehate etmis ve hemin vaxt onun terkibine sonralar itirilmis Azerbaycan torpaqlari da daxil olmusdur Yuxarida gosterildiyi kimi XVI esrin sonunda Naxcivan sancaginin 393 yasayis meskeninden 269 nun ehalisi oz yerlerini terk etmisdir Amma XVIII esrin 20 ci illerinde tamamile bosalmis yasayis yerlerinin sayi 95 e enmisdir Bos qalmis yasayis yerlerinde insanlarin meskunlasmasi bir terefden yaxsi idise diger terefden cox pis idi Cunki sonradan meskunlasan ehalinin mueyyen hissesi yerli deyil gelmeler idi Naxcivan sancaginin mufessel defteri nde bir cox kendler Elince nahiyesinin 1 Deresahbuz nahiyesinin 3 Mulki Arslan nahiyesinin 1 Mevaziyi Xatun nahiyesinin 2 Qislagat nahiyesinin 1 Azadciran nahiyesinin 3 Sorlut nahiyesinin 1 Sisyan nahiyesinin 8 Dereleyez nahiyesinin 30 kendi vardir ki XVI esrin sonunda bu kendlerin bir necesini cixmaqla qalan ekseriyyetinde ancaq muselmanlar yasamisdir Lakin XVIII esrin 20 ci illerinde adlarini sadaladigimiz kendlerde qeyri muselmanlarin meskunlasdigi gosterilmisdir Bir fakti da vurgulamaq lazimdir ki muselman olmayanlar sonradan meskunlasdigi ucun bu kendlerin ekseriyyetinde cox az sayda olmuslar Meselen Dereleyez nahiyesinin qeyri muselmanlar meskunlasmis 3 kendinin her birinde 1 nefer 12 kendinin her birinde 2 nefer 7 kendinin her birinde 3 nefer vergi mukellefiyeti dasiyan qeyri muselman qeyde alinmisdir Bele az sayda olmalari da onlarin sonradan meskunlasdigini subut edir Gorunduyu kimi XVI esrin sonunda qeyri muselmanlarin sayi XVIII esrin evvellerindeki ile muqayisede xeyli az olmusdur Behs edilen kendlerde qeyri muselmanlarin meskunlasmasinin bir sira sebebleri olmusdur Birinci novbede Osmanli Sefevi muharibeleri zamani qeyri muselmanlara toxunulmamasi bu yerlerde onlarin yerlesmesine imkanlar acmisdi Ikinci hele Sefeviler dovleti zamanindan qeyri muselmanlar bu torpaqlarda meqsedli sekilde meskunlasmaga baslamisdilar Meselen basqa vilayetlerden olan qeyri muselman is adamlari bolgede ozlerine torpaq saheleri satin alirdilar Ucuncu bir sira kendlerde qeyri muselman muhacirlerin yasamasi I Sah Abbas terefinden XVII esrin evvellerinde Cuxursed beylerbeyiliyinden surgun olunmus hemin ehalinin esrin ikinci yarisinda surgunden qayidarken evvelki yerlerinde deyil Naxcivan sancaginda meskunlasmasi neticesinde yaranmisdi Qeyri muselman ehalinin de milli terkibi ferqli olmusdur Bele ki meselen 1727 ci ile aid Naxcivan sancaginin mufessel defteri nde Elince nahiyesinin Benenyar kendinin 89 nefer qeyri muselman ehalisinin hamisinin Fireng tayfasindan oldugu gosterilmisdir Mulki Arslan nahiyesinin Cehri kendinde ise 81 nefer firengin oldugu verilmisdir Burada diqqet ceken bir meqami qeyd etmek yerine duser ki bu siyahida gosterilen 81 nefer firengden evvel kendin qeyri muselman ehalisi gosterilmisdir Bu onu demeye esas verir ki hemin fireng tayfasindan olanlar qeyri muselman olmamislar Ele hemin menbede muselmanligi yenice qebul etmis 1 neferin adina rast gelirik ki bu fikri hemin firenglere de aid etsek demeli onlar da muselmanligi qebul etmis sayilirdi XVII esr turk seyyahi E Celebi de bolge ehalisinin etnik terkibinden behs ederken gostermisdir ki burada yehudiler coxdur monqol terekeme lehcesi ile danisan tayfa ve s vardir Metnden aydin olur ki coxdur ifadesi basqa etnik azliqlarla muqayisede bele verilmisdir E Celebinin qeydleri onu demeye esas verir ki qeyri muselmanlarin etnik terkibi ile yanasi dini mensubiyyeti de ferqli olmusdur Qaldi ki muselman ehalinin sayina muellif ele hemin yerde sie ehalinin neinki coxlugundan hetta onlarin muxtelif firqelerinden de behs etmisdir Sefeviler dovrunde Naxcivan ehalisinin ekser hissesini muselman turk tayfalari teskil etmisdir Bu zaman Naxcivanda Kengerli Zikri Beyleqani Mefruzi Qizilli Sekerli ve s turk tayfalari yasamisdir Elbette ki bu tayfalar behs edilen dovrden cox cox evveller bolgenin yerli ehalisi olmuslar Kengerli tayfasi Kengerliler Naxcivan bolgesinde qedimden yasayan turk tayfalarindan biri olmusdur Bu tayfa Merkezi Asiyadan Cenub Serqi Avropaya oradan Cenubi Qafqaza eramizin ilk esrlerinde Hunlarin terkibinde gelmisler I esrde onlar Cenubi Qafqazda iki regionda Albaniyanin qerbinde indiki Ermenistan ve Gurcustan respublikalarinin serhed rayonlarinda ve Naxcivanda artiq yasamaqda idiler Kengerli tayfasi onun muxtelif qollari Sefeviler dovrunde Naxcivan ehalisinin mueyyen hissesini teskil etmekle yanasi hem de bu bolgenin idare edilmesinde esas aparici tayfa olmusdur Bele ki XVI XIX esrlerde bu tayfasinin numayendeleri irsi olaraq Naxcivan olkesinin hakimleri olmuslar Mehemmed Xudabendenin vaxtinda Naxcivanin idareciliyi Ebdulqeni Sultana I sah Abbasin hakimiyyeti zamani Maqsud Sultana verilmisdir Artiq 1628 ci ilde Maqsud Sultan Naxcivanla yanasi Xorasan Kengerlilerinin de bascisi vezifesini tutmusdur I Sah Abbasin xelefleri dovrunde Nadir bey Rzaeddin xan 1647 Eliqulu xan 1668 Murad xan 1668 1669 Seref xan 1669 1678 Mehemmed Rza xan 1678 1691 Kengerliler Naxcivana hakimlik etmisdirler Mehemmed Rza xandan sonra ise Naxcivan olkesinin hakimi Sefiqulu xan Kengerli olmusdur Behs edilen dovrde Naxcivanda Kengerlilerin Bilici Selmanli Yurtcu ve s qollari yasayirdi V Qriqoryev 1833 cu ilde nesr etdirdiyi eserinde Kengerli tayfasinin Naxcivanda yasayan 20 qolunu ve onlarin yasadigi yerleri statistik sekilde qeyde almisdir Bunlardan Yurtcu tayfasi Cehri kendinde Gumusluler Govurarx Xok Sahtaxti kendlerinde Xalxallilar Vayxir kendinde Qaraxanbeyliler Qaraxanbeyli kendinde Salayci tayfasi Mahmudoba Kulus kendlerinde Kelfiriler Turkes Selesuz kendlerinde Qizilli tayfasi Kultepe kendinde Qarabaglilar Qarabaglar kendinde Qizilqislaqlilar Bulqan kendinde Pirhesenliler Qahab kendinde Agabeyliler Cigataylilar Qaracalilar Biliciler Qaradolaqlilar Hacilar Sarvanlilar Elixanlilar Sahbanilar Naxcivan seherinde yasayan Kengerli tayfasinin qollari olmuslar V Qriqoryevden basqa rus muelliflerinden I Sopen ve K Smirnov da Kengerlilerin Naxcivanda yasayan muxtelif qollari haqqinda behs etmisler Kengerli tayfasinin adlarini sadaladigimiz qollari artiq Sefeviler dovrunde coxdan bu yerlerin daimi sakinleri idiler Diger turk tayfalari Salmanli Dunbuli Bayat Muganli kimi turk tayfalarinin behs edilen dovrde Naxcivanin yerli ehalisinin terkibini teskil etmesi haqqinda Naxcivan sancaginin mufessel defteri inde melumat verilir Gosterilir ki Dunbuli ve Bayat tayfalari behs edilen dovrde daha cox bolgenin Serur nahiyesinde yasayirdilar Her iki tayfa Kengerliler kimi yasadiqlari erazide oz aktiv fealiyyetleri ile secildiklerinden onlar da Sefevi sahlari terefinden mueyyen vezifelerin icra edilmesi ucun teyin edilmisler Meselen I Sah Abbasin hakimiyyeti zamani Bergusad hakimliyi Xoy ve Salmasin idare edilmesi Dunbulilere verilmisdi Tezkiret el muluk eserinden ise melum olur ki XVIII esrin birinci rubunde Cuxur Sed beylerbeyliyinin inzibati erazi vahidlerinden biri de Dunbuli olkesi adlanirdi Bayat tayfasinin esas qolu hele XVI esrden sah terefinden Kengerliler kimi Xorasan vilayetine kocurulmus orada Nisapur vilayetinin idareciliyi irsi olaraq bu tayfanin numayendelerine hevale edilmisdi Bunlar gosterir ki behs edilen dovrde bolge erazisi bir sira aparici turk tayfalarinin yasayis yerlerinden biri olmusdur Sefeviler dovrunde bolge ehalisinin mueyyen hissesini diger turk tayfalarindan Baharlu Heramilu Dovellu ve basqalari teskil edirdi Yuxarida adlarini cekdiyimiz Mefruzi ve Beyleqani adli turk tayfalarinin tedqiq edilen dovrde Naxcivanin yerli tayfalarindan oldugunu E Seyidbeyli de gostermisdir Onun eserinde Sefeviler dovrune aid 3 4 5 6 7 8 21 sayli senedlere istinaden behs edilen dovrde Naxcivanda Qarayaztekelu Qezalu Qumi Genceli Marageyi Naxcivani Ordubadi Salehi Tebrizi Tesuci Cemsidli Corsi ve s turk tayfalarinin yasadigi melum olur Bu dovrde Naxcivanda yasayan bir sira turk tayfalari XIII esrde monqol yurusleri zamani bu yerlere kocurulmusler Tarix uzre elmler doktoru V Piriyev hemin tayfalarin Qarxun Cigatay Yayci ve s oldugunu gostermisdir Alim qeyd etmisdir ki Cigataylar sonralar Kengerlilerin terkibine daxil olmuslar V Qriqoriyev de XIX esrin evvellerine aid statistik melumatinda Cigatay tayfasinin Kengerlilerin qolu oldugunu gostermisdir Gosterilen hemin tayfalarin adlarina uygun da yasayis yerleri yaranmisdir Bele ki Cigataylilar Naxcivan seherindeki Cigatay mehellesinde Yaycililar Serur ve Culfa rayonlarinin Yayci kendlerinde Qarxunlular ise Serur rayonunun Qarxun kendinde mesken salmislar Bu sebebden de hemin yasayis meskenleri bu tayfalarin adlari ile adlanmisdir Qedimden Naxcivan erazisinde yasayan turk tayfalarindan biri de Qaraqoyunlularin en boyuk qollarindan olan Sedli tayfasi olmusdur Behs edilen dovrde yerli ehalinin mueyyen hissesini teskil etmis Sedlilerin esas yasayis yeri Magazberd ve Surmeli mahallari ile yanasi hem de Naxcivan bolgesi olmusdur Bu dovrde bolgede kurdler de yasamisdir Onlar Osmanli Sefevi muharibelerinden sonra bu yerlere Osmanli sultanlari terefinden XVI esrin sonlarinda Diyarbekr ve Decle cayi sahillerinden kocurulmusler Osmanlilar kurdleri Osmanli Sefevi muharibeleri zamani bos qalmis torpaqlarda yerlesdirmisler Bu zaman Naxcivanla yanasi Maku ve Irevana da kurdler kocurulmusdur Yuxaridaki arasdirmalardan melum olur ki hele qedimden Naxcivan bolgesinin yerli sakinleri olmus mueyyen turk tayfalari Sefeviler dovrunde de bu tarixi Azerbaycan torpaginda ehalinin etnik terkibinin ekser hissesini teskil etmis bolgenin idare olunmasinda ve Sefevi hakim daireleri sirasinda muhum yer tutmuslar Naxcivan MRNaxcivanda etnik qruplarIl Azerbaycanlilar Ermeniler Digerleri 1 CEMI1831 17 1383 56 1 13 3424 43 7 27 1 2 30 5071896 49 425 56 9 36 671 42 2 583 0 7 86 8781897 64 151 63 7 34 672 34 4 1 948 1 9 100 7711917 81 1003 60 53 900 40 135 0001926 88 433 84 3 11 276 10 8 4 947 4 7 104 6561939 108 529 85 7 13 350 10 5 4 817 126 6961959 127 508 90 2 9 519 6 7 4 334 3 1 141 3611970 189 679 93 8 5 828 2 9 6 680 3 3 202 1871979 229 968 95 6 3 406 1 4 7 085 2 9 240 4591989 281 807 95 9 1 858 0 6 10 210 3 5 293 8751999 350 806 99 6 17 0 3 249 0 9 354 0722009 396 709 99 6 6 0 1 608 0 4 398 3231 Ruslar Kurdler Turkiye turkleri Ukraynalilar Gurculer Farslar ve basqalari 2 bunlarin 404 11 1 neferi yerli ve 1 228 33 6 gelme olub 3 Azerbaycan turklerinin sayi diger muselmanlarla birlikde gosterilmisdir 4 bunlarin 2 690 8 7 neferi yerli ve 10 652 34 9 gelme olub 5 ana diline esasen Naxcivan MR nin milli terkibi 2009 azerbaycanlilar 99 6 qalanlari 0 4 Naxcivan MR in ehalisi 99 1 Azerbaycan turklerinden ibaretdir Burada hemcinin ruslar gurculer kurdler ve sair xalqlarin numayendeleri de yasayir Naxcivan MR Azerbaycan Respublikasinin ozunemexsus demoqrafik inkisaf xususiyyetlerine malik regionlarindan biridir Muxtar respublikanin 361 2 min ehalisi var 2001 avqust Ehalinin 96 2 min neferi yaxud 26 6 i seher 265 min neferi yaxud 73 4 i ise kend ehalisidir 178 1 min neferi yaxud 49 3 i kisilerden 183 1 min neferi yaxud 50 7 i qadinlardan ibaretdir Naxcivan MR in yarandigi 1924 cu ilden kecen dovr erzinde butunlukde Azerbaycanda oldugu kimi burada da ehalinin dogum olum ve tebii artim gostericilerinde hemcinin miqrasiyasi prosesinde tedricen mueyyen musbet deyisiklikler yaranmaga baslamis ve bu deyisiklikler ehalinin artimina zemin yaratmisdir Muxtar respublikanin movcud oldugu dovrde ehalinin en suretli orta illik artimi butunlukde Azerbaycanda ehalinin demoqrafik inkisaf seviyyesinin en yuksek gostericiye malik oldugu 1960 1970 ci illere tesaduf etmisdir 1959 1970 ci illerin ehali siyahiyaalmasi dovrunde Naxcivan MR de ehalinin sayi 43 Azerbaycan SSR de 38 4 artmisdir Hemin dovrde butunlukde Azerbaycan SSR de ehalinin orta illik artim sureti 3 5 oldugu halda Naxcivan MSSR de 3 9 teskil etmisdir Bu her seyden evvel hemin dovrde muxtar respublikada ehalinin her 1000 neferine dusen dogum ve tebii artim gostericilerinin Azerbaycan SSR den xeyli yuksek olmasi ile elaqedar idi Muxtar respublikada 1970 1990 ci illerde ehalinin sayi 48 6 artaraq 205 7 min neferden 305 7 min nefere o cumleden seher ehalisi 99 2 artaraq 51 0 min neferden 101 6 min nefere kend ehalisi ise 31 9 artaraq 154 7 min neferden 204 1 min nefere catmisdi 1990 ci illerin sosial iqtisadi cetinliklerine baxmayaraq bu dovrde burada ehalinin sayi 15 8 artaraq 305 7 min neferden 361 2 min nefere catmisdir Orta sixliq 1 km de 66 neferdir 2001 yanvar Azerbaycanin Naxcivan Muxtar Respublikasinin ehalisinin sayi 2013 cu il mayin 1 ne olan statistikaya esasen 430103 nefere catib 2013 cu il mayin 1 ne olan statistikaya esasen muxtar respublikada ehalinin sayi 2012 ci ilin muvafiq dovru ile muqayisede 8728 nefer ve ya 2 1 artib 2013 cu ilin yanvar aprel aylarinda Naxcivanda 3500 usaq anadan olub IstinadlarQeybullayev Q Naxcivan erazisinde azerbaycanlilarin qedim etnik tarixine dair Tarix ve onun problemleri 1999 2 s 37 44 Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki Azerbaycan Universiteti nesriyyati 1989 s 230 238 Budaqov V Qeybullayev Q Naxcivan diyarinin yer yaddasi Baki Nafta Pres 2004 120 s Haciyev I M Naxcivan bolgesinin etnik tarixine dair AMEA Naxcivan Bolmesinin Xeberleri Ictimai ve humanitar elmler seriyasi 2009 1 s 5 11 Kengerli I I Kengerli elinin soy kitabi Baki Nurlan 2005 296 s Rzayev F H Naxcivan ehalisinin etnogenezi tarixinden e e VI III minillikler Naxcivan Ecemi 2014 448 s Eliyev I N Sefeviler dovru Naxcivan ehalisinin etnik terkibi AMEA Naxcivan Bolmesinin Xeberleri 2017 1 s 147 154 Irevan eyaletinin icmal defteri Arasdirma tercume qeyd ve elavelerin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 1996 184 s Naxcivan sancaginin mufessel defteri Giris ve tercumenin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 2001 376 s Memmedov R A Naxcivan seherinin tarixi ocerki Baki Elm 1977 158 s Eliyev I N Naxcivan bolgesi Sefeviler dovrunde Baki Elm ve tehsil 2014 s 129 Mamedov S A Azerbajdzhan po istochnikam XV pervoj poloviny XVIII vv Baku Elm 1993 s 46 49 Naxcivan sancaginin mufessel defteri Giris ve tercumenin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 2001 s 113 Naxcivan sancaginin mufessel defteri Giris ve tercumenin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 2001 s 69 Naxcivan sancaginin mufessel defteri Giris ve tercumenin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 2001 s 129 Naxcivan sancaginin mufessel defteri Giris ve tercumenin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 2001 s 128 Evliya Celebi Seyahatnamesi Sadelestiren tevsik temel kuran Necati Aktas baskiya hazirlayan Mumin Cevik 10 ciltte I II c Istanbul Ucdal Nesriyat 1985 s 566 568 Perednyaya Aziya v dokumentah seriya pamyati Yu N Marra Kniga I Nahichevanskie rukopisnye dokumenty XVII XIX v v Perevod i kommentarii K N Smirnova i Dzh Gaibova Pod redakciej doktora Yu N Marra Tiflis Iz vo Gruzinskogo filiala Akademii Nauk SSSR 1936 s 135 Seyidbeyli E Naxcivan torpaq mulkiyyetine aid XVII XVIII esr Kengerli arxeoqrafik senedleri Baki Elm 2000 s 4 Kengerli I I Kengerli elinin soy kitabi Baki Nurlan 2005 s 129 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev t I Baku Elm 1991 c 102 103 Sumbatzade A S Azerbajdzhancy etnogenez i formirovanie naroda Baku Elm 1990 c 88 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv Leningrad Izd vo LGU 1949 s 103 Bayramli Z H Azerbaycan Sefevi dovletinin qurulusu ve idare sistemi Baki ADPU 2006 s 161 Ceferli N Sefeviler dovleti hakimiyyet ve idarecilik orqanlari Baki Huquq edebiyyati 2000 s 122 Memmedov R A Naxcivan seherinin tarixi ocerki Baki Elm 1977 128 s Eliyev I N Naxcivan bolgesi Sefeviler dovrunde Baki Elm ve tehsil 2014 s 142 143 Seyidbeyli E Naxcivan torpaq mulkiyyetine aid XVII XVIII esr Kengerli arxeoqrafik senedleri Baki Elm 2000 s 165 Statisticheskoe opisanie Nahichevanskoj provincii Sostavitel V Grigorev Sanktpeterburg Tipografiya Departamenta Vneshnej Torgovli 1833 s 32 Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohu ee prisoedineniya k Rossijskoj imperii Sankt Peterburg Tipografiya imperatorskoj AN 1852 s 537 538 Smirnov K N Materialy po istorii i etnografii Nahichevanskogo kraya Baku Ozan 1990 s 29 Naxcivan sancaginin mufessel defteri Giris ve tercumenin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 2001 s 181 358 367 Irevan eyaletinin icmal defteri Arasdirma tercume qeyd ve elavelerin muellifleri akademik Z Bunyadov ve t e n H Memmedov Baki Elm 1996 s 30 Petrushevskij I P Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv Leningrad Izd vo LGU 1949 s 105 106 133 Tadhkirat al Muluk A manual of Safavid administration circa 1137 1725 Persian text in facsimile B M Or 9496 Translated and explained by V Minorsky London Luzac and Co 46 Great Russelt street 1943 p 165 Musevi T M Orta esr Azerbaycan tarixine dair farsdilli senedler XVI XVIII esrler Baki Elm 1977 s 11 Seyidbeyli E Naxcivan torpaq mulkiyyetine aid XVII XVIII esr Kengerli arxeoqrafik senedleri Baki Elm 2000 s 119 120 Piriyev V Naxcivan tarixinden sehifeler XIII XIV esrler Baki Muellim 2004 s 49 Statisticheskoe opisanie Nahichevanskoj provincii Sostavitel V Grigorev Sanktpeterburg Tipografiya Departamenta Vneshnej Torgovli 1833 s 32 Haciyev I M Naxcivan bolgesinin etnik tarixine dair AMEA Naxcivan Bolmesinin Xeberleri Ictimai ve humanitar elmler seriyasi 2009 1 s 8 Efendiev O A Territoriya i granicy Azerbajdzhanskij gosudarstv v XV XVI vv Istoricheskaya geografiya Azerbajdzhana Baku Elm 1987 s 112 22 Faruk S Safevi devletinin kurulusu ve gelismesinde Anadolu turklerinin rolu Ankara Turk tarih kurumu basimevi 1992 s 105 106 Safarov R Nekotorye voprosy istoricheskoj geografii Chuhursaada XV XVII vv http www myazerbaijan org index php p history 49 2016 08 25 at the Wayback Machine Kirzioglu F Osmanlilarin Qafqaz ellerini fethi 1451 1590 Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi 1993 s 437 438 Mahmudov Y M Mustafazade T T Memmedov S A ve b Irevan xanligi Rusiya isgali ve ermenilerin Simali Azerbaycan torpaqlarina kocurulmesi Baki CBS 2010 s 40 Ivan Shopen Shopen I Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj oblasti v epohu eyo prisoedineniya k Rossijskoj Imperii Russian Saint Petersburg Imp Akademiya nauk Imperial Academy of Sciences 1852 ru Nahichevan Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Demokop Weekly Nahichevanskij uezd 2013 10 04 at the Wayback Machine Kavkazskij kalendar na 1917 g s 214 221 rus Christopher J Walker ed Armenia and Karabakh op cit pp 64 65 NAHIChEVANSKAYa SSR 1926 g 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 2020 08 09 Naselenie Azerbajdzhana 2012 03 28 at the Wayback Machine rus NASELENIE AZERBAJDZhANA 2012 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2020 08 09 2018 12 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 08 09 Ethnic composition of Azerbaijan 2009 2012 02 07 tarixinde Istifade tarixi 2020 08 09 Naxcivan Muxtar Respublikasi Naxcivan Ensiklopediyasi AMEA Baki 2002 seh 379 Naxcivan Muxtar Respublikasi ehalisinin sayi aciqlanib 2015 09 10 tarixinde Istifade tarixi 2020 08 09 Hemcinin baxAzerbaycan ehalisiXarici kecidler

Nəşr tarixi: İyun 17, 2024, 10:11 am
Ən çox oxunan
  • Noyabr 28, 2024

    Ipomoea digitata

  • Noyabr 28, 2024

    Ipomoea costata

  • Noyabr 28, 2024

    Ipomoea corymbosa

  • Noyabr 28, 2024

    Ipomoea carolina

  • Noyabr 28, 2024

    Ipomoea aristolochiifolia

Gündəlik

  • Vikipediya

  • Roma imperiyası

  • Ellinistik din

  • Neron

  • Zəminə Dünyamalıyeva

  • Solmaz Ələsgərova

  • Cəlairi hökmdarlarının siyahısı

  • Suriyada vətəndaş müharibəsi

  • Sara Natoçenni

  • Ümumdünya vaxt

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı