Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Naxçıvan Muxtar Respublikası mədəniyyəti haqqındadır. Arxeoloji mədəniyyət üçün Boyalı Qablar mədəniyyəti səhifəsinə baxın. |
Naxçıvan Muxtar Respublikası mədəniyyəti — Naxçıvanda mədəniyyət.
Haqqında
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır.
Naxçıvan dialekti Azərbaycan dilinin cənub qrupuna aiddir.Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi Azərbaycan ərazisində geniş yayılmış memarlıq məktəblərindən biridir. Bu memarlıq məktəbi XI əsrdən formalaşmağa başlamış və orta əsrlər Azərbaycan memarlığının üslub xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmişdir. Bu məktəbin görkəmli nümayəndələrinə misal olaraq Əcəmi Naxçıvani və Əhməd Naxçıvani misal göstərilə bilər.
Mədrəsələr
Azərbaycanda orta əsrlər zamanı orta və ali təhsil verən tədris müəsisələri mədrəsə adlanır. Orta əsrlərdə Azərbaycanın Təbriz, Bakı, Gəncə, Şamaxı və digər şəhərlərində , o cümlədən Naxçıvanda , Ordubadda, məscidlərin nəzdində məktəb və mədrəsələr fəaliyyət göstərmişdir. Bu məktəblərdə dini elmlərlə yanaşı dünyəvi fənlər də tədris edilirdi. XII yüzillikdə Naxçıvan şəhəri haqqında bəhs edən müəlliflərin əsərlərində Naxçıvanda mədrəsələrin olması haqqında məlumata rast gəlinir. "Əcaib əd Dünya" əsərinin müəllifi Naxçıvanın XII əsrdəki təsvirini verərkən onun yanında daşdan qala , qalanın içərisində isə mədrəsələr və məscidlər olduğunu qeyd etmişdir. XII yüzillikdə Eldənizlər dövlətinin çiçəkləndiyi dövrdə Naxçıvan şəhərindəki Atabəylər memarlıq kompleksində mədrəsə də var imiş. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində iri və məşhur mədrəsələr əsasən Marağa, Gəncə və Naxçıvan şəhərlərində mərkəzləşmişdir. Onların içərisində Naxçıvan mədrəsələri , xüsusiilə Atabəy ŞƏmsəddin mədrəsəsi daha çox tanınmışdır. Dovrümüzədək Naxçıvan mədrəsələri , mədrəsələrdə müəllim-tələbə mmünasibətləri , orada tədris olunan fənlər vəşs haqqında dəyərli məlumatlar verən qiymətli bir sənəd gəlib çatmışdır. "Mənşur-i, təqrir-i, tədris-i, mədrəsə-i Naxçıvan" adlanan bu sənəd Elxani hakimləri tərəfindən imzalanmış fərmandır. Müəllifi Elxanilər sarayına baş vəzir işləmiş Şəmsəddin Məhəmməd Cüveyni olan bu fərman Azərbaycan Atabəyləri zamanında Naxçıvan şəhərində fəaliyyət göstərən iki mədrəsə haqqındadır. Fərman 1263–1284-cü illər arasında yazılmışdır. Naxçıvan mədrəsələrinin tarixi şəhərdəki Yusif Küseyr oğlu və Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanının anası Möminə Xatının şərəfinə tikilmiş türbənin tarixinə uyğundur. Müsəlman şərqində mənsub olduqları məqbərə vəqflərini gəlirləri hesabına maliyyələşmişdir. Atabəylər memarlıq kompleksinə daxil olduqlarını və Möminə Xatın türbəsinin vəqfləri hesabına fəaliyyət göstərmələrini nəzərə alaraq demək olar ki, bu mədrəsələr ölkədə elm və maarifin inkişafına böyük qayğı göstərən Eldəniz hakimləri tərəfindən inşa etdirilmişdir. Orta əsr qaynaqları təsdiq edir ki, XII–XIII əsrlərdən sonrakı dövrlərdə də Naxçıvan şəhərində çoxlu məşhur mədrəsələr fəaliyyət göstərmişdir. Bütün Azərbaycanda olduğu kimi Naxçıvanda da mədrəsələr sovet hakimiyyətinin qurulmasınadək mövcud olmuşdur.
Orta əsrlər zamanı Naxçıvan şəhərində inşa etdirilən möhtəşəm və çox əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidələrinin bir qismi mədrəsələr olmuşdur. Qaynaqlar təsdiq edir ki, Naxçıvan şəhəri Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin yarandığı ilk mərkəzlərdən biri olmuşdur. Bölgənin ən qədim şəhəri, elm, təhsil və mədəniyyət mərkəzi olmaq etibarilə orada ilk məktəb və mədrəsələrin yaranması təbii hal idi. XII yüzillikdə Naxçıvan şəhəri haqqında bəhs edən müəlliflərin əsərlərində Naxçıvanda mədrəsələrin olması haqqında qısa məlumatlara rast gəlirik. "" əsərinin müəllifi Naxçıvan şəhərinin XII əsrdəki təsvirini verərkən onun yanında daşdan qala, qalanın içərisində isə mədrəsələr və məscidlər oluduğunu qeyd etmişdir. XII yüzillikdə Eldənizlər dövlətinin çiçəkləndiyi dövrdə Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tərəfindən Naxçıvan şəhərində yaradılmış Atabəylər memarlıq kompleksində mədrəsə də var imiş. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində mədrəsələr əsasən Marağa, Naxçıvan və Gəncə şəhərlərində mərkəzləşmişdi. Onların içərisində Naxçıvan mədrəsələri, xüsusulə Atabəy Şəmsəddin mədrəsəsi daha çox tanınmışdı.
Dövrümüzədək Naxçıvan mədrəsələri, mədrəsələrdə müəllim-tələbə münasibətləri, orada tədris olunan fənlər və s. haqqında dəyərli məlumat verən qiymətli bir sənəd gəlib çatmışdır. "Mənşur-i təqrir-i tədris-i mədrəsə-i Naxçıvan" ("Naxçıvan mədrəsəsi tədrisinin təsdiqinə dair fərman") adlanan bu sənəd Elxani hakimləri tərəfindən imzalanmış fərmandır. Müəllifi Elxanilər sarayında baş vəzir işləmiş olan bu fərman Azərbaycan Atabəyləri zamanında Naxçıvan şəhərində inşa edilmiş iki mədrəsə haqqındadır.. Elxanilər tərəfindən verilən bu fərman Naxçıvan mədrəsələrinin çox məşhur və dövlətin himayəsində olduğunu təsdiq edir. Müsəlman Şərqində məktəb və mədrəsələr əsasən məscidlər və məqbərələr yanında təşkil edildiyindən, onların bütün xərcləri də məscid və ya məqbərənin vəqfləri hesabına ödənilirdi. Naxçıvan şəhərindəki əsas mədrəsələr də Atabəylər memarlıq kompleksinə daxil olan Came məscidi və Möminə xatun məqbərəsi yanında təşkil olunmuş və həmin obyektlərin, həmçinin Yusif Küseyr oğlu türbəsinin vəqf gəlirləri hesabına maliyyələşmişdir. Bu mədrəsələrin Atabəylər memarlıq kompleksində "Darül-mülk" (Hökumət evi), Came məscidi, Möminə xatın türbəsi və digər tikililərlə yanaşı olaraq Eldənizlər dövlətinin bir müddət paytaxtı olmuş Naxçıvan şəhərinin mərkəzi hissəsində yerləşməsi onların paytaxtın, geniş mənada isə böyük bir dövlətin maarif-təhsil və ideoloji həyatında əhəmiyyətli yer tutmasından xəbər verir.
Məlumdur ki, Azərbaycan Atabəyləri dövləti təxminən 30 il məhz buradan Naxçıvan şəhərinin mərkəzi meydanından, mədrəsələrlə yanaşı ucalan Darül-mülkdən (Hökumət evindən) idarə olunmuşdur. Ona görə də hökumət evinə gələn Azərbaycan Atabəyləri demək olar ki, hər gün bu mədrəsələri görmüş və heç şübhəsiz ki, kompleksə daxil olan digər abidələr kimi onlara da qayğı ilə yanaşmışlar. Atabəylər sarayı ilə yanaşı olduqlarından, hətta onların dövlətin əsas təhsil müəssisələrindən biri olmasını da söyləmək olar. Orta əsr qaynaqları təsdiq edirlər ki, XII–XIII əsrlərdən sonrakı dövrlərdə də Naxçıvan şəhərində çoxlu məşhur mədrəsələr fəaliyyət göstərmişdir. Təsadüfi deyildir ki, XIV–XV əsr müəllifi Ə. Bakuvi Naxçıvan şəhərindən danışarkən orada mədrəsələr olmasını xüsusi qeyd etmişdir. Bütün Azərbaycanda olduğu kimi Naxçıvanda da mədrəsələr Sovet hakimiyyətinin qurulmasınadək mövcud olmuşdur.
Məscidlər
Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisi orta əsrlərdə inşa olunmuş tarixi-memarlıq abidələri ilə çox zəngindir. Naxçıvan ərazisi orta əsrlərin renessans dövründə elm, mədəniyyət, ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Əgər zamanında bu yerlərdən yük dolu karvanlar keçmişsə, o insanların rahatlanması üçün çoxlu sayda karvansaraylara, məscidlərə, dini iqamətgahlara, mədrəsələrə, körpülərə, hamamlara və digər tikililərə ehtiyac olmuşdu. Daxili və xarici bazarı möhkəmlətmək, əlaqələri gücləndirmək üçün mühüm yollar salınmışdı. Belə memarlıq abidələrinin bir qismi bu gün də Naxçıvan ərazisində qalmaqdadır.
XI–XII əsrlərdə Naxçıvan Şərqin elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri İdi. Burada yaşamış və fəaliyyət göstərmiş bir çox görkəmli münəccim, filosof, ilahiyyatçı alim, tarixçi, dilçi, memar, qanunşünas, riyaziyyatçı, həkim və digər mütəfəkkirlərin adlarına tarixi mənbələrdə rast gəlinir.
Bütün bunlar renessans dövrünün tələbləri idi. Əgər o dövrdə elm, musiqi, ədəbiyyat, şeir zamanın tələblərindən yüksək səviyyədə idisə, mütləq digər sənət sahələri də ona müvafiq inkişaf edirdi. Renessans hərtərəfli inkişaf deməkdir. Ola bilməz ki, bu mərhələdə elmin, sənətin bir sahəsi inkişaf etsin, yenilənsin, digər sahələr isə geridə qalsın.
Naxçıvan şəhərində orta əsrlərdə onlarla məscid binası inşa edilmişdir. Tarixin keşməkeşli dönəmlərinə – uzun sürən müharibələrə, təbiətin şıltaqlığına, insanların biganəliyinə baxmayaraq, zamanəmizə qədər çatan və çatmayan məscidlər var. Məscidlər müsəlmanlar arasında birlik yaradan ideoloji mərkəzlər olmuşlar.
Muxtar Respublika ərazisində orta əsrlərə aid Naxçıvan şəhərində Əcəmi Əbubəkr oğlunun inşa etdiyi Came məscidi (XII əsr), Pir Xamuş məscidi (XVI–XVII əsrlərdə tikilib, XX əsrin sonlarında bərpa olunub), Şah Abbas (Şahab) məscidi (XVI–XVII əsrlər), Came məscidi (Cəfəriyyə məscidi — XIX əsr), Ordubad şəhərində Ambaras məscidi (XVII–XVIII əsrlər), Came məscidi (əsası 729-cu ildə qoyulsa da, XVII əsrdə əsaslı şəkildə bərpa edilib), Sərşəhər məscidi (XVIII əsr. 1986-cı ildə bərpa olunub), Təkeşiyi məscidi (XVIII əsr), Yuxarı Əylis Şah Abbas məscidi (XVI əsr), Gənzə kəndində Hacı Hüseynqulu məscidi (XV əsr), Nüs-nüs məscidi, Xanağa məscidi (XVII əsr), Dəstə kəndində Şingiley məscidi (XI əsr, XX əsrdə bərpa olunub), Köhnə Kotam məscidi (XVII–XVIII əsrlər), Vənənd kəndində Uzun Küçə məscidi (XVII əsr. Son vaxtlar təmir olunub), Babək rayonunun Cəhri kəndində Heydərxanlı məscidi (XV əsr), Culfa rayonunda Milax məscidi (XIX əsr) və başqa bu kimi tikililər vardır.
Xilafətin yarandığı ilk dövrlərdə qədim və antik ənənələrə malik başqa xalqların elm və mədəniyyətindən faydalanan müsəlman elm adamları özlərinin elm və mədəniyyət nümunələrini harmoniya prinsipləri əsasında yaradırdılar. Məlum olduğu kimi, məscidlər müsəlman dünyasında əsas ibadət yeri kimi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Müqəddəs kitabımız "Qurani Kərim"də deyildiyi kimi: "Şübhəsiz ki, (bütün) məscidlər Allaha məxsusdur. Allahdan başqa heç kəsə ibadət etməyin". İslam tarixində məscid adlandırılan ilk yer Qüds (Yerusəlim) şəhərindəki Məscid əl-Əqsadır ("Uzaq məscid"). Bu məscid əvvəllər yəhudilərə məxsus məbəd olmuşdur. İslam dininin banisi Məhəmməd peyğəmbər burdan Meraca getdiyi və müsəlman ibadətini ilk dəfə orada həyata keçirdiyi üçün bu məbəd məscid adlandırılmışdır. Adı "Qurani Kərim"də xatırlanan bu məscid indi də müsəlman dünyasında Məkkə şəhərindəki Məscid əl-Həramdan ("Toxunulmaz məscid") və Mədinə şəhərindəki Məscid ən-Nəbidən ("Peyğəmbər məscidi") sonra üçüncü müqəddəs yer sayılır. Bakı şəhərində, Qız (Quz, Hunzar) qalasının düz ətəyində IX əsrə aid edilən iki mehrablı məscid vardır. Bu mehrablardan biri digərindən 30 dərəcə fərqlidir. Belə ki, deyilənlərə görə, IX əsrə qədər həm üzü Qüdsə (Yerusəlimə), həm də Məkkəyə tərəf namaz qılınırdı ki, bu məsciddə olan mehrablar da buna işarədir.
Böyük şəhərlərdə adətən bir böyük Came məscidi və bir neçə məhəllə məscidləri olurdu. Bəzən hökmdarın iradəsindən asılı olaraq Came məscidlərinin sayı artırılırdı. Məhəllə məscidlərinin Came məscidlərindən əsas fərqi onların kiçikliyi və minarəsiz olması idi. Bəzi Came məscidlərinin kitabələrində yazılan "Əl-məscid əl-Camma" sözündən məlum olur ki, bu ibadət məskənləri təkcə dini-ibadət yeri kimi deyil, həm də ictimaiyyətin toplandığı yer, müəyyən dövlət tədbirlərinin keçirildityi məkan olmuşdur. Söylənilir ki, Elxani hökmdarı Qazan xan 1303-cü ildə həyata keçirdiyi islahatlardan və İslam dinini qəbul etdikdən sonra, hətta dövlətin xəzinəsi də Camelərdə yerləşirdi. Din xadimləri əsasən hökmdarların və dövlətin mənafeyini müdafiə etdiklərindən, müsəlman ruhaniləri dövlətdə mühüm mövqedə dururdular.
Naxçıvan şəhərində dövrümüzə qədər fotosu çatan məscidlərin ən qədimi inşa olunma tarixinə görə səlcuqlar dönəminə düşür. Türkiyədə, Ani şəhərinin xarabalıqları arasında XI əsrin sonlarına aid Şərqi Anadolunun ilk məscidinin minarəsi bu gün də qalmaqdadır.
Naxçıvan şəhərində XII əsrdə, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin mövcud olduğu dövrdə Əcəmi Əbubəkr oğlu tərəfindən inşa edilmiş Came məscidi bu tip memarlıq xüsusiyyətinə malik olan ideoloji mərkəzlərin ən qədimlərindəndir. Naxçıvan Came məscidi XIX əsrin sonlarınadək öz varlığını qoruyub saxlaya bilmişdi. Məscidin qalıqları dövrün fotolarında qalır. Came məscidinin Möminə xatın türbəsindən hündür olması fotolarda görünür. Möminə xatın türbəsinin hündürlüyü 26 metrdir. Belə şərh olunur ki, məscidin hündürlüyü 30 metrdən artıq olmuşdur. Fotolarda görünən qoşa minarəli baştağını bəzi tədqiqatçılar məscidlə əlaqələndirməyə çalışsalar da, mütəxəssislər qeyd edirlər ki, məscidin özünün ayrı baştağı olmuşdur. Bu baştağ 1187-ci ildə, yəni Möminə xatın türbəsindən bir il sonra tikilmişdir. Orada Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adı çəkilərkən, onun dünyasını dəyişdiyi məqam da qeyd olunur. Ə. Ələsğərzadə Atabəy M. C. Pəhləvanın da Möminə xatın türbəsində dəfn edildiyini göstərir. Hətta, Şəmsəddin Eldənizin də bu türbədə dəfn olunduğu qeyd olunur. Hələlik bunu sübut edəcək heç bir dəlil yoxdur. Məlum olduğu kimi, 1175-ci ildə Şəmsəddin Eldənizin vəfatından sonra, M. C. Pəhləvan paytaxtı Naxçıvandan Həmədana köçürür və atası Şəmsəddin Eldənizin nəşini də orada torpağa tapşırır(Şəmsəddin Eldəniz) (Ola bilsin ki, M. C. Pəhləvanın özünü də elə atasının yanında-Həmədan şəhərində dəfn ediblər.
Naxçıvanda olmuş orta əsr səyyahları öz əzəməti, memarlıq quruluşu və nəhəngliyi ilə onları heyrətə gətirən Came məscidi haqqında fikirlərini şərh etməkdən çəkinməmişlər. XVII əsrdə Naxçıvana gələn fransız səyyahı Tavernı Came məscidini Asiyanın ən möhtəşəm məscidlərdən biri kimi qiymətləndirmiş və bu binanın dağınıq vəziyyətdə olduğunu da qeyd etmişdir. Kvabdrat şəkilli çatmatağ kümbəzlə örtülü olan bu tikilinin hər tərəfində açıq qoşa tağlar vardır.
V. A. Enqelqardtın Came məscidi haqqında 1851-ci ildə "Qafqaz" qəzetində yazdıqları daha maraqlıdır: "Bu, yonulmuş daşdan qurulmuş tağ tavanları olan nəhəng binadır. Onun daxilində hələ də gözəl işlənmiş oyma qabartmaların izləri var. Binanın bir hissəsi artıq dağılmış, o biri hissəsi isə uçmaq qorxusu altındadır. Məsciddən 50 sajen (1 sajen = 2,13 metrə bərabərdir ki, bu da edər təxminən 106,5 metr — A. S.) aralı, keçmişdə bu məscidə aid olan 20 sajen hündürlükdə qoşa minarəli darvaza yerləşir. Məscidlə darvaza arasındakı sahədə keçmişdə məscidə aid tikintilər olmuşsa da, indi onlar yoxdur və darvaza orada yaxındakı ayrıca bürcə aid kimi görünür". Qeyd edək ki, burada qoşa minarəli darvazanın hündürlüyünün 20 sajen göstərilməsi düzgün deyil. Çünki, 20 sajen = 42,6 metrə. Bu da ola bilməz. Möminə xatın türbəsinin hündürlüyü 26 metr, qoşa minarəli darvazanın hündürlüyü ondan iki dəfə artıq – 42,6 metr. Bu, təxmini rəqəmdir.
Naxçıvan şəhərinin qədim məhəllərindən olan Şahab-Pirqamış (düzgün adı Pir Xamuşdur) məhəlləsində XVI–XVII əsrlərdə tikilməsi ehtimal olunan eyni adlı məscid binası iki mərtəbəli olmuşdu (XX əsrin sonlarında bərpa olunub). Bu məscid əvvəllər ziyarətgah kimi fəaliyyət göstərmiş, sonralar tədricən məscidə çevrilmişdi. XX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərinə qədər məscidin yan divarları salamat idi. Onun ikinci mərtəbəsinin təxminən dörddə biri altdan vurulmuş taxta dirəklər üzərində dayanırdı. 1972-ci ildə Puşkin küçəsinə baxan (indiki İdris Məmmədov küçəsi) böyük yan divar yatdıqdan sonra, məscid binası hər an uçmaq təhlükəsi altında qalmışdı. Ona görə də məscidin qalıqlarının tamamilə təmizlənməsi işi keçən əsrin 70-ci illərinin ortalarında başa çatdı.
Başqa bir məscid binası da Şahab məhəlləsinin qurtaracağında, Yusif ibn Küseyrin məqbərəsinin 40–50 metrliyində yerləşirdi. Bu "Şahab" (Səfəvi hökmdarı Şah Abbasın adının qısaldılmış forması) məscidi adlanırdı. Bəzi tədqiqatçılar "Şahab" sözünün fars dilində "şah" – "gur" və "ab" – "su" sözlərinin birləşməsindən meydana gəldiyini qeyd edirlər. Lakin bu məhəllədə gur su mənbəyinin olması haqda heç bir məlumata rast gəlinmir. Keçən əsrin 70-ci illərinin sonuna qədər məscidin möhrə və çiy kərpicdən tikilmiş, eni bir metrdən artıq olan divarları dururdu. Yuxarı hissədə olan pəncərələrdən bu məscid binasının da ikimərtəbəli olması təhmin edilir. Məscid binasının tikinti texnikası onun XVI–XVII əsrlərdə inşa olunduğunu göstərir.
Naxçıvan şəhərində bu gün də öz möhtəşəmliyini saxlayan və XIX əsrin yadigarı olan Came məscidi (Cəfəriyyə məscidi) vardır. Tədqiqatçılar məscidin üzərində olan mərmər kitabədə yazılanları oxuyaraq, bu məscidin hicri təqvimi ilə 1311-ci ildə (1893-cü il) usta Məhəmməd Tağı və Məhəmməd Saleh tərəfindən tikildiyini və kitabədə naxçıvanlı mərhum Hacı Novruzun oğlu xeyrül-Hac Məhəmməd Cəfər ağanın səyi ilə bina edildiyini qeyd edirlər. Sovetlərin ateizm təbliğatına baxmayaraq, o illərdə bu məscid tam olmasa da, dini-ideoloji mərkəzlərdən biri kimi fəaliyyət göstərmişdi. XX əsrin 60-cı illərində məscidin minbərindən, səsucaldıcı olmadan, hər gün oxunan azan səsini xatırlayanlar vardır.
Tədqiqatlar göstərir ki, İslam dininin yayıldığı ilk vaxtlarda tikilən məscidlər düzbucaqlı olsa da, sonrakı illərdə, ümumi prinsiplər saxlanılmaqla, yerli memarlıq xüsusiyyətləri hökmən nəzərə alınmışdır.
Beləliklə, yuxarıda söylənənlərdən məlum olur ki, Naxçıvan şəhərində orta əsrlər dövründə inşa olunan məscidlər bütün türk-müsəlman dünyasında olduğu kimi, əsas ideoloji mərkəz rolu oynamış, bu məscidlərin inşası zamanı müsəlman dünyasının ümumi memarlıq prinsipləri gözlənilməklə, lokal tikinti xüsusiyyətləri də nəzərə alınmışdır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- V. H. Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1977
- Aidə Məmmədova — NAXÇIVANIN BOYALIQABLAR MƏDƏNlYYƏTlNlN ÖYRƏNİLMƏ TARiXİ, Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num. 3–4
- Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin təsnifi, səh. 19 // Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti. Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: "Marif", 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: "Şərq–Qərb", 2008, 416 səh.
- Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 79. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1970, 192 стр.Orijinal mətn (rus.)
Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах. - Глава III. Народы и языки Советского Союза. — 2. Алтайская семья. — Тюркские языки, стр. 118. // О языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Научно-популярная серия. Москва: Издательство "Наука", 1978, 222 стр.Orijinal mətn (rus.)
Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах. - Леонид Семенович Бретаницкий — Зодчество Азербайджана XII–XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока, Наука, Глав. ред. восточной лит-ры, 1966
- Микаэль Алескерович Усейнов — История архитектуры Азербайджана, Гос. изд-во литры по строительству, архитектуре и строит. материалам, 1963
- Hüseynzadə Ə . Naxçıvan mədrəsələrinə dair Elxanı fərmanı. Azərbaycan SSR EA Məruzələri, c. XXI, 1960
- Əcaib əd-Dünya, s. 209
- Əhmədov H., 2001, s. 151
- Osman Turan, 1958, s. 57–60;
- Hüseynzadə Ə., 1960, s. 1269–1273
- Piriyev V., 2004, s. 61
- Bakuvi Ə., 1992, s. 132
- Səfərli F., 2003, s. 316–325
- Naxçıvan abidələri Ensiklopediyası., Naxçıvan, 2008, səh. 22,51,53,93,120 və s.)
- Əliyev Q., Memar Əcəmi Naxçıvani yaradıcılığında ahəngdarlıq., Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, səh.33.
- Quran-i Kərim., (ərəb dilindən tərcümə edənlər Z. Bünyadov və V. Məmmədəliyev), Bakı, "Azərnəşr", 1992, səh.596.
- Səfərli F. Naxçıvanda sosial-siyasi və ideoloji mərkəzlər., Bakı, "Elm", 2003, səh.247.
- Salamzadə Ə., Məmmədzadə K. Azərbaycan memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri., Bakı, "Elm", 1985, səh.107.
- Salamzadə Ə. Əcəmi Əbubəkr oğlu və Naxçıvan memarlıq abidələri., Bakı, "İşıq", 1976, səh.28.
- Ələsgərzadə Ə. Nizami dövrü Azərbaycan memarlığı abidələrinin kitabələri., Bakı, 1947, səh.376.
- Naxçıvan tarixi. Üç cilddə. Birinci cild, Naxçıvan, "Əcəmi", 2013, səh.216.
- 1. Bünyadov Z. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136–1225-ci illər)., Bakı, "Elm", 1984, səh.63–65.
- Salamzadə Ə. Göstərilən əsəri, səh.29.
- Səfərli F. Göstərilən əsəri, səh.269–270.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Naxcivan Muxtar Respublikasi medeniyyeti haqqindadir Arxeoloji medeniyyet ucun Boyali Qablar medeniyyeti sehifesine baxin Naxcivan Muxtar Respublikasi medeniyyeti Naxcivanda medeniyyet Nuh Peygember turbesiHaqqindaNaxcivan Muxtar Respublikasi erazisinde son tunc ve erken demir dovrunde e e II minilliyin ikinci yarisi e e I minilliyin evvelleri Boyali Qablar medeniyyeti movcud olmusdur Naxcivan medeniyyetini seciyyelendiren esas saxsi memulati hendesi naxislarla insan heyvan qus resmleri muxtelif piktoqrafik isarelerle bezedilmis ve yuksek senetkarliqla hazirlanmis boyali qablardir Naxcivan dialekti Azerbaycan dilinin cenub qrupuna aiddir Naxcivan Maraga memarliq mektebi Azerbaycan erazisinde genis yayilmis memarliq mekteblerinden biridir Bu memarliq mektebi XI esrden formalasmaga baslamis ve orta esrler Azerbaycan memarliginin uslub xususiyyetlerini mueyyenlesdirmisdir Bu mektebin gorkemli numayendelerine misal olaraq Ecemi Naxcivani ve Ehmed Naxcivani misal gosterile biler MedreselerAzerbaycanda orta esrler zamani orta ve ali tehsil veren tedris muesiseleri medrese adlanir Orta esrlerde Azerbaycanin Tebriz Baki Gence Samaxi ve diger seherlerinde o cumleden Naxcivanda Ordubadda mescidlerin nezdinde mekteb ve medreseler fealiyyet gostermisdir Bu mekteblerde dini elmlerle yanasi dunyevi fenler de tedris edilirdi XII yuzillikde Naxcivan seheri haqqinda behs eden muelliflerin eserlerinde Naxcivanda medreselerin olmasi haqqinda melumata rast gelinir Ecaib ed Dunya eserinin muellifi Naxcivanin XII esrdeki tesvirini vererken onun yaninda dasdan qala qalanin icerisinde ise medreseler ve mescidler oldugunu qeyd etmisdir XII yuzillikde Eldenizler dovletinin ciceklendiyi dovrde Naxcivan seherindeki Atabeyler memarliq kompleksinde medrese de var imis Bu dovrde Azerbaycan erazisinde iri ve meshur medreseler esasen Maraga Gence ve Naxcivan seherlerinde merkezlesmisdir Onlarin icerisinde Naxcivan medreseleri xususiile Atabey SEmseddin medresesi daha cox taninmisdir Dovrumuzedek Naxcivan medreseleri medreselerde muellim telebe mmunasibetleri orada tedris olunan fenler vess haqqinda deyerli melumatlar veren qiymetli bir sened gelib catmisdir Mensur i teqrir i tedris i medrese i Naxcivan adlanan bu sened Elxani hakimleri terefinden imzalanmis fermandir Muellifi Elxaniler sarayina bas vezir islemis Semseddin Mehemmed Cuveyni olan bu ferman Azerbaycan Atabeyleri zamaninda Naxcivan seherinde fealiyyet gosteren iki medrese haqqindadir Ferman 1263 1284 cu iller arasinda yazilmisdir Naxcivan medreselerinin tarixi seherdeki Yusif Kuseyr oglu ve Atabey Mehemmed Cahan Pehlevaninin anasi Momine Xatinin serefine tikilmis turbenin tarixine uygundur Muselman serqinde mensub olduqlari meqbere veqflerini gelirleri hesabina maliyyelesmisdir Atabeyler memarliq kompleksine daxil olduqlarini ve Momine Xatin turbesinin veqfleri hesabina fealiyyet gostermelerini nezere alaraq demek olar ki bu medreseler olkede elm ve maarifin inkisafina boyuk qaygi gosteren Eldeniz hakimleri terefinden insa etdirilmisdir Orta esr qaynaqlari tesdiq edir ki XII XIII esrlerden sonraki dovrlerde de Naxcivan seherinde coxlu meshur medreseler fealiyyet gostermisdir Butun Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivanda da medreseler sovet hakimiyyetinin qurulmasinadek movcud olmusdur Naxcivan seherinde Orta esrler zamani Naxcivan seherinde insa etdirilen mohtesem ve cox ehemiyyetli tarix memarliq abidelerinin bir qismi medreseler olmusdur Qaynaqlar tesdiq edir ki Naxcivan seheri Azerbaycanda mekteb ve medreselerin yarandigi ilk merkezlerden biri olmusdur Bolgenin en qedim seheri elm tehsil ve medeniyyet merkezi olmaq etibarile orada ilk mekteb ve medreselerin yaranmasi tebii hal idi XII yuzillikde Naxcivan seheri haqqinda behs eden muelliflerin eserlerinde Naxcivanda medreselerin olmasi haqqinda qisa melumatlara rast gelirik eserinin muellifi Naxcivan seherinin XII esrdeki tesvirini vererken onun yaninda dasdan qala qalanin icerisinde ise medreseler ve mescidler oludugunu qeyd etmisdir XII yuzillikde Eldenizler dovletinin ciceklendiyi dovrde Naxcivan memarliq mektebinin banisi Ecemi Ebubekr oglu Naxcivani terefinden Naxcivan seherinde yaradilmis Atabeyler memarliq kompleksinde medrese de var imis Bu dovrde Azerbaycan erazisinde medreseler esasen Maraga Naxcivan ve Gence seherlerinde merkezlesmisdi Onlarin icerisinde Naxcivan medreseleri xususule Atabey Semseddin medresesi daha cox taninmisdi Dovrumuzedek Naxcivan medreseleri medreselerde muellim telebe munasibetleri orada tedris olunan fenler ve s haqqinda deyerli melumat veren qiymetli bir sened gelib catmisdir Mensur i teqrir i tedris i medrese i Naxcivan Naxcivan medresesi tedrisinin tesdiqine dair ferman adlanan bu sened Elxani hakimleri terefinden imzalanmis fermandir Muellifi Elxaniler sarayinda bas vezir islemis olan bu ferman Azerbaycan Atabeyleri zamaninda Naxcivan seherinde insa edilmis iki medrese haqqindadir Elxaniler terefinden verilen bu ferman Naxcivan medreselerinin cox meshur ve dovletin himayesinde oldugunu tesdiq edir Muselman Serqinde mekteb ve medreseler esasen mescidler ve meqbereler yaninda teskil edildiyinden onlarin butun xercleri de mescid ve ya meqberenin veqfleri hesabina odenilirdi Naxcivan seherindeki esas medreseler de Atabeyler memarliq kompleksine daxil olan Came mescidi ve Momine xatun meqberesi yaninda teskil olunmus ve hemin obyektlerin hemcinin Yusif Kuseyr oglu turbesinin veqf gelirleri hesabina maliyyelesmisdir Bu medreselerin Atabeyler memarliq kompleksinde Darul mulk Hokumet evi Came mescidi Momine xatin turbesi ve diger tikililerle yanasi olaraq Eldenizler dovletinin bir muddet paytaxti olmus Naxcivan seherinin merkezi hissesinde yerlesmesi onlarin paytaxtin genis menada ise boyuk bir dovletin maarif tehsil ve ideoloji heyatinda ehemiyyetli yer tutmasindan xeber verir Melumdur ki Azerbaycan Atabeyleri dovleti texminen 30 il mehz buradan Naxcivan seherinin merkezi meydanindan medreselerle yanasi ucalan Darul mulkden Hokumet evinden idare olunmusdur Ona gore de hokumet evine gelen Azerbaycan Atabeyleri demek olar ki her gun bu medreseleri gormus ve hec subhesiz ki komplekse daxil olan diger abideler kimi onlara da qaygi ile yanasmislar Atabeyler sarayi ile yanasi olduqlarindan hetta onlarin dovletin esas tehsil muessiselerinden biri olmasini da soylemek olar Orta esr qaynaqlari tesdiq edirler ki XII XIII esrlerden sonraki dovrlerde de Naxcivan seherinde coxlu meshur medreseler fealiyyet gostermisdir Tesadufi deyildir ki XIV XV esr muellifi E Bakuvi Naxcivan seherinden danisarken orada medreseler olmasini xususi qeyd etmisdir Butun Azerbaycanda oldugu kimi Naxcivanda da medreseler Sovet hakimiyyetinin qurulmasinadek movcud olmusdur MescidlerNaxcivan Muxtar Respublikasinin erazisi orta esrlerde insa olunmus tarixi memarliq abideleri ile cox zengindir Naxcivan erazisi orta esrlerin renessans dovrunde elm medeniyyet ticaret merkezlerinden biri olmusdur Eger zamaninda bu yerlerden yuk dolu karvanlar kecmisse o insanlarin rahatlanmasi ucun coxlu sayda karvansaraylara mescidlere dini iqametgahlara medreselere korpulere hamamlara ve diger tikililere ehtiyac olmusdu Daxili ve xarici bazari mohkemletmek elaqeleri guclendirmek ucun muhum yollar salinmisdi Bele memarliq abidelerinin bir qismi bu gun de Naxcivan erazisinde qalmaqdadir XI XII esrlerde Naxcivan Serqin elm ve medeniyyet merkezlerinden biri Idi Burada yasamis ve fealiyyet gostermis bir cox gorkemli muneccim filosof ilahiyyatci alim tarixci dilci memar qanunsunas riyaziyyatci hekim ve diger mutefekkirlerin adlarina tarixi menbelerde rast gelinir Butun bunlar renessans dovrunun telebleri idi Eger o dovrde elm musiqi edebiyyat seir zamanin teleblerinden yuksek seviyyede idise mutleq diger senet saheleri de ona muvafiq inkisaf edirdi Renessans herterefli inkisaf demekdir Ola bilmez ki bu merhelede elmin senetin bir sahesi inkisaf etsin yenilensin diger saheler ise geride qalsin Naxcivan seherinde orta esrlerde onlarla mescid binasi insa edilmisdir Tarixin kesmekesli donemlerine uzun suren muharibelere tebietin siltaqligina insanlarin biganeliyine baxmayaraq zamanemize qeder catan ve catmayan mescidler var Mescidler muselmanlar arasinda birlik yaradan ideoloji merkezler olmuslar Muxtar Respublika erazisinde orta esrlere aid Naxcivan seherinde Ecemi Ebubekr oglunun insa etdiyi Came mescidi XII esr Pir Xamus mescidi XVI XVII esrlerde tikilib XX esrin sonlarinda berpa olunub Sah Abbas Sahab mescidi XVI XVII esrler Came mescidi Ceferiyye mescidi XIX esr Ordubad seherinde Ambaras mescidi XVII XVIII esrler Came mescidi esasi 729 cu ilde qoyulsa da XVII esrde esasli sekilde berpa edilib Serseher mescidi XVIII esr 1986 ci ilde berpa olunub Tekesiyi mescidi XVIII esr Yuxari Eylis Sah Abbas mescidi XVI esr Genze kendinde Haci Huseynqulu mescidi XV esr Nus nus mescidi Xanaga mescidi XVII esr Deste kendinde Singiley mescidi XI esr XX esrde berpa olunub Kohne Kotam mescidi XVII XVIII esrler Venend kendinde Uzun Kuce mescidi XVII esr Son vaxtlar temir olunub Babek rayonunun Cehri kendinde Heyderxanli mescidi XV esr Culfa rayonunda Milax mescidi XIX esr ve basqa bu kimi tikililer vardir Xilafetin yarandigi ilk dovrlerde qedim ve antik enenelere malik basqa xalqlarin elm ve medeniyyetinden faydalanan muselman elm adamlari ozlerinin elm ve medeniyyet numunelerini harmoniya prinsipleri esasinda yaradirdilar Melum oldugu kimi mescidler muselman dunyasinda esas ibadet yeri kimi hemise diqqet merkezinde olmusdur Muqeddes kitabimiz Qurani Kerim de deyildiyi kimi Subhesiz ki butun mescidler Allaha mexsusdur Allahdan basqa hec kese ibadet etmeyin Islam tarixinde mescid adlandirilan ilk yer Quds Yeruselim seherindeki Mescid el Eqsadir Uzaq mescid Bu mescid evveller yehudilere mexsus mebed olmusdur Islam dininin banisi Mehemmed peygember burdan Meraca getdiyi ve muselman ibadetini ilk defe orada heyata kecirdiyi ucun bu mebed mescid adlandirilmisdir Adi Qurani Kerim de xatirlanan bu mescid indi de muselman dunyasinda Mekke seherindeki Mescid el Heramdan Toxunulmaz mescid ve Medine seherindeki Mescid en Nebiden Peygember mescidi sonra ucuncu muqeddes yer sayilir Baki seherinde Qiz Quz Hunzar qalasinin duz eteyinde IX esre aid edilen iki mehrabli mescid vardir Bu mehrablardan biri digerinden 30 derece ferqlidir Bele ki deyilenlere gore IX esre qeder hem uzu Qudse Yeruselime hem de Mekkeye teref namaz qilinirdi ki bu mescidde olan mehrablar da buna isaredir Boyuk seherlerde adeten bir boyuk Came mescidi ve bir nece mehelle mescidleri olurdu Bezen hokmdarin iradesinden asili olaraq Came mescidlerinin sayi artirilirdi Mehelle mescidlerinin Came mescidlerinden esas ferqi onlarin kicikliyi ve minaresiz olmasi idi Bezi Came mescidlerinin kitabelerinde yazilan El mescid el Camma sozunden melum olur ki bu ibadet meskenleri tekce dini ibadet yeri kimi deyil hem de ictimaiyyetin toplandigi yer mueyyen dovlet tedbirlerinin kecirildityi mekan olmusdur Soylenilir ki Elxani hokmdari Qazan xan 1303 cu ilde heyata kecirdiyi islahatlardan ve Islam dinini qebul etdikden sonra hetta dovletin xezinesi de Camelerde yerlesirdi Din xadimleri esasen hokmdarlarin ve dovletin menafeyini mudafie etdiklerinden muselman ruhanileri dovletde muhum movqede dururdular Naxcivan seherinde dovrumuze qeder fotosu catan mescidlerin en qedimi insa olunma tarixine gore selcuqlar donemine dusur Turkiyede Ani seherinin xarabaliqlari arasinda XI esrin sonlarina aid Serqi Anadolunun ilk mescidinin minaresi bu gun de qalmaqdadir Naxcivan seherinde XII esrde Azerbaycan Atabeyleri dovletinin movcud oldugu dovrde Ecemi Ebubekr oglu terefinden insa edilmis Came mescidi bu tip memarliq xususiyyetine malik olan ideoloji merkezlerin en qedimlerindendir Naxcivan Came mescidi XIX esrin sonlarinadek oz varligini qoruyub saxlaya bilmisdi Mescidin qaliqlari dovrun fotolarinda qalir Came mescidinin Momine xatin turbesinden hundur olmasi fotolarda gorunur Momine xatin turbesinin hundurluyu 26 metrdir Bele serh olunur ki mescidin hundurluyu 30 metrden artiq olmusdur Fotolarda gorunen qosa minareli bastagini bezi tedqiqatcilar mescidle elaqelendirmeye calissalar da mutexessisler qeyd edirler ki mescidin ozunun ayri bastagi olmusdur Bu bastag 1187 ci ilde yeni Momine xatin turbesinden bir il sonra tikilmisdir Orada Mehemmed Cahan Pehlevanin adi cekilerken onun dunyasini deyisdiyi meqam da qeyd olunur E Elesgerzade Atabey M C Pehlevanin da Momine xatin turbesinde defn edildiyini gosterir Hetta Semseddin Eldenizin de bu turbede defn olundugu qeyd olunur Helelik bunu subut edecek hec bir delil yoxdur Melum oldugu kimi 1175 ci ilde Semseddin Eldenizin vefatindan sonra M C Pehlevan paytaxti Naxcivandan Hemedana kocurur ve atasi Semseddin Eldenizin nesini de orada torpaga tapsirir Semseddin Eldeniz Ola bilsin ki M C Pehlevanin ozunu de ele atasinin yaninda Hemedan seherinde defn edibler Naxcivanda olmus orta esr seyyahlari oz ezemeti memarliq qurulusu ve nehengliyi ile onlari heyrete getiren Came mescidi haqqinda fikirlerini serh etmekden cekinmemisler XVII esrde Naxcivana gelen fransiz seyyahi Taverni Came mescidini Asiyanin en mohtesem mescidlerden biri kimi qiymetlendirmis ve bu binanin daginiq veziyyetde oldugunu da qeyd etmisdir Kvabdrat sekilli catmatag kumbezle ortulu olan bu tikilinin her terefinde aciq qosa taglar vardir V A Enqelqardtin Came mescidi haqqinda 1851 ci ilde Qafqaz qezetinde yazdiqlari daha maraqlidir Bu yonulmus dasdan qurulmus tag tavanlari olan neheng binadir Onun daxilinde hele de gozel islenmis oyma qabartmalarin izleri var Binanin bir hissesi artiq dagilmis o biri hissesi ise ucmaq qorxusu altindadir Mescidden 50 sajen 1 sajen 2 13 metre beraberdir ki bu da eder texminen 106 5 metr A S arali kecmisde bu mescide aid olan 20 sajen hundurlukde qosa minareli darvaza yerlesir Mescidle darvaza arasindaki sahede kecmisde mescide aid tikintiler olmussa da indi onlar yoxdur ve darvaza orada yaxindaki ayrica burce aid kimi gorunur Qeyd edek ki burada qosa minareli darvazanin hundurluyunun 20 sajen gosterilmesi duzgun deyil Cunki 20 sajen 42 6 metre Bu da ola bilmez Momine xatin turbesinin hundurluyu 26 metr qosa minareli darvazanin hundurluyu ondan iki defe artiq 42 6 metr Bu texmini reqemdir Naxcivan seherinin qedim mehellerinden olan Sahab Pirqamis duzgun adi Pir Xamusdur mehellesinde XVI XVII esrlerde tikilmesi ehtimal olunan eyni adli mescid binasi iki mertebeli olmusdu XX esrin sonlarinda berpa olunub Bu mescid evveller ziyaretgah kimi fealiyyet gostermis sonralar tedricen mescide cevrilmisdi XX esrin 70 ci illerinin evvellerine qeder mescidin yan divarlari salamat idi Onun ikinci mertebesinin texminen dordde biri altdan vurulmus taxta direkler uzerinde dayanirdi 1972 ci ilde Puskin kucesine baxan indiki Idris Memmedov kucesi boyuk yan divar yatdiqdan sonra mescid binasi her an ucmaq tehlukesi altinda qalmisdi Ona gore de mescidin qaliqlarinin tamamile temizlenmesi isi kecen esrin 70 ci illerinin ortalarinda basa catdi Basqa bir mescid binasi da Sahab mehellesinin qurtaracaginda Yusif ibn Kuseyrin meqberesinin 40 50 metrliyinde yerlesirdi Bu Sahab Sefevi hokmdari Sah Abbasin adinin qisaldilmis formasi mescidi adlanirdi Bezi tedqiqatcilar Sahab sozunun fars dilinde sah gur ve ab su sozlerinin birlesmesinden meydana geldiyini qeyd edirler Lakin bu mehellede gur su menbeyinin olmasi haqda hec bir melumata rast gelinmir Kecen esrin 70 ci illerinin sonuna qeder mescidin mohre ve ciy kerpicden tikilmis eni bir metrden artiq olan divarlari dururdu Yuxari hissede olan pencerelerden bu mescid binasinin da ikimertebeli olmasi tehmin edilir Mescid binasinin tikinti texnikasi onun XVI XVII esrlerde insa olundugunu gosterir Naxcivan seherinde bu gun de oz mohtesemliyini saxlayan ve XIX esrin yadigari olan Came mescidi Ceferiyye mescidi vardir Tedqiqatcilar mescidin uzerinde olan mermer kitabede yazilanlari oxuyaraq bu mescidin hicri teqvimi ile 1311 ci ilde 1893 cu il usta Mehemmed Tagi ve Mehemmed Saleh terefinden tikildiyini ve kitabede naxcivanli merhum Haci Novruzun oglu xeyrul Hac Mehemmed Cefer aganin seyi ile bina edildiyini qeyd edirler Sovetlerin ateizm tebligatina baxmayaraq o illerde bu mescid tam olmasa da dini ideoloji merkezlerden biri kimi fealiyyet gostermisdi XX esrin 60 ci illerinde mescidin minberinden sesucaldici olmadan her gun oxunan azan sesini xatirlayanlar vardir Tedqiqatlar gosterir ki Islam dininin yayildigi ilk vaxtlarda tikilen mescidler duzbucaqli olsa da sonraki illerde umumi prinsipler saxlanilmaqla yerli memarliq xususiyyetleri hokmen nezere alinmisdir Belelikle yuxarida soylenenlerden melum olur ki Naxcivan seherinde orta esrler dovrunde insa olunan mescidler butun turk muselman dunyasinda oldugu kimi esas ideoloji merkez rolu oynamis bu mescidlerin insasi zamani muselman dunyasinin umumi memarliq prinsipleri gozlenilmekle lokal tikinti xususiyyetleri de nezere alinmisdir Hemcinin baxNaxcivan seherinin tarixiIstinadlarV H Eliyev Azerbaycanda tunc dovru boyali qablar medeniyyeti Baki 1977 Aide Memmedova NAXCIVANIN BOYALIQABLAR MEDENlYYETlNlN OYRENILME TARiXI Azerbaijan Archeology Vol 4 Num 3 4 Azerbaycan dili dialekt ve sivelerinin tesnifi seh 19 Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari Ali mektebler ucun ders vesaiti Muellif Memmedaga Sireliyev Baki Marif 1967 424 seh Tekrar nesr Buraxilisa mesul Eziz Guleliyev Baki Serq Qerb 2008 416 seh ISBN 9789952341836 Yazyki narodov Sovetskogo Soyuza Altajskie yazyki Tyurkskie yazyki str 79 Sto tridcat ravnopravnyh o yazykah narodov SSSR Avtor M I Isaev Otvetstvennyj redaktor chlen korrespondent AN SSSR F P Filin Akademii nauk SSSR Institut yazykoznaniya Nauchno populyarnaya seriya Moskva Izdatelstvo Nauka 1970 192 str Orijinal metn rus Azerbajdzhanskij yazyk raspadaetsya na mnozhestvo dialektnyh edinic kotorye obedinyayutsya v chetyre gruppy vostochnaya kubinskie bakinskie shemahinskie dialekty zapadnaya kazahskij gyandzhinskij karabahskij dialekty i ajrumskij govor severnaya nuhinskij dialekt i zakatalo kahskij govor yuzhnaya nahichevanskij ordubadskij tavricheskij dialekty i erevanskij govor Sushestvuet takzhe tri perehodnyh govora geokchajskij agdashskij i dzhebrailskij Literaturnyj yazyk baziruetsya na shemahinskom i bakinskom dialektah Glava III Narody i yazyki Sovetskogo Soyuza 2 Altajskaya semya Tyurkskie yazyki str 118 O yazykah narodov SSSR Avtor M I Isaev Otvetstvennyj redaktor chlen korrespondent AN SSSR F P Filin Akademii nauk SSSR Nauchno populyarnaya seriya Moskva Izdatelstvo Nauka 1978 222 str Orijinal metn rus Azerbajdzhanskij yazyk raspadaetsya na mnozhestvo dialektnyh edinic kotorye obedinyayutsya v chetyre gruppy vostochnaya kubinskie bakinskie shemahinskie dialekty zapadnaya kazahskij gyandzhinskij karabahskij dialekty i ajrumskij govor severnaya nuhinskij dialekt i zakatalo kahskij govor yuzhnaya nahichevanskij ordubadskij tavricheskij dialekty i erevanskij govor Sushestvuet takzhe tri perehodnyh govora geokchajskij agdashskij i dzhebrailskij Literaturnyj yazyk baziruetsya na shemahinskom i bakinskom dialektah Leonid Semenovich Bretanickij Zodchestvo Azerbajdzhana XII XV vv i ego mesto v arhitekture Perednego Vostoka Nauka Glav red vostochnoj lit ry 1966 Mikael Aleskerovich Usejnov Istoriya arhitektury Azerbajdzhana Gos izd vo litry po stroitelstvu arhitekture i stroit materialam 1963 Huseynzade E Naxcivan medreselerine dair Elxani fermani Azerbaycan SSR EA Meruzeleri c XXI 1960 Ecaib ed Dunya s 209 Ehmedov H 2001 s 151 Osman Turan 1958 s 57 60 Huseynzade E 1960 s 1269 1273 Piriyev V 2004 s 61 Bakuvi E 1992 s 132 Seferli F 2003 s 316 325 Naxcivan abideleri Ensiklopediyasi Naxcivan 2008 seh 22 51 53 93 120 ve s Eliyev Q Memar Ecemi Naxcivani yaradiciliginda ahengdarliq Baki Serq Qerb 2007 seh 33 Quran i Kerim ereb dilinden tercume edenler Z Bunyadov ve V Memmedeliyev Baki Azernesr 1992 seh 596 Seferli F Naxcivanda sosial siyasi ve ideoloji merkezler Baki Elm 2003 seh 247 Salamzade E Memmedzade K Azerbaycan memarliginin Naxcivan mektebi abideleri Baki Elm 1985 seh 107 Salamzade E Ecemi Ebubekr oglu ve Naxcivan memarliq abideleri Baki Isiq 1976 seh 28 Elesgerzade E Nizami dovru Azerbaycan memarligi abidelerinin kitabeleri Baki 1947 seh 376 Naxcivan tarixi Uc cildde Birinci cild Naxcivan Ecemi 2013 seh 216 1 Bunyadov Z Azerbaycan Atabeyleri dovleti 1136 1225 ci iller Baki Elm 1984 seh 63 65 Salamzade E Gosterilen eseri seh 29 Seferli F Gosterilen eseri seh 269 270