Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə B.e.ə. IV əsr — b.e. 705-ci illərində Cənubi Qafqazda mövcud olmuş tarixi dövlət haqqındadır. Balkan yarımadasında yerləşən ölkə üçün Albaniya səhifəsinə baxın. |
Albaniya, Qafqaz Albaniyası, (ekzonim məlum deyil; lat. Albānia, q.yun. Ἀλβανία) Ağvan və ya Arran yaxud da Alupan— tarixi Azərbaycan ərazisində, müasir Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın bir hissəsi, həmçinin Cənubi Dağıstan ərazilərində mövcud olmuş tarixi dövlət. Eramızdan əvvəl təqribən IV–III əsrlərdə Makedoniyalı Iskəndərin Imperiyası dağılmasından sonra formalaşmış, eramızın VIII əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən işğal edilmişdir. Paytaxtı əvvəlcə Qəbələ, sonra isə Bərdə şəhərləri olmuşdur. Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.
| Krallıq, Vassal Krallıq, Sasanilər dövlətinin satraplığı | |||
| Qafqaz Albaniyası | |||
|---|---|---|---|
| |||
 | |||
| | |||
| Paytaxt | Qəbələ, Kabalaka, Bərdə | ||
| Dilləri | Qafqaz albanlarının dili, Parf dili, Pəhləvi dili | ||
| Rəsmi dilləri | |||
| Dövlət dini | |||
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya | ||
| Sülalə | Arranşahlar (IV əsr-255) Alban Arşakiləri (255-510) Mehranilər(628-705) | ||
| Davamiyyət | |||
| → | |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Görkəmli qafqazşünas tarixçi Yevgeni İqnatyeviç Krupnov yazırdı:
"Albaniya tarixinin öyrənilməsi işində heç bir məhdudiyyət və məcburiyyət olmamalıdır. Albaniya tarixini müxtəlif ölkələrin tarixçiləri öyrənirlər. Lakin bir şey də məlumdur: Qafqaz Albaniyasının tarixi və taleyi ilə hamıdan çox azərbaycanlılar məşğul olmalıdırlar. Bu sahədə onlar dünya elmi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar, dünya elminə borcludurlar."
Etimologiyası
Yerli əhalinin Qafqaz Albaniyasını necə adlandırması məsələsi dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Bu və ya digər dərəcədə ünsiyyətdə olduğu xalqlar isə ölkəni müxtəlif şəkildə adlandırmışlar. Məsələn, yunanlar ölkənin adına Αλβανεια, latınlar isə Albānia demişlər. Qafqaz Albaniyasının adı mənbələrdə Աղուանք – Ałuank, aşxarabar dilli mənbələrdə Աղվանք – Ağvank , gürcü dili Rani , fars dilli mənbələrdə Arran, ərəb dilli mənbələrdə isə Ər-Ran şəklində qeyd edilmişdir və bura yerli udin dilində Alpan yaxud Alupan sözünü də əlavə edə bilərik
Erməni müəllifi M. Çamçyan Ağvan sözünü qədim erməni dilində (qrabar) "ağu" xoşxasiyyət, mehriban sözündən törədiyini və "Mehriban insanlar ölkəsi" anlamına gəldiyini qeyd etmişdir. Lakin Qiyasəddin Qeybullayev qeyd edir ki, "ağu" sözü qədim erməni dilinə qədim türk dilindən keçmişdir və bu söz hazırda da bir çox türk xalqlarının dilində işlənməkdədir.Moisey Kalankatlı isə ölkənin Aranilər sülaləsindən olan ilk yarıəfsanəvi hökmdar Arranın adı ilə bu cür adlandırıldığını qeyd etmişdir.
Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərində isə qeyd edir:
"Alan tayfası xüsusunda bu qədər məlumdur ki, onlar bu ölkənin sakinləridir və xüsusi padişahları olmuşdur. Alan və alban sözlərinin bir-birinə bənzəməsindən zənn etmək olar ki, biri o birindən alınmışdır. Albaniya rum dilində ağlıq mənasında olaraq azadlığa işarədir"
Əlavə olaraq qeyd edək ki, mütəfəkkirin qeyd etdiyi rum dili latın dilidir və latınca albus; blancus; candida ağ mənasını verir.
Əhalisi
Strabonun məlumatına görə Albaniya əhalisi 26 dildə danışan tayfalardan ibarət idi. Qaynaqlarda Albaniyada yaşayan xalq və tayfalar sırasında utilər, qarqarlar və amazonkalar, , kaspilər, maqlar, sisaklar, və amardlar, və anariaklar, və leqlərin adları çəkilir. Bu tayfaların ən qədimləri Qafqaz və türk dillərində danışan avtoxton etnoslar olmuşlar. Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq Sasani şahlarının göstərişi ilə Albaniyaya bir sıra irandilli tayfalar köçürülmüşdür, III–IV əsrlərdən başlayaraq isə şimaldan, Dərbənd keçidindən yeni türk tayfalarının, o cümlədən hunların, subarların, xəzərlərin, barsillərin və s. Qafqaz Albaniyasına axını başlamışdır. Xüsusən də subar tayfaları Albaniyanın qədim paytaxtı Qəbələ ətrafında məskunlaşmışdılar. Buna görə də erkən orta əsr mənbələri Qəbələni bəzən Qəbələ-Subar adlandırırlar. Ərəblərin gəlişinə qədər Albaniya əhalisi üç hissədən – qafqazdilli, türkdilli və irandilli əhalidən ibarət idi.
Özündə iyirmidən artıq tayfanı birləşdirən alban tayfa ittifaqının aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasının ərazisində əsas, üstün massiv olmuşdur. Çox zaman albanların özləri ilə eyniləşdirilən ən iri alban tayfalarından biri utilər idi. Qədim Albaniya etnik tərkibinə görə kifayət qədər rəngarəng ölkə idi. Lakin, albanlar bu massivdə daha iri tayfa idi. Buna görə də bütün ölkə Albaniya adlanmağa başlanmışdı. Lakin bu da tamamilə mümkündür ki, bu tayfanın özü adını ölkənin adından almışdır. "Albaniya" adının yozulması sahəsindəki bir çox cəhdlərə baxmayaraq, hələlik bir nəticə hasil olunmamışdır.
Yeni elmi araşdırmalarda "alban" etnik adını qədim türk "alp"(cəsur, igid) sözü ilə bağlayırlar."Kitabi Dədə Qorqud"da bu etnosun "alpanlar" şəklində yazılışı, "alp" köklü toponimlərin Quzey Azərbaycanda, həmçinin vaxtilə Alban dövlətinə daxil olan Cənubi Dağıstan və Şərqi Gürcüstanda qalması yuxarıdakı ehtimalı daha da qüvvətləndirir. Alban hökmdarlarından Oroysun adını "Kitabi Dədə Qorqud"dakı Uruz adı ilə müqayisə edirlər.Aran adı da yalnız türk dillərindən izah olunur. Albanların Ay ilahəsinə daha çox sitayiş etmələri haqqında Strabonun verdiyi məlumat qədim türklərin "Ay Tenqri"sinə uyğun gəlir.Belə dəlillər əsasında "alban" etnik adı daşıyanlar türkdilli sayılırlar. Bəzi tədqiqatlara görə, burada yaşayan sakesinlər, onlarla qohum sayılan massagetlər, qarqarlar da türk mənşəli olmuşlar.
Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, "Alban" adını türkdilli tayfalarla bağlamaq daha uyğun variantdır. Çünki hal-hazırda Orta Asiyada konkret olaraq Qazaxıstanda alban adlı türkdilli qəbilə yaşayır. Bundan başqa çuvaşların öz yaranışları haqqında dastanda çuvaşların yaranması haqqında danışılarkən bildirilir ki, onların ulu əcdadları Qafqaz dağlarının o tərəfindən gəlmiş alpanlar olmuşdur. Son dövrlərdə aparılan sanballı elmi tədqiqatlar nəticəsində Qafqaz albanlarının türk mənşəli və türkdilli tayfa olması birmənalı şəkildə sübut edilmişdir.
Ərəb istilasından və islamlaşmadan sonra xristian olaraq qalan və Kür çayının sağ sahilində yaşayan albanlar sürətlə erməniləşdirilmiş, Alban Xristian kilsəsi isə erməni kilsəsi ilə birləşmişdir.Heretidəki alban tayfalarının xristian olanları isə tədricən Gürcü Pravoslav Kilsəsinin təsiri altına düşmüş və XII əsrdə IV David dövründə bu ərazi Gürcüstan tərəfindən işğal edildikdə tamamilə gürcüləşdirilmişdilər.
Tarixi-siyasi coğrafiyası
Anatoli Petroviç Novoseltsev və Z. İ. Yampolski belə hesab edir ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının əhatə etdiyi əraziyə, əsasən indiki Azərbaycanın, eləcə də Ermənistanın, Dağıstanın və Şərqi Gürcüstanın ərazisi daxil idi.
Erməni iddialarına görə, qədim dövrlərdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisi Kür çayının yalnız şimalında (Kürün sol sahilində) yerləşmişdi, yəni bu ənənəyə görə Kür və Araz çayları arasındakı ərazi guya əvvəllər ermənilərin olub. Yalnız 387-ci ildən sonra həmin torpaqlar Albaniyanın tərkibinə keçmiş, lakin etnik, siyasi və mədəni cəhətdən əvvəlki kimi Böyük Ermənistanın Şərq əyalətləri olmuşdur.
Gürcü alimlərinin qənaətinə (köhnə) görə Kürün sol sahilindəki Albaniya ərazisinin Qərb hissəsi Gürcüstanın olmuşdur. Yeni gürcü elmi təsdiqinə görə isə (müəllifi D.L.Musxelişvili) erməni tədqiqatçılarının "səxavətlə pay verdikləri" sol sahil Albaniyasının ərazisi, eləcə də Kürün sol sahlindəki Azərbaycan ərazisinin qərb hissəsi, ayrı-ayrı dövrlərdə isə hamısı Gürcüstanın ərazisi olmuşdur.
İnzibati bölgü baxımından Albaniya vilayətlərə (havarlara) və əyalətlərə (nahanqlara) bölünmüşdü. Bir neçə havar nahanq təşkil edirdi. VII əsr Ermənistan coğrafiyasında göstərildiyinə görə Albaniyanın solsahil ərazisi 11 vilayətdən ibarət idi. Alban mənbələri bunlardan dördü haqqında məlumat verir: Qəbələ, Şəki, Kambisena və Əcəri.
Bunlardan ən böyük və siyasi cəhətdən ən əhəmiyyətliləri vilayətlər sayılırdı. Üç vilayət (Qəbələ, Şəki, Kambisena) həm də inzibati-kilsə vahidləri, yepiskopluq idilər ki, bunların da nümayəndələri (yepiskoplar) bütün alban kilsə məclislərində iştirak edirdilər. Solsahil Albaniyasına adları çəkilən havarlardan başqa, iki ölkə – Lpina və Çola da daxil idi. Fəridə Məmmədova belə hesab edir ki, Çola (Çor, Çol) adı İran mənşəli sözdən yaranıb. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çola sözü türk mənşəli "çul" sözündən törəmişdir.
Vilayətləri
Çola – Bu vilayət Çola (Dərbənd) keçidindən Cənuba doğru, təxminən Beşbarmaq dağınadək Xəzər sahili zolağı əhatə edirdi. Vilayətin iri şəhərləri Çola (məsqət (massaget, maskut) Arşakilərinin paytaxtı) və Dərbənd idi. V əsrin birinci yarısında Sasani şahı II Yezdəgirdin hakimiyyəti dövründə Çolada güclü müdafiə qurğuları, məşhur Dərbənd səddi ucaldılmışdı. Moisey Kalankatlı Çolanın strateji əhəmiyyətindən başqa, bütün Qafqazda ilk xristianlıq ocaqlarından biri kimi ideoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyəti barədə də məlumat verir.
"Apostol Müqəddəs Yelisey Ermənistandan yan keçərək maskutların arasına gedir və orada moizəyə başlayır."
— Kalankatlı, I, 6
Bu sətirlər I əsrdə xəbər verir. Alban ənənələri bu hadisə ilə Çolanın VI əsrə qədər patriarxlıq mərkəzi olaraq qaldığını və orada IX əsrin axırlarına qədər Şərq katolikosuna məxsus sarayın yerləşdiyini təsdiq edirlər.
Lpina – Çolanın Şimal-Qərbində, Çola ilə Şəki arasında yerləşən vilayət. Bu ərazi demək olar ki, başdan-başa fındıq, qoz ağacları ilə zəngin meşələrlə örtülmüşdü. Çola və Lpina vilayətlərinin müəyyən mənada muxtariyyətə malik olması, separatçılıq meylləri Moisey Kalankatlınun "Albaniya, Lpina və Çola" adlı triadasında öz əksini tapmışdır. Hələ I–II əsrlərdə, Müqəddəs Yeliseyin apostolluq dövründə o üç ölkənin – Çola, Lpina və Albaniyanın müqəddəsi adlandırılmışdı. Bu triada ilə 626–630-cu illərin siyasi hadisələrində, bütün Albaniyanın, o cümlədən Çolanın xəzərlər tərəfindən işğal edildiyi dövrdə də rastlaşırıq. Xaqan oğlu Şat deyirdi ki, onun atası üç ölkəni – Albaniya, Lpina və Çolanı əbədi hakimiyyət altına almışdır. Həmin mülahizəyə əsaslanan K.V.Trever belə bir qənaətə gəlir ki, VII əsrdə "Albaniyanın tərkibində olan Lpina və Çola vilayətləri müəyyən daxili müstəqilliyə malik idilər və görünür elə bu Albaniyadan sonra həmin yerlərin adının sadalanmasına səbəb olurdu". Tarixi gerçəkliklərin öyrənilməsi göstərir ki, bu triada dini-simvolik mahiyyət daşımaqla yanaşı, mühüm bir fakt kimi də qiymətlidir. Strateji periferiya vilayətləri olan Lpina və Çola ölkədə mərkəzləşmiş hakimiyyət olmadığı dövrlərdə müstəqil dövlətə çevrilirdilər (551–630-cu illər). Cavanşirin və Varaz Trdatın hakimiyyəti dövründə isə Lpina və Çola yenidən Albaniyanın ayrılmaz strateji vilayətləri olmuşdular.
Kambisena – Yunan müəlliflərində Kambisna, erməni müəlliflərində isə Kambeçan adlanan ərazi Albaniyanın Şimal – Qərbində, İberiya sərhəddində yerləşmişdi. Kambisena Şimal – Qərbdə Alazan və İori çaylarının orta axarlarından, Cənubda Kür çayınadək, Şərqdə isə Alazan, Kür və İori çaylarının qovşağınadək ərazini əhatə edirdi. Daş-kəsəli da yarısı bu əraziyə daxil idi.
Əcəri – yaxud Həcəri adlanan vilayət Qəbələ vilayətinin cənubunda Qarasuçay və Girdimançay arasında yerləşmişdi və Cənubda Kür çayına söykənirdi. Burada əhali əsasən əkinçiliklə məşğul idi. VII əsr erməni coğrafiyasında Əcəri həm də Dəşt-i-Bizkan adlandırılır. Bu vilayət haqqında Moisey Kalankatlının qeydləri qanunsuz olaraq qarışıq nigahlara yol verilməsi ilə əlaqədardır. Bu cür nigahlar Arşakaşen və Əcəri vilayətlərində təsadüf olunurdu.
Qəbələ – (yunanca: Kabalaka) bu vilayət Lpinadan Cənubda, tarixi Əcəri vilayətindən Şimalda, Şəki və Çola vilayətləri arasındakı ərazini əhatə edirdi. Bu vilayətdə Albaniyanın paytaxtı Qəbələ şəhəri yerləşirdi ki, bu barədə ilk dəfə eramızın I əsrində Böyük Plini xəbər verir. Qəbələ antik dövrdən erkən orta əsrlərə – V əsrə qədər Albaniyanın paytaxtı, Alban Arşakilərinin iqamətgahı və alban arxiyepiskopunun qərargahı olmuşdur. 510-cu ildə Alban Arşakiləri öz hakimiyyətini başa vurduqdan sonra Qəbələ Sasanilərin təyin etdikləri mərzbanların qərargahına çevrilir və bununla əlaqədar Qəbələ həm də Vostan-i-mərzban da adlandırılır. Qəbələ vilayəti siyasi – inzibati və kilsə – inzibati vahid – yepiskopluq idi. V əsr Aluen kilsə məclisi və VIII əsr Partav (Bərdə) kilsə məclisi cədvəllərində Qəbələ yepiskoplarından Manase (V əsr) və İohannın (VIII əsr) adları da var. Bir çox başçılar kimi yepiskop İohann da xalkidonçu alban katolikosu Nerses-Bakurdan üz döndərmişdi. Qəbələ vilayətinin dini-ideoloji baxımdan əhəmiyyətini belə bir fakt da sübut edir ki, Aluen (488-ci il) və Partav (705-ci il) kilsə qurultayları iştirkçılarının siyahısında arxiyepiskopun imzasından sonra Qəbələ yepiskopunun imzası durur. VIII–IX əsrlərdə Qəbələ yepiskopları alban kilsəsinin patriarxları olurdular.
Şəki – (erməni mənbələrində Şako, gürcü mənbələrində Şake, Nuxpato) vilayəti Qafqazın dağətəyi rayonlarında, Qəbələnin Şimal – Qərbindəki ərazini tutur. Qərbdə və Cənub – Qərbdə tarixi Kambisena vilayəti ilə şimal-qərbdə Lpina vilayəti ilə, Cənub – Şərqdə Qəbələ ilə həmsərəd idi. III–VIII əsrlərin toxuculuq mərkzlərindən biri idi.
Paytakaran – (erməni mənbələrində Kaspk, Kazbk, Moisey Kalankatlıda Balasikan, fars və ərəb mənbələrində Balasakan) bu vilayət Azərbaycan Respublikasınınnın Cənub-Şərq hissəsində yerləşərək, Xəzər dənizinin sahillərinə qədər uzanırdı. Mil və Muğan düzlərinin bir hissəsini əhatə edirdi. Ehtimal ki, Paytakaran ayrı-ayrı vaxtlarda vilayətin Cənubunda yerləşən Atropatenanın Şimal – Şərq torpaqlarını da özündə birləşdirmişdir. Paytakaran e.ə. II yüzillikdə erməni çarı I Artaşes (türkcəsi – Ərtəş) tərəfindən işğal olunmuş və e.ə. 55-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmışdır. Paytakaran siyasi cəhətdən gah Albaniyaya, gah da Atropatenaya meyl edib və ayrı-ayrı dövrlərdə onun tərkibinə daxil olmuşdur. IV əsrin II yarısında Paytakaran birdəfəlik Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır. Vilayətin mərkəzi eyniadlı şəhər – Paytakaran idi.
Uti – (yunanca Otena) tarixi əyalət sayılan Uti Paytakaran kimi Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Şərqə Paytakaranla, Cənubda Artsakla həmsərhəd idi. Şimalda Kür çayı ilə əhatə olunmuşdu, Qərbdə isə Albaniya və İberiya sərhəddinə kimi uzanırdı. Antik şəhərlərdən Ayniyana, Xani, Anariaka, Xalxal, Soqarn, eləcə də Moisey Kalankatlının yazdığına görə Albaniyann V əsrdə inşa edilmiş paytaxtı Bərdə (Partav) bu vilayətdə idi. Bərdə 551-ci ildən alban katolikosunun daimi yaşayış yerinə, 630-cu ildən isə Mehranilər sülaləsindən olan böyük alban knyazları Varaz Qriqorun, Cavanşirin və başqalarının iqamətgahına çevrilir. Uti vilayəti (nahanqı) öz növbəsində ayrı-ayrı inzibati vahidlərə (havarlara) bölünmüşdü ki, bunlardan da ən əsasları Sakaşena (yunan müəlliflərində Sakasen, erməni müəlliflərində Şakaşen) və Girdman idi.
Girdman – IV əsrdən Albaniyanın birinci böyük knyazları olan Mehranilər sülaləsinin irsi mülkü idi. Mənbələrdə Girdman vilayətinin adı Qardman (qrabar (qədim erməni) dilində), Girdman (qədim pərs dilində) və Qardabani (qədim gürcü dilində) kimi tanınırdı. Bu vilayətin lokallaşdırılması ilə bağlı üç nəzəriyyə mövcuddur. Bəziləri onu Ağsu – Girdman çayları rayonunda (İ.Əliyev, F.Osmanov), digərləri müasir Qazax rayonu ərazisində (), üçüncü qrup isə Şəmkirçay hövzəsi ətrafında və müasir Gədəbəy rayonu ərazisində (Z.M.Bünyadov) yerləşdiyini iddia edirlər. Fəridə Məmmədova isə Girdman vilayətinin Albaniyanın Şimal – Qərbində, Kürün sağ sahilində, erməni və gürcü torpaqları ilə sərhəddə yerləşdiyini bildirir. Favstos Buzandın yazdığına görə Girdman, Arsaq və Uti birlikdə 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində olmuşdur. Ancaq Ermənistan və Albaniyanın tarixi gerçəkliklərinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, Girdman heç vaxt Ermənistana daxil olmamışdır. Mehranilər bu ərazilərdə , Mehrəvan şəhərini və çoxlu məbədlər inşa etdirmişlər.
Artsak və ya Ərsaq — (antik müəlliflərində Orxistena) bu tarixi vilayət sağsahil Albaniyasının ən mühüm vilayətlərindən biri olmuş və hazırda Qarabağın dağlıq hissəsini və Mil düzünün bir hissəsini əhatə etmişdir. Əyalətin əhalisini qarqarlar, utilər, hunlar, xəzərlər və barsillər təşkil edirdi.
Sünik – (Sisakan) vilayəti Albaniyanın Cənub ucqarında yerləşərək Qərbdə və Şimalda Artsak arasındakı ərazini əhatə etmiş, Göyçə gölünün Cənubunda yerləşmişdir. Mənbələrdə işlnməsinə görə Sünik (Sünük) ifadəsi Sisakandan daha qədimdir.Yevsevi və Süniki albanların qonşusu kimi xatrladır. Adının pərs variantı olan Sisakan ifadəsinə ilk dəfə VI əsrdə Suriylı müəllif əsərində təsadüf olunur. Həmin müəllifin yazılarında Sasakan Arran (Albaniya) və Qurzan (Gürcüstan) kimi Ermənistandan ayrı ölkə olaraq təqdim edilir. Ümumilikdə isə Sünik ayrı-ayrı dövrlərdə gah Albaniyanın, gah da Atropatenanın tərkibində olmuşdur. X. Xubşman və isə Süniki ümumiyyətlə alban vilayəti hesab edirlər. bizim eranın I əsrində hakimiyyət başına gələn ilk Albaniya hökmdarını Sünik nəsli ilə bağlayırlar. Həmin mənbələrdə göstərilir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan nəslindən olan Aranı Albaniyaya başçı təyin etdi. Elə həmin Valarşak eramızın I əsrindən "Sisan" adlanan Qafqaz keçidlərini qorumaq məqsədilə təşkil olunmuş şah ordusuna başçılıq etmək hüququnu Sisakan nəslinə vermişdi. Fəridə Məmmədova göstərir ki, antik dövrdə olduğu kimi, ilkin orta əsrlərdə də Albaniyanın ərazisinin eyni hüdudlarda olduğunu iddia etməyə hər cür əsas var.
Qafqaz Albaniyası və Ermənistan Krallığının sərhədləri
VII – VIII əsrlərin sinxron mənbələrinin yazdıqlarına görə eramızın I əsrində Albaniyanın Cənub sərhəddi Araz çayı boyunca keçirdi. Moisey Kalankatlı qeyd edir ki, Albaniyanın hüdudları eramızın VII – VIII əsrinə kimi dəyişməmişdir.
Məlum olduğu kimi elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, guya 387-ci ilə qədər Albaniyanın Cənub sərhəddləri Kür çayı boyunca keçirdi, başqa sözlə desək Kürün sağ sahilindəki Artsak, Uti və Paytakaran əyalətləri Ermənistana məxsus olub və yalnız 387-ci ildən sonra Albaniyaya qatılıb. Bu ideya mxitarist məxsusdur və o həmin mülahizəni hələ 1787-ci ildə irəli sürmüşdü. Sonralar həmin mülahizəni əsaslandırmaq üçün daha bir neçə cəhd edilmişdir. Bir mülahizəyə görə üç alban vilayətindən (Uti, Artsak, Paytakaran) yalnız Paytakaran e.ə.II əsrdə erməni (ərmən) çarı I Artaşes tərəfindən işğal edilmiş və 388-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində olmuş, yalnız bundan sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Kürün sağ sahilindəki Artsak və Uti vilayətləri isə yalnız 387-ci ildən sonra erməni işğalından azad olunaraq Albaniyaya qaytarılmışdır. Bu mülahizə 1963-cü ildə irəli sürülmüşdür və onun müəllifi 1951–1952-ci illərdə "Erməni xalqının tarixi" kitabının atlasında bizim eradan əvvəl II əsrdə Kürün həm sağ, həm də sol sahilinin Albaniyaya məxsus olduğunu göstərir. Bu atlasa görə sağ sahildə Sakasena, Otena (Uti), Kaspiana (Paytakaran) və Orxistena (Artsak) Albaniya torpaqları olmuşdur. Atlasda göstərilir ki, e.ə. I əsrdə II Tiqran Kürün bütün sağ sahilini zəbt etmiş və II Tiqranla Pompey arasında e.ə. 66-cı ildə bağlanmış müqviləyə əsasən həmin ərazilər Ermənistanın tərkibində qalmışdır. Digər mülahizəyə görə Artsak və Uti vilayətləri hələ e.ə. I əsrdə II Tiqran tərəfindən işğal olunub Ermənistana qatılmış, 387-ci il müqaviləsinə görə isə Sasanilər və Bizans arasında bölüşdürülərək onların hakimiyyəti altına keçmişdir. Burada Paytakaran haqqında bir kəlmə də danışılmır. Üçüncü mülahizəyə görə (K.V.Trever tərəfindən irəli sürülüb) Artsak, Uti, Paytakaran və Sakaşena vilayətləri e.ə.II əsrdə erməni (Ərmən) çarı I Artaşes tərəfindən zəbt olunmuş və 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmış və yalnız 387-ci ldən sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Deməli bu torpaqlar hətta erməni çarları tərəfindən işğal edilmiş olsa belə lap əvvəllər Albaniyaya məxsus olmuşdur.
Hər üç konsepsiyanın müəllifləri başlıca olaraq Strabonun "Coğafiya"sına, erməni müəllifi Favstos Buzanda və "VII əsr erməni coğrafiyası"na əsaslanmışlar. Fəridə Məmmədova qeyd edir ki, Strabona görə I Artaşes tərəfindən alban torpaqlarından yalnız Paytakaran işğal olunmuşdur.
Strabon yazır:
"…əvvəlcə Ermənistan kiçik idi,lakin o sonralar Artaksi (Artaşes) və Zariadrın müharibələri nəticəsində genişləndirildi. Onlar öz səltənətinin hüdudlarını qonşu xalqlardan qopardıqları torpaqlar – Midiyanın Kaspiana, Favnitida, Basoropeda vilayətləri, İberiyanın Pariadra dağ yamacları, Xorzena, Kürün o biri tərəfində yerləşən Qoqarena vilayətləri hesabına genişləndirdilər…"
— Strabon, 71, f.14, 5, c.528
Strabonun qeydlərinə əsaslanan K.V.Trever bir az da irəli gedərək yazır:
"E.ə. II əsrdə erməni çarı I Artaşes (189–170) bir sıra qonşu vilayətləri, o cümlədən Şəki, Uti və Qarqar adlı alban tayfalarının yaşadığı Kürün sağ sahilini birləşdirdi… Elə o vaxtdan antik müəlliflər Kürü Albaniya ilə Ermənistan arasında sərhədd kimi tanıdılar."
— Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959.
Fəridə Məmmədova isə Strabonun "Coğrafiya" əsərində Albaniya haqqında verilən məlumatları tədqiq etdikdən sonra belə nəticəyə gəlmişdir:
"Strabonun məlumatlarında heç bir ardıcıllıq yoxdur. O Kaspiananı gah Midiya ilə bağlayır. Onu Midiyadan ayrılmış vilayət hesab edir, gah da Albaniya ilə əlaqələndirib yazır ki, "albanların ölkəsində Kaspiana vilayəti var və həmin vilayət vaxtilə orada yaşamış, indi isə yox olmuş kaspi xalqının adı ilə adlandırılmışdır."
— Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993, səh. 83
Bəzi tədqiqatçılar Uti və Artsak vilayətlərini II Tiqranın işğal sahələri sayırlar. Yunan və Roma mənbələri isə sübut edir ki, II Tiqran alban torpaqlarını işğal etməmişdir.II Tiqran Ermənistanın Şərq və Qərb hissələrini birləşdirib, vaxtilə Ermənistanın olan 70 vahəni parfiyalılardan almışdır. C.Markvarta görə isə həmin vahələr I Artaşesin işğal etdiyi Atropatenanın Şimal – Qərb torpaqları idi.II Tiqran və Pompey tərəfindən məğlub ediləndən sonra onun dövləti dağıldı. E.ə. 66-cı ildə bağlanmış müqaviləyə görə, II Tiqran vaxtilə ələ keçirdiyi torpaqlardan imtina elədi. Yalnız Şimali Mesopotomiya və Korduena Ermənistanın hakimiyyəti altında qaldı. Əgər Artsak və Utinin vaxtilə II Tiqran tərəfindən işğal olunduğunu fərz edilsə belə, məğlubiyyətdən sonra başqa torpaqlar kimi, həmin yerlər də Ermənistandan ayrılmışdır. Bununla da Arsaq və Utinin II Tiqran tərəfindən zəbt olunması mülahizəsinin əsassızlığ üzə çıxır.
Albaniyanın Cənub sərhədlərinin Kür çayından keçməsi barədə ehtimallar başlıca olaraq yunan – Roma və V–VII əsr erməni müəlliflərinin məlumatlarına, doğruluğu müəyyən edilməyən, yalnız kortəbii inama görə etibarlı sayılan mənbələrə, o cümlədən VII–VIII əsr alban tarixçisi Moisey Kalankatlının məlumatlarını təkzib edən erməni tarixçilərinin ənənəvi xronologiyasına əsaslanır. Qeyd etmək lazımdır ki, Strabonun Sakaşenanı Ermənistna aid etməsi onun digər fikirləri ilə, məsələn, Kürün Albaniyanın ortasından axdığını bildirən qeydi ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki, bu hər iki sahilin Albaniya torpağı olduğunu təsdiq etməkdir. Belə ziddiyyətlər isə Strabonda çoxdur.
Bu isə onunla əlaqədardır ki, Strabon bir-birinə zidd olan müxtəlif mənbələrdən istifadə etmiş, Albaniyada çox az olduqlarına görə məlumatları kasad olan şəxslərin qeydlərinə qeyri-tənqidi yanaşmışdır.Strabonun mənbələri isə əsasən , və başqalarıdır. ,Appianın,Dion Kassinin,Plutarxın qeydlərinin müəyyən hissəsinə, yəni Albaniyanın Cənub sərhəddinin Kür çayındam keçməsi barədə məlumatlara gəlidikdə isə, nəzərə almaq lazımdır ki, bu antik müəlliflərin özləri də Qafqazı çox az tanıyan və , eləcə də Qafqaza bu yerləri öyrənmək üçün gəlməyən, sadəcə olaraq Roma imperiyasının yürüçlərinin iştirakçısı kimi çarı Mitridatı təqib edə-edə Kür boyuna gəlib çıxmış şəxslərə istinad etmişlər. Özü də bu qeydlər e.ə. I əsrə və yeni eranın II əsrinə aiddir. Haqqında bəhs edilən dövr isə e.ə. II və yeni eranın IV əsrlərini əhatə edir.
V.V.Bartold antik ədəbiyyat mənbələrinə qiymət verərək yazır:
"Bədbəxtlik ondadır ki, yunan orijinalları bizə çox gec, işləndikdən, əl gəzdirildikdən sonra gəlib çatıb; bunlar çox vaxt müqayisə edilən edilən məlumatları heç bir tənqidə məruz qalmayan sadəcə kompilyasiya şəklindədir və buna görə də bu mənbələrə son dərəcə ehtiyyatla yanaşmaq lazımdır."
Bu da şübhə doğurmur ki, Moisey Kalankatlı öz ölkəsinin tarixini və coğrafiyasını, çarı üzərinə qısa yürüşlərdə iştirak etmiş romalı müəlliflərdən daha yaxşı bilirdi. Moisey Kalankatlı eramızın I əsrində Albaniyanın Cənub sərhəddi haqqında belə məlumat verir:
"…Sisakan nəslindən olan İafetin xələflərindən olan bir nəfərə (Arana) Erasx (Araz) çayından Xunan qalasınadək Alban dağları və çölləri miras qalmışdı."
— Kalankatlı, I, 4
Alban müəllifi ilə sinxron olan erməni müəllifi Movses Xorenlı də eramızın I əsri haqqında qeydlərində "Erasx çayından Xnarakert (Xunan qalası) qalasınadək dağlı – dərəli alban torpağına sahib olan Sisakan nəsli…" haqqında məlumat verir.
E. ə. III əsrdə Albaniyanın Şimal sərhəddləri Böyük Qafqaza, Şimal ətəklərinə qədər, Şimal-Qərbdə İori və Alazan çaylarının yuxarı axarına, Şimal – Şərqdə isə müasir Dərbəndə qədər gedib çatırdı. Ayrı-ayrı vaxtlarda isə bu sərhəddlər çayına və bir azda uzaqlara çatırdı.
Siyasi tarixi
Ehtimal edilir ki, Albaniyanın siyasi konsolidasiya artıq Əhəmənilər imperiyasının son illərində və Makedoniyalı İsgəndərin işğalları dövründə başa çatmış, eramızadan əvvəl IV əsrin sonlarında isə Qafqaz Albaniyası vahid mərkəzləşmiş dövlətə çevrilmişdir.
Aranilər sülaləsi
Mənbələr Alban dövlətinin antik dövrdə yerli sülalənin nümayəndələri tərəfindən idarə olunduğu haqqında məlumat verir. Moisey Kalankatlı bu sülaləni Yafətin şəcərəsinə bağlayıraq sülalənin ilk nümayəndəsinin Aran (Arran) adlı hökmdar olduğunu bildirir və Aranı Sisakan (Sünik) nəslinə aid edir. İlk hökmdarının adı ilə bu sülalə tarixi ədəbiyyatda Aranilər (Arranilər) adlandırılır. Lakin bu sülalə haqında məlumatlar çox azdır. Aranın davamçılarının fəaliyyəti haqqında məlumatlar yox səviyyəsindədir. Kalankatlı yalnız onların adını sadalamaqla kifayətlənir. Lakin o bəllidir ki, Aranilər müxtəlif dövrlərdə güclü Parfiya dövlətinin təsiri altına düşmüş və yarımasılı vəziyyətdə ölkəni idarə etmişlər. Parfiya Arşakiləri hakimiyyətləri altında olan Qafqaz ölkələri barəsində siyasətlərində sabit və eyni olmamışlar. Tabeliklərində olan məmləkətlərin Parfiyanın mərkəzi hökumətindən asılılığı ayrı – ayrı dövrlərdə müxtəlif məmləkətlərdə müxtəlif səviyyədə olmuşdur.
Aranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Albaniyaya erməni krallarının yürüşləri baş vermiş və Albaniyanın üç vilayəti – Artsak, utik və Paytakaran işğal edilmişdir. Lakin bu işğal uzun sürməmiş e.ə. 66-cı ildə II Tiqran Roma ordusu tərəfindən məğlub edildikdən sonra bütün işğal etdiyi əraziləri, o cümlədən Albaniya torpaqlarını tərk etməli olmuşdur. Lakin bu hadisədən bir neçə ay sonra Albaniya ərazisinə Roma imperiyasının ordusu soxulmuşdur. Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma ordusu ilə (yunan-roma mənbələrində Oroys) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu arasında e.ə. 66-cı ildə döyüş olmuşdur. Daha sonra İberiyaya doğru irəliləyən Roma ordusu ikinci dəfə e.ə. 65-ci ildə Alazan çayı sahilində qardaşı Sebərin (yunan-roma mənbələrində Kosis) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu ilə toqquşmuş və böyük itki verərək İberiya ərazisinə keçmişdir.
Roma ordusunun Xəzər sahillərinə irəliləməsi haqqında mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur. Lakin qobustanda üstündə latın dilində yazı yazılmış XII legiona aid kitabənin tapılması Roma ordusunun xəzər sahillərinə də gəlib çıxdığını syləməyə əsas verir. Bundan başqa Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, xüsusilə Qəbələ və Şəki ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan pul dəfinələrindən Roma imperatorlarına məxsus xeyli sikkə əldə edilmişdir.
Arşakilər sülaləsi
E.ə. II–I yüzilliklərdə, Parfiyanın hərbi cəhətdən qüdrətli dövründə, tabelikdə olan ölkələrə nəzarət etmək üçün formalaşmış inzibati aparatın olmadığı bir şəraitdə üçün mümkün olan yeganə düzgün qərar həmin məmləkətlərdə yerli sülalələri hakimiyyət başında saxlamaq idi. Sonralar vassal çarlıqların separatizmi gücləndikcə Parfiyanın mərkəzi hökuməti yeni siyasətə – vassal məmləkətlərdə yerli sülalələri taxtdan götürüb əvəzinə öz adamlarını, Arşakilərin nümayəndələrini təyin etmək siyasətinə əl atdı. , , Atropatena, Hirkan, Ermənistan, Hindistan, Gürcüstan və Arşakilərin şaxələri, kiçik Arşaki sülalələri belə yarandı.
Arşaki sülaləsi nnümayəndələrinin bir qolu da həmin dövrdə (63-cü il) Albaniyada bərqərar oldu. Alban Arşakiləri haqqında əldə edilən məlumatların əsas mənbələri Moisey Kalankatlı, Favstos Buzand, , Moisey Xorenli, , Kirakos Gəncəli və Mxitar Qoşun əsərləri, habelə "Müqəddəslərin həyatı" (aqioqrafik əsərdir) və "Carıntir"dir. Alban Arşakiləri haqqında elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, bu sülalənin alban qanadı IV yüzillikdə bərqərar olmuş və onun əsasını Kalankatlının yazdığı kimi I Cəsur Vaçaqan yox, Sanatruk tərəfindən qoyulmuşdur.
belə hesab edir ki, Sanatruku Albaniyanın hökmdarı kimi qəbul etmək və onun adını Alban Arşakilərinin sırasında I Cəsur Vaçaqandan əvvəl yazmaq lazımdır.
görə Albaniyada Məsqət (Məsküt, Massaget) Arşakiləri şahlıq etmişlər. O, belə hesab edir ki, həmin sülalə Albaniyada hakimiyyət başına 388-ci ildə gəlmişlər, yəni S.T.Yeremyan Parfiya Arşakilərinin Alban budağı olduğunu inkar edir.
E.A.Krımski belə hesab edir ki, Alban Arşakiləri "eran şah", yaxud "eran şahin" titulunu daşıyırdılar və "eran şah" ifadəsi "aran şah" sözünün təhrifidir. Bu isə "Aran hökmdarı", "Alban hökmdarı" deməkdir, başqa sözlə, Aranşahilər (Aranilər) elə Arşakilərdir. N.Akinyan və B.A.Ulubabyan isə bu haqqda tamamilə başqa fikirdədirlər. Məsələn Alban Arşaki hökmdarlarının siyahısını "redaktorun" uydurması sayır. O, göstərir ki, tarixə (müəllif erməni mənbələrini nəzərdə tutur) Alban Arşakilərindən yalnız iki nəfər məlumdur. Bunlar Urnayr (IV əsr) və (V əsr). II Vaçe və III Mömün Vaçaqana gəlincə, onların adı yalnız Alban ölkəsinin tarixində çəkilir və buna görə də N.Akinyanın fikrincə, onlar Moisey Kalankatlının uydurmasıdır. Digər Alban Arşakilərindən danışanda N.Akinyan göstərir ki, onların adları alban zadəganlarının VIII–X yüzilliklərə aid siyahısından götürülmüşdür. Yəni yenə də uydurma sayılmalıdır.
K.V.Trever, onun ardınca isə K.Tumanov belə hesab edirlər ki, Alban Arşakiləri hakimiyyət başına eramızın I yüzilliyində gəlmiş və Parfiya Arşakilərinin köməyi ilə VI əsrə qədər – Alban hakimiyyəti ləğv edilib ölkə Sasani canişinlərinin ixtiyarına verilənədək hakimiyyət başında qalmışlar. Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, Parfiyalı Valarşak Albaniya əhalisi üzərinə knyaz və hakimlər təyin etdi:
"Valarşakın əmri ilə İafet nəslinin Sisakan sülaləsindən çıxmış bir nəfər (Aran) onların hamısının başçısı təyin olundu ki, Erasxdan tutmuş, Xnarakertə (Xunan qalası) qədər Albaniyanın bütün dağları və düzləri ona miras qaldı…"
— Kalankatlı, I, V
M Kalankatlı öz əsərində təqdim etdiyi Arşaki alban hökmdarlarının sırasına Aranı daxil etməmişdir. F. Məmmədova qeyd edir ki, görünür yerli sülaləni Arşakilər sülaləsi əvəz etmişdi. Siyahıdakı on hökmdarın Arşaki olması müəllifin sonrakı məlumatlarında təsdiqlənir:
"Cəsur Vaçaqandan Mömin Vaçaqana qədər 10 hökmdar olmuşdur. Mömin Vaçaqanın ölümündən sonra isə bu nəsil (azqn) zəifləməyə başladı və Sasani tayfasının Mehrani nəslindən olan knyazlar İrandan gəlib Albaniyada möhkəmləndilər."
— Kalankatlı,III,23
Kalankatlının təqdim etdiyi siyahıda həmçinin Sanatrukun da adı yoxdur, halbuki, bir çox tədqiqatçılara görə Alban Arşakilərinin əsasını məhz o qoymuşdur. F. C. Məmmədova və Z. M. Bünyadova görə Sanatruk Şimal xalqlarının Ermənistana basqını ilə bağlı olan tarixi şəxsiyyətdir. Mənbələrdə onu Sanesan və Sanatruk adlandırırlar. Sanatrukun adı ilk dəfə nəvəsi Müqəddəs Qriqorisin adı ilə, onun Albaniyada, İberiyada və Maskutlar ölkəsində missioner fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çəkilir.
İlk Alban Arşaki hökmdarı I Cəsur Vaçaqan Atropatenada, Ermənistanda və Maskutlar ölkəsində taxta çıxmış ilk kiçik Arşakilərlə eyni vaxtda hakimiyyət başına gəlmişlər. Kiçik Arşakilər Parfiya şahı Vanonun oğlu I Valarş (Vologez) tərəfindən taxta çıxarılmışdır. Eramızın I əsrində Alban Arşaki nümayəndəsi I Cəsur Vaçaqana Albaniyanın bütün vilayətlərini birləşdirmək müyəssər olmuşdur. Ehtmal ki, I Vaçaqandan əvvəlki yerli sülalə hökmdarlarının bütün vilayətlərə hökmü çatmamışdır.
Mənbələrdə haqqında ən çox bəhs olunan Arşaki Alban hökmdarlarından biri də Urnayrdır. Urnayrın hakimiyyət illəri naməlum qalmışdır. Moisey Kalankatlının yazdığına görə Urnayr Sasani şahı II Şapurun (309–379), Bizans hökmdarı Böyük Konstantinin (337–361), erməni çarları III Trdat (287–330), Tiqran (338–345), Arşak (345–367) və Papın (370–374) müasiri olmuşdur. Onun adı ilk dəfə 313-cü ildə digər alban əyanlar ilə birgə xristianlığı qəbul etməsi ilə bağlı çəkilir. Onun adı ilə bağlı son hadisə 371-ci ildə baş vermiş . Bütün bunları nəzərə alan Fəridə Məmmədova belə hesab edir ki, Urnayr 313–371-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Moisey Kalankatlı onu "Fədakar hökmdar, Ermənistanın mərkəzinə qələbə bayrağı sancmış və böyük müharibələrdə şərəfli ad çıxarmış xadim" kimi xatırlayır. Ancaq burada hansı müharibələrdən bəhs olunması naməlum qalır. Urnayrın daxili siyasəti bütpərəstliklə mübarizə, xristianlığın dövlət dini elan olunması (313–314-cü illər), kilsəyə torpaq verilməsi və s. ilə xarakterizə olunur. Urnayrın dövründə ölkənin paytaxtı və alban katolikosluğunun mərkəzi Qəbələ (Kabalaka) olmuşdur. Urnayrın xarici siyasətinə gəlincə, məlumdur ki, Albaniya Sasani şahı II Şapurun vassalı və müttəfiqi olduğundan Sasani-Bizans müharibələrinə cəlb edilmişdi. 359-cu ildə Amida yaxınlğında və 371-ci ildə Dzirav çölündə Sasani-Bizans/erməni döyüşlərində Urnayr II Şapuru müşayiət etmişdir.
Alban Arşakiləri arasında Urnayrdan sonra haqqında məlumat olan ökmdar Asuagendir. Onun hakimiyyəti dövründə köhnə alban əlifbasının islah edilməsi yolu ilə yeni alban yazısı yaradılmışdır. Bu haqqda məlumatlar Moisey Kalankatlıda, eləcə də V – VIII əsr erməni müəllifləri Koryun, Movses Xorenli və başqalarındadır. Asuagen tərəfindən alban uşaqlarının təhsilə cəlb edilməi xüsusi maraq doğurur. O, "vilayət və rayonlarda uşaqlara yazı sənətini öyrətməyi, onları dətələrlə məktəblərə göndərməyi, onların yeməklə təmin olunması üçün vəsait ayırmağı əmr etdi". Asuagenin dövründə yeni əlifbanın qəbulundan sonradini kitbları, apostolların təlmini və başqa kitabları süryani dilindən və yunancadan alban dilinə tərcümə etməyə başladılar.
444-cü ildə isə Asuagenin oğlu ( arvadı Sasani şahı II Yezdəgerdin bacısı idi) II Vaçe Albaniyada hakimiyyət başına gəldi. Kalankatlı yazır ki, Sasani şahı Perozun əmri ilə II Vaçe Perozabad (Bərdə) şəhərini tikdirdi və həmin şəhər onun hakimiyyəti illərində ölkənin paytaxtına çevrildi. Paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə keçməsi daxili siyasətdəki dəyişikliklərlə əlaqədar idi. Köçərilərin tez – tez baş verən yürüşləri ilə əlaqədar olaraq, ölkənin mədəni -siyasi mərkəzi Kür çayının sol sahilindən sağ sahilinə keçirilir. II Vaçenin hakimiyyəti İran əlehinə xalq hərəkatı ilə – 450–451-ci illərdə Cənubi Qafqaz xalqlarının türk mənşəli erməni sərkərdəsi Vardan Mamikonyanın başçılıq etdiyi üsyanı ilə və eləcə də 457–463-cü illərdə II Vaçenin özünün başçılığı ilə Albaniyada baş vermiş üsyanla əlaqədardır. Cənubi Qafqaz xalqlarını Sasanilər əlehinə üsyana sövq edən isə siyasi, iqtisadi və ideoloji zülm idi. II Yezdəgerd xristianlığın kökünü kəmək üçün Cənubi Qafqaza 700 məzdəki kahin göndərmişdi və onların 300 nəfəri Albaniyaya gəlmişdi. Yelişe yazır ki, Sasani dövlətində müvəqqəti olaraq yaranmış sülh 459-cu ildə Albaniya hökmdarının tabeçilikdən qəti imtina etməsi ilə pozuldu.
Alban üsyançıları Çola keçidini tutdular, maskut ordusunu şəhərə buraxdılar və Böyük Qafqazın 11 hökmdarı ilə ittifaqa girərək onlarla birgə Sasanilərə qarşı hərbi əməliyyatı iki il uğurla davam etdirdilər. Sasanilərin Vaçe ilə danışıqlara başlamaq cəhdlərinin hamısı boşa çıxdı. Onda Peroz böyük miqdarda pul verməklə Onoqur (F. Cəlilova görə "On Oğuz") hunlarını köməyə çağırdı və onlar Alan (Dəryal) keçidi ilə Albaniyaya soxuldular. 462-ci ildə isə albanlara qarşı uzun sürən müharibəyə başladılar. düz bir il ərzində alban hökmdarı ilə döyüşdülər. Vaçenin ordusu azalıb dağılsa da onu məğlub etmək olmadı. Albaniyada 457-ci ildə başlayan üsyanı yalnız 463-cü ildə yatırmaq mümkün oldu. Sasanilər Albaniyada yenidən o qədər möhkəmləndilər ki, II Vaçe hakimiyyətdən əl çəkdi və Perozdan xahiş elədi ki, atasından qalma mülklərə dəyməsinlər. Beləliklə 463-cü ildə Albaniyada dövlət quruluşu ləğv olundu və ölkəni Sasani canişini – mərzban idarə etməyə başladı. Albaniyada bu rejim 483-cü ilə qədər davam etdi.
487-ci ildə II Vaçenin əmisi oğlu, Alban Arşakilərinin son nümayəndəsi – III Mömin Vaçaqan hakimiyyətə gəldi və albaniyada yerli sülalənin hakimiyyəti bərpa edildi. Moisey Kalankatlı belə məlumat verir: "Vaçedən III Mömin Vaçaqana qədər 30 il ərzində Albaniya hökmdarsız qaldı." Alban tarixçisinin yazdığına görə "Albaniya əhalisi yenidən vahid səltənətdə birləşib şah övladlarından ən cəsur, müdrik, ucaboy Vaçaqanı seçdilər." Mömin Vaçaqanın hakimiyyət illəri Albaniyaanın siyasi, dini – mədəni intibah dövrü idi. O hər şeydən öncə ölkə əhalisinin vahid dinə ibadət etməsinə nail olmağa, xristianlığı ümumi dövlət dininə çevirməyə çalışdı. Vaçaqan məktəblər açdırdı, dağılmış kilsələri bərpa etdirdi, yeni kilsə və monastrlar tikdirdi, kilsə rütbələrini bərpa etdirdi. Onun hakimiyyəti dövründə Aquen kilsə məclisi çağırıldı. Albaniyanın müstəqillyini möhkəmləndirməyə çalışan və yad qüvvələrin dini – siyasi təsirlərinə və assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək müstəqil kilsənin böyük siyasi rolu olduğunu nəzərə alan III Vaçaqan bu kilsənin sarsılmış dayaqlarını möhkəmləndirməyi və onu iqtisadi baxımdan gücləndirməyi vacib sayırdı. Alban Arşakiləri müstəqil alban siyasəti yürüdür, Albaniya dövlətinə, alban xalqına və onun dininə sədaqətlə xidmət edir, yerli mədəniyyətə qarışaraq albanlaşırdılar. Fəridə Məmmədovaya görə Albaniyanın IV – VI əsr siyasi quruluşunu mərkəzləşdirilmiş feodal dövləti kimi təqdim etmək olar.
Mehranilər sülaləsi
510-cu ildə Alban Arşakilərinin hakimiyyəti sona yetdi və ölkə 510–629-cu illər ərzində Sasani mərzbanları tərəfindən idarə olundu. VI əsrin sonu, VII əsrin əvvəllərində Girdman vilayətinin feodal hakimi olan Mehranilər nəsli gücləndi. Moisey Kalankatlının geneoloji arayışına əsasən başda Mehr olmaqla Sasani Mehranilərinin əsli VI əsrdə saray çevrilişində iştirak etdiyinə görə, Sasani şahı (591–628) qisasından qurtulmaqdan ötrü 30 min ailə ilə birlikdə Xosrovun düşmənləri – xəzərlərə qoşulmaq üçün İrandan qaçmışdılar. Bundan narahat olan Xosrov onu qabaqlayaraq, Mehrə məktub göndərir və bildirir ki, yaşayış yerini seçməkdə Mehranilərə azadlıq verir. Şahın məktubu Mehrə Uti vilayətinin Girdman havarında çatır və Mehr elə burada qalmağı qərara alır. Mehr və törəmələri onlar üçün nəsil ocağına çevrilmiş Girdmanda möhkəmənərək yerli feodalları cismən məhv etmək, habelə qohumluq əlaqələri sayəsində yerli knyazları sıxışdırıb bütün Albaniyaya yiyələndilər. Mehranilər iki əsr ərzində Albaniyanın birinci böyük knyazı – işxanı adını daşımaq hüququnu saxladılar. Moisey Kalankatlının yazdığına görə Mehr Girdman əyalətinin Şimalına yeridi və onun 12 hakimini hüzuruna çağırıb qılıncdan keçirdi və ölkəyə sahib oldu. Mehrin nəvəsi Cəsur Vardan Albaniya hakimlərinin sonuncu 60 nümayəndəsini məhv etmiş və beləliklə, Albaniya tamamilə yeni sülalənin əlinə keçmişdir.
Mehranilər iki nəsildən sonra farslıqlarını itirib xristianlığı qəbul etdilər, yerli alban kübarları ilə qohum oldular, alban mdəniyyəti və dinini mənimsədilər, bir sözlə tamamilə albanlaşdılar. V.V.Bartold belə hesab edirdi ki, Mehranilərin simasında Albaniyada "fars mənşəli olsa da, milli alban sülaləsi yenidən bərpa olundu." Mehranilərin qətiyyətlə albanpərəst siyasət – Albaniyanın müstəqilliyi siyasəti yeritməsi Sasaniləri dərindən peşman etmişdi. Fəridə Məmmədova qeyd edir ki, Mehranilər Albaniyada 603-cü ildə möhkəmlənsələr də aydınlaşdırılmışdır ki, onlar yalnız 630-cu ildə bütün ölkənin tamhüquqlu hakimləri – Albaniyanın birinci böyük knyazları ola bilmişlər.
Albaniya 552–553-cü illərdə öz Şimal qonşuları olan xəzərlər tərəfindən basqına məruz qaldı. M. İ. Artamanova görə hücum edən xəzərlər yox, sabirlər olmuşlar.Moisey Kalankatlının yazdığına görə Albaniyanı tutan xəzərlər kilsələri, müqəddəs kitabları yandrır, şəhər və kəndləri dağıdır, camaatı qovub aparırdılar. "…Erməni təqviminin başladığı təsdiq ediləndə (552-ci il) İsanın xaçı üzərinə döşmənləri soyğunçu basqınlarının nəticəsi olaraq alban patriarxlığının iqamətgahı Çola şəhərindən ölkənin paytaxtı Bərdəyə köçürüldü. 603–629-cu illər Sasani – Bizans müharibəsindən istifadə edən Albaniya əhalisi Sasani istibdadına qarşı üsyana qalxdı. II Xosrov bu üsyanı amansızlıqla yatırdı. Alban zadəganlarının çoxu həlak oldu, yalnız alban katolikosu Viro sağ qaldı və ona da II Xosrovun xristian xanımı şahbanu Şirin (bir çox tədqiqatçılar Vironu himayə edən Şirini Nizami Gəncəvinin Xosrov və Şirin poemasının qəhrəmanı Bərdə hökmdarı Nüşabənin varisi Şirinlə eyniləşdirirlər kömək etdi. Şahbanu Şirin "böyük səylərdən sonra Vironun həyatını şahdan hədiyyə aldı" 624-cü ildə Bizans ordusu Dvini zəbt etdi, Atropatenaya soxuldu, Naxçıvanı tutaraq Arazı keçdi. Sonra Atropatenanın paytaxtı Qanzak (Qazaka) işğal olundu. İrakli Albaniya, və Ermənistan hakimlərindən tələb etdi ki, "könüllü olaraq onun pişvazına çıxsınlar, qışda qoşunları ilə ona xidmət etsinlər. Əks təqdirdə isə onlarla kafirlərlə olduğu kimi rəftar edəcək, qalaları tutacaq, ölkələri tar-mar edəcək."
Xosrovun təklifi ilə alban knyazları Bərdəni tərk edib qalalarda möhkəmləndilər. Bizans qoşunları Albaniyaya girib Uti vilayətində möhkəmləndilər. Lakin bu yürüş İrakli üçün uğursuz qurtardı. Burada Sasanilər Bizanslılara hücum edərək İraklini Sünikə sıxışdırdılar. 625-ci ildə İrakli xəzərləri köməyə çağırdı. 626-cı ildə xəzərlər Albaniyaya soxuldular. Bu xəzərlərin Albaniyaya ilk böyük müdaxiləsi idi. Onlar birinci zərbəni Dərbəndə vurdular, sonra isə Bərdəyə hücum etdilər. Knyazlar ətraf rayonlardakı əhalini paytaxt Bərdəyə toplayaraq müdafiə olunmaq istədilər. Lakin onlar Dərbənd qalasında edilənləri eşitdikdən sonra tələm – tələsik Artsak vilayətinin əlçatmaz dağlarında gizləndilər. Sasani mərzbaı İrana qaçdı. Albaniya ərazisini işğal edən xəzərlər Tiflisə yürüş edərək Bizans imperatoru İraklinin ordusu ilə birgə şəhəri mühasirəyə aldılar. Vəziyyətin ağırlığını nəzərə alan Girdman knyazı Varaz Qriqor özünü İraklinin vassalı elan etdi. Yeni hökmdarını tanımaq və onun dinini (diofizitliyi) qəbul etməklə (II Xosrov İran kilsə məclisində ona monofizitlii qəbul etdirmişdi.) Varaz Qriqor Albaniyanın tamhüquqlu hakiminə çevrildi. Bu dövrdə Sasani hökmdaı II Xosrov öldürüldü və taxta çıxan II Qubad 628–629-cu illərdə İrakli ilə sülh bağladı. Bu vaxt xəzərlər Albaniyanın tam sahibinə çevrildilər. 629-cu ildə Albaniyaya daxil olan xəzərlərin xaqanı Şat katolikos Vironun və Sasani mərzbanının yanına elçi göndrərək ölkəni təslim etməyi tələb etdi. Bu dəfə söhbət ölkənin xəzərlərə siyasi tabeliyindən gedirdi. Albaniya müqavimət göstərmək iqtidarında deyildi. Məzban isə itaəti rədd edərək İrana qaçmışdı.
Alban zadəganları başda katolikos Viro olmaqla xəzərlərin ali hakimiyyətini etirf etməyə məcbur oldular. VII əsrin 30-cu illərində Xəzəristanda gedən daxili çəkişmələr (Cebu xaqanın öldürlməsi) xəzərlərin Albaniyadakı hakimiyyətinə son qoydu.
Mehrani Varaz Qriqorun (630–642) dövründə Yaxın Şərqdə ərəblər sürətlə güclənirdilər. Onlar 632-ci ildə Sasanilərə qarşı hərəkət etdilər. Sasani şahı III Yezdəgird ərəblərə qarşı durmaq üçün tabeliyində olan ölkələrdən və vilayətlərdən qoşun tələb etdi. Albaniyanın böyük knyazı Varaz Qriqor dörd oğlundan birini – Cavanşiri onun hüzuruna göndərmək qərarına gəlir. Cavanşir Albaniya dövlətinin bütün qoşunlarının sərkərdəsi oldu. 636–642-ci illərdə alban qoşunlarının sparapet – baş komandanı olan Cavanşir öz ordusu ilə Sasani ordusuna qoşuldu. Ölü dəniz yaxınlığındakı Kadissiyada baş verən döyüşdə (637-ci il) o öz şücaəti ilə fərqləndi. Cavanşrin bu şücaəti III Yezdəgird tərəfindən yüksək qiymətləndirildi və ona "bayraq və şeypurlar, iki qızıl mizraq və qızıla tutulmuş iki qalxan verdi ki, bunları həmişə onun önündə aparırdılar. Belinə mirvari ilə işlənmiş kəmər,qızıl dəstəkli qılınc bağladı, qolbağlar verdi, başına tac qoydu. Həmçinin ona mirvari ilə işlənmiş düzüm verdi və boynuna mirvari boyunbağı asdı." 640-cı ildə ərəblər Sasanilərin paytaxtı Ktesifonu mühasirəyə aldılar və Cavanşrin ordusu 6 ay şəhərin müdafiəsində iştirak etdi. 642-ci ildə Nəhavənd yaxınlığında döyüş baş verdi və Cavanşir də ordusu ilə bu döyüşdə iştirak edirdi. Lakin Sasani ordusu bu döyüşdə məhv edildi. III Yezdəgird isə qaçıb Dəclə çayı sahilində qalada gizləndi. Bu məğlubiyyətdən sonra Cavanşir Atropatenaya gəlir, oradan isə öz ölkəsinə qayıdır. "Beləliklə Cəsur Cavanşir 7 il ərzində bu çətin müharibədə iştirak etdi. Bir neçə ağır yara aldıqdan sonra onlarla vidalaşdı…" Vətənə dönən Cavanşir hələ atası Varaz Qriqorun sağlığında taxta çıxdı.
Ərəblər 642–645-ci illərdə Atropatena tərəfdən Cənubi Qafqaza hücum etdilər və Albaniyaya soxuldular, ancaq burada möhkəmlənə bilmədilər. Ərəblərə qarşı mübarizənin ilk dövrlərində boyun əymiş Ermənistan işxanı Teodoros Rştuni ilə ittifaq bağlamışdı. Cavanşir ondan fərqli olaraq Bizansın vasallığını qəbul etməyi üstün tutmuşdu. Cavanşir Bizans imperatoru II Konstanta (641–668) göndərdiyi məktubunda yazırdı:
"Qüdrətli cənab əzəmətli və mərhəmətli yunan hökmdarı Konstant… alban knyazı və asparapeti Cavanşir özünün Şərq ölkəsi ilə təzim edərək səni itaətkarlıqla salamlayır. Ey qəlbi İsa məhəbbəti ilə döyünən hökmdar, icazə ver səndən çox-çox uzaqda olan mənim xalqın sənin yeni təbəəliyini qəbul etsin…"
— Kalankatlı, II, XX
Bizans imperatoru cavab məktubunda sevinclə razı olduğunu bildirmiş və Cavanşiri "Girdman hökmdarı", "Alban knyazı", "asparapet və protopatrik" adlandırmışdı. Hədiyyə və bəxşişlərdən başqa Cavanşirə 1200 adamı patrik, ipat, apoipat və digər Bizans rütbələri ilə mükafatlandırmaq üçün pativlər (vəzifə və fərmanlar) də göndərmişdi.
660-cı ildə Cavanşir imperator II Konstantla iki dəfə görüşdü. Birinci dəfə Konstant Güney Azərbaycana gəlib Bizansa arxalanan knyazları öz yanına çağıranda, ikinci dəfə isə şəhərində. Kalankatlının yazdığına görə Cavanşir hər iki dəfə imperator tərəfindən böyük hörmət və ehtiramla qəbul edilmişdir:
"Cavanşir imperator sarayına şah kimi daxil oldu, imperator onu əyanların hamısından daha hörmətlə qarşıladı, imperator onun belinə cəsur babası Heraklın və ulu babası kəmərini bağladı, imperator ona Müqəddəs xaçın bir hissəsini, şah libası və ii bayraq təqdim etdi, imperator onun oğlanlarına patrisi rütbəsi verdi. Ona səma töhfələrinin verildiyini görəndə, erməni əyanlarının və sərkərdə Amazaspın paxıllığı tutdu… İmperator onu erməni azatlarının müşayiəti ilə qul kimi yox, taxt-tac sahibi olan qardaşı kimi yola saldı…"
— Kalankatlı, II, XX
Moisey Kalankatlı kitabın fəslini bu sözlərlə qurtarır: "Konstant bütün alban hökmdarlarının kənd və torpaqlarını irsi mülk kimi Cavanşirə verdi və Şərqə əsl şah kimi nəzarət etməyi ona həvalə etdi." Cavanşirə valeh olduğunu gizlətməyən Kalankatlı Albaniya və onun hökmdarının həmin dövrdə səviyyəcə Ermənistan və Gürcüstan hökmdarlarından üstün olduğunu qeyd edir. Moisey Kalankatlı Cavanşirin hakimiyyəti dövründə ölkənin sərhədlərini dəqiq göstərir:
"O, İberiya sərhədlərindən hun keçidinə və Araz çayına qədər əsl şah kimi əzəmətlə hökmdarlıq etmişdi."
— Kalankatlı, II, XXI
Lakin bütün uğurlara baxmayaraq 622-ci ildə Albaniya yenidən xəzərlərin hücumuna məruz qalır. Cavanşir bu dəfə onları məğlub edib ölkədən qova bilir. 664–665-ci illərdə xəzərlər yenidən Albaniyaya hücum etdilər. Onları Kürü keçərək Araza çatdılar alban və iberlərdən çoxlu adam əsir aldılar. Cavanşir xəzərlərlə müqavilə bağladı və xəzər xaqanının qızı ilə evləndi.Xəzərlərin yürüşləri, Kiçik Asiyanın bir sıra vilayətlərinin ərəblər tərəfindən tutulması nəticəsində Bizansın zəifləməsi Cavanşiri Bizansla bağladığı müqaviləni pozmağa məcbur etdi. O saysız-hesabsız Türküstan ordusundan – xəzərlərin köməyindən imtina edərək Cənub hökmdarına – ərəblərə tabe olmağı üstün tutdu.
Ərəblərlə yaxınlaşmağı arzulayan Cavanşir iki dəfə Dəməşqə – xəlifə Müaviyyənin hüzuruna getmişdi. Bu görüşlərin birincisi ölkəni ərəb qırğınından xilas etmək üçün 667-ci ild olmuşdu. Bu görüşdə Cavanşir istəyinə nail olmuşdu. Xəlifə ilə ittifaq sayəsində Albaniya üç il müddətinə yadelli basqınlardan xilas oldu. 670-ci ildə Cavanşir yenidən xəlifə Müaviyyənin görüşünə gedir. Bu dəfə xəlifə özü onu dəvət edir. Xəlifənin yanında Cavanşirin nüfuzu o qədər yüksəlir ki, Bizans imperiyası ilə Ərəb Xilafəti arasındakı danışıqlarda Albaniya hökmdarı vasitəçi kimi çıxış edir. Cavanşir danışıqları elə məharətlə aparır ki hər iki tərəf razı qalır. Onu hədiyyələrlə mükafatlandıran xəlifə Süniki də Cavanşirə tabe edir və tələb edir ki, Atropatenanın da idarəsini üstünə götürsün. Ancaq Cavanşir bu təklifi qəbul etmir və xahiş edir ki, onun ölkəsinin üstünə qoyulmuş vergini bir qədər yüngülləşdirsin. Cənublu hökmdar məmnuniyyətlə razılaşır və vergilər üçdə biri qədər azaltmağı əmr edir. Xəlifə ilə görüşdən qayıtdıqdan sonra isə Cavanşir sui-qəsd nəticəsində öldürülür.
Bəzi tarixçilər Cavanşrin siyasi qəsd nəticəsində öldürüldüyü qənaətindədirlər. K.V.Trever qeyd edir ki, onun saray çevrilişlərinin, yoxsa sinfi mübarizənin qurbanı olduğu naməlum qalır.
Bir sıra tədqiqatçılara görə Cavanşir 669-cu ildə öldürülmüşdür (K.V.Trever). Digərləri onun ölüm tarixini 680-ci ilə aid edirlər (Z.M.Bünyadov). Axırıncı mülahizə isə 683-cü ildir. (Q. X. Svazyan) Fəridə Məmmədova isə 680–681-ci illərin daha inandırıcı olduğunu yazır. Belə ki, Moisey Kalankatlı II kitabın XXXIX fəslində belə bir məkumat verir: "Cənub məmləkətində inadcıl Məhəmmədin hakimiyyətinin hakimiyyətinin 62-ci ilində (miladi 681-ci il) Cavanşirin varisi Varaz Trdat Albaniyanın böyük knyazı olarkən yepiskop İsraili diplomatik danışıqlar aparmaq üçün hunların yanına göndərmişdi." Buradan belə çıxır ki, Cavanşrin ölümü 681-ci ildə və ya daha əvvəl ola bilərdi. Zadəganlar alban katolikosu Yelizarın iştirakı ilə Cavanşirin qardaşı (Varaz Peroz) oğlu Varaz Trdatı vətənin taxt-tacına sahib olan böyük knyaz vəzifəsinə seçirlər və o Bizans imperatorundan patrisi titulu aldı və ekskonsul rütbəsiylə mükafatlandırıldı. Xəlifə (680–683) I Varaz Trdatı Şərq vilayətlərinin, Albaniya məmləkətinin və Uti vilayətinin canişini kimi tanıdı. Ölkə ərəblərə xərac verməkdə davam edirdi. Albaniyanın daxilindəki müxalifətçi mərkəzdənqaçma qüvvələrini ram edən Varaz Trdat bütün ölkəyə hakim oldu. Onun hakimiyyəti dövründə Albaniyanın ərazisi Cavanşir dövründəki kimi qalırdı.
Bu vaxt guya Cavanşirin qisasını almaq məqsədi ilə saysız hesabsız xəzər qoşunları hunların böyük knyazı Alp İltiverin başçılığı ilə Albaniyaya doğru hərəkət etdi. Qəbələ və Uti vilayətlərini viran qoyan Alp İltiver Lpinada məskən saldı. Varaz Trdat Cavanşirin siyasətini davam etdirərək xəzərlərlə danışığa başladı. O katolikos Yelizarı xaqanın yanına göndərib sədaqətini bildirdi. Lakin xaqanla barış çox sürmədi. Bu zaman Varaz Trdat xəzərlərin arası kəsilməyən yürüşlərinin qarşısını almaq üçün yepiskop İsraili Varaçana – Alp İltiverin yanına göndərdi. İsrailə həm də xəzərləri xristian dininə cəlb etmək tapşırılmışdı. İsrailin bu missiyası uğurla nəticəlndi. Alp İltiver başda olmaqla xəzərlərin böyük bir hissəsi xristianlığı qəbul etdi. Alp İltiver Varaz Trdata, Yelizara, eləcə də ermənilərə yazdığı məktubunda bildirirdi ki, yalnız İsrailin bizim yanımızda keşiş kimi qaldığı müddətdə bizimlə sizin aranızda mehribanlıq ola bilər.
Lakin bu da xəzərlərin Albaniyaya yürüşünün qarşısını ala bilmədi. 685-ci ildə Ərəb Xilafətinin Şimalda nəzarətinin zəifləməsindən istifadə edən xəzərlər albanlarla eyni dinə etiqad etdiklərini unudaraq Albaniya, Ermənistan və işğal etdilər. 685-ci ildə hakimiyyətə gələn xəlifə Əbd-əl-Malik Bizans imperatoru (685–695) müqavilə bağladı. Müqaviləyə görə Xilafət və Bizans Ermənistan və İberiyadan gələn gəliri bölməyi qərara aldı. 689–690-cı illərdə Cənubi Qafqaza yürüşü oldu. O tutduğu vilayətlərin hakimlərini, bəzi hakimlərin isə oğullarını özü ilə apardı. II Yustinian Albaniyanın böyük knyazı Varaz Trdata patrk-ekzarx rütbəsi verdi, onu hökmdardan (özündən) sonra Albaniyanın II işxanı adlandırdı. Albaniya bu dövrdə üç xalqa xəzərlərə, ərəblərə və yunanlara (Bizansa) vergi verirdi. İmperator III Tiberinin dövründə 699-cu ildə ərəblərlə yaxınlıq etdiyinə görə Varaz Trdat oğlanları ilə birlikdə Konstantinopola gətirilir və onlar beş il müddətinə burada qalırlar.
Varaz Trdatın ölkədə olmadığı vaxt bir sıra hadisələr baş verir ki, bu da Xilafətin birbaşa ölkənin daxili işlərinə qarışmağına səbəb olur. Alban katalikosu Yelizarın ölümündən sonra xalkidon təliminin davamçısı Girdman yepiskopu Nerses Bakur ölkənin katalikosu olur. Nerses Varaz Trdatın arvadı Spramanın köməyi ilə ölkəni xalkidonçuluğa tabe etməyə çalışır. Varaz Trdatın qohumlarından ibarət ərəbpərəst monofizit müxalifətə başçılığı knyaz Şeroyə ələ alır. O, Nerses Bakurun və Spramanın müqavimətini qıraraq 699–704-cü illərdə Albaniyanın knyazı olur.
Erməni katolikosu Yelia xəlifə Əbd-əl-Məlikə məktubunda katolikos Nersesin və Spramanın fəaliyyəti haqqında yazırdı:
"…yunan imperatoru ilə sözləşmiş alban katolikosu onu öz dualarında yada salır və bizim ölkələrimizi də öz dininə çəkib birləşməyə məcbur edir."
— Kalankatlı, III, V
Qeyd etmək lazımdır ki, ərəblər Qafqaza münasibətdə Sasanilərin münasibətini yürüdür və Cənubi Qafqazı Bizansdan ayırmağa çalışırdı. Onlar bu məqsədlə Cənubi Qafqazda xristianlığın monofizit təriqətinin tərəfini saxlayırdılar ki, bu da xristianlığın diofizit – xalkidonçu təriqətinə etiqad edən Bizansın mənafeyinə zidd idi. Xəlifə Əbd-əl-Malikin ərəb orduları və erməni katolikosu Yelia Albaniyaya gəldilər, burada Nerses Bakuru və Spramanı mühakimə etdilər. Onlar lənətlənərək qətlə yetirildilər. Xəlifə əmr etmişdi ki, alban zadəganlarının adını da xüsusi siyahıya yazsınlar, əgər onlardan biri diofizit təriqətinə ibadət etsə məhv edilməli idi. Bundan sonra alban kilsəsi qismən erməni kilsəsinə tabe edildi. Şeroyə Albaniya hökmdarı vəzifəsində çox qala bilmədi. 704-cü ildə ərəblər onu Suriyaya apardılar. 705-ci ildə II Yustinian Varaz Trdatı azad etdi. Konstantinopoldan Albaniyaya qayıdan Varaz Trdat birdəfəlik ərəb təbəəliyini qebul etdi. Kalankatlı bu haqqda yazır:"…həmin vaxtdan ölkəmizi ərəblərin ixtiyarına verdi və yalnız onlara vergi ödədi" Həmin vaxtdan etibarən Albaniya həm faktik, həm də hüquqi baxımdan tamamilə ərəb əsarəti altına düşür. Varaz Trdatdan sonra isə Albaniya ərazisini ərəb əmirləri idarə etdilər.
Albaniyada din
Paqan dinlər
Xristianlıq dan əvvəlki dövrlərdə alban tayfalari arasında müxtəlif səma cismlərinə, yunan tanrı və tanrıçalarına həmçinin oda sitayiş olmuşdur. Ölkənin müxtəlif ərazilərində atəşpərəstliklə bağlı məbədlər olmuş, lakin bunların əksəriyyəti sonradan xristian məbədlərinə çevrilmiş, bir qismi isə ərəblərin Azərbaycana yürüşləri zamanı dağıdılmışdır. Həmçinin Albaniyada ay ilahəsi Selenanın şərəfinə də tikildiyi məlumdur.
Strabonun verdiyi məlumata görə Antik Qafqaz Albaniyasında Zevs, Helios və Selenayla eyniləşdirilən tanrılara ibadət olunub. Belə ki, Strabon Alban panteonunun baş tanrısını Zevslə eyniləşdirir. Bununla əlaqədar Azərbaycanın müxtəlif bölgələriindən tapılan daş kişi heykəlləri diqqəti cəlb edir. Bunların ən səciyyəvi olanları Boyəhmədli, Seysulan, Xınıslı, və Çıraqlıdan aşkara çıxarlıb.
Qəbir abidələrndən isə daha çox üzəri aypara ornamentləri ilə naxışlanmış əşyalar tapılıb ki, bu da Ay İlahəsi Selenanın işarələridir. İlahəyə sitayiş alban maddi mədəniyyət nümunələrində tez-tez rast gəlinən ilə də bağlıdır.
Strabonun yunan adları ilə adlandırdığı eyni tanrılara sitayiş olunması sübut edir ki, farsların, madayların, ermənilərin və Qafqaz albanlarının oxşar panteonları varmış. Lakin hər bir millət ayrılıqda fərqli tanrılara üstünlük verirdi (məsələn albanalar Selenaya).
Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı məzarlardan başı və ətrafları kəsilmiş gil heykəlciklər tapılmışdır. Tədqiqatçıların rəyinə görə, başı və ətrafları olmayan gil heykəlciklər hər hansı hadisə və ya tədbirin uğurla başa çatması ilə əlaqədar keçirilən mərasimdən sonra məhv edilir və qəbirlərdə basdırılırdı. Müqayisəvi ədəbiyyat göstərir ki, buna oxşar adət Orta Asiyada da vardı. Orada dulusçuluq məhsullarını yandırdıqda, onları "bədnəzər"dən qoruyan kukla heykəlciklərlə də belə rəftar edirdilər. Görünür, ecazkar varlıqların surətlərinin rəmzi olan bu sındırılmış heykəlciklər şər qüvvələrin bədnəzərlərini özlərinə cəlb etmək üçün sirli mərasimdən sonra məhv edilirdi.
Xristianlıq
Qafqaz Albaniyasında xristianlıq eramızın 54 – 57-ci illərində apostol Müqəddəs Yeliseyin təbliğ fəaliyyətindən sonra yayılmışdır.
Bu səbəbdən Alban kilsəsi apostol kilsəsi adlandırılır. Qafqazda, eləcə də bütün xristian dünyasında olan qədim xristian kilsələrindən biri alban kilsəsidir.
Albaniya, xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini olmamış yarandığı ölkələr sırasındadır. Alban ənənəsinə görə, eramızın ilk əsrlərinin başlanğıcında Yerusəlimdən, Suriyadan ilk xristian missionerləri, (apostolları) və həvarilərin şagirdləri Albaniyaya gəlmiş, ilk xristian icmaları yaranmışdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir – birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən Müqəddəs Faddeyin, və Müqəddəs Faddeyin şagirdi Müqəddəs Yeliseyin adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü şərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandırılır. İkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı Urnayrın adları ilə bağlıdır.
Xristianların I–II əsrlərdə Yerusəlimdən Şimal-Şərqdə və Şərqdə geniş təbliği həvari Müqəddəs Paveldən sonra həvarilərdən , , , həvari qardaşı Ardayın (Adday-Fadday-Faddey) və Müqəddəs Faddeyin şagirdləri – Müqəddəs Yeliseyin və Marın adları ilə bağlıdır.
Bu həvarilər və onların şagirdləri Suriyada (mərkəz – Antioxiya), kiçik ellin dövləti olan (mərkəz – ), , Mesopotamiyada (İkiçayarasında), Kiçik Ermənistanda, eləcə də Şərqdə və Şimal-Şərqdə – İranda (Sələvkiyə – Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində – Gürcüstanda, Albaniyada təbliğat aparırdılar.
Xristianlığın Albaniyaya nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, həm həvari , həm də həvari Müqəddəs Faddeyin adları ilə bağlıdır. Moisey Kalankatlı xəbər verir:
"Lakin, ədalət günəşinin çıxdığı vaxt yetişdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq – Atamızın şöhrət və mahiyyətinin işığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın şöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli şagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. Şərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düşdü".
— Moisey Kalankatlı, I, VI
Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı daha sonra yazır:
"Onun (Faddeyin) şagirdi Müqəddəs Yelisey (Elişe) Yerusəlimə qayıdaraq, onun əzabları haqqında …digər həvarilərə danışır… Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [İsanın] qardaşı tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına Şərq düşür".
— Moisey Kalankatlı, I, VI
Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Müqəddəs Faddeyin, Yeliseyin və başqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I–II əsrlərdə baş verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə Şərq dedikdə, Albaniya nəzərdə tutulur. Moisey Kalankatlının işlətdiyi "Şərq", "Şərq ölkəsi", "Şimal-Şərq" anlayışlarının tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Şərq hüdudlarında yerləşən albanlar ölkəsini bildirdiklərini sübut edir.
Xristianlığın Albaniyada təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə İncil kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də Suriya missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. Moisey Kalankatlı öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV–V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.
Xristianlığın "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin imperiya kilsəsi ilə münasibətləri "siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir". Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, İberiyada isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst və onun nəvəsi Müqəddəs Qriqorisdən sonra alban kilsəsi Yerusəlim kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və Alazan çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə İberiyadan gəlmələri fikrinə də aiddir.
Məlum olduğu kimi, Sasanilər öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın Şərqi Roma imperiyasında qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətləri müdafiə edilməyə başlanıldı.
Moisey Kalankatlının məlumatına görə, alban arşaki hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan müxtəlif bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün şiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr Aquen məclisində qəbul edilmiş qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının təqib olunmasına həsr edilmişdi.
VIII əsrdən etibarən Azərbaycanın Şimal hissəsi ərəblərin və İslamın təsir dairəsinə düşdü. Lakin Albaniya əhalisinin xeyli hissəsi hakim sülalənin nümayəndələri Mihranilərlə birlikdə dövlət dini elan edilmiş xristianlığa etiqad edirdilər. Qonşu xristian ölkələrində olduğu kimi, burada da yunan diofizi dini etiqadından kənara çıxan müxtəlif bidətçi cərəyanlar fəaliyyət göstərirdi; bu cərəyanların qriqorian təriqətinə düşmən olan üzvləri bu dövrdə amansızlıqla təqib olunurdular. Alban kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında Erməni Qriqorian Kilsəsi xüsusi rol oynayırdı. Alban kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar. Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, alban kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar. Erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd ül-Malikə aşağıdakı məzmunda bir məktub yazmışdı:
"Hökmdar Əbd ül-Malik Əmir əl-Mömininə erməni katolikosu İlyadan. Qadir Allahın iradəsi ilə bizim tabe ölkəmiz Sizə qulluq edir. Biz və Alban kilsəsi bir ilahi İsa dininə etiqad edirik. Partav taxtında oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun və onun himayəsini qəbul etsin. İndi qoy bu Sizə məlum olsun, ta bu barədə qərar qəbul edəsiniz, çünki bu bədəfkarlıqda onun bir əyan qadın həmfikri də vardır. Böyük hökmdar, Siz öz hakimiyyətinizlə əmr buyurun onlar Allaha qarşı işlədikləri günah üstündə müstəhəqq olduqları cəzaya çatsınlar".
Onsuz da bölgədə hərbi əməliyyata başlamaq üçün bəhanə axtaran xəlifə isə bu məktubdan sevinərək erməni katolikosuna aşağıdakı məzmunda bir məktubla cavab verir:
"Ey Allahın xadimi və erməni xalqının katolikosu İlya, sənin səmimi məktubunu oxudum və sənə mərhəmətim olduğuna görə öz sədaqətli bəndəmi çoxlu qoşunla göndərdim. Əmr etdik ki, bizim hökmranlığımıza qarşı qiyam edən albanlarda sizin dininizə uyğun dəyişiklik edilsin. Bizim hökmü bəndəmiz Partavda, sənin hüzurunda icra edəcəkdir: Nersesi və bədəfkarlıqda onun həmfikri olan qadını bir zəncirə bağlayacaq və elə şahanə mühakimə edəcəkdir ki, onlar bütün qiyamçıların yanında rüsvay olsunlar".
Hadisələrin daha sonrakı cərəyanını isə alban tarixçisi Moisey Kalankatlı öz əsərində bu cür təsvir edir:
Böyük erməni patriarxı Albaniya paytaxtı Partava gəlib böyük kilsədə oturdu və əmr etdi ki, Nersesi onun hüzuruna gətirsinlər. Lakin Nerses gizlənmişdi və onu tapa bilmirdilər; onda böyük din xadimi, Alban knyazı Şeroy onun yaxın adamlarını tutub əmr etdi ki, Nersesi gətirsinlər; sonra onu böyük yığıncağın ortasında İlyanın qarşısına gətirdilər. Lakin bu aciz adam cavab verə bilmədiyi üçün padşahın əmri ilə dəhşətli əzab çəkdi, həmin qadınla addım – addım gətirildi və onların sürgün edilməsi qərara alındı. Nerses buna dözə bilmədi, 8 gün heç bir şey yemədi və öldü. O vəsiyyət etdi ki, özünü ayağındakı zəncirlə basdırsınlar. Nerses Şeroya lənət yağdırdı, çünki hakimiyyət üstündə Şeroy və Sprama arasında başlayan çəkişmədə, o [Şeroy], Nerseslə Spramanın məhv olmasına səbəb oldu. Nerses məzhəbinin patriarx taxtında 14 il oturdu və 3 il yarım günahkar qaldı (688–704-cü illər). Bütün bunlardan sonra dini yığıncaq həlim adam Simeonu seçdi və onu Albaniyanın katolikosu etdi. O, ölkədə Nersesin hərcmərcliyini dayandırdı və yolunu azmış kilsəyə çoxlu həqiqi etiqad qərarı verdi. O özünün adlanan yay iqamətgahında əmr etdi ki, Nersesin bidət dolu bütün kitablarını sandıqlara doldurub Trtu [Tərtər] çayına atsınlar.
Erməni kilsəsi Alban ruhanilərini tutduqları mövqelərdən sıxışdırıb çıxarmış və ölkədə ərəblərin əlləri çatmayan dağlıq yerlərdə yaşayan albanları möhkəm qriqoryanlaşdırmağa başlamışdı. Erməni ruhaniləri Arran kilsəsinin nüfuzunu yerli əhali arasında tədricən heçə çıxarmış və ərəb hakimlərinin əli ilə albanların bütün ədəbi abidələrini dağıdıb Alban mədəniyyətini, heç olmazsa, azacıq xatırlada biləcək hər şeyi məhv etmişlər. Bütün bu işlər, əvvəlcə Xilafətin köməyi ilə, sonralar isə digər istilaçıların icazəsi və köməyi ilə görülmüşdür. Qriqoryan kilsə xadimləri Arran ədəbi abidələrini məhv edərkən, əvvəlcə bu abidələri çevirirdilər.
Arranın dağlıq vilayət və rayonları olan Sünik , Artsak, Xaçın, Şəki, Girdiman əhalisi ilə indiki Gəncə, İsmayıllı, Qəbələ, Oğuz rayonlarının və Azərbaycan Respublikasının bir sıra digər rayonların əhalisi, həmçinin Ermənistan Respublikasında Sisian, Basarkeçər və digər rayonların bəzi kənd yerlərinin əhalisi indi erməni olsa da, bu əhalinin adət və ənənələri, qonşuluqda yaşayan və ata-babaları müxtəlif səbəblər üzündən müsəlman olan Azərbaycan türklərinin adət və ənənələrinin eynidir. Bu rayonların əhalisi məhz onlardır ki, "erməni dini kilsəsinə qoşulmuş və ermənilərlə qarışmışlar"
İ.P.Petruşevski göstərir ki, erməni kilsəsi Albaniyada "ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdur. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən xüsusilə nəzərə çarpır, yəni o zamandan sonrakı erməni monofızit katolikosu Yegi xalkedonçuluq edən Alban katolikosu Nersesi (Bakuru) ərəb xəlifəsinin köməyi ilə devirmişdi və Albaniyada ruhanilər və knyazların bir hissəsinin, Alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirən xalkedonçuluq (pravoslav, yunanpərəst, gürcüpərəst) hərəkatı ermənipərəst monofızitlər tərəfındən yatırılmışdır".
Bütün bu çətinliklər və ağır mübarizə şəraitinə baxmayaraq Alban Həvari Kilsəsi öz varlığını 1836-cı ilə kimi qoruya bilmişdir. Lakin 1836-cı ildə Rusiya tərəfindən erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə verilərək fəaliyyəti tam dayandırılmışdır. Bununla belə, 2003-cü ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində Alban Həvari Kilsəsi yenidən qeydiyyata alınaraq fəaliyyətini bərpa etmişdir.
Dəfn adətləri
 |  | |||||||||
Alban döyüşçüsünə məxsus dəbilqə və xəncər. | ||||||||||
Qədim qəbir abidələrinin tədqiqi Albaniya əhalisinin dünyagörüşünü, dini və etnik fərqlərini əks etdirən zəngin material vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir qəbiristanın hüdudları daxilində çox vaxt ölülər müxtəlif qaydada dəfn olunmuşdur; eyni zamanda məskənin ətrafında bir neçə qəbiristanın olması halları da məlumdur.
Ölülər dördkünc, dəyirmi, ovalşəkilli torpaq qəbirlərdə, küplərdə, taxta qutularda, saxsı təknədə, çiy kərpicdən hörülmüş qəbirdə, daş qutularda, habelə katakombalarda dəfn edilirdi. Məsələn, Nüydü, Qəbələ, Yaloylutəpə, üçün torpaq qəbirlər, Qaraköbər qəbiristanı üçün küp qəbirlər, Göygöl üçün (Gəncə yaxınlığında) çiy kərpicdən hörülmüş qəbirlər, Mollaisaqlı üçün saxsı tabutlar səciyyəvi olduğu halda, Şamaxı və Mingəçevir məzarıstanlarında bir qəbiristanın hüdudları daxilində bir neçə tip qəbirlər məlumdur ki, bu da görünür, müxtəlif etnik qrupların mövcud olması ilə bağlıdır. Bu və ya digər dəfn qaydalarına görə müxtəlif arxeoloji mədəniyyətləri də bir-birindən ayırmaq mümkündür. Məsələn, ölünün bükülü vəziyyətdə qoyulduğu, özünəməxsus səciyyəvi keramikası olan torpaq qəbirlər müstəqil arxeoloji mədəniyyət kimi ayrılmış və ilkin aşkara çıxarıldığı yerə görə, "Yaloylutəpə mədəniyyəti" adını almışdır.
Bu mədəniyyətin keramikası üçün ən səciyyəvi tiplər üçqulaq, uzun novçalı, yumru gövdəli, lentvari qulplu, yaxşı bişirilmiş qara və ya qırmızı rəngli, bir və üçayaqlı qablardan ibarətdir. Sonralar bu mədəniyyətə mənsub qəbirlər və keramika Albaniyanın bütün ərazisində üzə çıxarılmışdır.
Torpaq qəbirləri antik dövrdə də Albaniya ərazisində geniş yayılmış qəbir abidələrinin ən sadə və qədim tipidir. Bunlar əsasən dördbucaq və oval formasındadır. Ölüləri qəbirə az və ya çox bükülmüş vəziyyətdə qoyurdular; oturmuş vəziyyətdə, sağ və ya sol böyrü üstə dəfn etmək hallarına da rast gəlinir. Adətən qəbrin ölçüləri dəfn edilən şəxsin ölçülərindən böyük götürülürdü; bəzən eni 2 metr və uzunu 4 metrə qədər olurdu. Qəbrə ölü ilə birlikdə müxtəlif məişət əşyaları və qurbanlıq heyvanların cəmdəkləri də qoyulurdu. Məsələn, İsmayıllı rayonunun ərazisində yerləşən Uzunboylar qəbiristanının eramızdan əvvəl III–II əsrlərə aid qəbirlərinin birindən 70 saxsı qab, altı nizə ucluğu, bir neçə oraq və bıçaq çıxmışdır. Burada 7 bütöv qoyun-keçi skeleti, bir bütöv inək skeleti və i.a. da vardı.
Torpaq qəbirlər alban dövrünün bir çox abidələrindən – Mingəçevirdə, Yaloylutəpədə, Qəbələdə (Qəbələ rayonu), Xınıslıda, Çıraqlıda (Şamaxı rayonu), Nüydüdə, Qırlartəpədə (Ağsu rayonu), Torpaqqalada (Qax rayonu), Uzunboylarda (İsmayıllı rayonu), Kişdə (Şəki), Şəmkirdə, Xuçbalada (Quba rayonu), Tarkidə, Qarabudaqkənddə, Şarakunda (Dağıstan), Qanıx (Alazan) çayının vadisində və başqa yerlərdə olan abidələrdən məlumdur. Adlarını çəkdiyimiz bütün abidələri səciyyələndirən ümumi cəhətlərlə yanaşı, bəzi məhəlli xüsusiyyətlər də vardır. Məsələn, Mingəçevirdə qəbirlərin demək olar hamısında skelet azacıq bükülü vəziyyətdə idi və başı əsasən şimal-şərqə tərəf qoyulmuşdu. Qəbirdə zəngin avadanlıq, o cümlədən keramika, dəmir silah və əmək alətləri, bəzək şeyləri, sikkələr, möhürlər və i.a. vardı. Tapıntıların təhlili göstərilən qəbirləri eramızdan əvvəl V–III əsrlərə aid etməyə imkan verir.
Ölülərin çox bükülü vəziyyətdə dəfn edildiyi torpaq qəbirlər Yaloylutəpədə, Nüydüdə, Xınıslıda üzə çıxarılmışdır və əsasən eramızdan əvvəl III–I əsrlərə aiddir. Adı çəkilən abidələr arasında Nüydü xüsusi yer tutur. Burada keramika ilə yanaşı, çoxlu nizə ucluqları və bir tunc dəbilqə də tapılmışdır. Nüydüdə zəngin bər-bəzək dəsti – qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, boyunbağılar, qadın tacları (çələngləri) aşkar edilmişdir. Qəbirlərin birindən yerli ustalar tərəfindən zərb olunan sikkə dəfinəsi tapılmışdır. Maddi mədəniyyətin qeyd edilən bütün kateqoriyaları yerli ustaların məhsuludur.
Qədim Şamaxı, Qəbələ, Bərdə və b. qəbiristanların öyrənilməsi zamanı üzə çıxarılmış gümüş və qızıl məmulatı diqqəti cəlb edir. Qırlartəpə məskəninin yaxınlığında yerləşən, içərisində keramik qablar olan torpaq qəbirdən döymə üsulu ilə hazırlanan iki gümüş piyalə tapılmışdı. Burada yerli sənətlər haqqında müəyyən təsəvvür yaradan silah və bəzək şeyləri də aşkar edilmişdir.
Albaniya ərazisində iri küplərdə dəfn etmək adəti geniş yayılmışdı. Belə qəbirlər Mil, Qarabağ və Şirvan düzlərində və dağətəyi rayonlarda, Kür çayının sahillərində qeydə alınmışdır.Ağcabədi, Ağdam, İsmayıllı, Ucar, Şamaxı, Xankəndi, Qəbələ rayonlarında, Mingəçevirdə, Qalatəpə xarabalıqlarının ətrafında, başqa rayonlarda yüzlərlə küp qəbir tədqiq edilmişdir. Küplərdə dəfn etmək adəti ən qədim əsrlərdən başlanmışdır. Bu tip qəbirlər müxtəlif vaxtlarda Ön Asiyada və Qafqazda geniş yayılmışdır. Albaniyada bu adət eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısından ta eramızın VIII əsrinədək mövcud olmuşdur.
Albaniyanın qəbir abidələrinin başqa bir tipi ölülərin gil tabutlarda dəfn edilməsidir. Bu dəfn adətinin İsmayıllı rayonunda Mollaisaqlı, Hacıhatəmli və Qalagah kəndləri ətrafında, Qəbələ rayonunda, Quşlar və Savalan kəndlərinin yaxınlığında, habelə Şamaxı rayonunda yayıldığı öyrənilmişdir. Saxsı təknə yaxud tabutlar əsasən bir-biri ilə birləşən iki hissədən ibarətdir; divarlarında bir neçə kiçik deşik vardır. Kiçik gil tabutlar böyük tabutlardan yalnız ölçüsü ilə deyil, forması ilə də fərqlənir, onların bir və ya iki tutacağı vardır, deşikləri yoxdur, uzunsovdur, oval və ya dördbucaq şəklindədir; skeletlər bükülü vəziyyətdə sol və ya sağ böyrü üstə qoyulmuşdur. İstiqamət müxtəlifdir, lakin sifət əksər hallarda şərqə tərəf yönəldilmişdir. Avadanlıq əsasən baş hissədə, mərhumun üzü qarşısında və ayaq tərəfdə qoyulmuşdur. Tabutlardan kənarda zərif düzəldilmiş saxsı qablar yerləşdirilirdi. Qəbirlərin içərisində şüşədən, pastadan, mərmərdən və i.a. hazırlanan çoxlu muncuq, habelə tunc qolbaqlar, üzüklər, müxtəlif asma bəzəklər və maral təsvirli metal lövhə aşkar edilmişdir. Gil tabutlarda dəfn etmək adəti vaxt etibarilə əsasən Yaloylutəpə mədəniyyəti dövründə, yəni eramızdan əvvəl III əsrdən eramızın I–II əsrlərinə qədər olan dövrə uyğun gəlir.
Tarixi Albaniyanın ərazisində katakomba, taxta qutu və çiy kərpic qəbirlər aşkara çıxarılmış və öyrənilmişdir. Qəbirlərin bu tipi Azərbaycan ərazisinə sarmat-massaget-alan və digər irandilli tayfalar tərəfindən gətirilmiş və yerli əhali arasında qismən yayılmışdır.
Katakombalarda olan taxta qəbirlərdə maddi mədəniyyətin yüksək inkişaf səviyyəsini əks etdirən zəngin dəfn avadanlığı vardı. Bu tip qəbirlər eramızın I–IV əsrlərinə aid edilir; bunlar yalnız Mingəçevirdən tapılmışdır. Taxta qəbirlərdə ölülər bir qayda olaraq qoşa dəfn edilir, onlar üz-üzə, bükülmüş vəziyyətdə, başları cənub-şərqə tərəf qoyulurdu. Dəfn avadanlığı taxta qəbirin həm içərisində, həm də bayırında yerləşdirilirdi; ona keramikadan əlavə, dəmir qılınclar, xəncərlər, bıçaqlar, gümüş piyalələr, qızıl və gümüş zinət şeyləri, üzük-möhürlər və i.a. daxil idi. Bu tip qəbirlər zadəgan zümrəni əks etdirir.
Albaniyanın maddi mədəniyyəti qəbir tikililərinin başqa bir tipində -Xanlar rayonunda, Mingəçevirdə, Sabirabad rayonu ərazisindəki Cəfərxan kəndinin yaxınlığında tədqiq edilmiş çiy kərpic qəbirlərdə də öz əksini tapmışdır. Ölünün tək dəfn edilməsi bu qəbirlər üçün səciyyəvidir. Burada ölü arxası üstə uzadılırdı. Bu tip qəbirlərdən əldə edilən materiallardan bəlli olur ki, onlar iki eranın ayrıcına və eramızın ilk əsrlərinə aiddir.
Mədəniyyət
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar zamanı alban mədəniyyətinin incəliklərini özündə əks etdirən külli miqdarda maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanmışdır. Həmin əşyalar müxtəlif – həm qiyamətli, həm də adi materiallardan hazırlanmaqla özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar arasında Mingəçevir, Şamaxı, Qəbələ və Qax ekspedisiyaları öz məhsuldarlığı ilə diqqəti cəlb etmişdir.
Alban bütləri
Alban daş heykəllərin xüsusi mövzu çərçivəsində arxeoloji tədqiqinə 1982-ci ildən başlanılmış və mövzuyla əlaqədar bir sıra əsərlər nəşr edilmişdir. Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən Qarabağda daşdan yonulmuş 19 insan heykəli qeydə alınmışdır. Bu abidələr Mollalar, Şəfibəyli, Suma, Güllücə (Ağdam rayonu), Şatırlı (Bərdə rayonu), Canyataq (Ağdərə rayonu), Seysulan (Tərtər rayonu) kəndləri yaxınlığında aşkar edilmişdir.
Bu heykəltəraşlıq abidələri qədim zamanlarda Qarabağın dağlıq və düzənlik hissələrinin vahid etno-mədəni məkana daxil olduqlarını təsdiq edir. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, "Alban tarixi" əsərində Artsak bütləri dedikdə Qarabağ daş heykəllərinin bir qrupu nəzərdə tutulmuşdur. Bu tarixi mənbədən məlum olur ki, 487-ci ildən etibarən bütpərəstliyə qarşı mübarizə apararaq xristianlığın mövqeyini möhkəmləndirən Albaniya hökmdarı III Mömin Vaçaqan "öz hakimiyyəti altında olan Artsak vilayətində yaramaz bütlərə qurban kəsib sitayiş etməkdən əl çəkməyi əmr etmişdir".
Alban bütləri Avrasiyanın "daş babalar" şərti adı altında cəmlənmiş daş heykəllər dairəsinə daxildir. Albaniya dövləti və alban mədəniyyətinin mövcud olduğu dövrdə bu tip abidələr Monqolustandan Rumıniyaya kimi çox geniş bir ərazidə qədim skit, sarmat, sak və habelə Türk xaqanlığı qəbilələri arasında yayılmış, ikonoqrafiya və yonulma üslubundakı bəzi fərqlərlə ümumi bir ideya əsasında yaradılmışdır. Şərqi Avropa çöllərindəki qıpçaq daş heykəlləri nəsildən-nəsilə ötürülən bu ideyanın XIII əsrədək Avrasiya məkanında etno-mədəni varisliyi əks etdirdiyini göstərir. Bəzi rus arxeoloqları hətta Qarabağ heykəllərinin bir sıra əlamətlərə görə qədim türk daş heykəllərinə, habelə Mərkəzi Asiyanın erkən dəmir dövrünə aid heykəltəraşlıq abidələrinə oxşadığını qeyd etmişlər.
Qarabağ heykəlləri hörüklü saça malik kişi təsvirləridir. Hələ e. ə. XXIII əsrdə indiki Cənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış qəbilələrdən olan lullubeylərdə kişilərin uzun hörük saxlaması onların daş üzərindəki təsvirlərindən məlumdur. Tarixi Manna ərazisində, Arcaq-qala abidəsində aşkar edilmiş daş heykəllər də (e. ə. I minilliyin əvvəli) uzun saçlı kişi fiqurlarıdır. Erkən alban dövrünə aid uzun saçlı kişi heykəlləri Şamaxı rayonunun Çıraqlı kəndi yaxınlığında tapılmışdır.
Qədim yunan müəllifi Lukianın (II əsr) məlumatına görə, uzun saç saxlamaq skit kişiləri üçün xarakterik idi. "Alban tarixi" əsərində xəzərlər və digər türk qəbilələri onların kişilərinə də xas olan əlamətə görə "hörüklülər xalqı" adlandırılmışlar. Bütün bu məlumatlar Qarabağdan və Azərbaycanın digər yerlərindən tapılmış uzun saçlı kişi heykəllərinin Avrasiya çöllərində yaşamış "köçərilərə" yaxın olan Albaniya və habelə Mannanın yerli qəbilələrinə mənsub olduğunu göstərir. Bu oxşar abidələr Manna, Albaniya qəbilələrinin uzaq keçmişdə Avrasiya "köçəriləri" ilə eyni kökdən intişar taparaq sonralar müstəqil tarixi-mədəni inkişaf yolu keçdiklərini güman etməyə əsas verən amillərdəndir.
Bu gün Qarabağ ərazisi ermənilər tərəfindən işğal edildiyindən alban daş heykəllərinin taleyi qaranlıq olaraq qalmaqdadır. . Hələ 1973-cü ildə Qarabağda qeydə alınmış 10 heykəl məlum idi. Bu heykəllərdən 7 ədədi Canyataq kəndi yaxınlığında tapılmışdır. Canyataq heykəllərindən biri vaxtı ilə Bakıya gətirilmiş və hal-hazırda Qız qalası yanında, açıq səma altında saxlanılır. Sonrakı araşdırmalar nəticəsində Ağdam rayonu ərazisindən isə səkkiz ədəd alban daş bütləri aşkarlanmışdır.
Alban əlifbası
Qafqaz albanlarına məxsus olan və alban dilinə uyğunlaşdırılmış əlifba olan alban əlifbası, IV–V əsrlərdə parf mənşəli maarifçi Mesrop Maştots tərəfindən təkmilləşdirilmişdir. Lakin əlifbanın nə zaman və kim tərəfindən yaradılması məsələsi hələ də həll edilməmiş olaraq qalmaqdadır.
Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində madayları və albanları xüsusi qeyd etmişdir:
"Yazıya malik olan xalqlar budur: yəhudilər, romalılar (bunların yazısından bizanslılar da istifadə edirlər), ispanlar, yunanlar, madaylar, ermənilər və albanlar".
— M. Kalankatlı, I, III
1937-ci ildə filologiya elmləri doktoru, professor İ.V.Abuladze XV əsr əlyazmalarını öyrənərkən 7117 nömrəli əlyazmada alban əlifbasını əldə etmişdir. Sonra Mətndardakı bu əlyazmanın iki başqa surəti üzərində T.İ.Ter-Qriqoryan da tədqiqat aparmışdır. Bunlar XV əsrdə ruhani Mkrtıçın göstərişi ilə monastrın şagirdləri üçün dərslik kimi monax Foma Metsopski tərəfindən tərtib edilmişdir. Əlyazmada ərəb, suriya, erməni, gürcü əlifbaları ilə yanaşı, 52 hərflik alban əlifbası da vardı. 1938 və 1957-ci illərdə ciddi araşdırmalardan sonra akademik A. Q. Şanidzenin alban əlifbası haqqında yazıları çap olunmuşdur. T. M. Məmmədov göstərir ki, bu tapıntı akademik R. Açaryanı da maraqlandırmış, o bu əlifbanın həqiqətən alban əlifbası olması barədə məqalə ilə çıxış etmişdir. Alban yazısının, alban dilində tərcümə əsərlərinin olduğunu tarixi mənbələr də təsdiq edir.
Alban yazısının çiçəklənmə dövrü V–VI yüzilliklər sayılır. A. Q. Şenidze yazır: bu dövrdə albanlar Qafqazın siyasi və mədəni həyatında gürcülərlə birgə fəal iştirak edirdilər. Koryun göstərir ki, Maştos Qərbi Ermənistanda olanda onun yanına mənşəcə alban olan iyerey Benyamin gəldi.O Benyamini sorğu-suala tutdu,qarqar dilinin barbar sözlərini tədqiq edərək onlar üçün əlifba yaratdı.
Alban əlifbası Ərəb Xəlifəsinin göstərişi ilə Alban Həvari Kilsəsi Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edildikdən sonra erməni katolikosu İlyanın göstərişi ilə məhv edilmiş, alban əlifbasıyla yazılmış kitablar qədim erməni dilinə tərcümə edildikdən sonra məhv edilmişdir.
Uzun müddət Alban əlifbası itmiş hesab edilirdi, lakin 1937-ci ildə gürcü alimi İliya Abuladze Mətndarda XV əsrə aid MS No. 7117 şifrəli əlyazmada 52 hərfdən ibarət alban əlifbasına rast gəlmiş və onu aşkara çıxarmışdır.
Az sonra 1948-ci ildə Mingəçevir qazıntıları zamanı üzərində alban yazısı olan daş tapılmış və bu barədə S. M. Qaziyev məlumat vermişdir. Lakin həm tapılmış əlifbada (Matenadaran 7117), həm Mingəçevir yazılarında qüsurlar olduğu üçün yazıları düzgün oxumaq mümkün olmamışdır. 1956-cı ildə A. Q. Abramyan həmin yazıları oxumaqla məşğul olmuş, bu yazıları cəmi iki kənddə – Qutqaşen rayonunun Nic, Vartaşen rayonunun Vartaşen kəndində yaşayan udinlərin dili əsasında oxumağa çalışmışdır. Udinlər heç vaxt ölkədə bütün Şimali Azərbaycanı əhatə edən vahid dilə və dövlətə malik olmamış, daim türkdilli utilərlə qarışdırılmışdır. Müəllifin oxuduqları inandırıcı deyildir və istədiyi yerə alban əlifbası adlandırılan 52 hərfli əlifbanın istədiyi hərfini qoymuşdur.
Alban xaç daşları
Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikasının müxtəlif bölgələrində toplu və tək halda yayılmış xatirə daşları və stellalar olan alban xaç daşlarının memarlıq-kompozisiya, konstruktiv və dekorativ-plastik həlli onların məna və simvolik özümlülüyündən ayrılmazdır. Qafqaz Albaniyasının erkən və yetkin orta əsr xatirə plastikasında xristianlıqdan əvvəlki müəyyən dünyagörüşü və simvolik təsəvvürlər əks olunmuşdur. Alban xaç daşlarnın obrazları bir çox əsrlər ərzində, əvvəlcə dini simvolika stellalarının obrazlarında üzvi şəkildə çarpazlaşmış iki, sonra üç dinin təsiri altında təşəkül etmişdi. Xaç daşlarının bütün özümlülüyü, orijinallığı və erməni xaçkarlarından əsaslı fərqi də bundan irəli gəlir. Alban qəbir, xatirə və sərhəd stellalarının, xaç daşlarının yaranmasında, göstərildiyi kimi, üzərində dünyanın quruluşu haqqında təsəvvürlər və bütpərəstlik simvolikasının təsvirləri qalmış xristianlıqdan əvvəlki stellalar müəyyən rol oynamışdır. Əvvəllər günəş, məhsuldarlıq, həyat ağacı simvolu olan xaç onların yeni xristian dininə aid olduğunu təsdiq edir.
Alban xaç daşları plastikliyi, fikir dərinliyi və əsrlər ərzində formalaşmış xalq etiqadı və ənənələri əsasında yaranmış memarlıq, inəsənət və dini simvolikanın üzvi sintezi nəticəsində meydana çıxan memarlıq-bədii məsələlərin həllindəki cəsarətliliyi ilə heyrət doğurur.
Araşdırmalar göstərir ki, xaçların yaranmasında hələ xristianlıqdan çox-çox qabaq qədim türk tayfalarının böyük rolu olmuşdur. O zamankı insanların günəş obrazını yerdə, torpaq üzərində yaradaraq, ağac, daş üzərində yüksəyə qaldıraraq yenidən göylərə qovuşdurmaq istəyi xaçların indiki formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Məhz bu səbəbdəndir ki, alban xaçları özünün daha çox klassik ənənələrinə uyğunlaşdırılırdı. Belə ki, alban xaçları xristianlığaqədərki elementlər və dini ayinlərlə birbaşa bağlıdır.
Xaç obrazı, alban xaç daşlarında sanki müxtəlif bir-birinə aidiyyatı olmayan dekorativ tərtibatları qovuşdurur. Alban xaçı dünyada yeganə xaçdır ki, xristianlığaqədərki inamların və kainatı dərketmənin əlamətlərini özündə cəmləşdirən işarələrə malikdir. Bu xaçların bütün kompozisiyaları göylə yerin əlaqəsi, günəş, işıq, nur və məhsuldarlıq simvolu kimi əks olunmuşdur.
Mütəxəssislər Cənubi Qafqaz ərazisinə səpələnmiş alban xaç daşlarını əsasən dörd qrupda cəmləşdirirlər ki, onlar da Xaçın, Artsak, və xaç daşlarıdır.
Xaçın xaç daşları Xaçın alban knyazlığı dövründən yadigar qalmış xaç daşları əsasən Kəlbəcər rayonu ərazisində tədqiq edilmişdir. Bu tədqiqatı ilk dəfə memarlıq elmləri doktoru D. A. Axundov və fəlsəfə elmləri namizədi M. D. Axundov aparmışdır. Xaçın xaç daşlarının ən maraqlı nümunəsi Xudavəng monastır kompleksində yanaşı olan iki xaç daşıdır.
Artsak xaç daşları tarixi Artsak vilayəti ərazisində yerləşən xaç daşlarıdır. Onlardan ən məşhuru və elmi ədəbiyyatda böyük marağa səbəb olanı xaçvari Artsak xaçdaşıdır. Xaçvari şəkilli Artsak xaçdaşı (1633-cü il) olduqca maraqlı və orijinaldır, o Qafqaz Albaniyasının hər yerində qəbul olunmuş kanonlar çərçivəsində həll olunmuşdur (haqqında danışılan xaçdaş hələ SSRİ dövründə Eçmiədzinə aparılmış və bu gün də dünyaya erməni təfəkkürünün bədii nümunəsi kimi təqdim edilməkdədir). Onun forması daş xaç şəkilli olmasına baxmayaraq, stelanın obrazında əsas bədii və simvolik dominantı xaçın ortasındakı üç dairədən ibarət böyük xonça təşkil edir. Orta dairə səkkiz bərabər hissəyə bölünmüş həndəsi hörmə şəklində həll olunmuşdur.
Cuğa xaç daşları əsasən Güney Azərbaycanla sərhəddə, Araz çayı sahilindədir. Maraqlı və özümlülü həllə malik Cuğa xaçdaşlarının əksəriyyətində eyni bir təsvir olunur: qarşı-qarşıya durmuş iki qanadlı əjdahanın bədəni buynuz zirehlə örtülmüşdür, onların adətən açıq ağızları yana çevrilmişdir. İki əjdaha arasında qanadlı halə, yaxud da haləyəbənzər saçı olan kişi başı təsvir olunmuşdur. İkonaqrafik əlamətlərinə görə o, İsanın başına oxşayır. D.A.Axundov qeyd edir ki, bu mürəkkəb təsvirdə bir neçə din və etiqadın (zərdüştlük, mitraizm, xristianlıq, islam) birləşməsindən yaranan simvolik qrup alban sənətkarları tərəfindən təsvir edilmişdir. Təsvirlər xristian qəbir daşlarında – xaçdaşlarda yerləşdirilib – bir xaç və ya xaçlar bunu təsdiq edir. Bu təsvirdə İsanı əvvəlki dinlərin qalığı olan əjdahalar mühafizə edirlər. Dişlərini qıcamadan ağızlarını bir qədər açmış əjdaha başlarının İsanın başına tərəf çevrildiyi təsvirlər buna sübutdur. Bu xristian-bütpərəst kompozisiyalar bir xalq içərisində müxtəlif dinlərin mövcud olması nəticəsində yaranmışdır. Cənubi Qafqazda yeganə belə xalq Qafqaz albanları idi. Bununla belə ermənilər Azərbaycan xalqına məxsus olan və onun bədii təfəkkür dünyasını əks etdirən Cuğa xaç daşlarının guya onlara məxsus olmasını və Azərbaycan əsgərləri tərəfindən dağıdılmasını bəyan edirlər.
Yenivəng xaç daşları əsasən Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan Respublikası) ərazisindəki ərazisində və Azərbaycan Respublikasının qərb rayonlarından aşkarlanmışdır. Yenivəng xaçdaşları da kompozisiya həll baxımından Cuğa xaçdaşlarına oxşayır. Bu daşların əksərində birinci planda tanrı fiquru yerləşir.
Yenivəng (ermənilər hazırda bu məbədi Noravəng adı ilə dünyaya qədim erməni məbədi kimi təqdim edirlər) xaçdaşlarının əsas səciyyəvi və fərqləndirici cəhəti xaçın təpəsində və əsasında kişi (güman ki İsa) sifətinin təsviridir. Bu təsvirlərin başı üzərində ay, çox güman ki, mitraist haçalar yerləşir. Xristian simvolikası baxımından ən son və kamil Yenivəng xaç daşları XIII əsrə aiddir. Əksərinin üzərində alban yazıları olan bu xaçdaşları əraziyə ermənilərin köçürülməsindən sonra ya tamamilə məhv edilmiş, ya da alban yazıları sındırılaraq daşların tarixi əhəmiyyəti öldürülmüşdür. Bu xaç daşlarından görünür ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında səcdə edilən xristian tanrısı və vahid dini-bədii obrazda birləşən eyni bir tanrının törəmələridir. Qeyd edilməlidir ki, haqqında bəhs etdiyimiz bu alban stelalarının mühüm bədii sənət nümunəsi və tarixi əhəmiyyəti olanları hələ SSRİ dövründə xüsusi canfəşanlıqla Ermənistana daşınmışdı.
Alban memarlığı
Alban memarlığınn nümunələri Azərbaycan Respublikası, Ermənistan Respublikası və Dağıstan ərazilərində aşkarlanmış və tədqiq edilmişdir. Alban memarlıq nümunələrinin dövrümüzə çatan ən maraqlı nümunələri müdafiə tipli qala və istehkamlar və dini xarakterli tikililər olan kilsə və monastırlardır. Türk tayfalarının alban dövlətinin idarə olunmasında, onun mədəniyyətinin və memarlığının inkişafında danılmaz rolu olmuşdur. Ona görə də bir çox tarixçilər alban memarlığından danışarkən "Alban-türk memarlığı" ifadəsini işlədirlər ki, bu da o dövrlə tam qanunauyğunluq təşkil edir. Albaniya ərazisində yaşayan bu tayfaların bir qismi xristianlığı qəbul edərək xristianlaşmış, bir hissəsi isə sonradan İslamı qəbul etmişdi. Alban mədəni irsinə məxsus müdafiə tikililərindən öz möhtəşəmliyi ilə bu gün də seçilən Dərbənd qalası, Cavanşir qalası, Çıraqqala və başqalarını göstərmək mümkündür.
Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası dövrü abidələrinin əksəriyyəti öz ilkin formasını qoruyaraq dövrümüzə çatmışdır. Bu abidələr içərisində Kəlbəcər rayonunda Xudavəng məbəd kompleksi (XIII əsr), Laçın rayonu Kosalar kəndindəki Ağoğlan məbədi (IX əsr), Xocavənd rayonu Sos kəndindəki Amaras monastrı (IV əsr), Şəki (II əsr) və Ağdərə (IV əsr) rayonlarındakı Müqəddəs Yelisey məbədləri, Kəlbəcər rayonu (keçmiş Ağdərə rayonu ərazisi) Vəng kəndində Gəncəsər məbədi (XIV əsr), Qax rayonunda Ləkit məbədi (V əsr), Qum məbədi (VI əsr), Yeddi kilsə məbədi (IV əsr), Kürmüx məbədi (XII əsr),Qərbi Azərbaycan (Hazırda Ermənistan respublikasının yerləşdiyi ərazi) ərazisində , Qoşavəng məbədi, Ağtala məbədi, Tatev məbədi, Uzunlar məbədi, , alban məbəd memarlığının dövrümüzə qədər çatmış ən gözəl nümunələridir.
Alban memarlıq sənəti özünəməxsus mürəkkəb koloriti, texnikası, təkrarolunmaz gözəlliyi və üslubu ilə həmişə maraq doğurmuş və seçilmişdir. Həmişə diqqət çəkən yenilik öz məzmununa görə maraq doğurduğundan digər Qafqaz xalqları da qədim alban mdəniyyətindən faydalanaraq özlərinin memarlıq və mədəniyyətləini inkişaf etdirmişlər.
Albaniyada şərq xristianlığına məxsus memarlığın bütün növləri inkişaf etmişdi. Alban xristianlığının ilk dövrü üçün xarakterik olan kilsə tikililəri idi. Bu kilsələr uzunsov ibadət zalı olan birnefli məbədlərdən ibarət olmuşdur. Bu növ məbədlərin üstü ikiqatlı sadə daşla örtülürdü. Albaniyada xristianlığın memarlığı üslubunda dairəvi məbədlər deyilən xüsusi memarlıq da yayılmışdı və bu üslub yalnız albanlara aiddir. Bunun da öz səbəbi var. Belə ki, Albaniyada dairəvi məbədlərin tikilməsi erkən xristianlıq dövrünə aiddir və tədqiqatçıların fikrincə bu məbədlər günəşə ibadət edən albanlar tərəfindən, yəni hələ xristianlığın tam mənimsənilmədiyi və səma cismlərinə ibadətlə qarışdırıldığı dövrlərdə tikilib. Bu cəhət erkən xristianlıq dövrü alban xaçlarında da özünü göstərir. Albaniyada xristian memarlığının ən kütləvi forması isə sovmələrdir. Sovmələr karvan yolları kənarında kiçik ibadətgah rolunu oynasalar da, onlar əslində memorial tikililərdir. Albanlarda həm mehrablı, həm də mehrabsız sovmələrə rast gəlinir. Sovmələrin divarı bir qayda olaraq zərif naxışlara malik nişan daşları ilə bəzədilirdi. Alban dövrünün ən mürəkkəb tikililəri isə bazillikalar və monastırlar hesab olunur. Bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu üslub Cənubi Qafqazda yalnız albanlara məxsusdur. Çünki alban dövrü memarlıq abidələrinin divarları üzərindəki elementlər yalnız bu dövr abidələrinin özünəməxsus xüsusiyyətləri kimi dəyərləndirilir.
İqtisadi həyat
Pul tədavülü
Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif bölgələrdə yerləşən arxeoloji abidələrin antik və erkən orta əsrlər qatlarından Qafqaz Albaniyasında istifadə edilmiş yüzlərlə sikkə nümunələri əldə edilmişdir. Həmçinin Qəbələ,Torpaqqala, Xınıslı,Mingəçevir arxeoloji qazıntıları zamanı sikkə dəfinələri də aşkarlanmışdır.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Qafqaz Albaniyası ərazisindən aşkar edilmiş ən erkən sikkə nümunələri Makedoniyalı İsgəndərin adından kəsilmiş və . Sonrakı dövrlərdə isə Albaniyada Makedoniyalı İsgəndərin sikkələrinə bənzər yerli təqlidi sikkələr meydana gəlmişdir.
Bundan başqa Qafqaz Albaniyasında Roma imperiyası, Parfiya və Bizans hökmdarlarının sikkələrindən, həmçinin yerli hökmdarların adlarından kəsilmiş sikkələrdən istifadə edilmişdir.
Albaniya dövləti yaranana qədər Azərbaycanda ticarət uzun müddət sadə əmtəə mübadiləsi formasında aparılmışdır. Başqa ölkələrdə olduğu kimi, burada da tədricən pul funksiyasını yerinə yetirən, başqa əmtəələr üçün dəyər ekvivalenti olan əmtəələr meydana gəlmişdir. Qədim Albaniyada sikkə zərb olunanadək ümumi ekvivalent funksiyasını kauri balıqqulağı, mal-qara, metal külçələri və başqa mallar yerinə yetirirdi.
Uzun müddət elmdə belə bir fikir hökm sürürdü ki, albanlarda pul tədavülü olmamışdır. Bu rəyi söyləyənlər Strabonun sözlərinə istinad edirdilər: "Onlarda (albanlarda) adətən zərb edilmiş sikkə işlənmir, onlar 100-dən o yana say bilmədiklərindən ancaq mübadilə ticarəti ilə məşğul olurlar". Lakin Azərbaycanda tapılan çoxlu numizmatik materiallar və bu materialların öyrənilməsi göstərdi ki, Albaniyada pul tədavülü, görünür, e.ə. IV əsrin axırlarında – III əsrin əvvəllərində başlanmışdır. Tapıntılar əsasında antik dövrdə Albaniyanın pul tədavülünü iki tarixi mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ hellinizm dövrünü, yəni e.ə. IV əsrin axırlarından e.ə. I əsrin ortalarına qədərki dövrü, ikinci mərhələ isə e.ə. I əsrin ortalarından eramızın III əsrinin ortalarına qədər olan dövrü əhatə edir. Hellinizm dövrünə aid Azərbaycanda bir neçə pul dəfinəsi tapılmışdır. Bunlardan biri Bərdə dəfinəsidir. Dəfinə Makedoniyalı Aleksandrın, hökmdarlarının sikkələrindən ibarətdir. Şamaxı yaxınlığında Xınıslı kəndinin ətrafında tapılan dəfinə daha böyük olmuşdur. Bu dəfinədən 300-dən çox sikkə toplamaq mümkün olmuşdur. Dəfinədəki gümüş sikkələr arasında Afinanın, Frakiya çarı Lisimaxın (e.ə. 323–281-ci illər), Vifiniya çarları (e.ə. 149–91-ci illər) və (e.ə. 91–74-cü illər), Pont çarı VI Mitridat Evpatorun (e.ə. 114–63-cüillər) tetradraxmaları, e.ə. 175-ci ildən 83-cü ilədək hökmranlıq etmiş Selevki çarlarının tetradraxmaları, e.ə. 80-ci illərdə kəsilmiş Roma denarisi və nəhayət, 70-dən çox yerli sikkə vardır. Bu dəfinə e.ə. 60–50-ci illərdə basdırılmışdır.
Sikkələrin həm tərkibi, həm də miqdarı cəhətdən hellinizm dövrünün ən zəngin dəfinəsi Azərbaycan Respublikasının Qəbələ rayonunda Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələ şəhəri xarabalığının yaxınlığında tapılmışdır. Burada 700-dən artıq gümüş sikkə toplamaq mümkün olmuşdur. Dəfinə kənardan gətirilmə və yerli sikkələrdən ibarətdir. Dəfinənin ən qədim gətirilmə sikkələri Makedoniyalı Aleksandrın draxmaları və Frakiya çarı Lisimaxın tetradraxmalarıdır. Həmin sikkələr uzun müddət istifadə olunduğundan çox sürtülmüşdür. Gətirilmə sikkələrin böyük əksəriyyəti e.ə. 187-ci ildən 129-cu ilədək hakimiyyət başında olmuş Selevki hökmdarlarının tetradraxmalarıdır. Dəfinədə o dövrdə hökmranlıq etmiş bütün Selevki padşahlarının sikkələri vardır.
Dəfinədə Parfiya sikkələri bir neçə draxma ilə təmsil olunmuşdur. Bunlar əsasən Parfiyanın ilk sikkələrindən ibarətdir. Dəfinənin tərkibində beş ədəd yunan-Baktriya tetradraxmasının olması xüsusi maraq doğurur. Bu tetradraxmalar Zaqafqaziya ərazisində nadir tapıntılardır. Tetradraxmalardan biri Yunan-Baktriya çarlığının banisi məxsusdur və e.ə. 250–247-ci illərdə kəsilmişdir, qalanları isə Evkraditin (e.ə. 169–159-cu illər) adından zərb edilmişdir.
Bu sikkələrin yalnız Azərbaycanda aşkar edilməsi (tarixi Albaniya ərazisinin hüdudlarından kənarda hələlik ancaq Artaşatda bircə ədəd belə sikkə tapılmışdır), onların üslubi xüsusiyyətləri, tiplərin bəzi əlamətləri, habelə ümumi möhürlərlə zərb edilmiş çoxlu sikkələr bunların Albaniyanın yerli məhsulları olmasına şübhə yeri qoymur.
E.ə. I əsrin ortalarından etibarən Albaniya bazarlarında gətirilmə sikkələrə Roma sikkələri də qoşulmuşdu. Roma sikkələri xüsusən Mingəçevirdə, Bərdədə, Beyləqan rayonundakı , Gəncə şəhərinin, Şamaxının yaxınlığında və Qəbələdə tapılmışdır. Bunlar Mingəçevirdə, e.ə. I – eramızın III əsrinə aid qəbirlərdə xüsusilə çox aşkar edilmişdir. Eramızdan əvvəl I əsrin sonunda – eramızın I əsrinin başlanğıcında Avqust denariləri Zaqafqaziyada geniş yayılmışdı. Albaniya ərazisində sayca da bu sikkələr digər Roma sikkələrindən çoxdur. Avqust denarisinin tək-tək nümunələrinə Albaniyanın hər yerində rast gəlinir. Təzəkənd xarabalığında 12 ədəd Avqust denarisindən ibarət kiçik dəfinə tapılmışdır. Eramızın I əsrinin birinci yarısında Avqust sikkələri Qərbdə İspaniyadan Şərqdə Hindistana qədər çox böyük bir ərazidə geniş yayılmışdı. Avqust sikkələri çox uzun bir müddət ərzində pul tədavülündə qüvvədə qalmışdı; qonşu Gürcüstanda hətta eramızın II–III əsrlərində də həmin sikkələrin aşkar edilməsi buna sübutdur. Reversində (arxa üzündə) Qay və Lusinin təsviri verilmiş Avqust denarilərinin geniş yayılması bir çox ölkələrdə bunlara bənzədilən sikkələr kəsilməsinə səbəb olurdu. Zaqafqaziya dəfinələrinin öyrənilməsi güman etməyə imkan verir ki, bu sikkələrə bənzədilən sikkələr İberiyada da kəsilirmiş.
Avqustdan sonra hökmranlıq etmiş imperatorların kəsdirdiyi Roma sikkələrindən Albaniya ərazisində tək-tək nümunələr tapılmışdır. Lakin Roma sikkələri bütün tarixi Albaniya ərazisində yayılsalar da, Azərbaycan Respublikasının az qala bütün rayonlarında antik dövrə aid abidələrin arxeoloji qazıntıları zamanı rast gəlinsələr də, Albaniya bazarlarında işlənən gətirilmə pullar arasında say üstünlüyünə malik olmamışlar.
Eramızdan əvvəl I əsrdə və eramızın ilk əsrlərində Albaniyanın pul tədavülündə üstün rolu Parfiya sikkələri oynayırdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı Parfiya sikkələrinə qədim Albaniya ərazisinin hər yerində rast gəlinir. Bunların arasında Parfiyanın demək olar ki, bütün çarlarının sikkələri vardır. Qotars (eramızın 41–52-ci illəri) sikkələri daha tez-tez aşkar edilir. Bunlar çox uzun bir müddət ərzində Albaniyanın pul tədavülündə qüvvədə olmuşdur. Məsələn, Əli-Bayramlı rayonunun Xersonovka kəndində tapılmış 109 Arşaki sikkəsindən ibarət dəfinə eramızın II əsrinin sonlarında basdırılmış olsa da, Qotars draxmaları bu dəfinədə böyük əksəriyyət təşkil edir. Qəbələdə aşkar edilmiş bir dəfinənin tərkibində Otonun (eramızın 69-cu ili), Vespasianın (69–79-cu illər), Trayanın (98–117-ci illər) və Adrianın (117–138-ci illər) Roma ilə birlikdə Qotars draxması tapılmışdır. Bu dəfinə III əsrin sonlarında basdırılmışdır, çünki onun sikkələrinin böyük əksəriyyəti Sasani çarı (276–293-cü illər) draxmalarından ibarətdir.
224-cü ildə Parfiya dövləti süqut etdi, lakin onun xarabalıqları üzərində Sasanilər imperiyası bərqərar olub möhkəmləndi. Beləliklə, Albaniya bazarlarına Arşaki sikkələrinin axını kəsildi. Albaniya tədricən Sasanilər imperiyasının təsiri altına düşdü. III əsrin ortalarından Albaniya bazarlarına güclü axınla gələn Sasani sikkələri Arşaki və Roma sikkələrini əvəz etdi.
- AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika fondunda saxlanılan Qafqaz Albaniyasında tədavüldə olmuş pullar
-
![image]()
Gümüş tetradraxma (təqlidi) -
![image]()
Makedoniyalı İskəndərin təsviri olan gümüş tetradraxma (təqlidi) -
![image]()
Gümüş tetradraxma (təqlidi) -
![image]()
Gümüş tetradraxma (təqlidi) -
![image]()
Albaniyada kəsilmiş gümüş tetradraxma -
![image]()
Albaniya tetradraxma -
![image]()
Üzərində IV Fraatın təsviri olan Arşakilər dövrünə aid gümüş tetradraxma -
![image]()
Arşakilər dövrünə aid gümüş tetradraxma -
![image]()
Gümüş tetradraxma (təqlidi) -
![image]()
III Makedoniyalı İskəndərin təsviri olan mis draxma -
![image]()
Üzərində Antoninin təsviri olan gümüş tetradraxma -
![image]()
Sasanilərdən I Xosrovun gümüş draxması -
![image]()
Sasanilərdən I Xosrovun gümüş draxması (arxa tərəf) -
![image]()
Sasanilərdən IV Hörmüzün gümüş draxması -
![image]()
Sasanilərdən IV Hörmüzün gümüş draxması (arxa tərəf)
Sosial münasibətlər
Antik müəlliflərə əsasən, Qafqaz Albaniyasının öz basilevsləri (çarları) vardı. Pompeyin yürüşləri zamanından tanınan Oroysun və otuz il sonra sərkərdə Kanidi Krass ilə çarpışan Zoberin adları bizə gəlib çatmışdır. Bəzi antik yazıçılar Albaniyada bir basilevs olduğunu deyirlər. Məsələn, Strabon bildirir ki, hazırda Albaniyada bir basilevs hamının üzərində hökmranlıq edir. Eyni fikri İosif Flavi, Dion Kassi və Appian da söyləyirlər. Plini, Avqustun Aikira kitabəsi, Fest, Evtropi və başqaları Albaniyada çarın təkhakimiyyətliyindən bəhs edirlər. Digər müəlliflər Albaniyada bir neçə basilevsin hökmranlıq etdiyini göstərirlər. Məsələn, Plutarx Kaspi sahillərində bir neçə alban basilevsi olduğu haqqında məlumat verir. Tasit də albanlarda rekslər (çarlar) olduğunu söyləyir.
Antik müəlliflər qədim Albaniyanın kübar cəmiyyətinin nümayəndələrini yunan və latın mənşəli terminlərlə adlandırırlar. Bunların hər birinin öz alban prototipinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini söyləmək çətindir; ictimai institutlar müxtəlif olduğundan adətən terminlər mənaca üst-üstə düşmür. Latın variantında basilevs və reks həm varlı, həm də sadəcə adlı-sanlı adam deməkdir. Basilevs və reks (yəni hökmdar, hakim) həm çara, həm də çarlığa dəxli olmayan nüfuzlu şəxsə aid edilə bilərdi.
Albaniyada basilevslərdən əlavə, hegemonlar və prefektlər də qeyd edilir. Appian bildirir ki, Pompeyin təntənəli qələbə arabasının önündə iki alban hegemonunu aparırdılar.
Hegemon başlıca olaraq başçı, rəhbər, habelə sərkərdə, canişin deməkdir. Ayrı-ayrı hallarda şəhərin ərzaq təminatı rəisi, donanma komandanı, canişin, müttəfiqlərin süvari dəstəsinin komandanı prefekt adlandırıla bilərdi.
görə, hiyerevslər və "kaspilərin ən varlıları və ən adlı-sanlıları" dəvə yunundan paltar geyirdilər. Məlumatda cəmiyyətin yuxarı təbəqəsi nümayəndələri haqqında yaxşı təsəvvür yaradılır, varlılardan və hakimiyyət başında duranlardan danışılır. Söhbət rəhbərlərdən və ya sərkərdələrdən gedir, hərçənd burada, ola bilsin, ümumiyyətlə başçı və ya canişin deyil, bəlkə də var-dövlət sahibi, adlı-sanlı adam nəzərdə tutulur.
Strabon piyada qoşundan və süvarilərdən bəhs edir. Albanlarda "nizəatanlar və oxatanlar vardır; geyimləri zirehli, qalxanları [uzun, dördküncdür], başlarına heyvan [dərisindən] hazırlanmış papaq qoyurlar…" Bütün əlamətlərdən görünür ki, qoşunun tərkibində Albaniyanın sosial təbəqələri müəyyən dərəcədə öz əksini tapırdı. Piyada qoşun nisbətən ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malik idi və əhalinin daha yoxsul təbəqələrini təmsil edirdi, süvarilər isə daha təminatlı ailələrdən toplanırdı.
Strabon məlumat verir ki, Selena ilahəsinə həsr edilmiş Alban məbədində "kahin vəzifəsini basilevsdən sonra ən böyük hörmət sahibi olan, geniş müqəddəs məbəd torpağının və hiyerodulların (müqəddəs qullar) başında duran xadim icra edir". Burada basilevsdən sonra ən böyük hörmət sahibi olan xadim – teokratik aparatın nümayəndəsi əks olunmuşdur. İbadətgahın və məbədyanı ərazinin əhalisinə gəlincə Selena ilahəsinə həsr edilmiş alban hiyeronunda baş kahin yalnız öz ibadətgahında deyil, həm də əhalisi çox olan geniş məbədyanı ərazidə hökmran idi. Strabon yaxşı məskunlaşmış hiyera xoranı və hiyerodulları ayrılıqda xatırladır. Başqa bir yerdə qeyd edilir ki, albanlarda ilahəyə insan qurbanları verilir və "qurban verilən yıxılarkən vəziyyətinə görə fal açılır və bütün icmaya elan olunur". Antik müəllif müqəddəs torpağın icmaçıları ilə hiyerodullar arasında fərq qoyur. Bununla əlaqədar olaraq Albaniyadan kənarda yerləşən ibadətgahın oxşar əhalisi ilə tanış olmaq maraqlıdır. Kappadokiya Komanasının Enio və ya Ma (yerli adı) ibadətgahı barəsində Strabon məlumat verir ki, "orada əhalinin əksəriyyəti teoforetlərdən və hiyerodullardan ibarətdir". Kiçik Asiya ibadətgahının teoforetlərini, görünür, qədim Qafqaz Albaniyasının məbədyanı ərazisinin zəhmətkeş əhalisi ilə eyniləşdirmək lazımdır. Hiyerodullar və teoforetlər məbəd ərazisinə bağlı əkinçilik icmasının üzvləri olan məbədyanı ərazinin kəndli əhalisi idilər. Beləliklə, ibadətgahda və hiyera xorada iki kateqoriya əhali qeyd edilir: məbəd icmasının üzvləri və hiyerodullar. Birinci kateqoriyaya başlıca olaraq əkinçiliklə məşğul olan əhali aid idi.
Hiyera xora əhalisinin digər kateqoriyasına hiyerodullar aid idilər. Kiçik Asiya məbədlərinin hiyerodulları haqqında xeyli məlumat qalmışdır. Məsələn, Strabon qeyd edir ki, Farnakiyada şəhər "çoxlu hiyerodulları və hiyera xorası olan Ameriya qəsəbəsinə" malik idi. Antik müəllif əlavə edir ki, burada da "albanlarda və Frikiyada olduğu kimi, Selena məbədi" vardır. Bu məlumatdan görünür ki, hələ qədim vaxtlarda Kiçik Asiya və Albaniyanın məbədlərini eyniləşdirmə cəhdi var idi. Hiyerodullar başqa ibadətgahlarda da vardı. Məbəd hiyerodullarının geniş yayılması yaxşı məlumdur. Strabon Zelada, Kappadokiya Komanasında, Morimenadakı Zevs məbədində və Pont Komanasında hiyerodullar olmasını xatırladır. Hər iki Komanada altı mindən çox hiyerodul vardı. Morimenadakı Zevs məbədində hiyerodulların sayı isə, üç minə yaxın idi.
Albaniya hiyerodulları vahid kütlə deyildi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinə təsir göstərə bilməzdilər. Onlar köləlik institutu ilə bağlı sosial kateqoriya deyil, ilahiyyat qulları, yəni ibadətgahın qulluqçuları idilər, buraya sıravi kahinlər də daxil idilər.
Qədim Qafqaz Albaniyasının məbəd icmalarının torpaq sahibliyi haqqında məlumat azdır. Strabona görə, Selena məbədinin Alban hiyerevsinə əhalisi çox olan geniş müqəddəs torpaq tabe idi, yəni Alban məbədlərinin ixtiyarında yunandilli müəlliflər tərəfindən "hiyera xora" adlandırılan xüsusi məbədyanı ərazilər vardı. Materialın azlığı üzündən məbəd torpaqlarının istismar edilməsi haqqında biliyimiz çox səthidir. Bu barədə yalnız qonşu hiyera xoralar haqqında Strabonun məlumatı vardır. Güman etmək olar ki, ölkədə məbədyanı torpaqlar Selena, Helios və ya Zevs allahlarına məxsus hesab edilsə də, əslində baş kahinin – hiyerevsin, ola bilsin, məbəd iyerarxiyasının ən nüfuzlu üzvlərinin ixtiyarında idi.
Alban ordusu
Strabon yazırdı ki, albanlar"…həm piyada, həm at belində, həm yüngül silahlanmış (zirehsiz), həm də zirehlənmiş halda vuruşurdular".
Strabonun məlumatında albanların qoşun növlərindən danışılır: görünür, albanlar bu cəhətdən qonşularından heç də fərqlənmirdilər, ya da çox cüzi fərqlənirdilər. Beləliklə, qədim coğrafiyaşünasın dediyinə görə, alban qoşunu piyadalara və süvarilərə bölünürdü.
Strabonu belə də başa düşmək olar: albanlar at qoşulmuş döyüş arabasında vuruşurdular, çünki "hippos" həm at, həm də döyüş arabası deməkdir, yəni albanlar həm piyada qoşunundan, həm də süvarilərdən istifadə edirdi, həm yüngül silahlanmış döyüşçülər – psiletlər, həm də zirehli döyüşçülər – katafraktlar vardı. Zirehli atlar qədim xalqların hərb sənətində xüsusi yer tutur. Strabon yazır ki, "belə süvari qoşun həvəskarı yalnız midiyalılar və ermənilər deyil, həm də albanlardır, çünki müharibədə zirehli atlardan istifadə edirlər". Antik müəllif hücum və müdafiə silahları haqqında məlumat qoyub getmişdir. Məsələn, qeyd edilir ki, albanlarda zirehləri və uzun dördkünc qalxanları olan nizəçilər və oxatanlar vardı; albanlar iberlər kimi başlarına heyvan dərisindən hazırlanmış papaqlar qoyurdular. Plutarx romalılar ilə albanların toqquşmasını təsvir edərək bildirir ki, Albaniya basilevsinin qardaşı Kozis Pompeyə "nizə ilə zərbə" endirmişdi.
Akontistlər – nizəçilər və toksotlar – oxatanlar vardısa, deməli, nizələr və oxlar da olmalı idi. Arxeoloji material yazıçıların dediklərini təsdiq edir. Albaniya ərazisində çoxlu silah aşkar edilmişdir və bunun xeyli hissəsi küp, katakomba və taxta qəbirlər mədəniyyətinin daşıyıcılarına məxsusdur. Mingəçevir küp qəbirlərindən çıxarılmış nizə ucluqları məlumdur. Bunlar dəmirdəndir, oymaqlıdır, uzunsov üçbucaq formasındadır, bəzilərində tiyə boyunca qabarıq damar uzanır, ucluqların uzunluğu 11 santimetrdən 40 santimetrə qədərdir. Silahın hazır olması üçün həmin ucluğa ağac sap keçirmək kifayətdir. Albaniya nizəçi döyüşçüləri məhz bu cür nizələrdən istifadə edirdilər. Ölçülərini müəyyən etmək üçün başqa xalqların nizələri ilə tutuşdurmaq əsasında güman etmək olar ki, Albaniya döyüşçülərinin nizələri iki metr məsafəyə və daha uzağa çata bilərdi. O dövrdə üçpərli, saplaqlı dəmir ox ucluqları oymaqlı, çıxıntılı tunc ucluqları, habelə daha erkən dövr (eramızdan əvvəl VII–VI əsrlər) üçün səciyyəvi olan oymaqlı, üçüzlü tunc və sümük ucluqları sıxışdırıb aradan çıxartmışdı. Bununla yanaşı küp qəbirlərin birindən əvvəlki vaxtların tunc oxlarına nisbətən daha səliqəli hazırlanmış tunc ox ucluğu tapılmışdır. Mingəçevirdə e.ə. III–I əsrlər təbəqəsində bişmiş gildən olan ox ucluqları aşkar edilmişdir. Yaloylutəpə tipli torpaq qəbirlərin birində (Çuxur Qəbələ yaxınlığında) çoxlu miqdarda saplaqlı üçpərli ox ucluqları üzə çıxarılmışdır.
Görünür, Albaniya ərazisində də saplaqlı üçpərli ox ucluqları e.ə. I əsrin başlanğıcında Orta Asiya və Parfiya vasitəsilə yayılmışdır. Ucluqların bir qismi buraya sarmat tayfaları ilə gəlib çıxa bilərdi. Güman etmək olar ki, qədim albanlar qarğı oxlar da işlədirdilər. Parfiya tayfalarında skif yayı (kamanı) əsas yer tutur, sikkələrdə, ritonlarda və başqa əşyalarda təsvir olunurdu. Bu kaman uzunluğu 60–70 santimetrdən çox olmayan oxlar üçün idi. Eraların ayrıcında skif kamanı ilə yanaşı daha mürəkkəb hun kamanı tətbiq edilirdi, onun uzunluğu 120 santimetrdən 160 santimetrə qədərdi, üzərində qoyma sümüklər vardı. Daha yüngül və daha ağır ucluqların olması antik Albaniyada yüngül və ağır kamanların mövcudluğunu güman etməyə imkan verir. Bunlarla həm süvarilər, həm də piyada qoşun silahlanmışdı.
Qazıntılar antik müəlliflərin məlumatlarını təsdiq edir, həm də hücum silahına və hərbi əməliyyatla bağlı əşyalara işıq salan bir çox yeni faktlar verir. Bu sıraya Mingəçevirdən, Şamaxıdan, İsmayıllıdan, Çuxuryurddan və başqa yerlərdən tapılan dəmir qılınclar aiddir. Qılıncların tiyələri ensiz və uzun, ucları sivridir. Bəzisində ağac və ya sümük bəzəyi izləri vardır. Üzünə dəri çəkilmiş qınlar da qalmışdır. Qılıncların bir qisminin halqavari başcığı vardır. Gəncəçayın sahilində çiy kərpic qəbirdən 0,61 metr uzunluğunda qılınc aşkar edilmişdir. Görünür, bu qılınc dəri qında saxlanılırmış və yuxarı hissədə, qəbzənin yaxınlığında qına oval şəklində olan iki dəmir halqa keçirilibmiş. Qəbzə üç dəmir mıxla mıxlanmış və tunc halqa ilə bərkidilmişdir. Qılıncın halqavari başcığı vardır. Bu cür başçıqları olan qılınclar Qara dənizin şimal sahillərindən Çinə qədər çox böyük bir ərazidə yayılmışdı. Qədim Qafqaz Albaniyasına bu qılıncları, görünür, Avrasiya çöllərində köçəri həyat sürən tayfalar gətirmişdir.
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Azərbaycan ərazisində, yəni Mingəçevirdə, Çirçir gölündə (Ağdaş rayonunun Pirəzə kəndi), Xınıslıda (Şamaxı), Gəncəçayın sahilində və başqa yerlərdə çoxlu xəncər aşkar edilmişdir. Xəncərlərin böyük bir qismi görkəmini itirmişdir. Xəncərlərin uzunluğu təqribən 25 santimetrdən 30 santimetrə qədərdir. Məsələn, Xınıslıdan tapılmış xəncərin uzunluğu 28 santimetrə, Mingəçevirdən tapılmış xəncərlər isə 12 santimetrdən 26 santimetrə qədərdir. Albanlar bu hücum silahları ilə yanaşı, bıçaqlardan da istifadə edirdilər. Bıçaqlar Mingəçevirdə, Xınıslıda və başqa yerlərdə aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallar içərisində uzunluğu 1–2,5 metrə çatan dəmir döyüş yabalarına rast gəlinir. Belə hesab edilir ki, onlardan həm müdafiə, həm də əlbəyaxa hücum döyüşlərində istifadə olunurmuş.
Öyrənilən dövrün əsas müdafiə silahlarından biri də zireh idi. Strabonun qeyd etdiyinə görə, qədim Qafqaz Albaniyasının döyüşçülərində zireh – toraks da olmuşdur. Qazıntılar zamanı hələlik tam salamat qalan zireh tapılmamışdır, bu qoruyucu geyimin ancaq ayrı-ayrı qalıqlarına rast gəlinir. Məsələn, qəbirlərin birində üç mindən artıq daş muncuq aşkar edilmişdir. Güman olunduğuna görə, muncuq dənələri zireh rolunu oynayan dəri geyimə tikilirmiş. Eyni sözlər böyük miqdarda aşkar edilmiş tunc düymələrə də aiddir. Qəbirlərin birindən döyüşçünün qoruyucu metal geyiminin, o cümlədən dəmir zirehin hissələri tapılmışdır. Tapıntılarla əlaqədar olaraq, "heyvan dərisi geymiş" alban döyüşçüləri haqqında Plutarxın verdiyi məlumat yada düşür. Strabon qeyd edir ki, aşılanmamış öküz dərisindən zireh başqa xalqlarda da olmuşdur. Digər qoruyucu silah geniş yayılmış qalxan idi. Strabon alban qalxanları haqqında da aydın məlumat verir. Bu, qallarda və romalılarda skutum adlanan uzun dördkünc ("qapışəkilli") qalxandır. Qazıntılardan birində dəmir qalxana bənzər kiçik bir şey tapılmışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Plutarx Pompey ilə alban basilevsinin qardaşı Kasis arasındakı çarpışmanı təsvir edərkən göstərir ki, "döyüşdən sonra romalılar öldürülmüş barbarların üst-başlarını axtarıb qarətə başlayanda amazonka peltaları tapılmışdı". Qədim heykəltəraşlar peltanı amazonkaların kiçik müdafiə silahı kimi aypara şəklində təsvir edirdilər. Bütün bu deyilənlər təsdiq edir ki, qədim müəlliflərə görə, alban döyüşçülərində iki növ müdafiə silahı olmuşdur: Roma skutumunu xatırladan böyük qalxan və formaca peltaya yaxınlaşan kiçik qalxan.
Bizə alban döyüşçülərinin baş örtüyü haqqında gəlib çatan məlumat da diqqəti cəlb edir. Görünür, albanlar başlarına bütün Qafqazda yayılmış papaq qoyurdular. Strabon albanların baş örtüyünü heyvan dərisi ilə əlaqələndirir və alban döyüşçülərinin digər qoruyucu baş örtükləri haqqında heç bir məlumat vermir.
Yaxşı qalmış tunc dəbilqə tapılmışdır, dəbilqənin yuxarı hissəsi enlənən içiboş borucuqla qurtarır, bu borucuq, ehtimal ki, lələklər, at qılı və digər fərqlənmə nişanları taxmaq üçündür. Öyrənilən dövrdə bir çox xalqlarda dəbilqələr vardı. Lakin dəbilqə antik Albaniyanın sıravi döyüşçüləri üçün səciyyəvi deyildi.
Qoşunların miqdarı haqqında antik müəlliflərin verdiyi konkret məlumat hərbi işin öyrənilməsi məsələsində müəyyən yer tutur. Strabonun dediyinə görə albanlar "[döyüş üçün] iberlərə nisbətən daha çox qoşun düzürlər. Onlar altmış min piyada qoşun və iyirmi iki min süvari silahlandırırlar – Pompeylə döyüşə (albanlar) belə bir (qoşunla) getmişlər". Plutarx bildirir ki, Kürü keçib romalılar üzərinə həmlələr edilən zaman albanlar qırx min nəfərdən az olmamışlar. Daha sonra Plutarx romalıları qarşılayan albanların sayı haqqında bir qədər başqa məlumat verir. Qədim müəllif bildirir ki, Pompeyi "döyüşə hazır vəziyyətdə, lakin pis silahlanmış və başlıca olaraq, heyvan dərisində 60000 piyada və 12000 süvari" qarşılamışdır. Birinci halda Plutarx piyadanı süvaridən fərqləndirmir, alban qoşununun ümumi miqdarını verir: döyüşçülər 40000 nəfər idi. İkinci halda Plutarxın məlumatı Strabonun məlumatını xatırladır, lakin alban süvarilərinin sayı cəhətdən ondan fərqlənir.
Deyilənlərdən görünür ki, alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, Plutarxda isə 12 mindir. Appiana əsasən, albanların basilevsi Oroys və iberlərin basilevsi Artok yeddi miriad döyüşçü ilə Kür çayının yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, alban və iber qoşunu 70 min döyüşçüdən ibarət idi. Əgər iber qoşununun alban qoşunundan az olması haqqında Strabonun məlumatı əsas götürülsə, deməli, albanların payına təqribən 40 min döyüşçü düşür, bu isə alban qoşununun miqdarı haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu Strabona görə 82 min (60 min piyada və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72 min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə alban qoşunlarının romalılarla ilk toqquşması Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi. Bu toqquşma eramızın 35-ci ilində parfiyalılara qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatla əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır.
Sənətkarlıq
Metalişləmə
Ayrı-ayrı yerlərdə indiyədək qalmaqda olan metal, daş və ağac əmək alətləri Albaniyanın iqtisadiyyatını öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlar dəmir oraqlar, çapacaqlar, bıçaqlar, qayçılar, bizlər, iynələr, dən daşları, kirkirə daşları, sürtgəclər, bülöv daşlardan ibarətdir.
Xınıslı, Nüydü, , Yaloylutəpə, Qaraköbər, Torpaqqala və Albaniyanın digər məskənlərində forması və ölçüsü müxtəlif olan əl dəyirmanları, o cümlədən qayıq şəklində çox iri dən daşları aşkar edilmişdir. Eramızın I–II əsrlərindən başlayaraq işlədilən kirkirə daşlarının tapılması dən üyüdülməsinin yeni, mütərəqqi üsullarının tətbiqi ilə bağlıdır. O dövrdə xeyli miqdarda dişli oraqların olması əkinçilik sahəsində, xüsusən biçin prosesində əmələ gələn tərəqqini arxeoloji cəhətdən təsdiq edir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilən bitki qalıqları Albaniyada əkinçiliyin inkişafı və istehsal olunan məhsulların çeşidi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.
Dulusçuluq məmulatı Qafqaz Albaniyası iqtisadiyyatının və mədəniyyətinin daha da inkişaf etdiyini göstərir. Eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısında Yaloylutəpə keramikasının yeni səciyyəvi formaları – qonşu ölkələrin keramikasından fərqlənən süddanlar, birayaqlı və üçayaqlı vazalar meydana gəlir. Yaloylutəpə keramikası Şirvan, Şəki, Zaqatala bölgəsi, Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ düzü, Alazan və Kür hövzəsi, habelə Dağıstan ərazisində olan abidələrdən məlumdur. Yuxarıda qeyd edilmiş rayonlar üçün səciyyəvi olan keramika kompleksinin yeknəsəqliyi vahid, səciyyəvi iqtisadiyyata, mədəniyyətə və əraziyə malik əhalinin etnik yekcinsliyinə sübutdur.
Albaniya ərazisində xeyli miqdarda dəmirçilik məmulatı üzə çıxarılmışdır; onların böyük bir qismi yerli ustaların məhsuludur, bununla birlikdə gətirilmə əşyalara, başlıca olaraq zərif qab-qacağa və bəzək şeylərinə də təsadüf edilir. Albaniyanın yerli xammala əsaslanan metallurgiyası və metalişləmə sənəti yüksək kamillik səviyyəsinə qalxmışdı.
Alban cəmiyyətinin əyanlar təbəqəsinin məişətində geniş istifadə olunan gümüş və mis qab-qacaq cəmiyyətin sosial cəhətdən yekcins olmadığını da aydın bildirir.
Metal qablarla yanaşı, şüşə məmulatı da geniş yayılmışdı. Albaniyada şüşə qab istehsalının eramızın II–III əsrlərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Əvvəlki dövrdə isə bunlar bir qayda olaraq Şərq ölkələrindən gətirilirdi.
Zərgərlik də nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdi. Arxeoloji tədqiqatların gedişində, xüsusilə qəbirlərdə aşkar edilmiş bəzək şeyləri öz formalarının və istifadə olunmuş materialların rəngarəngliyi ilə fərqlənir. Bunlar metaldan, şüşədən, gildən, pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı. Bəzək şeylərinin tərkibinə qadın tacları (çələngləri), boyunbağılar, qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, sancaqlar, toqqalar, muncuqlar, müxtəlif tikmə, bəzəklər və i.a. daxildir. Əsasən Mingəçevir, Yaloylutəpə, Xınıslı, Qəbələ, Qaratəpə, Qalagah, , və digər Albaniya abidələri qazıntılarından məlum olan, nəcib metallardan və qiymətli daşlardan hazırlanmış bəzək şeyləri müəyyən qrup təşkil edir.
Bəzək şeylərinin böyük bir qrupu antik dövrdə geniş yayılmış qolbaqlardan ibarətdir. Qolbaqlar tuncdan, gümüşdən, qızıldan, dəmirdən hazırlanırdı. Ayrı-ayrı keramik qolbaq nümunələri də məlumdur. Qolbaqların ön kəsiyi dairəvi yaxud üçbucaqvaridir, çox vaxt zoomorf başcıqlar şəklində düzəldilən ucları bəzilərində aralıdır, səthi ya saya, ya da ornamentlidir; bu qolbaqlar yalnız bəzək şeyləri deyil, həm də qədim albanların ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən ayin əşyaları idi.
Boyunbağılar əsasən o dövrün ən erkən qəbirlərinin materiallarından tanışdır. Ucları bir qədər genişləndirilmiş, bitişdirilməmiş, batıq ornamentlə bəzədilmişdir. Alban kişi və qadın qəbirlərində tez-tez üzük və sırğalara rast gəlinir – bunlar formaca bir-birindən fərqlidir. Onlar əlvan metallardan, dəmir və sümükdən düzəldilirdi. Üzüklər tökmə və döymə üsulu ilə düzəldilir; bəzən qiymətli daşlardan və şüşələrdən qaş qoyulur, zoomorf təsvirlər, həndəsi ornamentlərlə təchiz olunurdu. Qaşlı üzüklər möhür rolunu oynayırdı və xronoloji cəhətdən, bir qayda olaraq, qaşsız üzüklərə nisbətən daha sonralara aiddir. Üzük-möhürlərin xarici nümunələri adətən Romadandır. Onlar Qafqaz Albaniyasının Roma ilə geniş əlaqələrə malik olmasını təsdiq edir.
Bəzək şeyləri arasında sırğalar xüsusi yer tutur. Qızıl sırğalar Mingəçevir, Yaloylutəpə, Xınıslı, Qalagah, Şatırlı (Bərdə) və başqa yerlərdə aşkar edilmişdir. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Şatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı zamanı müxtəlif zərgərlik məmulatı ilə birlikdə tökmə üsulu ilə sırğalar və digər bəzək şeyləri hazırlamaq üçün işlədilən daş qəliblər tapılmışdır.
Bəndlər bəzək şeyləri arasında mühüm yer tutur. Gümüş, tunc, dəmir bəndlərə qəbirlərin əksəriyyətində təsadüf edilir. Əcnəbi bəndlər, əsasən Roma bəndləri çoxdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əsasən tuncdan olan çoxlu miqdarda müxtəlif sancaqlar üzə çıxarılmışdır. Onlardan bəzilərinin başı tunc zəncirlərlə bəzədilmişdir.
Rəngarəng toqqalar, piləklər, asma bəzəklər və xüsusilə həm yerli ustalar tərəfindən düzəldilən, həm də kənardan gətirilən müxtəlif muncuqlar da külli miqdarda tapılmışdır. Munacuqlar əsasən antik dünyanın məşhur mədəniyyət mərkəzlərindən gətirilirdi və digər gətirilmə materiallarla birlikdə bunlar sübut edir ki, eramızdan əvvəl IV–I əsrlərdə və eramızın I–II əsrlərində Qafqaz Albaniyası Qara dənizin şimal sahilində yerləşən şəhərlərlə, Parfiyanın, Romanın, Mesopotamiyanın, Misirin, Hindistanın, Suriyanın şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri və mədəni əlaqələr saxlamışdır. Albaniya ərazisində ehtiyatı bol olan əlvan daşlar keyfiyyətdə ən yaxşı gətirilmə nümunələrdən geri qalmayan bəzək şeyləri və möhürləri düzəltməkdə yerli sənətkarlar üçün xammal mənbəyi idi.
Dulusçuluq
Albaniya bədii keramikasının istehsalında özünü xüsusilə parlaq şəkildə büruzə verən dekorativ-tətbiqi sənətin daha da inkişaf etdiyini qeyd etmək lazımdır. Məhz antik dövrdə dulus çarxının demək olar ki, tamamilə istifadədən çıxmasına və alban keramikasının böyük bir qisminin əllə hazırlanmasına baxmayaraq, keramika öz formalarının simmetrikliyi və zərifliyi ilə fərqlənir. Keramikanın ən səciyyəvi tiplərindən biri olan "süddanlar" xüsusilə maraqlıdır. Bunlar yumru gövdəli, birqulplu, azacıq yuxarı qalxmış uzunsov novçalı qablardır, novçanın başlandığı yerdə adətən çox vaxt "süzgəc" düzəldilirdi. Bunlar bişirilməmişdən qabaq ağımtıl və ya qırmızımtıl şirə ilə örtülürdü. Qabların boğazı və qulpu bir çox hallarda batıq və ya çökək ornamentlə, gövdəsi isə simmetrik şəkildə yerləşdirilən yapışdırma düyməvari naxışlarla bəzədilirdi. Səciyyəvi novçanın hər iki tərəfinə vurulan bu cür yapışdırma naxışlar həmin qablara zoomorf görkəm verir. Kürədə bişirilən məşhur birayaqlı və üçayaqlı qırmızı və qara vazalar kimi, təsvir edilən qabların da yerli xalq ənənəsində dərin kökləri vardır və bu ənənənin ünsürləri hellinizm dövrünün alban incəsənəti üçün xüsusilə səciyyəvidir. Eyni zamanda inkar etmək olmaz ki, Yaxın Şərq və Aralıq dənizi ölkələri xalqlarının mədəniyyəti də alban mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdir. Eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə geniş yayılmış olan bədii keramikaya əməli əhəmiyyətini də saxlayan ən müxtəlif zoomorf və antropomorf qablar daxildir.
Ümumiyyətlə, mücərrəd ornamentlə bəzədilmiş qablara xüsusi düzəlmiş qulpların, qapaqların və digər lazımlı ünsürlərin köməyi ilə zoomorf və ya antropomorf görkəm verilir. Bir çox saxsı qablarda heyvanların, quşların, insanın yapışdırma və basma ornamentlə, boya ilə yaradılmış sxematik təsvirləri vardır ki, bunlar alban incəsənəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.
Bununla əlaqədar olaraq İsmayıllı rayonunun Hacıhətəmli yaşayış yerindən tapılmış dabanlı oturacağı olan boz rəngli vazanı xüsusilə qeyd etmək lazımdır; Gövdəsi yapışdırma naxışla bəzədilmiş qabın kiçik şaquli qulpları vardır, ağzı dəyirmidir. Şaquli qulpların hər iki tərəfinə çiçək şəklində kiçik naxışlar yapışdırılmışdır; qulpun dibində də buna bənzər yapışdırma naxış vardır. Yapışdırma naxışların köməyi ilə qaşlar, gözlər, qulaqlar və üzün hər iki tərəfindən sallanan iki hörük, batıq cızıqların köməyilə kirpiklər bildirilmişdir. Qadın çöhrəsinin zəngin təxəyyülü naməlum usta tərəfindən məharətlə yaradılmış təsviri əsrləri arxada qoyaraq bizə gəlib çatmışdır. Buna oxşar antropomorf saxsı qablar qədim Şamaxı qazıntılarından məlumdur. Qabın gövdəsinin yuxarı hissəsi adam başı formasındadır; qulaqlar, burun, gözlər və bel realist görkəmdə verilmişdir. Təsvir edilmiş keramikaya bənzəyən, maral, keçi, öküz, xoruz, göyərçin, tısbağa və i.a. formasında hazırlanan, realist alban incəsənəti üçün səciyyəvi olan antropomorf saxsı qab Türkiyə ərazisində olan hett abidələrindən də məlumdur. Eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdən başlayaraq Albaniyanın dekorativ-tətbiqi sənətində kiçik formalar plastikası, məişət süjetlərinə və mifoloji süjetlərə dair səhnələrin batıq xətlərlə təsvir edildiyi daş heykəllər xüsusi yer tutur. Albaniya terrakotları hər şeydən əvvəl qadın heykəlcikləri, az-az hallarda kişi heykəlcikləri, zoomorf fiqurlar, o cümlədən yüyənli at təsvirləri ilə təmsil olunmuşdur. Alban incəsənətinin bu abidələri olduqca çoxdur: təkcə İsmayıllı rayonunun ərazisində, Mollaisaqlı-Hacıhatəmli yaylasında 60-dan artıq heykəlcik aşkara çıxarılmışdır. Bunlar Mingəçevir, Qəbələ və Şamaxı qazıntılarından da məlumdur. Albaniyanın kiçik gil heykəlyapma (koroplastika) sənəti arxaik formaları xeyli dərəcədə hifz edib saxlamış və o, Şərq incəsənəti üçün səciyyəvi olan üslubda yaradılmışdır. Çox ehtimal ki, terrakotlar ən qədim zamanlardan məhsuldarlıq rəmzi sayılan Ana İlahəsinin təsviri ilə bağlı olmuşdur.
Albaniya koroplastikasının müəyyən hissəsi Azərbaycanın qədim əhalisinin etiqadlarını və təsəvvürlərini əks etdirən, qonşu ölkələrin incəsənəti ilə ümumi cəhətləri olan zoomorf təsvirlərlə təmsil edilmişdir. Arxaik cizgiləri saxlayan terrakot heykəlciklər antik dövrdə Ön Asiya və Yaxın Şərq incəsənətinin lokal məktəblərindən birini təmsil edir.
Hökmdarlar
İlkin dövr
- Arran. Albaniyanın yarıməfsanəvi hökmdarı. Arranşahlar sülaləsindən.
- Oroys. Pompeyin Qafqaz Albaniyasına yürüşü zamanı Albaniya hökmdarı.
- Zober. Mark Antoninin əmri ilə məğlub edilmiş Albaniya hökmdarı.
Alban Arşakiləri
- I Vaçaqan
- I Vaçe
- Urnayr (313–371)
- II Vaçaqan (371-?)
- Mirhavan
- Satoy
- Asay
- Yesuagen (432–444)
- II Vaçe (444–463)
- III Vaçaqan (487–510)
Sasanilərin təyin etdiyi hakimlər
30 illik hakimiyyətsizlik dövrü
- I Varsken (470–482). və Albaniya mərzbanı. Mehranilər sülaləsindən.
Mərzbanlıq dövrü
- en (533/534–542)
- en (540–541, 545–540-cı illərin sonu)
- II Xosrov (580-ci illər)
- (626-?)
- (?-629)
Mehranilər
- Varaz Qriqor (628–642)
- Cavanşir (642–681)
- I Varaz Trdat (681–694)
- Çariça Sparama (694–699).
- (699–704)
- I Varaz Trdat (704–705)
- II Vardan (705–711)
- Narse (711–740)
- I Qagik (740–770)
- I Stepanos (770–800)
- II Varaz Trdat (800–812)
İddiaçılar
- Ziebel. Üçüncü fars-türk müharibəsi zamanı Tonq Yabqu xaqan (Bizans tarixi mənbələrində Ziebel) özünü Albaniya hakimi elan etmişdir.
Albaniya çarı adlandırılanlar
Arranşahik xanədanının Zarmixr nəsli
- Səhl ibn Sumbat (822–854). "Alban ölkəsinin tarixi"ndə.
- Hovannes (838/839–854). İbn əl-Əsir tərəfindən.
- Atrnerseh (?-870).
- 1 (854-?)
- Qriqor Hammam (893–897). "Alban ölkəsinin tarixi"; Stepanos Taronetsi; Stepanos Orbelian.
- II Atrnerseh (906–944). Hovanes Drasxaakertsi tərəfindən.
- İşxan Əbu Əbdülmalik (1044–1110). Stepanos Orbelian; Konstantin Porfiroqent; Ananiya Mokatsi.
Arevmanelilər
- Böyük Kvirike (1032–1038). tərəfindən.
Həmçinin bax
- Qafqaz albanları
- Alban dili
- Alban əlifbası
- Qafqaz Albaniyası bayrağı
- Arran (hökmdar)
- Alban Həvari kilsəsi
- Alban xaç daşları
- Arran yepiskopluğu
- Aquen kilsə məclisi
- Alban katolikoslarının siyahısı
- Alban təqvimi
- Alban ölkəsinin tarixi
- Arran memarlıq məktəbi
- Qafqaz Albaniyasının memarlığı
- Qafqaz Albaniyasının incəsənəti
- Ermənistan–Qafqaz Albaniyası sərhəd mübahisəsi
Toponimlər
- Aran (Azərbaycanın tarixi bölgələrindən biri)
- Aran iqtisadi rayonu (Azərbaycan Respublikasının iqtisadi bölgüsündə, tarixi Aran bölgəsinin adını daşıyan şərti iqtisadi rayonu; ərazisinə Mingəçevir və Şirvan (keçmiş Əli-Bayramlı) şəhərləri, habelə Ağcabədi, Ağdaş, Beyləqan, Bərdə, Biləsuvar, Göyçay, Hacıqabul, İmişli, Kürdəmir, Neftçala, Saatlı, Sabirabad, Salyan, Ucar, Yevlax və Zərdab rayonları daxildirlər)
- Alpan kəndi (Quba rayonu)
- Alvan dərəsi / Əlvan dərəsi / Arvan dərəsi (Qəbələ və Göyçay rayonları arasında yerləşən dərə; hazırda Qəbələ Dövlət Təbiət Yasaqlığının ərazisində yerləşir)
- Arvan dağı və Arvan çayı (Göyçay rayonu ərazisində yerləşən dağ və çay; eyniadlı dərə ilə bağlı toponimlərdir)
- Ağvanlar məhəlləsi (Şəki şəhərinin tarixi məhəllələrindən biri)
- Ağvanlar hamamı (Şəki şəhərinin Ağvanlar məhəlləsindəki qədim hamam; hazırda ərazisinə aiddir)
- Albantala (Qax rayonu, Ləkit və Ləkit Kötüklü kəndləri arasındakı Yeddi kilsə monastır kompleksi yaxınlığındakı düzənlik ərazi)
- Gəncəçay (qədim qaynaqlardakı adı Daruran / Dərya-i Arran)
- Həkəriçay (qədim adı Albançay, Arrançay) (həmçinin onunla bağlı ermənicə və pəhləvicə Aranrot toponimi)
- Varazabun kəndi (Yuxarı Qarabağın Xaçın nahiyəsində kənd adı)
- Ağvəng kəndi (Qarabağ xanlığı ərazisində, Yuxarı Qarabağın Xaçın nahiyəsində, təxminən indiki Kəlbəcər rayonunda yerləşən kənd; lakin kəndin adının daha düzgün açıqlaması yəqin ki "ağ" (ağ rəng) və "vəng" (kilsə) sözlərindən ibarətdir)
- Alvan qalası və ya Alvan qapısı (Xocavənd rayonu, Avdur kəndi)
- Ağvan çayı və ya Alvan çayı (Şuşa rayonu, Malıbəyli kəndi yaxınlığından axan çay, Qarqar çayının sağ qolu)
- Ağvanbaşı və ya Ağvan düzü (Şuşa rayonu, Malıbəyli kəndi ətrafında düzənliyin adı)
- Ağvani kəndi (Qafan, Zəngəzur mahalı)
- Ağvanlı (Aqvanlu) kəndi (Gorus, Zəngəzur mahalı; 1918-də dağıdılmışdı, ətraflı məlumat üçün bax: Şurnuxu kəndi)
- Albantəpə yaşayış yeri (Naxçıvan MR, Şərur rayonu)
Ədəbiyyat
- Abbasqulu ağa Bakıxanov — Gülüstani-İrəm, ASSREA Bakı-1951 2012-05-16 at the Wayback Machine
- Azərbaycan Tarixi (7 cilddə) I, II cildlər,Bakı, 2007
- Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
- Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005 (rus dilində)
- Fəridə Məmmədova – Moisey Kalankatlının "Alban tarixi" əsəri Qafqaz Albaniyasının ictimai quruluşu üzrə bir mənbə kimi, Bakı, 1977 (rus dilində)
- Ziya Bünyadov – Azərbaycan VII–IX əsrlərdə,Bakı,2008
- Moisey Kalankatlı – Alban tarixi, Mxitar Qoş – Alban salnamələri, Bakı, 2007
- Qiyasəddin Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Faiq İsmayılov, Əlibala Ağayev – Alban mədəniyyətinə erməni təcavüzü, Bakı, 2007
- Rəşid Göyüşov – Qafqaz Albaniyasında xristianlıq, Bakı, 1984 (rus dilində)
- Y.R.Cəfərov – Hunlar və Azərbaycan, Bakı, 1985 (rus dilində)
- S.T.Yeremyan – III–VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında ideologiya və mədəniyyət, Moskva, 1958(rus dilində)
- K.V.Trever – Alban tarixi və mədəniyyətinə dair oçerklər, Moskva-Leninqrad, 1959 (rus dilində)
- K. Əliyev – Antik Qafqaz Albaniyası (e.ə I – b.e. I əsrləri), Bakı, 1974
- К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4
- Гукасян Ворошил. Тюркизмы в "Истории албан". В сб.: Структура и история тюркских языков. Баку, 1970
- Бархударян М. Албания и ее соседи. — Тифлис, 1893 (на арм яз.)
- Еремян С. Т. Политическая история Албании III–V вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III–IX вв.). М., 1958
- Еремян С. Т. Экономика и социальный строй Албании III–VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III–IX вв.). — М., 1958
- Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. 2001. ISBN .
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Toumanoff, Cyril. The Arsacids 2020-11-11 at the Wayback Machine. Encyclopædia Iranica. excerpt:"Whatever the sporadic suzerainty of Rome, the country was now a part—together with Iberia (East Georgia) and (Caucasian) Albania, where other Arsacid branched reigned—of a pan-Arsacid family federation. Culturally, the predominance of Hellenism, as under the Artaxiads, was now followed by a predominance of "Iranianism," and, symptomatically, instead of Greek, as before, Parthian became the language of the educated"
- Shnirelman, V.A.(2001), 'The value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia', Osaka: National Museum of Ethnology. pp 79: "Yet, even at the time of Caucasian Albania and later on, as well, the region was greatly affected by Iran and Persian enjoyed even more success than the Albanian language".
- Benjamin W. Fortson, "Indo-European Language and Culture: An Introduction", John Wiley and Sons, 2009. pg 242: " Middle Persian was the official language of the Sassanian dynasty"
- Məmmədova, F. Albaniya syasi tarixi və tarixi coğrafiyası. Bakı. 1993.
- Ағван // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 103.
- books.google.com (ing.)
- books.google.com (ing.)
- Yevgeni Paxomov. Краткий курс истории Азербайджана. Баку, 1923
- Алиев К.Г. Кавказская Албания. Баку, 1974
- Igor S. Zonn,Andrey Kostianoy,Aleksey N. Kosarev,Michael Glantz – The Caspian Sea Encyclopedia, page 12
- Яновский А.О. О древней Кавказской Албании. ЖМНП, ч. 52, 1846
- Ямпольский З.И. "Гегемоны" древнего Азербайджана//ДАН АзССР, 1953, № 3
- Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.
- Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III–I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2
- Крупнов Евгений Игнатьевич – Древнейшая культура Кавказа и кавказская этническая общность, "CA", 1964, No l
- Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians," in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982, 27–40. (ing.)
- Ямпольский З.И. К вопросу об одноименности древнейшего населения Атропатены и Албании //Тр. ИИФ АН АзССР, 1954, т. 4
- V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504 (ing.)
- History of Armenia composed by abbot Chamchian, Mikayel. Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia). Venice, 1786, p. 131. (ing.)
- Q. Qeybullayev, 1994, səh 172 (az.)
- Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi, I, IV (az.)
- (PDF). 2012-05-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-16.
- "albus və candida sözlərinin fərqi üçün bax". 2022-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-16.
- "Roman dillərində bir sıra sözlərin müqayisəsi". 2008-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-02-16.
- Страбон. География, кн. XVI, гл. 4, 18 (С. 777) (rus.)
- Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2
- Алиев К.Г. К вопросу о племенах Кавказской Албаиии//Тр. VIII междунар. конгресса антропологии, и этнографич. наук, т. 10, М., 1970.
- Алиев К.Г. К вопросу о номадах Средней Азии и древнего Азербайджана (Атропатены и Кавказской Албании)//Центральная Азия в кушанскую эпоху. М., Наука, 1975.
- Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2.
- Q. Qeybullayev, 1993, səh 172 (az.)
- Azərbaycan Tarixi, I cild, Bakı – 2007 (az.)
- Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi. Bakı: Çıraq. 2009. səh. 95.
- Q. Qeybullayev, 1991, səh 227 (az.)
- Ямпольский З.И. Древние авторы о языке населения Азербайджана //ИАН АзССР, 1955, № 8
- Q. Qeybullayev, 1993, səh 194 (az.)
- Erix Fayql – İpək yolu üzərində Qədim Odlar Yurdu – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2009 (az.)
- Firidun Cəlilov. Azər xalqı. Bakı, Ağrıdağ, 2006, 436 səh. (az.)
- K. Əliyev – Antik Qafqaz Albaniyası (e.ə I – b.e. I əsrləri), Bakı, 1974 (az.)
- Q. Qeybullayev – K etnogenezev azerbaydjançev, I cild, Bakı, 1991 (rus.)
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1993 (az.)
- Q. Qeybullayev – Qarabağ (etnik tarix), Bakı, 1994 (az.)
- Гукасян Ворошил. Тюркизмы в "Истории албан". В сб.: Структура и история тюркских языков. Баку, 1970 (rus.)
- Yaddaş müharibəsi: Zaqafqaziyada miflər, identiklik və siyasət 2022-01-31 at the Wayback Machine V. A. Şnirelman, səh 103
- (rus.) Caucasian Albania 2019-03-23 at the Wayback Machine. The Eastern Orthodox Encyclopædia.
- Новосельцев А.П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период. Кавказ и Византия, I. Ереван, 1979.
- Ямпольский З.И. К изучению древнего пути из Каспийского моря по реке Куре через Грузию к Черному морю.//Тр. Ин-та истории АН ГССР, т. 2, 1956
- Бархударян М. Албания и ее соседи. — Тифлис, 1893 (на арм яз.) (rus.)
- Еремян С. Т. Политическая история Албании III–V вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III–IX вв.). М., 1958 (rus.)
- Еремян С. Т. Экономика и социальный строй Албании III–VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III–IX вв.). — М., 1958 (rus.)
- Манандян Я. А. О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен. — Ереван, 1954 (rus.)
- Алексидзе Заза Николаевич. Проблемы идеологии и культуры раннесредневекового Кавказа и Грузии: Дис… д-ра ист. наук (в форме научного доклада). — Тбилиси, 1983. (rus.)
- Меликишвили Г. А. К вопросу о характере древних закавказских и средневековых горских северокавказских обществ. — История СССР, 1975, № 6. (rus.)
- Меликшивили Г. А. К истории древней Грузии. — Тбилиси, 1959 (rus.)
- Меликшивили Г. А. Некоторые аспекты вопроса о социально-экономическом строе ближневосточных обществ. — ВДИ, 1975, № 2. (rus.)
- Мамедова Ф. Дж. Албания/АСЭ. — Баку, 1976, т. 1, с. 215__217 (на азерб. яз.) (rus.)
- F. Məmmədova, 1993, səh 74 (az.)
- Мамедова Фарида. Интерпретация новых дополнительных глав-, парижского списка "Истории албан" Моисея Каланкатуйского в. свете эпиграфических данных Гандзасарского храма /Тез. докл. всесоюзной научной сессии "Актуальные проблемы изучения и создания письменных исторических источников". — Тбилиси, 1982. (rus.)
- Q. Qeybullayev, 1993, səh 92 (az.)
- Халилов Дж.А., Бабаев И.А. О городах древней Кавказской Албании. СА, 1974, № 4
- Kalankatlı, III, 23 (az.)
- Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959. (rus.)
- Еремян С.Т. Экономика и социальный строй Албании III–VII вв. // Очерки истории СССР (III–IХ вв.), М., 1958.
- Крымский А.Е. Страницы из истории Кавказского Азербайджана (Классической Албании). Шеки.//Сб. Памяти Н.Я.Марра (1864–1934), М.-Л., 1938
- Реслер Э. Отчет о поездке в дер. Беюк-Дегне Нухинского уезда Елизаветпольской губернии и раскопки, произведенные там. ДАК, 1902, 66
- Асланов Г. М. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура. — КСИИМК, 1955 (rus.)
- F. Məmmədova, 1993, səh 126 (az.)
- Гейбуллаев Г. А. Топонимия Азербайджана. Баку, 1986 (rus.)
- Markwart J. Skizzen zur Historischen Topographie und Geschichte von Kaukasten, Handes Amsorya, Wien, 1927, No 11–12 (alm.)
- Marquart J. Eranlahr nach der Geogrphle des Ps.Moses Xorenac’i. In: Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, No 2, Berlin, 1901 (alm.)
- Kalankatlı, I, 4 (az.)
- Moisey Xorenli II, 8 (az.)
- F. Məmmədova, 1993, səh 214 (az.)
- Kalankatlı I, 4 (az.)
- Moisey Kalankatlı, II, 21 (az.)
- Новосельцев А.П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период. Кавказ и Византия, I. Ереван, 1979
- M. Chamchiian – Armenian history from the beginning of the world to the year 1784 (ing.)
- Акопян А.М. Связи Армении и Кавказской Албании с Парфией. СА, 1979, № 4
- Еремян С. Т. Атлас к книге "История армянского народа". Ереван, 1932 (Карта V–VII вв.) (rus.)
- Ямпольский З.И. Две заметки к трактовке страбонова текста об азербайджанской Албании//Изв. АзФАН СССР, 1942, № 7
- F. Məmmədova, 1993, səh 76 (az.)
- F. Məmmədova, 2006, səh 116 (az.)
- J. Marquart. Eransahr…, стр. 78
- Юшков С.В. К вопросу о границах древней Албании.//ИАН СССР, 1937, т. I.
- F. M.mmədova, 2006, səh 68 (az.)
- Strabon, XI, 8, 4 (az.)
- Appian, 103
- Pompey, XXXIV
- Dion Kassi, XXXVI, 56
- Strabon, XI, 8, 4
- Strabon, XI, 4, 2
- Алиев К.Г. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании//ДАН АзССР, 1960, № 4
- Тревеп К. В. Очерки по истории культуры древней Армении. — М—Л., 1953.,c.68
- Böyük Plini, VI, 11; VI, 16, XII, 28
- Dion Kassi, XXXVI, 54
- Plutarx – Pompey, XXXIV
- F. Məmmədova,1993, səh 24
- Алиев Кемал. Кавказская Албания I в. до н. э. — I в. н. э.Баку. 1974
- Бартольд В. В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. — Соч. М., 1963, т. 2. (rus.)
- F. Məmmədova, 1993, səh 102
- M. Xorenli, II, 8
- Strabon, XI, 4, 1
- Ptolomey, V, 8, 7
- Ptolomey,V, 11, 1
- Speigel F. Eranische Altertumskunde. I, Leipzig, 1871
- Ямпольский З.И. Древняя Албания III–I вв. до н.э. Баку, 1962
- Kalankatlı, I, V (az.)
- Левиатов В.Н. Азербайджан с V в. до н.э. по III в. н.э.//ИАН АзССР, 1950, № 1
- Алиев К.Г. Албанское войско и его вооружение//ДАН АзССР, 1957, № 8
- Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historcial Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 40. .
- Крымский А.Е. Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана (Классической Албании).//Кн.: Сергею Федоровичу Ольденбургу. К 50-летию научно-общественной деятельности 1882–1932 гг. Л., 1934
- books.google.it
- Plutarx, Paralel tərcümeyi-hallar. Pompey
- К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4
- Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.-Л., 1959, səh 144
- К вопросу о племенах Кавказской Албании. — исследования по истории культуры народов Востока. – М. – Л., 1960
- Халилов Дж.А. Римские фибулы из памятников Кавказской Албании и пути их проникновения.//Всесоюзн. симпозиум по проблемам эллинист, культуры на Востоке, Ереван, 1980.
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-11-13 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2010-07-19.
- Халилов Дж.А., Бабаев И.А. Античные традиции в материальной культуре Кавказской Албании.//Сб. Античность и античные традиции в культуре и искусстве народов Советского Востока, М., 1978.
- Рзаев Н.И. Ювелирное искусство Кавказской Албании.//ДАН АзССР, т. 21, 1965, № 1
- F. Məmmədova, 1993, səh 146
- M. Brosset – Les ruines d’Ani, capitale de l'Arménie sous les rois Bagratides aux Xe et XIe siècles, v. 1–2, St.-РЬ., 1860–61
- Экономика и социальный строй Албании III–VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III–IX вв.). — М., 1958 (rus.)
- Мамедова Ф. Дж. Из истории раннефеодальных отношений Кавказской Албании. — Изв. АН АзССР. Сер. истории, философии и права, 1968, № 2. (rus.)
- F. Məmmədova, 1993, səh 109
- Kalankatlı, I, VIII
- Kalankatlı, I, VI
- Kalankatlı, I, IX
- Ammian Martselin, XVIII kitab, VI fəsil
- F. Buzand, V, 4
- Q. Qeybullayev, 1993, səh 219
- Yelişe, II fəsil, 208 s,48
- Yelişe, VII
- F. Cəlilov, 2006, səh 148
- Kalankatlı, I, 10
- Kalankatlı, I, XXII
- Kalankatlı, I, XXIII
- F. Məmmədova, 2006, səh 348
- Мамедова Ф. Дж. К вопросу о государственном строе Кавказской Албании: Изучение истории средневекового Востока Бартольдом В. В. и современное состояние науки. БЧ — М., 1974.
- Мамедов Т. М. Внешняя политика и войны Азербайджана по древнеармянским источникам. — ДАН АзССР, 1964, т. XX, Хя 10
- Kalankatlı, II, 17
- Бартольд В. В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. — Соч. М., 1963
- F. Məmmədova, 1993, səh 206
- Артамонов М. И. Очерки древнейшей истории хазар. — Л., 1936.
- Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi, I cild, Bakı, 2006
- Kalankatlı, II, 14
- Sebeos, XXXVI
- Kalankatlı, II, 10
- Алиев К.Г. К вопросу об общественно-экономическом строе древней Кавказской Албании//VIII Всесоюзи. конф. по Древнему Востоку, поев, памяти акад. В.В.Струве, М., 1979
- Kalankatlı, II, 18
- Kalankatl, II, XXI
- Kalankatlı, II, XX
- Kalankatlı, II, XXIII
- Kalankatlı, II, XXVI
- Kalankatlı,II, XXVII
- The Cambridge Ancient History, volume XIV, chapter 22b, page 662
- F. Məmmədova, 1993, səh 206–213
- Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959
- F. Məmmədova, 2006, səh 428
- Kalankatlı, II, XXXIX
- Kalankatlı, II, XXXVI
- Kalankatlı, II,XXXVII
- Kalankatlı, II, XXXXIII
- Kalankatlı,III, XII
- Kalankatlı, III, XII
- Kalankatlı, III, III
- Kalankatlı, III, IX – XIX
- Kalankatlı, III, XVI
- Kalankatlı,III,12O
- Карахмедова А.А. О некоторых памятниках митраизма на территории Кавказской Албании.//ИАН АзССР, серия истории, философии и права, 1975, № 1
- Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985.
- Azərbaycan Tarxi yeddi cilldə,Bakı,2007, I cild
- Ямпольский З.И. О происхождении храмовой собственности древнего мира. ВДИ, 1959, № 4
- Michael Burgess – Lords temporal and lords spiritual, Borgo Press, 1995, səh 14 – 17
- Голубкина Т.И., Рагимова М.И. Свинец в материальной культуре Кавказской Албании.//Археол. и этнограф, изыскания в Азербайджане (1980–1981 гг.), Баку, 1986.
- Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild
- F. Məmmədova-Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
- М.Орманиан. Армянская церковь, ее история, учение, управление, внутренний строй, литература, ее настоящее. М. 1913, стр. 118
- История Агван, стр. 239–241
- Yo'av Karny. Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory, Macmillan, 2000, , 9780374226022, p. 384: "Eight years after the beginning of Armenian migration, in 1836, the czarist government dissolved the Albanian Church district and brought it under the complete control of the Armenian national church."
- Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times, Macmillan, 1997, p. 39, , 9780312101688, quote: Throughout the fifteenth and sixteenth centuries and until 1815, there was also a catholicos of Caucasian Albania, resident at Gandzasar in Karabagh.
- Agop J. Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian. The Heritage of Armenian Literature 2012-11-14 at the Wayback Machine, Wayne State University Press, 2002, , 9780814330234, p. 169:"After the Arab domination ended, the Caucasian Albanian Church became a diocese of the Armenian Church and the name Aghvan survived only in the name of this diocese associated with the church and monastery complex at Gandzasar, which was the See of the Catholicate of the Caucasian Albanian Church"
- Rafik Kurbanov, Erjan Kurbanov, "Religion and Politics in the Caucasus" in Michael Bordeaux, The Politics of Religion in Russia and the New States of Eurasia, M. E. Sharpe, 1995, p. 230, , 9781563243578.
- İ.Ormanian. Sitat gətirilən əsəri, səh. 45, 118
- С.Т.Еремян. Идеология и культура Албании III–VIII вв., стр. 329
- A.İohannesyan. Sitat gətirilən əsəri, səh, 130
- Z. M. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007
- И.П.Петрушевский. О дохристианских верованиях крестьян Нагорного Карабаха, стр. 8.
- Османов Ф.Л. Бронзовый шлем, найденный в Ахсуинском районе Азербайджанской ССР.//ДАН АзССР, т. 28, 1972, № 1.
- Алиев К.Г. Албанское войско и его вооружение//ДАН АзССР, 1957, № 8.
- Алиев К.Г. О неопубликованных сырцовых гробницах, раскопанных Я.И.Гуммелем в 1938 г. МКА, 1973, VII
- Алиев В.Г. Кувшинные погребения античного периода в г. Нахичевани//ИИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 1
- Алиев И., Османов Ф. Ванночные погребения Кавказской Албании // Искусство и археология Ирана и его связь с искусством народов СССР, М., 1983
- Алиев В. Катакомба в Бабадервише.//ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1969, № 4
- Ионе Г.И. Мингечаурские кувшинные погребения с оружием. КСИИМК, 1955, вып. 60
- Исмизаде О.Ш. Ялойлутепинская культура. Баку, 1956. История Азербайджана, т. 1, Баку, 1958
- Qazıyev S. M. İki küp və iki katakomba qəbri. MKA, III, Bakı, 1953
- Иессен А.А. Культура Ялойлутепе в Закавказье (предварительная характеристика).//Сб. аспирантов, ГАИМК, т. I, Л., 1929
- Даниелян О.А. Парное погребение в кувшине из Мингечаура. //ДАН АзССР, 1959, № 3.
- Yevgeni Paxomov Кувшинное погребение из Мингечаура.//Изв. АзФАН СССР, 1944, № 9.
- Даниелян О.А. Железные мечи с бронзовыми рукоятками из грунтовых погребений Мингечаура.//Археологические исследования в Азербайджане, Баку, 1965.
- Казиев С.М. Альбом кувшинных погребений. Баку, 1960
- Qazıyev S.M., Aslanov Q.M. İki küp qəbri haqqında.MKA, II, Bakı, 1951
- Голубкина Т. И. Античные традиции и элементы в культуре кувшинных погребений Азербайджана.//Проблемы античной истории и культуры, II, Ереван, 1979
- Голубкина Т.И. Культура кувшинных погребений в Азербайджане. //Тр. музея истории Азербайджана, т. 4, 1961
- Голубкина Т.И. Четыре кувшинных погребения из Мингечаура. //ДАН АзССР, 1956, № 3.
- Yevgeni Paxomov Обследование и раскопки кувшинных погребений Азербайджана.// АзФАН СССР, 1939, № 3.
- Kəsəmənli H.P. Xaçbulaqda tədqiq edilmiş daş qutu qəbirlər. AMM, VI c., Bakı, 1966.
- Ивашенко А.А. Кувшинные погребения Азербайджана и Грузии. ИАН АзССР, 1, 1947.
- Голубкина Т.И. Об археологическом обследовании и раскопках кувшинных погребений в районах Азербайджана в 1953 Г.//ИАН АзССР, серия обществ, наук, 1959, № 1.
- Кесаманлы Г.П. Хачбулагский курган с массовым захоронением. МКА, т. 8, Баку, 1976.
- Казиев С.М. Раскопки курганов в Степанакертском районе.// Изв. АзФАН СССР, 1939, № 3
- Массон В.М. Древние гробницы вождей на Кавказе. Кавказ и Восточная Европа в древности, М., 1973
- Нуриев А.Б. О некоторых античных сосудах, найденных на территории Кавказской Албании. МКА, VIII, Баку, 1976.
- Нуриев А.Б. Стеклянные изделия и их производство в Кавказской Албании.//Автореф. дис. …канд. ист. наук, Баку, 1966
- Оsmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. Bakı, 1984
- Рзаев Н.И. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VII в. н.э.). Баку, 1976
- Асланов Г.М., Голубкина Т.И., Садыхзаде М.Г. Каталог золотых и серебряных предметов из археологических раскопок Азербайджана. Баку, 1966
- Ямпольский З.И. О статуе, найденной на территории Кавказской Албании. КСИИМК, 1955, вып. 60.F
- Халилов М. Дж. Исследование каменных изваяний Карабаха. – В сборнике: Археологические открытия 1982 года. Москва, 1984, с. 438–439.
- Халилов М. Дж. Древнее святилище, связанное с каменными изваяниями у с. Шатырлы. – Доклады АН Азербайджанской ССР, т. XLII, № 7, 1986, с. 78–82.
- Халилов М. Дж. Каменные изваяния Азербайджана (II пол. I тыс. до н. э. – I тыс. н. э.). – Автореферат диссертации . . . кандидата исторических наук. Москва, 1988.
- Халилов Мубариз. Антропоморфные каменные изваяния Карабаха. – В журнале: "Азербайджанская археология", № 1–4, 2004, с. 100–104.
- Халилов Мубариз. Антропоморфные каменные изваяния Карабаха. – В журнале: "Азербайджанская археология", № 1–4, 2004, с. 100–104
- M. Kalankatlı, I, XVII
- Пахомов Е.A. Статуэтка из Молла-Исаклинского сельбища и ее датировка.//Изв. АзФАН СССР, 1937, 2
- Войтов В. Е. , Каменные извйание из Унгету. – Центральная Азия: новые памятники письменности и искусства. Москва, 1987, səh. 106
- Кубарев В. Д. Древние изваяния Алтая (Оленные камни). Новосибирск, 1979, səh. 85–86
- Халилов М. Дж. Каменные изваяния Азербайджана (II пол. I тыс. до н. э. – I тыс. н. э.). – Автореферат диссертации . . . кандидата исторических наук. Москва, 1988, səh 15
- Lukian, Toksaris və ya dostluq, 51-ci parça.
- M. Kalamkatlı, II, XII
- Ваидов Р. М. , Гейушев Р. Б. , Гулиев Н. М. Новые находки каменных баб в Азербайджане. – В сборнике: Археологические открытие 1973 года. Москва, 1974, с. 446–447s. 447.
- Мнацаканян А.Ш. О литературе Кавказской Албании. Ереван, 1969
- Ямпольский З.И. Две заметки к трактовке страбонова текста об азербайджанской Албании//Изв. АзФАН СССР, 1942, № 7.
- Koryun, Maştosun həyatı
- Katolikos Drasxanakertli İohannes – "История Армении", səh. 78
- А.С.Вартапетов. К вопросу об историческом исследовании христианских памятников Народного Карабаха
- . 2008-06-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-11.
- Крупнов Е.И. Каякентский могильник – памятник древней Албании.// Тр. Гос. историч. музея, вып. И, М., 1940
- F.Məmmədova. Qafqaz albaniyası və albanlar. səh. 148
- Халилов Дж.А. Материальная культура Кавказской Албании. Баку, 1985
- Бабаев И.А. Античная черепица Кавказской Албании. СА, 1974, № 2
- Бабаев И.А. К вопросу о производстве предметов глиптики в Кавказской Албании. МКА, т. 7, Баку, 1973
- Голубкина Т.И. О строительных материалах Кавказской Албании. //Мат-лы к сессии, поев, итогам археол. и этнограф, исследований 1970 г. в Азербайджане (май 1971 г.), Баку, 1971
- Тревер К.В. К вопросу о культуре Кавказской Албании. М., 1960
- Голубкина Т.И. О строительных материалах Кавказской Албании. //Мат-лы к сессии, поев, итогам археол. и этнограф, исследований 1970 г. в Азербайджане (май 1971 г.), Баку, 1971.
- Зограф А.Н. Распространение находок античных монет на Кавказе. ТОНГЭ, I, 1945
- Халилов Дж.А., Бабаев И.А. Античные традиции в материальной культуре Кавказской Албании.//Сб. Античность и античные традиции в культуре и искусстве народов Советского Востока, М., 1978
- Халилов Дж.А. Раскопки на городище Хыныслы – памятнике древней Кавказской Албании. СА, 1962, № 1.
- Бабаев И.А., Казиев С.М. Кабалинский клад монет эллинистической эпохи. Нумизматика и эпиграфика, 1971, вып. IX
- Пахомов Е.A. Чеканка в Албании подражаний монетам македонским или селевкидским в I в. до н.э.//Тр. Музея истории Азербайджана, V, Баку, 1962
- Исмизаде О.Ш. О ювелирном ремесле в древней Кавказской Албании. МКА, VII, Баку, 1973.
- Yevgeni Paxomov Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа. Баку, вып. I–VI, 1926–1957
- Yevgeni Paxomov Монеты Азербайджана, Баку, вып. I, 1959.
- Yevgeni Paxomov Монеты Мингечаура. МКА, II, 1951
- Yevgeni Paxomov Античные монеты в Албании (в пределах Азербайджанской ССР). ВИКА, Баку, 1962
- Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986
- Даниелян О.А. К вопросу о появлении железа в Азербайджане. //ДАН АзССР, XXVII, 1971, № 8
- Бабаев И.А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской) //ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 4.
- Алиев К.Г К вопросу о земледелии и скотоводстве в древней Албании//Учен. зап. ДагФАН СССР, т. 19 (серия обществ, наук), кн. 2, Махачкала, 1969
- Бабаев И.А. Исследования общественного здания второй половины I в. до н.э. – I в.н.э. на городище Кабала. СА, 1977, № 4
- Еремян С.Т. Экономика и социальный строй Албании III–VII вв. // Очерки истории СССР (III–IХ вв.), М., 1958
- Бабаев И.А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской) //ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 4
- Алиев К.Г. Албанское войско и его вооружение//ДАН АзССР, 1957, № 8.
- Qazıyev S.M. Mingəçevirdə tapılmış bəzi silahlardan. MKA, II, Bakı, 1951
- Халилов Дж.А. Римские фибулы из памятников Кавказской Албании и пути их проникновения.//Всесоюзн. симпозиум по проблемам эллинист, культуры на Востоке, Ереван, 1980
- Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985
- Рзаев Н.И. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VII в. н.э.). Баку, 1976.
- Асланов Г.М. Материальная культура Мингечаура I–VII вв. //Автореф. дис. …канд. ист. наук, Баку, 1963
- Абибуллаев О.А. К вопросу о древней металлургии Азербайджана, МИ А, 125, 1965
- Карахмедова А.А. Бусы как один из источников изучения истории Кавказской Албании.//Автореф. дис. …канд. ист. наук, Ереван, 1978
- Ваидов Г.М. Первые итоги археологических работ в Торпагкале. МКА, VI, Баку, 1965
- Бабаев И.А., Ахмедов Г.М. Кабала. Баку, 1980
- Иессен А.А. К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе.//Изв. ГАИМК, 120. М.-Л., 1935.
- Ионе Г.И. Глиняные сосуды-сапожки из Мингечаура. МКА, III, 1953
- Ионе Г.И. Керамическое производство древнего и средневекового Азербайджана (по данным раскопок Мингечаура).//Автореф. дис. …канд. ист. наук, Л., 1958.
- Голубкина Т.И. О зооморфной керамике из Мингечаура. МКА, II, Баку, 1951.
- Бабаев И.А. Некоторые вопросы изучения памятников глиптики в Азербайджане//ДАН АзССР, XX, 1964, № 6
- Иессен А.А. К вопросу о памятниках VIII–VII вв. до н.э. на юге европейской части СССР. СА, XVIII, 1953.
- Крупнов Е.И. Древнейшая культура Кавказа и кавказская этническая общность. СА, 1964, 1
- M.L. Chaumont. "ALBANIA". 2020-05-26 tarixində . İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
- Minorsky, Vladimir. A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries. Cambridge, 1958.
- Golden, Peter Benjamin. Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrasowitz, 1992.
- "Arxivlənmiş surət". 2020-07-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-10.
- . 2019-03-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-10.
- (PDF). 2019-08-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-10.
- "Arxivlənmiş surət". 2021-01-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-10.
- . 2011-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-22.
Xarici keçidlər
- Mehriban Əliyeva Qafqaz Albaniyası haqqında
- Qafqaz Albaniyası haqqında portal (rusca)
- Vaqif Piriyev, Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası, "Müəllim" nəşriyyatı, Bakı, 2006[ölü keçid]
- Qafqaz Albaniyasının məbədləri
- “Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu. "Qədim Azərbaycan dövləti – Albaniya" (az.). azadliq.info. 2011-09-13. 2016-11-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-08-04.
- “Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu. "Qədim Azərbaycan dövləti–Albaniya" (az.). azadliq.info. 2011-09-14. 2016-11-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-08-04.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale B e e IV esr b e 705 ci illerinde Cenubi Qafqazda movcud olmus tarixi dovlet haqqindadir Balkan yarimadasinda yerlesen olke ucun Albaniya sehifesine baxin Albaniya Qafqaz Albaniyasi ekzonim melum deyil lat Albania q yun Ἀlbania Agvan ve ya Arran yaxud da Alupan tarixi Azerbaycan erazisinde muasir Azerbaycan Ermenistan ve Gurcustanin bir hissesi hemcinin Cenubi Dagistan erazilerinde movcud olmus tarixi dovlet Eramizdan evvel teqriben IV III esrlerde Makedoniyali Iskenderin Imperiyasi dagilmasindan sonra formalasmis eramizin VIII esrinde Ereb xilafeti terefinden isgal edilmisdir Paytaxti evvelce Qebele sonra ise Berde seherleri olmusdur Eramizin IV esrinde xristian dinini resmi dovlet dini elan eden Alban dovleti movcudlugunun sonuna qeder bu ve ya diger derecede xristian ideologiyasinin tesir dairesinde olmusdur Kralliq Vassal Kralliq Sasaniler dovletinin satrapligiQafqaz AlbaniyasiBayraq I esr 461Paytaxt Qebele Kabalaka BerdeDilleri Qafqaz albanlarinin dili Parf dili Pehlevi diliResmi dilleri alban dili parf dili Orta fars diliDovlet dini Paqanizm Zerdustilik XristianliqIdareetme formasi Mutleq monarxiyaSulale Arransahlar IV esr 255 Alban Arsakileri 255 510 Mehraniler 628 705 Davamiyyet Rusiya Azerbaycan Ermenistan Gurcustan Vikianbarda elaqeli mediafayllar Gorkemli qafqazsunas tarixci Yevgeni Iqnatyevic Krupnov yazirdi Albaniya tarixinin oyrenilmesi isinde hec bir mehdudiyyet ve mecburiyyet olmamalidir Albaniya tarixini muxtelif olkelerin tarixcileri oyrenirler Lakin bir sey de melumdur Qafqaz Albaniyasinin tarixi ve taleyi ile hamidan cox azerbaycanlilar mesgul olmalidirlar Bu sahede onlar dunya elmi qarsisinda mesuliyyet dasiyirlar dunya elmine borcludurlar EtimologiyasiEsas meqale Albaniya toponim Oktavian Avqustun kitabesinde Albaniya sozu Yerli ehalinin Qafqaz Albaniyasini nece adlandirmasi meselesi dovrumuze gelib catmamisdir Bu ve ya diger derecede unsiyyetde oldugu xalqlar ise olkeni muxtelif sekilde adlandirmislar Meselen yunanlar olkenin adina Albaneia latinlar ise Albania demisler Qafqaz Albaniyasinin adi menbelerde Աղուանք Aluank asxarabar dilli menbelerde Աղվանք Agvank gurcu dili Rani fars dilli menbelerde Arran ereb dilli menbelerde ise Er Ran seklinde qeyd edilmisdir ve bura yerli udin dilinde Alpan yaxud Alupan sozunu de elave ede bilerik Ermeni muellifi M Camcyan Agvan sozunu qedim ermeni dilinde qrabar agu xosxasiyyet mehriban sozunden torediyini ve Mehriban insanlar olkesi anlamina geldiyini qeyd etmisdir Lakin Qiyaseddin Qeybullayev qeyd edir ki agu sozu qedim ermeni diline qedim turk dilinden kecmisdir ve bu soz hazirda da bir cox turk xalqlarinin dilinde islenmekdedir Moisey Kalankatli ise olkenin Araniler sulalesinden olan ilk yariefsanevi hokmdar Arranin adi ile bu cur adlandirildigini qeyd etmisdir Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem eserinde ise qeyd edir Alan tayfasi xususunda bu qeder melumdur ki onlar bu olkenin sakinleridir ve xususi padisahlari olmusdur Alan ve alban sozlerinin bir birine benzemesinden zenn etmek olar ki biri o birinden alinmisdir Albaniya rum dilinde agliq menasinda olaraq azadliga isaredir Elave olaraq qeyd edek ki mutefekkirin qeyd etdiyi rum dili latin dilidir ve latinca albus blancus candida ag menasini verir EhalisiEsas meqale Qafqaz albanlari Esas meqale Strabonun melumatina gore Albaniya ehalisi 26 dilde danisan tayfalardan ibaret idi Qaynaqlarda Albaniyada yasayan xalq ve tayfalar sirasinda utiler qarqarlar ve amazonkalar kaspiler maqlar sisaklar ve amardlar ve anariaklar ve leqlerin adlari cekilir Bu tayfalarin en qedimleri Qafqaz ve turk dillerinde danisan avtoxton etnoslar olmuslar Eramizin ilk esrlerinden baslayaraq Sasani sahlarinin gosterisi ile Albaniyaya bir sira irandilli tayfalar kocurulmusdur III IV esrlerden baslayaraq ise simaldan Derbend kecidinden yeni turk tayfalarinin o cumleden hunlarin subarlarin xezerlerin barsillerin ve s Qafqaz Albaniyasina axini baslamisdir Xususen de subar tayfalari Albaniyanin qedim paytaxti Qebele etrafinda meskunlasmisdilar Buna gore de erken orta esr menbeleri Qebeleni bezen Qebele Subar adlandirirlar Ereblerin gelisine qeder Albaniya ehalisi uc hisseden qafqazdilli turkdilli ve irandilli ehaliden ibaret idi Ozunde iyirmiden artiq tayfani birlesdiren alban tayfa ittifaqinin aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasinin erazisinde esas ustun massiv olmusdur Cox zaman albanlarin ozleri ile eynilesdirilen en iri alban tayfalarindan biri utiler idi Qedim Albaniya etnik terkibine gore kifayet qeder rengareng olke idi Lakin albanlar bu massivde daha iri tayfa idi Buna gore de butun olke Albaniya adlanmaga baslanmisdi Lakin bu da tamamile mumkundur ki bu tayfanin ozu adini olkenin adindan almisdir Albaniya adinin yozulmasi sahesindeki bir cox cehdlere baxmayaraq helelik bir netice hasil olunmamisdir Yeni elmi arasdirmalarda alban etnik adini qedim turk alp cesur igid sozu ile baglayirlar Kitabi Dede Qorqud da bu etnosun alpanlar seklinde yazilisi alp koklu toponimlerin Quzey Azerbaycanda hemcinin vaxtile Alban dovletine daxil olan Cenubi Dagistan ve Serqi Gurcustanda qalmasi yuxaridaki ehtimali daha da quvvetlendirir Alban hokmdarlarindan Oroysun adini Kitabi Dede Qorqud daki Uruz adi ile muqayise edirler Aran adi da yalniz turk dillerinden izah olunur Albanlarin Ay ilahesine daha cox sitayis etmeleri haqqinda Strabonun verdiyi melumat qedim turklerin Ay Tenqri sine uygun gelir Bele deliller esasinda alban etnik adi dasiyanlar turkdilli sayilirlar Bezi tedqiqatlara gore burada yasayan sakesinler onlarla qohum sayilan massagetler qarqarlar da turk menseli olmuslar Mutexessisler qeyd edirler ki Alban adini turkdilli tayfalarla baglamaq daha uygun variantdir Cunki hal hazirda Orta Asiyada konkret olaraq Qazaxistanda alban adli turkdilli qebile yasayir Bundan basqa cuvaslarin oz yaranislari haqqinda dastanda cuvaslarin yaranmasi haqqinda danisilarken bildirilir ki onlarin ulu ecdadlari Qafqaz daglarinin o terefinden gelmis alpanlar olmusdur Son dovrlerde aparilan sanballi elmi tedqiqatlar neticesinde Qafqaz albanlarinin turk menseli ve turkdilli tayfa olmasi birmenali sekilde subut edilmisdir Ereb istilasindan ve islamlasmadan sonra xristian olaraq qalan ve Kur cayinin sag sahilinde yasayan albanlar suretle ermenilesdirilmis Alban Xristian kilsesi ise ermeni kilsesi ile birlesmisdir Heretideki alban tayfalarinin xristian olanlari ise tedricen Gurcu Pravoslav Kilsesinin tesiri altina dusmus ve XII esrde IV David dovrunde bu erazi Gurcustan terefinden isgal edildikde tamamile gurculesdirilmisdiler Tarixi siyasi cografiyasiAlmaniya kartoqrafi 1544 1545 ci illerde cekdiyi xeritede Kolxida Iberiya Albaniya Midiya Atropatena Kicik ve Boyuk Ermenistanin serheddleri Xeritede her iki Ermenistan Qafqazdan kenarda gosterilmisdir Esas meqale Qafqaz Albaniyasinin toponimleri Anatoli Petrovic Novoseltsev ve Z I Yampolski bele hesab edir ki erken orta esrlerde Qafqaz Albaniyasinin ehate etdiyi eraziye esasen indiki Azerbaycanin elece de Ermenistanin Dagistanin ve Serqi Gurcustanin erazisi daxil idi Ermeni iddialarina gore qedim dovrlerde ve erken orta esrlerde Azerbaycan erazisi Kur cayinin yalniz simalinda Kurun sol sahilinde yerlesmisdi yeni bu eneneye gore Kur ve Araz caylari arasindaki erazi guya evveller ermenilerin olub Yalniz 387 ci ilden sonra hemin torpaqlar Albaniyanin terkibine kecmis lakin etnik siyasi ve medeni cehetden evvelki kimi Boyuk Ermenistanin Serq eyaletleri olmusdur Gurcu alimlerinin qenaetine kohne gore Kurun sol sahilindeki Albaniya erazisinin Qerb hissesi Gurcustanin olmusdur Yeni gurcu elmi tesdiqine gore ise muellifi D L Musxelisvili ermeni tedqiqatcilarinin sexavetle pay verdikleri sol sahil Albaniyasinin erazisi elece de Kurun sol sahlindeki Azerbaycan erazisinin qerb hissesi ayri ayri dovrlerde ise hamisi Gurcustanin erazisi olmusdur Inzibati bolgu baximindan Albaniya vilayetlere havarlara ve eyaletlere nahanqlara bolunmusdu Bir nece havar nahanq teskil edirdi VII esr Ermenistan cografiyasinda gosterildiyine gore Albaniyanin solsahil erazisi 11 vilayetden ibaret idi Alban menbeleri bunlardan dordu haqqinda melumat verir Qebele Seki Kambisena ve Eceri Bunlardan en boyuk ve siyasi cehetden en ehemiyyetlileri vilayetler sayilirdi Uc vilayet Qebele Seki Kambisena hem de inzibati kilse vahidleri yepiskopluq idiler ki bunlarin da numayendeleri yepiskoplar butun alban kilse meclislerinde istirak edirdiler Solsahil Albaniyasina adlari cekilen havarlardan basqa iki olke Lpina ve Cola da daxil idi Feride Memmedova bele hesab edir ki Cola Cor Col adi Iran menseli sozden yaranib Lakin Q Qeybullayev qeyd edir ki Cola sozu turk menseli cul sozunden toremisdir Vilayetleri Cola Bu vilayet Cola Derbend kecidinden Cenuba dogru texminen Besbarmaq daginadek Xezer sahili zolagi ehate edirdi Vilayetin iri seherleri Cola mesqet massaget maskut Arsakilerinin paytaxti ve Derbend idi V esrin birinci yarisinda Sasani sahi II Yezdegirdin hakimiyyeti dovrunde Colada guclu mudafie qurgulari meshur Derbend seddi ucaldilmisdi Moisey Kalankatli Colanin strateji ehemiyyetinden basqa butun Qafqazda ilk xristianliq ocaqlarindan biri kimi ideoloji cehetden muhum ehemiyyeti barede de melumat verir Apostol Muqeddes Yelisey Ermenistandan yan kecerek maskutlarin arasina gedir ve orada moizeye baslayir Kalankatli I 6 Bu setirler I esrde xeber verir Alban eneneleri bu hadise ile Colanin VI esre qeder patriarxliq merkezi olaraq qaldigini ve orada IX esrin axirlarina qeder Serq katolikosuna mexsus sarayin yerlesdiyini tesdiq edirler Lpina Colanin Simal Qerbinde Cola ile Seki arasinda yerlesen vilayet Bu erazi demek olar ki basdan basa findiq qoz agaclari ile zengin meselerle ortulmusdu Cola ve Lpina vilayetlerinin mueyyen menada muxtariyyete malik olmasi separatciliq meylleri Moisey Kalankatlinun Albaniya Lpina ve Cola adli triadasinda oz eksini tapmisdir Hele I II esrlerde Muqeddes Yeliseyin apostolluq dovrunde o uc olkenin Cola Lpina ve Albaniyanin muqeddesi adlandirilmisdi Bu triada ile 626 630 cu illerin siyasi hadiselerinde butun Albaniyanin o cumleden Colanin xezerler terefinden isgal edildiyi dovrde de rastlasiriq Xaqan oglu Sat deyirdi ki onun atasi uc olkeni Albaniya Lpina ve Colani ebedi hakimiyyet altina almisdir Hemin mulahizeye esaslanan K V Trever bele bir qenaete gelir ki VII esrde Albaniyanin terkibinde olan Lpina ve Cola vilayetleri mueyyen daxili musteqilliye malik idiler ve gorunur ele bu Albaniyadan sonra hemin yerlerin adinin sadalanmasina sebeb olurdu Tarixi gercekliklerin oyrenilmesi gosterir ki bu triada dini simvolik mahiyyet dasimaqla yanasi muhum bir fakt kimi de qiymetlidir Strateji periferiya vilayetleri olan Lpina ve Cola olkede merkezlesmis hakimiyyet olmadigi dovrlerde musteqil dovlete cevrilirdiler 551 630 cu iller Cavansirin ve Varaz Trdatin hakimiyyeti dovrunde ise Lpina ve Cola yeniden Albaniyanin ayrilmaz strateji vilayetleri olmusdular Kambisena Yunan muelliflerinde Kambisna ermeni muelliflerinde ise Kambecan adlanan erazi Albaniyanin Simal Qerbinde Iberiya serheddinde yerlesmisdi Kambisena Simal Qerbde Alazan ve Iori caylarinin orta axarlarindan Cenubda Kur cayinadek Serqde ise Alazan Kur ve Iori caylarinin qovsaginadek erazini ehate edirdi Das keseli da yarisi bu eraziye daxil idi Eceri yaxud Heceri adlanan vilayet Qebele vilayetinin cenubunda Qarasucay ve Girdimancay arasinda yerlesmisdi ve Cenubda Kur cayina soykenirdi Burada ehali esasen ekincilikle mesgul idi VII esr ermeni cografiyasinda Eceri hem de Dest i Bizkan adlandirilir Bu vilayet haqqinda Moisey Kalankatlinin qeydleri qanunsuz olaraq qarisiq nigahlara yol verilmesi ile elaqedardir Bu cur nigahlar Arsakasen ve Eceri vilayetlerinde tesaduf olunurdu Qebele yunanca Kabalaka bu vilayet Lpinadan Cenubda tarixi Eceri vilayetinden Simalda Seki ve Cola vilayetleri arasindaki erazini ehate edirdi Bu vilayetde Albaniyanin paytaxti Qebele seheri yerlesirdi ki bu barede ilk defe eramizin I esrinde Boyuk Plini xeber verir Qebele antik dovrden erken orta esrlere V esre qeder Albaniyanin paytaxti Alban Arsakilerinin iqametgahi ve alban arxiyepiskopunun qerargahi olmusdur 510 cu ilde Alban Arsakileri oz hakimiyyetini basa vurduqdan sonra Qebele Sasanilerin teyin etdikleri merzbanlarin qerargahina cevrilir ve bununla elaqedar Qebele hem de Vostan i merzban da adlandirilir Qebele vilayeti siyasi inzibati ve kilse inzibati vahid yepiskopluq idi V esr Aluen kilse meclisi ve VIII esr Partav Berde kilse meclisi cedvellerinde Qebele yepiskoplarindan Manase V esr ve Iohannin VIII esr adlari da var Bir cox bascilar kimi yepiskop Iohann da xalkidoncu alban katolikosu Nerses Bakurdan uz dondermisdi Qebele vilayetinin dini ideoloji baximdan ehemiyyetini bele bir fakt da subut edir ki Aluen 488 ci il ve Partav 705 ci il kilse qurultaylari istirkcilarinin siyahisinda arxiyepiskopun imzasindan sonra Qebele yepiskopunun imzasi durur VIII IX esrlerde Qebele yepiskoplari alban kilsesinin patriarxlari olurdular Seki ermeni menbelerinde Sako gurcu menbelerinde Sake Nuxpato vilayeti Qafqazin dageteyi rayonlarinda Qebelenin Simal Qerbindeki erazini tutur Qerbde ve Cenub Qerbde tarixi Kambisena vilayeti ile simal qerbde Lpina vilayeti ile Cenub Serqde Qebele ile hemsered idi III VIII esrlerin toxuculuq merkzlerinden biri idi Paytakaran ermeni menbelerinde Kaspk Kazbk Moisey Kalankatlida Balasikan fars ve ereb menbelerinde Balasakan bu vilayet Azerbaycan Respublikasininnin Cenub Serq hissesinde yerleserek Xezer denizinin sahillerine qeder uzanirdi Mil ve Mugan duzlerinin bir hissesini ehate edirdi Ehtimal ki Paytakaran ayri ayri vaxtlarda vilayetin Cenubunda yerlesen Atropatenanin Simal Serq torpaqlarini da ozunde birlesdirmisdir Paytakaran e e II yuzillikde ermeni cari I Artases turkcesi Ertes terefinden isgal olunmus ve e e 55 ci ile qeder Ermenistanin terkibinde qalmisdir Paytakaran siyasi cehetden gah Albaniyaya gah da Atropatenaya meyl edib ve ayri ayri dovrlerde onun terkibine daxil olmusdur IV esrin II yarisinda Paytakaran birdefelik Albaniyanin terkibine qatilmisdir Vilayetin merkezi eyniadli seher Paytakaran idi Uti yunanca Otena tarixi eyalet sayilan Uti Paytakaran kimi Kurun sag sahilinde yerlesirdi Serqe Paytakaranla Cenubda Artsakla hemserhed idi Simalda Kur cayi ile ehate olunmusdu Qerbde ise Albaniya ve Iberiya serheddine kimi uzanirdi Antik seherlerden Ayniyana Xani Anariaka Xalxal Soqarn elece de Moisey Kalankatlinin yazdigina gore Albaniyann V esrde insa edilmis paytaxti Berde Partav bu vilayetde idi Berde 551 ci ilden alban katolikosunun daimi yasayis yerine 630 cu ilden ise Mehraniler sulalesinden olan boyuk alban knyazlari Varaz Qriqorun Cavansirin ve basqalarinin iqametgahina cevrilir Uti vilayeti nahanqi oz novbesinde ayri ayri inzibati vahidlere havarlara bolunmusdu ki bunlardan da en esaslari Sakasena yunan muelliflerinde Sakasen ermeni muelliflerinde Sakasen ve Girdman idi Ustunde alban elifbasi ile yazilar olan bu das qazintilar zamani Mingecevir seherinden tapilmisdir Girdman IV esrden Albaniyanin birinci boyuk knyazlari olan Mehraniler sulalesinin irsi mulku idi Menbelerde Girdman vilayetinin adi Qardman qrabar qedim ermeni dilinde Girdman qedim pers dilinde ve Qardabani qedim gurcu dilinde kimi taninirdi Bu vilayetin lokallasdirilmasi ile bagli uc nezeriyye movcuddur Bezileri onu Agsu Girdman caylari rayonunda I Eliyev F Osmanov digerleri muasir Qazax rayonu erazisinde ucuncu qrup ise Semkircay hovzesi etrafinda ve muasir Gedebey rayonu erazisinde Z M Bunyadov yerlesdiyini iddia edirler Feride Memmedova ise Girdman vilayetinin Albaniyanin Simal Qerbinde Kurun sag sahilinde ermeni ve gurcu torpaqlari ile serhedde yerlesdiyini bildirir Favstos Buzandin yazdigina gore Girdman Arsaq ve Uti birlikde 387 ci ile qeder Ermenistanin terkibinde olmusdur Ancaq Ermenistan ve Albaniyanin tarixi gercekliklerinin oyrenilmesi gostermisdir ki Girdman hec vaxt Ermenistana daxil olmamisdir Mehraniler bu erazilerde Mehrevan seherini ve coxlu mebedler insa etdirmisler Artsak ve ya Ersaq antik muelliflerinde Orxistena bu tarixi vilayet sagsahil Albaniyasinin en muhum vilayetlerinden biri olmus ve hazirda Qarabagin dagliq hissesini ve Mil duzunun bir hissesini ehate etmisdir Eyaletin ehalisini qarqarlar utiler hunlar xezerler ve barsiller teskil edirdi Sunik Sisakan vilayeti Albaniyanin Cenub ucqarinda yerleserek Qerbde ve Simalda Artsak arasindaki erazini ehate etmis Goyce golunun Cenubunda yerlesmisdir Menbelerde islnmesine gore Sunik Sunuk ifadesi Sisakandan daha qedimdir Yevsevi ve Suniki albanlarin qonsusu kimi xatrladir Adinin pers varianti olan Sisakan ifadesine ilk defe VI esrde Suriyli muellif eserinde tesaduf olunur Hemin muellifin yazilarinda Sasakan Arran Albaniya ve Qurzan Gurcustan kimi Ermenistandan ayri olke olaraq teqdim edilir Umumilikde ise Sunik ayri ayri dovrlerde gah Albaniyanin gah da Atropatenanin terkibinde olmusdur X Xubsman ve ise Suniki umumiyyetle alban vilayeti hesab edirler bizim eranin I esrinde hakimiyyet basina gelen ilk Albaniya hokmdarini Sunik nesli ile baglayirlar Hemin menbelerde gosterilir ki Parfiya sahi Valarsak Sisakan neslinden olan Arani Albaniyaya basci teyin etdi Ele hemin Valarsak eramizin I esrinden Sisan adlanan Qafqaz kecidlerini qorumaq meqsedile teskil olunmus sah ordusuna basciliq etmek huququnu Sisakan nesline vermisdi Feride Memmedova gosterir ki antik dovrde oldugu kimi ilkin orta esrlerde de Albaniyanin erazisinin eyni hududlarda oldugunu iddia etmeye her cur esas var Qafqaz Albaniyasi ve Ermenistan Kralliginin serhedleri Elibala Kazimov Alban knyazi Cavansir resm eserinde Cavansirin Sasani ordusunun terkibinde ereblere qarsi savasi tesvir olunub Azerbaycan Tarix Muzeyi VII VIII esrlerin sinxron menbelerinin yazdiqlarina gore eramizin I esrinde Albaniyanin Cenub serheddi Araz cayi boyunca kecirdi Moisey Kalankatli qeyd edir ki Albaniyanin hududlari eramizin VII VIII esrine kimi deyismemisdir Melum oldugu kimi elmde bele bir mulahize movcuddur ki guya 387 ci ile qeder Albaniyanin Cenub serheddleri Kur cayi boyunca kecirdi basqa sozle desek Kurun sag sahilindeki Artsak Uti ve Paytakaran eyaletleri Ermenistana mexsus olub ve yalniz 387 ci ilden sonra Albaniyaya qatilib Bu ideya mxitarist mexsusdur ve o hemin mulahizeni hele 1787 ci ilde ireli surmusdu Sonralar hemin mulahizeni esaslandirmaq ucun daha bir nece cehd edilmisdir Bir mulahizeye gore uc alban vilayetinden Uti Artsak Paytakaran yalniz Paytakaran e e II esrde ermeni ermen cari I Artases terefinden isgal edilmis ve 388 ci ile qeder Ermenistanin terkibinde olmus yalniz bundan sonra Albaniyaya qaytarilmisdir Kurun sag sahilindeki Artsak ve Uti vilayetleri ise yalniz 387 ci ilden sonra ermeni isgalindan azad olunaraq Albaniyaya qaytarilmisdir Bu mulahize 1963 cu ilde ireli surulmusdur ve onun muellifi 1951 1952 ci illerde Ermeni xalqinin tarixi kitabinin atlasinda bizim eradan evvel II esrde Kurun hem sag hem de sol sahilinin Albaniyaya mexsus oldugunu gosterir Bu atlasa gore sag sahilde Sakasena Otena Uti Kaspiana Paytakaran ve Orxistena Artsak Albaniya torpaqlari olmusdur Atlasda gosterilir ki e e I esrde II Tiqran Kurun butun sag sahilini zebt etmis ve II Tiqranla Pompey arasinda e e 66 ci ilde baglanmis muqvileye esasen hemin eraziler Ermenistanin terkibinde qalmisdir Diger mulahizeye gore Artsak ve Uti vilayetleri hele e e I esrde II Tiqran terefinden isgal olunub Ermenistana qatilmis 387 ci il muqavilesine gore ise Sasaniler ve Bizans arasinda bolusdurulerek onlarin hakimiyyeti altina kecmisdir Burada Paytakaran haqqinda bir kelme de danisilmir Ucuncu mulahizeye gore K V Trever terefinden ireli surulub Artsak Uti Paytakaran ve Sakasena vilayetleri e e II esrde ermeni Ermen cari I Artases terefinden zebt olunmus ve 387 ci ile qeder Ermenistanin terkibinde qalmis ve yalniz 387 ci lden sonra Albaniyaya qaytarilmisdir Demeli bu torpaqlar hetta ermeni carlari terefinden isgal edilmis olsa bele lap evveller Albaniyaya mexsus olmusdur Her uc konsepsiyanin muellifleri baslica olaraq Strabonun Cogafiya sina ermeni muellifi Favstos Buzanda ve VII esr ermeni cografiyasi na esaslanmislar Feride Memmedova qeyd edir ki Strabona gore I Artases terefinden alban torpaqlarindan yalniz Paytakaran isgal olunmusdur Strabon yazir evvelce Ermenistan kicik idi lakin o sonralar Artaksi Artases ve Zariadrin muharibeleri neticesinde genislendirildi Onlar oz seltenetinin hududlarini qonsu xalqlardan qopardiqlari torpaqlar Midiyanin Kaspiana Favnitida Basoropeda vilayetleri Iberiyanin Pariadra dag yamaclari Xorzena Kurun o biri terefinde yerlesen Qoqarena vilayetleri hesabina genislendirdiler Strabon 71 f 14 5 c 528 Strabonun qeydlerine esaslanan K V Trever bir az da ireli gederek yazir E e II esrde ermeni cari I Artases 189 170 bir sira qonsu vilayetleri o cumleden Seki Uti ve Qarqar adli alban tayfalarinin yasadigi Kurun sag sahilini birlesdirdi Ele o vaxtdan antik muellifler Kuru Albaniya ile Ermenistan arasinda serhedd kimi tanidilar Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii M L 1959 Feride Memmedova ise Strabonun Cografiya eserinde Albaniya haqqinda verilen melumatlari tedqiq etdikden sonra bele neticeye gelmisdir Strabonun melumatlarinda hec bir ardicilliq yoxdur O Kaspianani gah Midiya ile baglayir Onu Midiyadan ayrilmis vilayet hesab edir gah da Albaniya ile elaqelendirib yazir ki albanlarin olkesinde Kaspiana vilayeti var ve hemin vilayet vaxtile orada yasamis indi ise yox olmus kaspi xalqinin adi ile adlandirilmisdir Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1993 seh 83 Bezi tedqiqatcilar Uti ve Artsak vilayetlerini II Tiqranin isgal saheleri sayirlar Yunan ve Roma menbeleri ise subut edir ki II Tiqran alban torpaqlarini isgal etmemisdir II Tiqran Ermenistanin Serq ve Qerb hisselerini birlesdirib vaxtile Ermenistanin olan 70 vaheni parfiyalilardan almisdir C Markvarta gore ise hemin vaheler I Artasesin isgal etdiyi Atropatenanin Simal Qerb torpaqlari idi II Tiqran ve Pompey terefinden meglub edilenden sonra onun dovleti dagildi E e 66 ci ilde baglanmis muqavileye gore II Tiqran vaxtile ele kecirdiyi torpaqlardan imtina eledi Yalniz Simali Mesopotomiya ve Korduena Ermenistanin hakimiyyeti altinda qaldi Eger Artsak ve Utinin vaxtile II Tiqran terefinden isgal olundugunu ferz edilse bele meglubiyyetden sonra basqa torpaqlar kimi hemin yerler de Ermenistandan ayrilmisdir Bununla da Arsaq ve Utinin II Tiqran terefinden zebt olunmasi mulahizesinin esassizlig uze cixir Albaniyanin Cenub serhedlerinin Kur cayindan kecmesi barede ehtimallar baslica olaraq yunan Roma ve V VII esr ermeni muelliflerinin melumatlarina dogrulugu mueyyen edilmeyen yalniz kortebii inama gore etibarli sayilan menbelere o cumleden VII VIII esr alban tarixcisi Moisey Kalankatlinin melumatlarini tekzib eden ermeni tarixcilerinin enenevi xronologiyasina esaslanir Qeyd etmek lazimdir ki Strabonun Sakasenani Ermenistna aid etmesi onun diger fikirleri ile meselen Kurun Albaniyanin ortasindan axdigini bildiren qeydi ile ziddiyyet teskil edir Cunki bu her iki sahilin Albaniya torpagi oldugunu tesdiq etmekdir Bele ziddiyyetler ise Strabonda coxdur Bu ise onunla elaqedardir ki Strabon bir birine zidd olan muxtelif menbelerden istifade etmis Albaniyada cox az olduqlarina gore melumatlari kasad olan sexslerin qeydlerine qeyri tenqidi yanasmisdir Strabonun menbeleri ise esasen ve basqalaridir Appianin Dion Kassinin Plutarxin qeydlerinin mueyyen hissesine yeni Albaniyanin Cenub serheddinin Kur cayindam kecmesi barede melumatlara gelidikde ise nezere almaq lazimdir ki bu antik muelliflerin ozleri de Qafqazi cox az taniyan ve elece de Qafqaza bu yerleri oyrenmek ucun gelmeyen sadece olaraq Roma imperiyasinin yuruclerinin istirakcisi kimi cari Mitridati teqib ede ede Kur boyuna gelib cixmis sexslere istinad etmisler Ozu de bu qeydler e e I esre ve yeni eranin II esrine aiddir Haqqinda behs edilen dovr ise e e II ve yeni eranin IV esrlerini ehate edir V V Bartold antik edebiyyat menbelerine qiymet vererek yazir Bedbextlik ondadir ki yunan orijinallari bize cox gec islendikden el gezdirildikden sonra gelib catib bunlar cox vaxt muqayise edilen edilen melumatlari hec bir tenqide meruz qalmayan sadece kompilyasiya seklindedir ve buna gore de bu menbelere son derece ehtiyyatla yanasmaq lazimdir Bu da subhe dogurmur ki Moisey Kalankatli oz olkesinin tarixini ve cografiyasini cari uzerine qisa yuruslerde istirak etmis romali muelliflerden daha yaxsi bilirdi Moisey Kalankatli eramizin I esrinde Albaniyanin Cenub serheddi haqqinda bele melumat verir Sisakan neslinden olan Iafetin xeleflerinden olan bir nefere Arana Erasx Araz cayindan Xunan qalasinadek Alban daglari ve colleri miras qalmisdi Kalankatli I 4 Alban muellifi ile sinxron olan ermeni muellifi Movses Xorenli de eramizin I esri haqqinda qeydlerinde Erasx cayindan Xnarakert Xunan qalasi qalasinadek dagli dereli alban torpagina sahib olan Sisakan nesli haqqinda melumat verir E e III esrde Albaniyanin Simal serheddleri Boyuk Qafqaza Simal eteklerine qeder Simal Qerbde Iori ve Alazan caylarinin yuxari axarina Simal Serqde ise muasir Derbende qeder gedib catirdi Ayri ayri vaxtlarda ise bu serheddler cayina ve bir azda uzaqlara catirdi Siyasi tarixiEhtimal edilir ki Albaniyanin siyasi konsolidasiya artiq Ehemeniler imperiyasinin son illerinde ve Makedoniyali Isgenderin isgallari dovrunde basa catmis eramizadan evvel IV esrin sonlarinda ise Qafqaz Albaniyasi vahid merkezlesmis dovlete cevrilmisdir Araniler sulalesi Menbeler Alban dovletinin antik dovrde yerli sulalenin numayendeleri terefinden idare olundugu haqqinda melumat verir Moisey Kalankatli bu sulaleni Yafetin seceresine baglayiraq sulalenin ilk numayendesinin Aran Arran adli hokmdar oldugunu bildirir ve Arani Sisakan Sunik nesline aid edir Ilk hokmdarinin adi ile bu sulale tarixi edebiyyatda Araniler Arraniler adlandirilir Lakin bu sulale haqinda melumatlar cox azdir Aranin davamcilarinin fealiyyeti haqqinda melumatlar yox seviyyesindedir Kalankatli yalniz onlarin adini sadalamaqla kifayetlenir Lakin o bellidir ki Araniler muxtelif dovrlerde guclu Parfiya dovletinin tesiri altina dusmus ve yarimasili veziyyetde olkeni idare etmisler Parfiya Arsakileri hakimiyyetleri altinda olan Qafqaz olkeleri baresinde siyasetlerinde sabit ve eyni olmamislar Tabeliklerinde olan memleketlerin Parfiyanin merkezi hokumetinden asililigi ayri ayri dovrlerde muxtelif memleketlerde muxtelif seviyyede olmusdur Araniler sulalesinin hakimiyyeti dovrunde Albaniyaya ermeni krallarinin yurusleri bas vermis ve Albaniyanin uc vilayeti Artsak utik ve Paytakaran isgal edilmisdir Lakin bu isgal uzun surmemis e e 66 ci ilde II Tiqran Roma ordusu terefinden meglub edildikden sonra butun isgal etdiyi erazileri o cumleden Albaniya torpaqlarini terk etmeli olmusdur Lakin bu hadiseden bir nece ay sonra Albaniya erazisine Roma imperiyasinin ordusu soxulmusdur Pompeyin rehberlik etdiyi Roma ordusu ile yunan roma menbelerinde Oroys rehberlik etdiyi Albaniya ordusu arasinda e e 66 ci ilde doyus olmusdur Daha sonra Iberiyaya dogru irelileyen Roma ordusu ikinci defe e e 65 ci ilde Alazan cayi sahilinde qardasi Seberin yunan roma menbelerinde Kosis rehberlik etdiyi Albaniya ordusu ile toqqusmus ve boyuk itki vererek Iberiya erazisine kecmisdir Roma ordusunun Xezer sahillerine irelilemesi haqqinda menbelerde hec bir melumat yoxdur Lakin qobustanda ustunde latin dilinde yazi yazilmis XII legiona aid kitabenin tapilmasi Roma ordusunun xezer sahillerine de gelib cixdigini sylemeye esas verir Bundan basqa Azerbaycanin muxtelif regionlarinda xususile Qebele ve Seki erazisinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani tapilan pul definelerinden Roma imperatorlarina mexsus xeyli sikke elde edilmisdir Arsakiler sulalesi E e II I yuzilliklerde Parfiyanin herbi cehetden qudretli dovrunde tabelikde olan olkelere nezaret etmek ucun formalasmis inzibati aparatin olmadigi bir seraitde ucun mumkun olan yegane duzgun qerar hemin memleketlerde yerli sulaleleri hakimiyyet basinda saxlamaq idi Sonralar vassal carliqlarin separatizmi guclendikce Parfiyanin merkezi hokumeti yeni siyasete vassal memleketlerde yerli sulaleleri taxtdan goturub evezine oz adamlarini Arsakilerin numayendelerini teyin etmek siyasetine el atdi Atropatena Hirkan Ermenistan Hindistan Gurcustan ve Arsakilerin saxeleri kicik Arsaki sulaleleri bele yarandi Arsaki sulalesi nnumayendelerinin bir qolu da hemin dovrde 63 cu il Albaniyada berqerar oldu Alban Arsakileri haqqinda elde edilen melumatlarin esas menbeleri Moisey Kalankatli Favstos Buzand Moisey Xorenli Kirakos Genceli ve Mxitar Qosun eserleri habele Muqeddeslerin heyati aqioqrafik eserdir ve Carintir dir Alban Arsakileri haqqinda elmde bele bir mulahize movcuddur ki bu sulalenin alban qanadi IV yuzillikde berqerar olmus ve onun esasini Kalankatlinin yazdigi kimi I Cesur Vacaqan yox Sanatruk terefinden qoyulmusdur bele hesab edir ki Sanatruku Albaniyanin hokmdari kimi qebul etmek ve onun adini Alban Arsakilerinin sirasinda I Cesur Vacaqandan evvel yazmaq lazimdir gore Albaniyada Mesqet Meskut Massaget Arsakileri sahliq etmisler O bele hesab edir ki hemin sulale Albaniyada hakimiyyet basina 388 ci ilde gelmisler yeni S T Yeremyan Parfiya Arsakilerinin Alban budagi oldugunu inkar edir E A Krimski bele hesab edir ki Alban Arsakileri eran sah yaxud eran sahin titulunu dasiyirdilar ve eran sah ifadesi aran sah sozunun tehrifidir Bu ise Aran hokmdari Alban hokmdari demekdir basqa sozle Aransahiler Araniler ele Arsakilerdir N Akinyan ve B A Ulubabyan ise bu haqqda tamamile basqa fikirdedirler Meselen Alban Arsaki hokmdarlarinin siyahisini redaktorun uydurmasi sayir O gosterir ki tarixe muellif ermeni menbelerini nezerde tutur Alban Arsakilerinden yalniz iki nefer melumdur Bunlar Urnayr IV esr ve V esr II Vace ve III Momun Vacaqana gelince onlarin adi yalniz Alban olkesinin tarixinde cekilir ve buna gore de N Akinyanin fikrince onlar Moisey Kalankatlinin uydurmasidir Diger Alban Arsakilerinden danisanda N Akinyan gosterir ki onlarin adlari alban zadeganlarinin VIII X yuzilliklere aid siyahisindan goturulmusdur Yeni yene de uydurma sayilmalidir K V Trever onun ardinca ise K Tumanov bele hesab edirler ki Alban Arsakileri hakimiyyet basina eramizin I yuzilliyinde gelmis ve Parfiya Arsakilerinin komeyi ile VI esre qeder Alban hakimiyyeti legv edilib olke Sasani canisinlerinin ixtiyarina verilenedek hakimiyyet basinda qalmislar Moisey Kalankatli melumat verir ki Parfiyali Valarsak Albaniya ehalisi uzerine knyaz ve hakimler teyin etdi Valarsakin emri ile Iafet neslinin Sisakan sulalesinden cixmis bir nefer Aran onlarin hamisinin bascisi teyin olundu ki Erasxdan tutmus Xnarakerte Xunan qalasi qeder Albaniyanin butun daglari ve duzleri ona miras qaldi Kalankatli I V M Kalankatli oz eserinde teqdim etdiyi Arsaki alban hokmdarlarinin sirasina Arani daxil etmemisdir F Memmedova qeyd edir ki gorunur yerli sulaleni Arsakiler sulalesi evez etmisdi Siyahidaki on hokmdarin Arsaki olmasi muellifin sonraki melumatlarinda tesdiqlenir Cesur Vacaqandan Momin Vacaqana qeder 10 hokmdar olmusdur Momin Vacaqanin olumunden sonra ise bu nesil azqn zeiflemeye basladi ve Sasani tayfasinin Mehrani neslinden olan knyazlar Irandan gelib Albaniyada mohkemlendiler Kalankatli III 23 Kalankatlinin teqdim etdiyi siyahida hemcinin Sanatrukun da adi yoxdur halbuki bir cox tedqiqatcilara gore Alban Arsakilerinin esasini mehz o qoymusdur F C Memmedova ve Z M Bunyadova gore Sanatruk Simal xalqlarinin Ermenistana basqini ile bagli olan tarixi sexsiyyetdir Menbelerde onu Sanesan ve Sanatruk adlandirirlar Sanatrukun adi ilk defe nevesi Muqeddes Qriqorisin adi ile onun Albaniyada Iberiyada ve Maskutlar olkesinde missioner fealiyyeti ile elaqedar olaraq cekilir Ilk Alban Arsaki hokmdari I Cesur Vacaqan Atropatenada Ermenistanda ve Maskutlar olkesinde taxta cixmis ilk kicik Arsakilerle eyni vaxtda hakimiyyet basina gelmisler Kicik Arsakiler Parfiya sahi Vanonun oglu I Valars Vologez terefinden taxta cixarilmisdir Eramizin I esrinde Alban Arsaki numayendesi I Cesur Vacaqana Albaniyanin butun vilayetlerini birlesdirmek muyesser olmusdur Ehtmal ki I Vacaqandan evvelki yerli sulale hokmdarlarinin butun vilayetlere hokmu catmamisdir Menbelerde haqqinda en cox behs olunan Arsaki Alban hokmdarlarindan biri de Urnayrdir Urnayrin hakimiyyet illeri namelum qalmisdir Moisey Kalankatlinin yazdigina gore Urnayr Sasani sahi II Sapurun 309 379 Bizans hokmdari Boyuk Konstantinin 337 361 ermeni carlari III Trdat 287 330 Tiqran 338 345 Arsak 345 367 ve Papin 370 374 muasiri olmusdur Onun adi ilk defe 313 cu ilde diger alban eyanlar ile birge xristianligi qebul etmesi ile bagli cekilir Onun adi ile bagli son hadise 371 ci ilde bas vermis Butun bunlari nezere alan Feride Memmedova bele hesab edir ki Urnayr 313 371 ci illerde hakimiyyetde olmusdur Moisey Kalankatli onu Fedakar hokmdar Ermenistanin merkezine qelebe bayragi sancmis ve boyuk muharibelerde serefli ad cixarmis xadim kimi xatirlayir Ancaq burada hansi muharibelerden behs olunmasi namelum qalir Urnayrin daxili siyaseti butperestlikle mubarize xristianligin dovlet dini elan olunmasi 313 314 cu iller kilseye torpaq verilmesi ve s ile xarakterize olunur Urnayrin dovrunde olkenin paytaxti ve alban katolikoslugunun merkezi Qebele Kabalaka olmusdur Urnayrin xarici siyasetine gelince melumdur ki Albaniya Sasani sahi II Sapurun vassali ve muttefiqi oldugundan Sasani Bizans muharibelerine celb edilmisdi 359 cu ilde Amida yaxinlginda ve 371 ci ilde Dzirav colunde Sasani Bizans ermeni doyuslerinde Urnayr II Sapuru musayiet etmisdir Alban Arsakileri arasinda Urnayrdan sonra haqqinda melumat olan okmdar Asuagendir Onun hakimiyyeti dovrunde kohne alban elifbasinin islah edilmesi yolu ile yeni alban yazisi yaradilmisdir Bu haqqda melumatlar Moisey Kalankatlida elece de V VIII esr ermeni muellifleri Koryun Movses Xorenli ve basqalarindadir Asuagen terefinden alban usaqlarinin tehsile celb edilmei xususi maraq dogurur O vilayet ve rayonlarda usaqlara yazi senetini oyretmeyi onlari detelerle mekteblere gondermeyi onlarin yemekle temin olunmasi ucun vesait ayirmagi emr etdi Asuagenin dovrunde yeni elifbanin qebulundan sonradini kitblari apostollarin telmini ve basqa kitablari suryani dilinden ve yunancadan alban diline tercume etmeye basladilar Samaxi rayonunun Xinisli yasayis yerinden arxeoloji qazintilar zamani askarlanmis Qafqaz Albaniyasi dovrune aid ici mifik tesvirlerle bezedilmis gumus sini Azerbaycan Tarix Muzeyi 444 cu ilde ise Asuagenin oglu arvadi Sasani sahi II Yezdegerdin bacisi idi II Vace Albaniyada hakimiyyet basina geldi Kalankatli yazir ki Sasani sahi Perozun emri ile II Vace Perozabad Berde seherini tikdirdi ve hemin seher onun hakimiyyeti illerinde olkenin paytaxtina cevrildi Paytaxtin Qebeleden Berdeye kecmesi daxili siyasetdeki deyisikliklerle elaqedar idi Kocerilerin tez tez bas veren yurusleri ile elaqedar olaraq olkenin medeni siyasi merkezi Kur cayinin sol sahilinden sag sahiline kecirilir II Vacenin hakimiyyeti Iran elehine xalq herekati ile 450 451 ci illerde Cenubi Qafqaz xalqlarinin turk menseli ermeni serkerdesi Vardan Mamikonyanin basciliq etdiyi usyani ile ve elece de 457 463 cu illerde II Vacenin ozunun basciligi ile Albaniyada bas vermis usyanla elaqedardir Cenubi Qafqaz xalqlarini Sasaniler elehine usyana sovq eden ise siyasi iqtisadi ve ideoloji zulm idi II Yezdegerd xristianligin kokunu kemek ucun Cenubi Qafqaza 700 mezdeki kahin gondermisdi ve onlarin 300 neferi Albaniyaya gelmisdi Yelise yazir ki Sasani dovletinde muveqqeti olaraq yaranmis sulh 459 cu ilde Albaniya hokmdarinin tabecilikden qeti imtina etmesi ile pozuldu Alban usyancilari Cola kecidini tutdular maskut ordusunu sehere buraxdilar ve Boyuk Qafqazin 11 hokmdari ile ittifaqa girerek onlarla birge Sasanilere qarsi herbi emeliyyati iki il ugurla davam etdirdiler Sasanilerin Vace ile danisiqlara baslamaq cehdlerinin hamisi bosa cixdi Onda Peroz boyuk miqdarda pul vermekle Onoqur F Celilova gore On Oguz hunlarini komeye cagirdi ve onlar Alan Deryal kecidi ile Albaniyaya soxuldular 462 ci ilde ise albanlara qarsi uzun suren muharibeye basladilar duz bir il erzinde alban hokmdari ile doyusduler Vacenin ordusu azalib dagilsa da onu meglub etmek olmadi Albaniyada 457 ci ilde baslayan usyani yalniz 463 cu ilde yatirmaq mumkun oldu Sasaniler Albaniyada yeniden o qeder mohkemlendiler ki II Vace hakimiyyetden el cekdi ve Perozdan xahis eledi ki atasindan qalma mulklere deymesinler Belelikle 463 cu ilde Albaniyada dovlet qurulusu legv olundu ve olkeni Sasani canisini merzban idare etmeye basladi Albaniyada bu rejim 483 cu ile qeder davam etdi 487 ci ilde II Vacenin emisi oglu Alban Arsakilerinin son numayendesi III Momin Vacaqan hakimiyyete geldi ve albaniyada yerli sulalenin hakimiyyeti berpa edildi Moisey Kalankatli bele melumat verir Vaceden III Momin Vacaqana qeder 30 il erzinde Albaniya hokmdarsiz qaldi Alban tarixcisinin yazdigina gore Albaniya ehalisi yeniden vahid seltenetde birlesib sah ovladlarindan en cesur mudrik ucaboy Vacaqani secdiler Momin Vacaqanin hakimiyyet illeri Albaniyaanin siyasi dini medeni intibah dovru idi O her seyden once olke ehalisinin vahid dine ibadet etmesine nail olmaga xristianligi umumi dovlet dinine cevirmeye calisdi Vacaqan mektebler acdirdi dagilmis kilseleri berpa etdirdi yeni kilse ve monastrlar tikdirdi kilse rutbelerini berpa etdirdi Onun hakimiyyeti dovrunde Aquen kilse meclisi cagirildi Albaniyanin musteqillyini mohkemlendirmeye calisan ve yad quvvelerin dini siyasi tesirlerine ve assimilyasiya siyasetine qarsi dura bilecek musteqil kilsenin boyuk siyasi rolu oldugunu nezere alan III Vacaqan bu kilsenin sarsilmis dayaqlarini mohkemlendirmeyi ve onu iqtisadi baximdan guclendirmeyi vacib sayirdi Alban Arsakileri musteqil alban siyaseti yurudur Albaniya dovletine alban xalqina ve onun dinine sedaqetle xidmet edir yerli medeniyyete qarisaraq albanlasirdilar Feride Memmedovaya gore Albaniyanin IV VI esr siyasi qurulusunu merkezlesdirilmis feodal dovleti kimi teqdim etmek olar Mehraniler sulalesi Samdan 510 cu ilde Alban Arsakilerinin hakimiyyeti sona yetdi ve olke 510 629 cu iller erzinde Sasani merzbanlari terefinden idare olundu VI esrin sonu VII esrin evvellerinde Girdman vilayetinin feodal hakimi olan Mehraniler nesli guclendi Moisey Kalankatlinin geneoloji arayisina esasen basda Mehr olmaqla Sasani Mehranilerinin esli VI esrde saray cevrilisinde istirak etdiyine gore Sasani sahi 591 628 qisasindan qurtulmaqdan otru 30 min aile ile birlikde Xosrovun dusmenleri xezerlere qosulmaq ucun Irandan qacmisdilar Bundan narahat olan Xosrov onu qabaqlayaraq Mehre mektub gonderir ve bildirir ki yasayis yerini secmekde Mehranilere azadliq verir Sahin mektubu Mehre Uti vilayetinin Girdman havarinda catir ve Mehr ele burada qalmagi qerara alir Mehr ve toremeleri onlar ucun nesil ocagina cevrilmis Girdmanda mohkemenerek yerli feodallari cismen mehv etmek habele qohumluq elaqeleri sayesinde yerli knyazlari sixisdirib butun Albaniyaya yiyelendiler Mehraniler iki esr erzinde Albaniyanin birinci boyuk knyazi isxani adini dasimaq huququnu saxladilar Moisey Kalankatlinin yazdigina gore Mehr Girdman eyaletinin Simalina yeridi ve onun 12 hakimini huzuruna cagirib qilincdan kecirdi ve olkeye sahib oldu Mehrin nevesi Cesur Vardan Albaniya hakimlerinin sonuncu 60 numayendesini mehv etmis ve belelikle Albaniya tamamile yeni sulalenin eline kecmisdir Mehraniler iki nesilden sonra farsliqlarini itirib xristianligi qebul etdiler yerli alban kubarlari ile qohum oldular alban mdeniyyeti ve dinini menimsediler bir sozle tamamile albanlasdilar V V Bartold bele hesab edirdi ki Mehranilerin simasinda Albaniyada fars menseli olsa da milli alban sulalesi yeniden berpa olundu Mehranilerin qetiyyetle albanperest siyaset Albaniyanin musteqilliyi siyaseti yeritmesi Sasanileri derinden pesman etmisdi Feride Memmedova qeyd edir ki Mehraniler Albaniyada 603 cu ilde mohkemlenseler de aydinlasdirilmisdir ki onlar yalniz 630 cu ilde butun olkenin tamhuquqlu hakimleri Albaniyanin birinci boyuk knyazlari ola bilmisler Albaniya ve qonsu olkeler VI esr VIII esrin evvelleri Teerib edeni I S Suleymanov Albaniya 552 553 cu illerde oz Simal qonsulari olan xezerler terefinden basqina meruz qaldi M I Artamanova gore hucum eden xezerler yox sabirler olmuslar Moisey Kalankatlinin yazdigina gore Albaniyani tutan xezerler kilseleri muqeddes kitablari yandrir seher ve kendleri dagidir camaati qovub aparirdilar Ermeni teqviminin basladigi tesdiq edilende 552 ci il Isanin xaci uzerine dosmenleri soyguncu basqinlarinin neticesi olaraq alban patriarxliginin iqametgahi Cola seherinden olkenin paytaxti Berdeye kocuruldu 603 629 cu iller Sasani Bizans muharibesinden istifade eden Albaniya ehalisi Sasani istibdadina qarsi usyana qalxdi II Xosrov bu usyani amansizliqla yatirdi Alban zadeganlarinin coxu helak oldu yalniz alban katolikosu Viro sag qaldi ve ona da II Xosrovun xristian xanimi sahbanu Sirin bir cox tedqiqatcilar Vironu himaye eden Sirini Nizami Gencevinin Xosrov ve Sirin poemasinin qehremani Berde hokmdari Nusabenin varisi Sirinle eynilesdirirler komek etdi Sahbanu Sirin boyuk seylerden sonra Vironun heyatini sahdan hediyye aldi 624 cu ilde Bizans ordusu Dvini zebt etdi Atropatenaya soxuldu Naxcivani tutaraq Arazi kecdi Sonra Atropatenanin paytaxti Qanzak Qazaka isgal olundu Irakli Albaniya ve Ermenistan hakimlerinden teleb etdi ki konullu olaraq onun pisvazina cixsinlar qisda qosunlari ile ona xidmet etsinler Eks teqdirde ise onlarla kafirlerle oldugu kimi reftar edecek qalalari tutacaq olkeleri tar mar edecek Xosrovun teklifi ile alban knyazlari Berdeni terk edib qalalarda mohkemlendiler Bizans qosunlari Albaniyaya girib Uti vilayetinde mohkemlendiler Lakin bu yurus Irakli ucun ugursuz qurtardi Burada Sasaniler Bizanslilara hucum ederek Iraklini Sunike sixisdirdilar 625 ci ilde Irakli xezerleri komeye cagirdi 626 ci ilde xezerler Albaniyaya soxuldular Bu xezerlerin Albaniyaya ilk boyuk mudaxilesi idi Onlar birinci zerbeni Derbende vurdular sonra ise Berdeye hucum etdiler Knyazlar etraf rayonlardaki ehalini paytaxt Berdeye toplayaraq mudafie olunmaq istediler Lakin onlar Derbend qalasinda edilenleri esitdikden sonra telem telesik Artsak vilayetinin elcatmaz daglarinda gizlendiler Sasani merzbai Irana qacdi Albaniya erazisini isgal eden xezerler Tiflise yurus ederek Bizans imperatoru Iraklinin ordusu ile birge seheri muhasireye aldilar Veziyyetin agirligini nezere alan Girdman knyazi Varaz Qriqor ozunu Iraklinin vassali elan etdi Yeni hokmdarini tanimaq ve onun dinini diofizitliyi qebul etmekle II Xosrov Iran kilse meclisinde ona monofizitlii qebul etdirmisdi Varaz Qriqor Albaniyanin tamhuquqlu hakimine cevrildi Bu dovrde Sasani hokmdai II Xosrov olduruldu ve taxta cixan II Qubad 628 629 cu illerde Irakli ile sulh bagladi Bu vaxt xezerler Albaniyanin tam sahibine cevrildiler 629 cu ilde Albaniyaya daxil olan xezerlerin xaqani Sat katolikos Vironun ve Sasani merzbaninin yanina elci gondrerek olkeni teslim etmeyi teleb etdi Bu defe sohbet olkenin xezerlere siyasi tabeliyinden gedirdi Albaniya muqavimet gostermek iqtidarinda deyildi Mezban ise itaeti redd ederek Irana qacmisdi Alban zadeganlari basda katolikos Viro olmaqla xezerlerin ali hakimiyyetini etirf etmeye mecbur oldular VII esrin 30 cu illerinde Xezeristanda geden daxili cekismeler Cebu xaqanin oldurlmesi xezerlerin Albaniyadaki hakimiyyetine son qoydu Mehrani Varaz Qriqorun 630 642 dovrunde Yaxin Serqde erebler suretle guclenirdiler Onlar 632 ci ilde Sasanilere qarsi hereket etdiler Sasani sahi III Yezdegird ereblere qarsi durmaq ucun tabeliyinde olan olkelerden ve vilayetlerden qosun teleb etdi Albaniyanin boyuk knyazi Varaz Qriqor dord oglundan birini Cavansiri onun huzuruna gondermek qerarina gelir Cavansir Albaniya dovletinin butun qosunlarinin serkerdesi oldu 636 642 ci illerde alban qosunlarinin sparapet bas komandani olan Cavansir oz ordusu ile Sasani ordusuna qosuldu Olu deniz yaxinligindaki Kadissiyada bas veren doyusde 637 ci il o oz sucaeti ile ferqlendi Cavansrin bu sucaeti III Yezdegird terefinden yuksek qiymetlendirildi ve ona bayraq ve seypurlar iki qizil mizraq ve qizila tutulmus iki qalxan verdi ki bunlari hemise onun onunde aparirdilar Beline mirvari ile islenmis kemer qizil destekli qilinc bagladi qolbaglar verdi basina tac qoydu Hemcinin ona mirvari ile islenmis duzum verdi ve boynuna mirvari boyunbagi asdi 640 ci ilde erebler Sasanilerin paytaxti Ktesifonu muhasireye aldilar ve Cavansrin ordusu 6 ay seherin mudafiesinde istirak etdi 642 ci ilde Nehavend yaxinliginda doyus bas verdi ve Cavansir de ordusu ile bu doyusde istirak edirdi Lakin Sasani ordusu bu doyusde mehv edildi III Yezdegird ise qacib Decle cayi sahilinde qalada gizlendi Bu meglubiyyetden sonra Cavansir Atropatenaya gelir oradan ise oz olkesine qayidir Belelikle Cesur Cavansir 7 il erzinde bu cetin muharibede istirak etdi Bir nece agir yara aldiqdan sonra onlarla vidalasdi Vetene donen Cavansir hele atasi Varaz Qriqorun sagliginda taxta cixdi Erebler 642 645 ci illerde Atropatena terefden Cenubi Qafqaza hucum etdiler ve Albaniyaya soxuldular ancaq burada mohkemlene bilmediler Ereblere qarsi mubarizenin ilk dovrlerinde boyun eymis Ermenistan isxani Teodoros Rstuni ile ittifaq baglamisdi Cavansir ondan ferqli olaraq Bizansin vasalligini qebul etmeyi ustun tutmusdu Cavansir Bizans imperatoru II Konstanta 641 668 gonderdiyi mektubunda yazirdi Qudretli cenab ezemetli ve merhemetli yunan hokmdari Konstant alban knyazi ve asparapeti Cavansir ozunun Serq olkesi ile tezim ederek seni itaetkarliqla salamlayir Ey qelbi Isa mehebbeti ile doyunen hokmdar icaze ver senden cox cox uzaqda olan menim xalqin senin yeni tebeeliyini qebul etsin Kalankatli II XX Bizans imperatoru cavab mektubunda sevincle razi oldugunu bildirmis ve Cavansiri Girdman hokmdari Alban knyazi asparapet ve protopatrik adlandirmisdi Hediyye ve bexsislerden basqa Cavansire 1200 adami patrik ipat apoipat ve diger Bizans rutbeleri ile mukafatlandirmaq ucun pativler vezife ve fermanlar de gondermisdi 660 ci ilde Cavansir imperator II Konstantla iki defe gorusdu Birinci defe Konstant Guney Azerbaycana gelib Bizansa arxalanan knyazlari oz yanina cagiranda ikinci defe ise seherinde Kalankatlinin yazdigina gore Cavansir her iki defe imperator terefinden boyuk hormet ve ehtiramla qebul edilmisdir Cavansir imperator sarayina sah kimi daxil oldu imperator onu eyanlarin hamisindan daha hormetle qarsiladi imperator onun beline cesur babasi Heraklin ve ulu babasi kemerini bagladi imperator ona Muqeddes xacin bir hissesini sah libasi ve ii bayraq teqdim etdi imperator onun oglanlarina patrisi rutbesi verdi Ona sema tohfelerinin verildiyini gorende ermeni eyanlarinin ve serkerde Amazaspin paxilligi tutdu Imperator onu ermeni azatlarinin musayieti ile qul kimi yox taxt tac sahibi olan qardasi kimi yola saldi Kalankatli II XX Moisey Kalankatli kitabin feslini bu sozlerle qurtarir Konstant butun alban hokmdarlarinin kend ve torpaqlarini irsi mulk kimi Cavansire verdi ve Serqe esl sah kimi nezaret etmeyi ona hevale etdi Cavansire valeh oldugunu gizletmeyen Kalankatli Albaniya ve onun hokmdarinin hemin dovrde seviyyece Ermenistan ve Gurcustan hokmdarlarindan ustun oldugunu qeyd edir Moisey Kalankatli Cavansirin hakimiyyeti dovrunde olkenin serhedlerini deqiq gosterir O Iberiya serhedlerinden hun kecidine ve Araz cayina qeder esl sah kimi ezemetle hokmdarliq etmisdi Kalankatli II XXI Lakin butun ugurlara baxmayaraq 622 ci ilde Albaniya yeniden xezerlerin hucumuna meruz qalir Cavansir bu defe onlari meglub edib olkeden qova bilir 664 665 ci illerde xezerler yeniden Albaniyaya hucum etdiler Onlari Kuru kecerek Araza catdilar alban ve iberlerden coxlu adam esir aldilar Cavansir xezerlerle muqavile bagladi ve xezer xaqaninin qizi ile evlendi Xezerlerin yurusleri Kicik Asiyanin bir sira vilayetlerinin erebler terefinden tutulmasi neticesinde Bizansin zeiflemesi Cavansiri Bizansla bagladigi muqavileni pozmaga mecbur etdi O saysiz hesabsiz Turkustan ordusundan xezerlerin komeyinden imtina ederek Cenub hokmdarina ereblere tabe olmagi ustun tutdu Kembric Universitetinin nesri olan Qedim Tarix kitabinda verilmis xeritede Qafqaz Albaniyasi ve qonsu dovletlerin serheddleri Ereblerle yaxinlasmagi arzulayan Cavansir iki defe Demesqe xelife Muaviyyenin huzuruna getmisdi Bu goruslerin birincisi olkeni ereb qirginindan xilas etmek ucun 667 ci ild olmusdu Bu gorusde Cavansir isteyine nail olmusdu Xelife ile ittifaq sayesinde Albaniya uc il muddetine yadelli basqinlardan xilas oldu 670 ci ilde Cavansir yeniden xelife Muaviyyenin gorusune gedir Bu defe xelife ozu onu devet edir Xelifenin yaninda Cavansirin nufuzu o qeder yukselir ki Bizans imperiyasi ile Ereb Xilafeti arasindaki danisiqlarda Albaniya hokmdari vasiteci kimi cixis edir Cavansir danisiqlari ele meharetle aparir ki her iki teref razi qalir Onu hediyyelerle mukafatlandiran xelife Suniki de Cavansire tabe edir ve teleb edir ki Atropatenanin da idaresini ustune gotursun Ancaq Cavansir bu teklifi qebul etmir ve xahis edir ki onun olkesinin ustune qoyulmus vergini bir qeder yungullesdirsin Cenublu hokmdar memnuniyyetle razilasir ve vergiler ucde biri qeder azaltmagi emr edir Xelife ile gorusden qayitdiqdan sonra ise Cavansir sui qesd neticesinde oldurulur Bezi tarixciler Cavansrin siyasi qesd neticesinde oldurulduyu qenaetindedirler K V Trever qeyd edir ki onun saray cevrilislerinin yoxsa sinfi mubarizenin qurbani oldugu namelum qalir Bir sira tedqiqatcilara gore Cavansir 669 cu ilde oldurulmusdur K V Trever Digerleri onun olum tarixini 680 ci ile aid edirler Z M Bunyadov Axirinci mulahize ise 683 cu ildir Q X Svazyan Feride Memmedova ise 680 681 ci illerin daha inandirici oldugunu yazir Bele ki Moisey Kalankatli II kitabin XXXIX feslinde bele bir mekumat verir Cenub memleketinde inadcil Mehemmedin hakimiyyetinin hakimiyyetinin 62 ci ilinde miladi 681 ci il Cavansirin varisi Varaz Trdat Albaniyanin boyuk knyazi olarken yepiskop Israili diplomatik danisiqlar aparmaq ucun hunlarin yanina gondermisdi Buradan bele cixir ki Cavansrin olumu 681 ci ilde ve ya daha evvel ola bilerdi Zadeganlar alban katolikosu Yelizarin istiraki ile Cavansirin qardasi Varaz Peroz oglu Varaz Trdati vetenin taxt tacina sahib olan boyuk knyaz vezifesine secirler ve o Bizans imperatorundan patrisi titulu aldi ve ekskonsul rutbesiyle mukafatlandirildi Xelife 680 683 I Varaz Trdati Serq vilayetlerinin Albaniya memleketinin ve Uti vilayetinin canisini kimi tanidi Olke ereblere xerac vermekde davam edirdi Albaniyanin daxilindeki muxalifetci merkezdenqacma quvvelerini ram eden Varaz Trdat butun olkeye hakim oldu Onun hakimiyyeti dovrunde Albaniyanin erazisi Cavansir dovrundeki kimi qalirdi Bu vaxt guya Cavansirin qisasini almaq meqsedi ile saysiz hesabsiz xezer qosunlari hunlarin boyuk knyazi Alp Iltiverin basciligi ile Albaniyaya dogru hereket etdi Qebele ve Uti vilayetlerini viran qoyan Alp Iltiver Lpinada mesken saldi Varaz Trdat Cavansirin siyasetini davam etdirerek xezerlerle danisiga basladi O katolikos Yelizari xaqanin yanina gonderib sedaqetini bildirdi Lakin xaqanla baris cox surmedi Bu zaman Varaz Trdat xezerlerin arasi kesilmeyen yuruslerinin qarsisini almaq ucun yepiskop Israili Varacana Alp Iltiverin yanina gonderdi Israile hem de xezerleri xristian dinine celb etmek tapsirilmisdi Israilin bu missiyasi ugurla neticelndi Alp Iltiver basda olmaqla xezerlerin boyuk bir hissesi xristianligi qebul etdi Alp Iltiver Varaz Trdata Yelizara elece de ermenilere yazdigi mektubunda bildirirdi ki yalniz Israilin bizim yanimizda kesis kimi qaldigi muddetde bizimle sizin aranizda mehribanliq ola biler Ismayilli rayonunda yasayis yerinde arxeoloq Fazil Osmanovun arxeoloji qazintilari zamani askarlanmis Qafqaz Albaniyasi dovrune aid pul definesi Azerbaycan Tarix Muzeyi Lakin bu da xezerlerin Albaniyaya yurusunun qarsisini ala bilmedi 685 ci ilde Ereb Xilafetinin Simalda nezaretinin zeiflemesinden istifade eden xezerler albanlarla eyni dine etiqad etdiklerini unudaraq Albaniya Ermenistan ve isgal etdiler 685 ci ilde hakimiyyete gelen xelife Ebd el Malik Bizans imperatoru 685 695 muqavile bagladi Muqavileye gore Xilafet ve Bizans Ermenistan ve Iberiyadan gelen geliri bolmeyi qerara aldi 689 690 ci illerde Cenubi Qafqaza yurusu oldu O tutdugu vilayetlerin hakimlerini bezi hakimlerin ise ogullarini ozu ile apardi II Yustinian Albaniyanin boyuk knyazi Varaz Trdata patrk ekzarx rutbesi verdi onu hokmdardan ozunden sonra Albaniyanin II isxani adlandirdi Albaniya bu dovrde uc xalqa xezerlere ereblere ve yunanlara Bizansa vergi verirdi Imperator III Tiberinin dovrunde 699 cu ilde ereblerle yaxinliq etdiyine gore Varaz Trdat oglanlari ile birlikde Konstantinopola getirilir ve onlar bes il muddetine burada qalirlar Varaz Trdatin olkede olmadigi vaxt bir sira hadiseler bas verir ki bu da Xilafetin birbasa olkenin daxili islerine qarismagina sebeb olur Alban katalikosu Yelizarin olumunden sonra xalkidon teliminin davamcisi Girdman yepiskopu Nerses Bakur olkenin katalikosu olur Nerses Varaz Trdatin arvadi Spramanin komeyi ile olkeni xalkidonculuga tabe etmeye calisir Varaz Trdatin qohumlarindan ibaret erebperest monofizit muxalifete basciligi knyaz Seroye ele alir O Nerses Bakurun ve Spramanin muqavimetini qiraraq 699 704 cu illerde Albaniyanin knyazi olur Ermeni katolikosu Yelia xelife Ebd el Melike mektubunda katolikos Nersesin ve Spramanin fealiyyeti haqqinda yazirdi yunan imperatoru ile sozlesmis alban katolikosu onu oz dualarinda yada salir ve bizim olkelerimizi de oz dinine cekib birlesmeye mecbur edir Kalankatli III V Qeyd etmek lazimdir ki erebler Qafqaza munasibetde Sasanilerin munasibetini yurudur ve Cenubi Qafqazi Bizansdan ayirmaga calisirdi Onlar bu meqsedle Cenubi Qafqazda xristianligin monofizit teriqetinin terefini saxlayirdilar ki bu da xristianligin diofizit xalkidoncu teriqetine etiqad eden Bizansin menafeyine zidd idi Xelife Ebd el Malikin ereb ordulari ve ermeni katolikosu Yelia Albaniyaya geldiler burada Nerses Bakuru ve Spramani muhakime etdiler Onlar lenetlenerek qetle yetirildiler Xelife emr etmisdi ki alban zadeganlarinin adini da xususi siyahiya yazsinlar eger onlardan biri diofizit teriqetine ibadet etse mehv edilmeli idi Bundan sonra alban kilsesi qismen ermeni kilsesine tabe edildi Seroye Albaniya hokmdari vezifesinde cox qala bilmedi 704 cu ilde erebler onu Suriyaya apardilar 705 ci ilde II Yustinian Varaz Trdati azad etdi Konstantinopoldan Albaniyaya qayidan Varaz Trdat birdefelik ereb tebeeliyini qebul etdi Kalankatli bu haqqda yazir hemin vaxtdan olkemizi ereblerin ixtiyarina verdi ve yalniz onlara vergi odedi Hemin vaxtdan etibaren Albaniya hem faktik hem de huquqi baximdan tamamile ereb esareti altina dusur Varaz Trdatdan sonra ise Albaniya erazisini ereb emirleri idare etdiler Albaniyada dinPaqan dinler Xristianliq dan evvelki dovrlerde alban tayfalari arasinda muxtelif sema cismlerine yunan tanri ve tanricalarina hemcinin oda sitayis olmusdur Olkenin muxtelif erazilerinde atesperestlikle bagli mebedler olmus lakin bunlarin ekseriyyeti sonradan xristian mebedlerine cevrilmis bir qismi ise ereblerin Azerbaycana yurusleri zamani dagidilmisdir Hemcinin Albaniyada ay ilahesi Selenanin serefine de tikildiyi melumdur Strabonun verdiyi melumata gore Antik Qafqaz Albaniyasinda Zevs Helios ve Selenayla eynilesdirilen tanrilara ibadet olunub Bele ki Strabon Alban panteonunun bas tanrisini Zevsle eynilesdirir Bununla elaqedar Azerbaycanin muxtelif bolgeleriinden tapilan das kisi heykelleri diqqeti celb edir Bunlarin en seciyyevi olanlari Boyehmedli Seysulan Xinisli ve Ciraqlidan askara cixarlib Qebir abidelernden ise daha cox uzeri aypara ornamentleri ile naxislanmis esyalar tapilib ki bu da Ay Ilahesi Selenanin isareleridir Ilaheye sitayis alban maddi medeniyyet numunelerinde tez tez rast gelinen ile de baglidir Strabonun yunan adlari ile adlandirdigi eyni tanrilara sitayis olunmasi subut edir ki farslarin madaylarin ermenilerin ve Qafqaz albanlarinin oxsar panteonlari varmis Lakin her bir millet ayriliqda ferqli tanrilara ustunluk verirdi meselen albanalar Selenaya Azerbaycan erazisinde arxeoloji qazintilar zamani mezarlardan basi ve etraflari kesilmis gil heykelcikler tapilmisdir Tedqiqatcilarin reyine gore basi ve etraflari olmayan gil heykelcikler her hansi hadise ve ya tedbirin ugurla basa catmasi ile elaqedar kecirilen merasimden sonra mehv edilir ve qebirlerde basdirilirdi Muqayisevi edebiyyat gosterir ki buna oxsar adet Orta Asiyada da vardi Orada dulusculuq mehsullarini yandirdiqda onlari bednezer den qoruyan kukla heykelciklerle de bele reftar edirdiler Gorunur ecazkar varliqlarin suretlerinin remzi olan bu sindirilmis heykelcikler ser quvvelerin bednezerlerini ozlerine celb etmek ucun sirli merasimden sonra mehv edilirdi Xristianliq Esasi Muqeddes Yelisey terefinden qoyulmus Qafqazin ve Azerbaycanin en qedim kilsesi olan Kis kilsesiEsas meqale Alban Hevari Kilsesi Esas meqale Qafqaz Albaniyasinda xristianliq eramizin 54 57 ci illerinde apostol Muqeddes Yeliseyin teblig fealiyyetinden sonra yayilmisdir Bu sebebden Alban kilsesi apostol kilsesi adlandirilir Qafqazda elece de butun xristian dunyasinda olan qedim xristian kilselerinden biri alban kilsesidir Albaniya xristian icmalarinin IV esrden xeyli evvel xristianliq dovlet dini olmamis yarandigi olkeler sirasindadir Alban enenesine gore eramizin ilk esrlerinin baslangicinda Yeruselimden Suriyadan ilk xristian missionerleri apostollari ve hevarilerin sagirdleri Albaniyaya gelmis ilk xristian icmalari yaranmisdi Yene de alban enenesi xristianligin yayilmasinda bir birini evez eden iki dovru qeyd edir hevari dovru adlanan birinci merhele hevarilerden Muqeddes Faddeyin ve Muqeddes Faddeyin sagirdi Muqeddes Yeliseyin adi ile baglidir IV esre kimi davam eden bu dovru serti olaraq siryaniperest dovru adlandirilir Ikinci yunanperest merhele Maarifci Qriqorinin ve alban hokmdari Urnayrin adlari ile baglidir Xristianlarin I II esrlerde Yeruselimden Simal Serqde ve Serqde genis tebligi hevari Muqeddes Pavelden sonra hevarilerden hevari qardasi Ardayin Adday Fadday Faddey ve Muqeddes Faddeyin sagirdleri Muqeddes Yeliseyin ve Marin adlari ile baglidir Bu hevariler ve onlarin sagirdleri Suriyada merkez Antioxiya kicik ellin dovleti olan merkez Mesopotamiyada Ikicayarasinda Kicik Ermenistanda elece de Serqde ve Simal Serqde Iranda Selevkiye Ktesifonda Cenubi Qafqaz olkelerinde Gurcustanda Albaniyada tebligat aparirdilar Xristianligin Albaniyaya nufuz etmesi burada erken xristian icmasinin yaranmasi hem hevari hem de hevari Muqeddes Faddeyin adlari ile baglidir Moisey Kalankatli xeber verir Lakin edalet gunesinin cixdigi vaxt yetisdikde xilasimiz derkedilmez varliq Atamizin sohret ve mahiyyetinin isigi hamimizin qeydine qalmaq ucun bizim yanimiza gelib hec vaxt ayrilmadigi varligin sohretine sahib olduqda o oz muqeddes ve sevimli sagirdlerini dini teblig etmek ucun dunyanin her yerine gonderdi Serq sakinlerinin bextine Ermenistana gelib Artaz vilayetinde Ermenistan hokmdari Sanatrukun ezabla oldurduyu hevari Faddey dusdu Moisey Kalankatli I VI Alban tarixcisi Moisey Kalankatli daha sonra yazir Onun Faddeyin sagirdi Muqeddes Yelisey Elise Yeruselime qayidaraq onun ezablari haqqinda diger hevarilere danisir Yelisey orada Yeruselimin ilk patriarxi Isanin qardasi terefinden teyinat alir Yeliseyin payina Serq dusur Moisey Kalankatli I VI Burada muellif diger hevariler dedikde Muqeddes Faddeyin Yeliseyin ve basqa hevarilerin fealiyyetlerinin eyni zaman cercivesinde yeni I II esrlerde bas verdiyini gostermek isteyir Gorduyumuz kimi bu metnde Serq dedikde Albaniya nezerde tutulur Moisey Kalankatlinin isletdiyi Serq Serq olkesi Simal Serq anlayislarinin tedqiqi onlarin Albaniyani Yeruselime nisbetle xristian dunyasinin Serq hududlarinda yerlesen albanlar olkesini bildirdiklerini subut edir Xristianligin Albaniyada tebliginin ilk siryaniperest dovrunde Incil kelamlari Yaxin ve Orta Serqin butun olkelerinde oldugu kimi siryani arami dilinde yayilirdi Bu yalniz hevariler ve onlarin sagirdlerinin deyil hem de Suriya missionerlerinin fealiyyeti ile bagli idi Moisey Kalankatli oz eserinde siryaniperest dovr haqqinda muhakime yurutmek imkani veren melumatlari teqdim etmisdir Suriya rahiblerinin IV V yuzillerde Albaniyadaki fealiyyeti xristian abideleri uzerindeki arami yazilari haqqinda olan xeberler bele melumatlardandir Qafqaz Albaniyasinda xristianligin yayilmasinda boyuk rolu olmus Seki yaxinliginda sehid edilmis hevari Muqeddes Yelisey Terenti Fomin terefinden 1645 ci ilde cekilmis ikona Xristianligin yunanperest II merhelesi yuxarida qeyd etdiyimiz kimi butun Cenubi Qafqaz olkelerinde umumi olsa da muddeti ve xususiyyetleri baximindan ferdi cehetlere malik idi bu ise sozsuz ki siyasi sebeblerle izah oluna biler Tedqiqatlar gosterir ki alban ermeni ve iber kilselerinin imperiya kilsesi ile munasibetleri siyasi seraitle bagli isiqlandirilmalidir basqa sozle desek olkenin Serqi Roma imperiyasindan siyasi asililiq derecesi kilsenin asililigi seviyyesinde ozunu gostermelidir Melumdur ki bu asililiq Ermenistanda daha cox Iberiyada ise nisbeten az idi Albaniyanin ise hec bir asililigi yox idi Ona gore de ellinperest ve onun nevesi Muqeddes Qriqorisden sonra alban kilsesi Yeruselim kilsesi ile munasibetlerini davam etdirirdi Butun bunlar elmde hakim olan fikrin ilk xristian tebligatcilarinin Albaniyaya Ermenistandan gonderilmesi fikrinin esassiz oldugunu gosterir Bu sagsahil Albaniyasi vilayetlerinde fealiyyet gosteren xristian tebligatcilarinin Ermenistandan sol sahil Albaniyasinin simal qerb vilayetlerine yeni Iori ve Alazan caylari arasindaki vilayetlere gonderilenlerin ise Iberiyadan gelmeleri fikrine de aiddir Melum oldugu kimi Sasaniler oz tabeliklerinde olan Cenubi Qafqaz xristian xalqlarina sabit munasibet beslemirdiler Xristianligin Serqi Roma imperiyasinda qelebesi IV esrin evvelinde bu munasibeti daha da gerginlesdirdi Sasani dovleti erazisinde resmi kilse ile mubarize aparan muxtelif xristian teriqetleri mudafie edilmeye baslanildi Moisey Kalankatlinin melumatina gore alban arsaki hokmdarlari Urnayr II Vace III Vacaqan muxtelif butperestlik dinlerinin koklerini kesmek ucun siddetli mubarize aparirdilar V esr Aquen meclisinde qebul edilmis qanunlarin ikisi xristianligaqederki dinlerin qaliqlarinin teqib olunmasina hesr edilmisdi Alban cari Urnayra tesir ederek Xristianligin Albaniyada dovlet dini elan edilmesine nail olmus Muqeddes Qriqorisin sehid edildikden sonra defn edildiyi Amaras monastiri VIII esrden etibaren Azerbaycanin Simal hissesi ereblerin ve Islamin tesir dairesine dusdu Lakin Albaniya ehalisinin xeyli hissesi hakim sulalenin numayendeleri Mihranilerle birlikde dovlet dini elan edilmis xristianliga etiqad edirdiler Qonsu xristian olkelerinde oldugu kimi burada da yunan diofizi dini etiqadindan kenara cixan muxtelif bidetci cereyanlar fealiyyet gosterirdi bu cereyanlarin qriqorian teriqetine dusmen olan uzvleri bu dovrde amansizliqla teqib olunurdular Alban kilsesinin teqib olunmasinda onun serbestlik ve musteqillik huququnun pozulmasinda Ermeni Qriqorian Kilsesi xususi rol oynayirdi Alban kilsesini oz nufuzuna tabe etmek isteyen ermeni katolikoslari meqsedlerine catmaq ucun Sasaniler dovrunde oldugu kimi ereb hokmranligi dovrunde de Xilafetin herbi quvvelerinin komeyine el atirdilar Cenubi Qafqazda ozlerine arxa axtaran Emeviler ermeniler ve albanlar arasindaki tefriqecilikden bacariqla istifade ederek alban kilsesinin ermeni kilsesine tabe olunmasi ucun serait yaratdilar Ermeni katolikosu Ilya xelife Ebd ul Malike asagidaki mezmunda bir mektub yazmisdi Hokmdar Ebd ul Malik Emir el Mominine ermeni katolikosu Ilyadan Qadir Allahin iradesi ile bizim tabe olkemiz Size qulluq edir Biz ve Alban kilsesi bir ilahi Isa dinine etiqad edirik Partav taxtinda oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ile sazise girib oz ibadetlerinde onun adini cekir ve olkeni mecbur edir ki hami dini etiqadda ona qosulsun ve onun himayesini qebul etsin Indi qoy bu Size melum olsun ta bu barede qerar qebul edesiniz cunki bu bedefkarliqda onun bir eyan qadin hemfikri de vardir Boyuk hokmdar Siz oz hakimiyyetinizle emr buyurun onlar Allaha qarsi isledikleri gunah ustunde musteheqq olduqlari cezaya catsinlar Onsuz da bolgede herbi emeliyyata baslamaq ucun behane axtaran xelife ise bu mektubdan sevinerek ermeni katolikosuna asagidaki mezmunda bir mektubla cavab verir Ey Allahin xadimi ve ermeni xalqinin katolikosu Ilya senin semimi mektubunu oxudum ve sene merhemetim olduguna gore oz sedaqetli bendemi coxlu qosunla gonderdim Emr etdik ki bizim hokmranligimiza qarsi qiyam eden albanlarda sizin dininize uygun deyisiklik edilsin Bizim hokmu bendemiz Partavda senin huzurunda icra edecekdir Nersesi ve bedefkarliqda onun hemfikri olan qadini bir zencire baglayacaq ve ele sahane muhakime edecekdir ki onlar butun qiyamcilarin yaninda rusvay olsunlar Hadiselerin daha sonraki cereyanini ise alban tarixcisi Moisey Kalankatli oz eserinde bu cur tesvir edir Boyuk ermeni patriarxi Albaniya paytaxti Partava gelib boyuk kilsede oturdu ve emr etdi ki Nersesi onun huzuruna getirsinler Lakin Nerses gizlenmisdi ve onu tapa bilmirdiler onda boyuk din xadimi Alban knyazi Seroy onun yaxin adamlarini tutub emr etdi ki Nersesi getirsinler sonra onu boyuk yigincagin ortasinda Ilyanin qarsisina getirdiler Lakin bu aciz adam cavab vere bilmediyi ucun padsahin emri ile dehsetli ezab cekdi hemin qadinla addim addim getirildi ve onlarin surgun edilmesi qerara alindi Nerses buna doze bilmedi 8 gun hec bir sey yemedi ve oldu O vesiyyet etdi ki ozunu ayagindaki zencirle basdirsinlar Nerses Seroya lenet yagdirdi cunki hakimiyyet ustunde Seroy ve Sprama arasinda baslayan cekismede o Seroy Nersesle Spramanin mehv olmasina sebeb oldu Nerses mezhebinin patriarx taxtinda 14 il oturdu ve 3 il yarim gunahkar qaldi 688 704 cu iller Butun bunlardan sonra dini yigincaq helim adam Simeonu secdi ve onu Albaniyanin katolikosu etdi O olkede Nersesin hercmercliyini dayandirdi ve yolunu azmis kilseye coxlu heqiqi etiqad qerari verdi O ozunun adlanan yay iqametgahinda emr etdi ki Nersesin bidet dolu butun kitablarini sandiqlara doldurub Trtu Terter cayina atsinlar 1511 ci ilden 1836 ci ile qeder Alban Katolikoslarinin iqametgahi olmus Genceser monastiri Ermeni kilsesi Alban ruhanilerini tutduqlari movqelerden sixisdirib cixarmis ve olkede ereblerin elleri catmayan dagliq yerlerde yasayan albanlari mohkem qriqoryanlasdirmaga baslamisdi Ermeni ruhanileri Arran kilsesinin nufuzunu yerli ehali arasinda tedricen hece cixarmis ve ereb hakimlerinin eli ile albanlarin butun edebi abidelerini dagidib Alban medeniyyetini hec olmazsa azaciq xatirlada bilecek her seyi mehv etmisler Butun bu isler evvelce Xilafetin komeyi ile sonralar ise diger istilacilarin icazesi ve komeyi ile gorulmusdur Qriqoryan kilse xadimleri Arran edebi abidelerini mehv ederken evvelce bu abideleri cevirirdiler Arranin dagliq vilayet ve rayonlari olan Sunik Artsak Xacin Seki Girdiman ehalisi ile indiki Gence Ismayilli Qebele Oguz rayonlarinin ve Azerbaycan Respublikasinin bir sira diger rayonlarin ehalisi hemcinin Ermenistan Respublikasinda Sisian Basarkecer ve diger rayonlarin bezi kend yerlerinin ehalisi indi ermeni olsa da bu ehalinin adet ve eneneleri qonsuluqda yasayan ve ata babalari muxtelif sebebler uzunden muselman olan Azerbaycan turklerinin adet ve enenelerinin eynidir Bu rayonlarin ehalisi mehz onlardir ki ermeni dini kilsesine qosulmus ve ermenilerle qarismislar I P Petrusevski gosterir ki ermeni kilsesi Albaniyada olkeni ermenilesdirmek aleti olmusdur Onun bu rolu VIII esrin baslangicindan etibaren xususile nezere carpir yeni o zamandan sonraki ermeni monofizit katolikosu Yegi xalkedonculuq eden Alban katolikosu Nersesi Bakuru ereb xelifesinin komeyi ile devirmisdi ve Albaniyada ruhaniler ve knyazlarin bir hissesinin Alban kilsesinin ermeni kilsesinden musteqilliyini qorumaq cehdini eks etdiren xalkedonculuq pravoslav yunanperest gurcuperest herekati ermeniperest monofizitler terefinden yatirilmisdir Butun bu cetinlikler ve agir mubarize seraitine baxmayaraq Alban Hevari Kilsesi oz varligini 1836 ci ile kimi qoruya bilmisdir Lakin 1836 ci ilde Rusiya terefinden ermeni Qriqorian kilsesinin tabeciliyine verilerek fealiyyeti tam dayandirilmisdir Bununla bele 2003 cu ilde Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesinde Alban Hevari Kilsesi yeniden qeydiyyata alinaraq fealiyyetini berpa etmisdir Defn adetleri Alban doyuscusune mexsus debilqe ve xencer Qedim qebir abidelerinin tedqiqi Albaniya ehalisinin dunyagorusunu dini ve etnik ferqlerini eks etdiren zengin material vermisdir Qeyd etmek lazimdir ki bir qebiristanin hududlari daxilinde cox vaxt oluler muxtelif qaydada defn olunmusdur eyni zamanda meskenin etrafinda bir nece qebiristanin olmasi hallari da melumdur Oluler dordkunc deyirmi ovalsekilli torpaq qebirlerde kuplerde taxta qutularda saxsi teknede ciy kerpicden horulmus qebirde das qutularda habele katakombalarda defn edilirdi Meselen Nuydu Qebele Yaloylutepe ucun torpaq qebirler Qarakober qebiristani ucun kup qebirler Goygol ucun Gence yaxinliginda ciy kerpicden horulmus qebirler Mollaisaqli ucun saxsi tabutlar seciyyevi oldugu halda Samaxi ve Mingecevir mezaristanlarinda bir qebiristanin hududlari daxilinde bir nece tip qebirler melumdur ki bu da gorunur muxtelif etnik qruplarin movcud olmasi ile baglidir Bu ve ya diger defn qaydalarina gore muxtelif arxeoloji medeniyyetleri de bir birinden ayirmaq mumkundur Meselen olunun bukulu veziyyetde qoyuldugu ozunemexsus seciyyevi keramikasi olan torpaq qebirler musteqil arxeoloji medeniyyet kimi ayrilmis ve ilkin askara cixarildigi yere gore Yaloylutepe medeniyyeti adini almisdir Bu medeniyyetin keramikasi ucun en seciyyevi tipler ucqulaq uzun novcali yumru govdeli lentvari qulplu yaxsi bisirilmis qara ve ya qirmizi rengli bir ve ucayaqli qablardan ibaretdir Sonralar bu medeniyyete mensub qebirler ve keramika Albaniyanin butun erazisinde uze cixarilmisdir Torpaq qebirleri antik dovrde de Albaniya erazisinde genis yayilmis qebir abidelerinin en sade ve qedim tipidir Bunlar esasen dordbucaq ve oval formasindadir Oluleri qebire az ve ya cox bukulmus veziyyetde qoyurdular oturmus veziyyetde sag ve ya sol boyru uste defn etmek hallarina da rast gelinir Adeten qebrin olculeri defn edilen sexsin olculerinden boyuk goturulurdu bezen eni 2 metr ve uzunu 4 metre qeder olurdu Qebre olu ile birlikde muxtelif meiset esyalari ve qurbanliq heyvanlarin cemdekleri de qoyulurdu Meselen Ismayilli rayonunun erazisinde yerlesen Uzunboylar qebiristaninin eramizdan evvel III II esrlere aid qebirlerinin birinden 70 saxsi qab alti nize uclugu bir nece oraq ve bicaq cixmisdir Burada 7 butov qoyun keci skeleti bir butov inek skeleti ve i a da vardi Torpaq qebirler alban dovrunun bir cox abidelerinden Mingecevirde Yaloylutepede Qebelede Qebele rayonu Xinislida Ciraqlida Samaxi rayonu Nuydude Qirlartepede Agsu rayonu Torpaqqalada Qax rayonu Uzunboylarda Ismayilli rayonu Kisde Seki Semkirde Xucbalada Quba rayonu Tarkide Qarabudaqkendde Sarakunda Dagistan Qanix Alazan cayinin vadisinde ve basqa yerlerde olan abidelerden melumdur Adlarini cekdiyimiz butun abideleri seciyyelendiren umumi cehetlerle yanasi bezi mehelli xususiyyetler de vardir Meselen Mingecevirde qebirlerin demek olar hamisinda skelet azaciq bukulu veziyyetde idi ve basi esasen simal serqe teref qoyulmusdu Qebirde zengin avadanliq o cumleden keramika demir silah ve emek aletleri bezek seyleri sikkeler mohurler ve i a vardi Tapintilarin tehlili gosterilen qebirleri eramizdan evvel V III esrlere aid etmeye imkan verir Olulerin cox bukulu veziyyetde defn edildiyi torpaq qebirler Yaloylutepede Nuydude Xinislida uze cixarilmisdir ve esasen eramizdan evvel III I esrlere aiddir Adi cekilen abideler arasinda Nuydu xususi yer tutur Burada keramika ile yanasi coxlu nize ucluqlari ve bir tunc debilqe de tapilmisdir Nuydude zengin ber bezek desti qolbaqlar uzukler asma bezekler boyunbagilar qadin taclari celengleri askar edilmisdir Qebirlerin birinden yerli ustalar terefinden zerb olunan sikke definesi tapilmisdir Maddi medeniyyetin qeyd edilen butun kateqoriyalari yerli ustalarin mehsuludur Qedim Samaxi Qebele Berde ve b qebiristanlarin oyrenilmesi zamani uze cixarilmis gumus ve qizil memulati diqqeti celb edir Qirlartepe meskeninin yaxinliginda yerlesen icerisinde keramik qablar olan torpaq qebirden doyme usulu ile hazirlanan iki gumus piyale tapilmisdi Burada yerli senetler haqqinda mueyyen tesevvur yaradan silah ve bezek seyleri de askar edilmisdir Albaniya erazisinde iri kuplerde defn etmek adeti genis yayilmisdi Bele qebirler Mil Qarabag ve Sirvan duzlerinde ve dageteyi rayonlarda Kur cayinin sahillerinde qeyde alinmisdir Agcabedi Agdam Ismayilli Ucar Samaxi Xankendi Qebele rayonlarinda Mingecevirde Qalatepe xarabaliqlarinin etrafinda basqa rayonlarda yuzlerle kup qebir tedqiq edilmisdir Kuplerde defn etmek adeti en qedim esrlerden baslanmisdir Bu tip qebirler muxtelif vaxtlarda On Asiyada ve Qafqazda genis yayilmisdir Albaniyada bu adet eramizdan evvel I minilliyin ikinci yarisindan ta eramizin VIII esrinedek movcud olmusdur Albaniyanin qebir abidelerinin basqa bir tipi olulerin gil tabutlarda defn edilmesidir Bu defn adetinin Ismayilli rayonunda Mollaisaqli Hacihatemli ve Qalagah kendleri etrafinda Qebele rayonunda Quslar ve Savalan kendlerinin yaxinliginda habele Samaxi rayonunda yayildigi oyrenilmisdir Saxsi tekne yaxud tabutlar esasen bir biri ile birlesen iki hisseden ibaretdir divarlarinda bir nece kicik desik vardir Kicik gil tabutlar boyuk tabutlardan yalniz olcusu ile deyil formasi ile de ferqlenir onlarin bir ve ya iki tutacagi vardir desikleri yoxdur uzunsovdur oval ve ya dordbucaq seklindedir skeletler bukulu veziyyetde sol ve ya sag boyru uste qoyulmusdur Istiqamet muxtelifdir lakin sifet ekser hallarda serqe teref yoneldilmisdir Avadanliq esasen bas hissede merhumun uzu qarsisinda ve ayaq terefde qoyulmusdur Tabutlardan kenarda zerif duzeldilmis saxsi qablar yerlesdirilirdi Qebirlerin icerisinde suseden pastadan mermerden ve i a hazirlanan coxlu muncuq habele tunc qolbaqlar uzukler muxtelif asma bezekler ve maral tesvirli metal lovhe askar edilmisdir Gil tabutlarda defn etmek adeti vaxt etibarile esasen Yaloylutepe medeniyyeti dovrunde yeni eramizdan evvel III esrden eramizin I II esrlerine qeder olan dovre uygun gelir Tarixi Albaniyanin erazisinde katakomba taxta qutu ve ciy kerpic qebirler askara cixarilmis ve oyrenilmisdir Qebirlerin bu tipi Azerbaycan erazisine sarmat massaget alan ve diger irandilli tayfalar terefinden getirilmis ve yerli ehali arasinda qismen yayilmisdir Katakombalarda olan taxta qebirlerde maddi medeniyyetin yuksek inkisaf seviyyesini eks etdiren zengin defn avadanligi vardi Bu tip qebirler eramizin I IV esrlerine aid edilir bunlar yalniz Mingecevirden tapilmisdir Taxta qebirlerde oluler bir qayda olaraq qosa defn edilir onlar uz uze bukulmus veziyyetde baslari cenub serqe teref qoyulurdu Defn avadanligi taxta qebirin hem icerisinde hem de bayirinda yerlesdirilirdi ona keramikadan elave demir qilinclar xencerler bicaqlar gumus piyaleler qizil ve gumus zinet seyleri uzuk mohurler ve i a daxil idi Bu tip qebirler zadegan zumreni eks etdirir Albaniyanin maddi medeniyyeti qebir tikililerinin basqa bir tipinde Xanlar rayonunda Mingecevirde Sabirabad rayonu erazisindeki Ceferxan kendinin yaxinliginda tedqiq edilmis ciy kerpic qebirlerde de oz eksini tapmisdir Olunun tek defn edilmesi bu qebirler ucun seciyyevidir Burada olu arxasi uste uzadilirdi Bu tip qebirlerden elde edilen materiallardan belli olur ki onlar iki eranin ayricina ve eramizin ilk esrlerine aiddir MedeniyyetAzerbaycanin muxtelif bolgelerine teskil edilmis arxeoloji ekspedisiyalar zamani alban medeniyyetinin inceliklerini ozunde eks etdiren kulli miqdarda maddi medeniyyet numuneleri askarlanmisdir Hemin esyalar muxtelif hem qiyametli hem de adi materiallardan hazirlanmaqla ozunemexsus xususiyyetlere malikdir Teskil edilmis arxeoloji ekspedisiyalar arasinda Mingecevir Samaxi Qebele ve Qax ekspedisiyalari oz mehsuldarligi ile diqqeti celb etmisdir Alban butleri Agdam rayonu Boyehmedli kendinde askar edilmis alban das heykeli Alban das heykellerin xususi movzu cercivesinde arxeoloji tedqiqine 1982 ci ilden baslanilmis ve movzuyla elaqedar bir sira eserler nesr edilmisdir Azerbaycan arxeoloqlari terefinden Qarabagda dasdan yonulmus 19 insan heykeli qeyde alinmisdir Bu abideler Mollalar Sefibeyli Suma Gulluce Agdam rayonu Satirli Berde rayonu Canyataq Agdere rayonu Seysulan Terter rayonu kendleri yaxinliginda askar edilmisdir Bu heykelterasliq abideleri qedim zamanlarda Qarabagin dagliq ve duzenlik hisselerinin vahid etno medeni mekana daxil olduqlarini tesdiq edir Mutexessisler qeyd edirler ki Alban tarixi eserinde Artsak butleri dedikde Qarabag das heykellerinin bir qrupu nezerde tutulmusdur Bu tarixi menbeden melum olur ki 487 ci ilden etibaren butperestliye qarsi mubarize apararaq xristianligin movqeyini mohkemlendiren Albaniya hokmdari III Momin Vacaqan oz hakimiyyeti altinda olan Artsak vilayetinde yaramaz butlere qurban kesib sitayis etmekden el cekmeyi emr etmisdir Alban butleri Avrasiyanin das babalar serti adi altinda cemlenmis das heykeller dairesine daxildir Albaniya dovleti ve alban medeniyyetinin movcud oldugu dovrde bu tip abideler Monqolustandan Ruminiyaya kimi cox genis bir erazide qedim skit sarmat sak ve habele Turk xaqanligi qebileleri arasinda yayilmis ikonoqrafiya ve yonulma uslubundaki bezi ferqlerle umumi bir ideya esasinda yaradilmisdir Serqi Avropa collerindeki qipcaq das heykelleri nesilden nesile oturulen bu ideyanin XIII esredek Avrasiya mekaninda etno medeni varisliyi eks etdirdiyini gosterir Bezi rus arxeoloqlari hetta Qarabag heykellerinin bir sira elametlere gore qedim turk das heykellerine habele Merkezi Asiyanin erken demir dovrune aid heykelterasliq abidelerine oxsadigini qeyd etmisler Qarabag heykelleri horuklu saca malik kisi tesvirleridir Hele e e XXIII esrde indiki Cenubi Azerbaycan erazisinde meskunlasmis qebilelerden olan lullubeylerde kisilerin uzun horuk saxlamasi onlarin das uzerindeki tesvirlerinden melumdur Tarixi Manna erazisinde Arcaq qala abidesinde askar edilmis das heykeller de e e I minilliyin evveli uzun sacli kisi fiqurlaridir Erken alban dovrune aid uzun sacli kisi heykelleri Samaxi rayonunun Ciraqli kendi yaxinliginda tapilmisdir Qedim yunan muellifi Lukianin II esr melumatina gore uzun sac saxlamaq skit kisileri ucun xarakterik idi Alban tarixi eserinde xezerler ve diger turk qebileleri onlarin kisilerine de xas olan elamete gore horukluler xalqi adlandirilmislar Butun bu melumatlar Qarabagdan ve Azerbaycanin diger yerlerinden tapilmis uzun sacli kisi heykellerinin Avrasiya collerinde yasamis kocerilere yaxin olan Albaniya ve habele Mannanin yerli qebilelerine mensub oldugunu gosterir Bu oxsar abideler Manna Albaniya qebilelerinin uzaq kecmisde Avrasiya kocerileri ile eyni kokden intisar taparaq sonralar musteqil tarixi medeni inkisaf yolu kecdiklerini guman etmeye esas veren amillerdendir Bu gun Qarabag erazisi ermeniler terefinden isgal edildiyinden alban das heykellerinin taleyi qaranliq olaraq qalmaqdadir Hele 1973 cu ilde Qarabagda qeyde alinmis 10 heykel melum idi Bu heykellerden 7 ededi Canyataq kendi yaxinliginda tapilmisdir Canyataq heykellerinden biri vaxti ile Bakiya getirilmis ve hal hazirda Qiz qalasi yaninda aciq sema altinda saxlanilir Sonraki arasdirmalar neticesinde Agdam rayonu erazisinden ise sekkiz eded alban das butleri askarlanmisdir Alban elifbasi Alban dilinde ve alban elifbasi ile yazilmis Metndar MS 7117 elyazmasindan bir sehifeEsas meqale Alban elifbasi Qafqaz albanlarina mexsus olan ve alban diline uygunlasdirilmis elifba olan alban elifbasi IV V esrlerde parf menseli maarifci Mesrop Mastots terefinden tekmillesdirilmisdir Lakin elifbanin ne zaman ve kim terefinden yaradilmasi meselesi hele de hell edilmemis olaraq qalmaqdadir Alban tarixcisi Moisey Kalankatuklu yazisi olan xalqlar icerisinde madaylari ve albanlari xususi qeyd etmisdir Yaziya malik olan xalqlar budur yehudiler romalilar bunlarin yazisindan bizanslilar da istifade edirler ispanlar yunanlar madaylar ermeniler ve albanlar M Kalankatli I III 1937 ci ilde filologiya elmleri doktoru professor I V Abuladze XV esr elyazmalarini oyrenerken 7117 nomreli elyazmada alban elifbasini elde etmisdir Sonra Metndardaki bu elyazmanin iki basqa sureti uzerinde T I Ter Qriqoryan da tedqiqat aparmisdir Bunlar XV esrde ruhani Mkrticin gosterisi ile monastrin sagirdleri ucun derslik kimi monax Foma Metsopski terefinden tertib edilmisdir Elyazmada ereb suriya ermeni gurcu elifbalari ile yanasi 52 herflik alban elifbasi da vardi 1938 ve 1957 ci illerde ciddi arasdirmalardan sonra akademik A Q Sanidzenin alban elifbasi haqqinda yazilari cap olunmusdur T M Memmedov gosterir ki bu tapinti akademik R Acaryani da maraqlandirmis o bu elifbanin heqiqeten alban elifbasi olmasi barede meqale ile cixis etmisdir Alban yazisinin alban dilinde tercume eserlerinin oldugunu tarixi menbeler de tesdiq edir Alban yazili samdan Alban yazisinin ciceklenme dovru V VI yuzillikler sayilir A Q Senidze yazir bu dovrde albanlar Qafqazin siyasi ve medeni heyatinda gurculerle birge feal istirak edirdiler Koryun gosterir ki Mastos Qerbi Ermenistanda olanda onun yanina mensece alban olan iyerey Benyamin geldi O Benyamini sorgu suala tutdu qarqar dilinin barbar sozlerini tedqiq ederek onlar ucun elifba yaratdi Alban elifbasi Ereb Xelifesinin gosterisi ile Alban Hevari Kilsesi Ermeni Qriqoryan Kilsesine tabe edildikden sonra ermeni katolikosu Ilyanin gosterisi ile mehv edilmis alban elifbasiyla yazilmis kitablar qedim ermeni diline tercume edildikden sonra mehv edilmisdir Uzun muddet Alban elifbasi itmis hesab edilirdi lakin 1937 ci ilde gurcu alimi Iliya Abuladze Metndarda XV esre aid MS No 7117 sifreli elyazmada 52 herfden ibaret alban elifbasina rast gelmis ve onu askara cixarmisdir Az sonra 1948 ci ilde Mingecevir qazintilari zamani uzerinde alban yazisi olan das tapilmis ve bu barede S M Qaziyev melumat vermisdir Lakin hem tapilmis elifbada Matenadaran 7117 hem Mingecevir yazilarinda qusurlar oldugu ucun yazilari duzgun oxumaq mumkun olmamisdir 1956 ci ilde A Q Abramyan hemin yazilari oxumaqla mesgul olmus bu yazilari cemi iki kendde Qutqasen rayonunun Nic Vartasen rayonunun Vartasen kendinde yasayan udinlerin dili esasinda oxumaga calismisdir Udinler hec vaxt olkede butun Simali Azerbaycani ehate eden vahid dile ve dovlete malik olmamis daim turkdilli utilerle qarisdirilmisdir Muellifin oxuduqlari inandirici deyildir ve istediyi yere alban elifbasi adlandirilan 52 herfli elifbanin istediyi herfini qoymusdur Alban xac daslari Esas meqale Alban xac daslari Azerbaycan Respublikasi ve Ermenistan Respublikasinin muxtelif bolgelerinde toplu ve tek halda yayilmis xatire daslari ve stellalar olan alban xac daslarinin memarliq kompozisiya konstruktiv ve dekorativ plastik helli onlarin mena ve simvolik ozumluluyunden ayrilmazdir Qafqaz Albaniyasinin erken ve yetkin orta esr xatire plastikasinda xristianliqdan evvelki mueyyen dunyagorusu ve simvolik tesevvurler eks olunmusdur Alban xac daslarnin obrazlari bir cox esrler erzinde evvelce dini simvolika stellalarinin obrazlarinda uzvi sekilde carpazlasmis iki sonra uc dinin tesiri altinda tesekul etmisdi Xac daslarinin butun ozumluluyu orijinalligi ve ermeni xackarlarindan esasli ferqi de bundan ireli gelir Alban qebir xatire ve serhed stellalarinin xac daslarinin yaranmasinda gosterildiyi kimi uzerinde dunyanin qurulusu haqqinda tesevvurler ve butperestlik simvolikasinin tesvirleri qalmis xristianliqdan evvelki stellalar mueyyen rol oynamisdir Evveller gunes mehsuldarliq heyat agaci simvolu olan xac onlarin yeni xristian dinine aid oldugunu tesdiq edir Alban xac daslari plastikliyi fikir derinliyi ve esrler erzinde formalasmis xalq etiqadi ve eneneleri esasinda yaranmis memarliq inesenet ve dini simvolikanin uzvi sintezi neticesinde meydana cixan memarliq bedii meselelerin hellindeki cesaretliliyi ile heyret dogurur Arasdirmalar gosterir ki xaclarin yaranmasinda hele xristianliqdan cox cox qabaq qedim turk tayfalarinin boyuk rolu olmusdur O zamanki insanlarin gunes obrazini yerde torpaq uzerinde yaradaraq agac das uzerinde yukseye qaldiraraq yeniden goylere qovusdurmaq isteyi xaclarin indiki formasinin meydana gelmesine sebeb olmusdur Mehz bu sebebdendir ki alban xaclari ozunun daha cox klassik enenelerine uygunlasdirilirdi Bele ki alban xaclari xristianligaqederki elementler ve dini ayinlerle birbasa baglidir Xac obrazi alban xac daslarinda sanki muxtelif bir birine aidiyyati olmayan dekorativ tertibatlari qovusdurur Alban xaci dunyada yegane xacdir ki xristianligaqederki inamlarin ve kainati derketmenin elametlerini ozunde cemlesdiren isarelere malikdir Bu xaclarin butun kompozisiyalari goyle yerin elaqesi gunes isiq nur ve mehsuldarliq simvolu kimi eks olunmusdur Qarabag erazisinden askarlanmis ve ermeniler terefinden ogurlanaraq Ecmiedzine aparilmis Xacvari Artsak xac dasi Mutexessisler Cenubi Qafqaz erazisine sepelenmis alban xac daslarini esasen dord qrupda cemlesdirirler ki onlar da Xacin Artsak ve xac daslaridir Cuga xac daslarindan numuneyerlesen Cuga tipli alban xac daslarindan biri Xacin xac daslari Xacin alban knyazligi dovrunden yadigar qalmis xac daslari esasen Kelbecer rayonu erazisinde tedqiq edilmisdir Bu tedqiqati ilk defe memarliq elmleri doktoru D A Axundov ve felsefe elmleri namizedi M D Axundov aparmisdir Xacin xac daslarinin en maraqli numunesi Xudaveng monastir kompleksinde yanasi olan iki xac dasidir Artsak xac daslari tarixi Artsak vilayeti erazisinde yerlesen xac daslaridir Onlardan en meshuru ve elmi edebiyyatda boyuk maraga sebeb olani xacvari Artsak xacdasidir Xacvari sekilli Artsak xacdasi 1633 cu il olduqca maraqli ve orijinaldir o Qafqaz Albaniyasinin her yerinde qebul olunmus kanonlar cercivesinde hell olunmusdur haqqinda danisilan xacdas hele SSRI dovrunde Ecmiedzine aparilmis ve bu gun de dunyaya ermeni tefekkurunun bedii numunesi kimi teqdim edilmekdedir Onun formasi das xac sekilli olmasina baxmayaraq stelanin obrazinda esas bedii ve simvolik dominanti xacin ortasindaki uc daireden ibaret boyuk xonca teskil edir Orta daire sekkiz beraber hisseye bolunmus hendesi horme seklinde hell olunmusdur Cuga xac daslari esasen Guney Azerbaycanla serhedde Araz cayi sahilindedir Maraqli ve ozumlulu helle malik Cuga xacdaslarinin ekseriyyetinde eyni bir tesvir olunur qarsi qarsiya durmus iki qanadli ejdahanin bedeni buynuz zirehle ortulmusdur onlarin adeten aciq agizlari yana cevrilmisdir Iki ejdaha arasinda qanadli hale yaxud da haleyebenzer saci olan kisi basi tesvir olunmusdur Ikonaqrafik elametlerine gore o Isanin basina oxsayir D A Axundov qeyd edir ki bu murekkeb tesvirde bir nece din ve etiqadin zerdustluk mitraizm xristianliq islam birlesmesinden yaranan simvolik qrup alban senetkarlari terefinden tesvir edilmisdir Tesvirler xristian qebir daslarinda xacdaslarda yerlesdirilib bir xac ve ya xaclar bunu tesdiq edir Bu tesvirde Isani evvelki dinlerin qaligi olan ejdahalar muhafize edirler Dislerini qicamadan agizlarini bir qeder acmis ejdaha baslarinin Isanin basina teref cevrildiyi tesvirler buna subutdur Bu xristian butperest kompozisiyalar bir xalq icerisinde muxtelif dinlerin movcud olmasi neticesinde yaranmisdir Cenubi Qafqazda yegane bele xalq Qafqaz albanlari idi Bununla bele ermeniler Azerbaycan xalqina mexsus olan ve onun bedii tefekkur dunyasini eks etdiren Cuga xac daslarinin guya onlara mexsus olmasini ve Azerbaycan esgerleri terefinden dagidilmasini beyan edirler Yeniveng xac daslari esasen Qerbi Azerbaycan indiki Ermenistan Respublikasi erazisindeki erazisinde ve Azerbaycan Respublikasinin qerb rayonlarindan askarlanmisdir Yeniveng xacdaslari da kompozisiya hell baximindan Cuga xacdaslarina oxsayir Bu daslarin ekserinde birinci planda tanri fiquru yerlesir Yeniveng ermeniler hazirda bu mebedi Noraveng adi ile dunyaya qedim ermeni mebedi kimi teqdim edirler xacdaslarinin esas seciyyevi ve ferqlendirici ceheti xacin tepesinde ve esasinda kisi guman ki Isa sifetinin tesviridir Bu tesvirlerin basi uzerinde ay cox guman ki mitraist hacalar yerlesir Xristian simvolikasi baximindan en son ve kamil Yeniveng xac daslari XIII esre aiddir Ekserinin uzerinde alban yazilari olan bu xacdaslari eraziye ermenilerin kocurulmesinden sonra ya tamamile mehv edilmis ya da alban yazilari sindirilaraq daslarin tarixi ehemiyyeti oldurulmusdur Bu xac daslarindan gorunur ki erken orta esrlerde Qafqaz Albaniyasinda secde edilen xristian tanrisi ve vahid dini bedii obrazda birlesen eyni bir tanrinin toremeleridir Qeyd edilmelidir ki haqqinda behs etdiyimiz bu alban stelalarinin muhum bedii senet numunesi ve tarixi ehemiyyeti olanlari hele SSRI dovrunde xususi canfesanliqla Ermenistana dasinmisdi Alban memarligi Tatev monastiri Alban memarliginn numuneleri Azerbaycan Respublikasi Ermenistan Respublikasi ve Dagistan erazilerinde askarlanmis ve tedqiq edilmisdir Alban memarliq numunelerinin dovrumuze catan en maraqli numuneleri mudafie tipli qala ve istehkamlar ve dini xarakterli tikililer olan kilse ve monastirlardir Turk tayfalarinin alban dovletinin idare olunmasinda onun medeniyyetinin ve memarliginin inkisafinda danilmaz rolu olmusdur Ona gore de bir cox tarixciler alban memarligindan danisarken Alban turk memarligi ifadesini isledirler ki bu da o dovrle tam qanunauygunluq teskil edir Albaniya erazisinde yasayan bu tayfalarin bir qismi xristianligi qebul ederek xristianlasmis bir hissesi ise sonradan Islami qebul etmisdi Alban medeni irsine mexsus mudafie tikililerinden oz mohtesemliyi ile bu gun de secilen Derbend qalasi Cavansir qalasi Ciraqqala ve basqalarini gostermek mumkundur Azerbaycanda Qafqaz Albaniyasi dovru abidelerinin ekseriyyeti oz ilkin formasini qoruyaraq dovrumuze catmisdir Bu abideler icerisinde Kelbecer rayonunda Xudaveng mebed kompleksi XIII esr Lacin rayonu Kosalar kendindeki Agoglan mebedi IX esr Xocavend rayonu Sos kendindeki Amaras monastri IV esr Seki II esr ve Agdere IV esr rayonlarindaki Muqeddes Yelisey mebedleri Kelbecer rayonu kecmis Agdere rayonu erazisi Veng kendinde Genceser mebedi XIV esr Qax rayonunda Lekit mebedi V esr Qum mebedi VI esr Yeddi kilse mebedi IV esr Kurmux mebedi XII esr Qerbi Azerbaycan Hazirda Ermenistan respublikasinin yerlesdiyi erazi erazisinde Qosaveng mebedi Agtala mebedi Tatev mebedi Uzunlar mebedi alban mebed memarliginin dovrumuze qeder catmis en gozel numuneleridir Alban memarliq seneti ozunemexsus murekkeb koloriti texnikasi tekrarolunmaz gozelliyi ve uslubu ile hemise maraq dogurmus ve secilmisdir Hemise diqqet ceken yenilik oz mezmununa gore maraq dogurdugundan diger Qafqaz xalqlari da qedim alban mdeniyyetinden faydalanaraq ozlerinin memarliq ve medeniyyetleini inkisaf etdirmisler Albaniyada serq xristianligina mexsus memarligin butun novleri inkisaf etmisdi Alban xristianliginin ilk dovru ucun xarakterik olan kilse tikilileri idi Bu kilseler uzunsov ibadet zali olan birnefli mebedlerden ibaret olmusdur Bu nov mebedlerin ustu ikiqatli sade dasla ortulurdu Albaniyada xristianligin memarligi uslubunda dairevi mebedler deyilen xususi memarliq da yayilmisdi ve bu uslub yalniz albanlara aiddir Bunun da oz sebebi var Bele ki Albaniyada dairevi mebedlerin tikilmesi erken xristianliq dovrune aiddir ve tedqiqatcilarin fikrince bu mebedler gunese ibadet eden albanlar terefinden yeni hele xristianligin tam menimsenilmediyi ve sema cismlerine ibadetle qarisdirildigi dovrlerde tikilib Bu cehet erken xristianliq dovru alban xaclarinda da ozunu gosterir Albaniyada xristian memarliginin en kutlevi formasi ise sovmelerdir Sovmeler karvan yollari kenarinda kicik ibadetgah rolunu oynasalar da onlar eslinde memorial tikililerdir Albanlarda hem mehrabli hem de mehrabsiz sovmelere rast gelinir Sovmelerin divari bir qayda olaraq zerif naxislara malik nisan daslari ile bezedilirdi Alban dovrunun en murekkeb tikilileri ise bazillikalar ve monastirlar hesab olunur Bir cox tedqiqatcilar hesab edirler ki bu uslub Cenubi Qafqazda yalniz albanlara mexsusdur Cunki alban dovru memarliq abidelerinin divarlari uzerindeki elementler yalniz bu dovr abidelerinin ozunemexsus xususiyyetleri kimi deyerlendirilir Iqtisadi heyatPul tedavulu Uzerinde kleoparenin tesviri olan gumus Azerbaycan Tarix Muzeyi Azerbaycan Respublikasi erazisinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani muxtelif bolgelerde yerlesen arxeoloji abidelerin antik ve erken orta esrler qatlarindan Qafqaz Albaniyasinda istifade edilmis yuzlerle sikke numuneleri elde edilmisdir Hemcinin Qebele Torpaqqala Xinisli Mingecevir arxeoloji qazintilari zamani sikke defineleri de askarlanmisdir Arxeoloji qazintilar zamani Qafqaz Albaniyasi erazisinden askar edilmis en erken sikke numuneleri Makedoniyali Isgenderin adindan kesilmis ve Sonraki dovrlerde ise Albaniyada Makedoniyali Isgenderin sikkelerine benzer yerli teqlidi sikkeler meydana gelmisdir Bundan basqa Qafqaz Albaniyasinda Roma imperiyasi Parfiya ve Bizans hokmdarlarinin sikkelerinden hemcinin yerli hokmdarlarin adlarindan kesilmis sikkelerden istifade edilmisdir Albaniya dovleti yaranana qeder Azerbaycanda ticaret uzun muddet sade emtee mubadilesi formasinda aparilmisdir Basqa olkelerde oldugu kimi burada da tedricen pul funksiyasini yerine yetiren basqa emteeler ucun deyer ekvivalenti olan emteeler meydana gelmisdir Qedim Albaniyada sikke zerb olunanadek umumi ekvivalent funksiyasini kauri baliqqulagi mal qara metal kulceleri ve basqa mallar yerine yetirirdi Uzun muddet elmde bele bir fikir hokm sururdu ki albanlarda pul tedavulu olmamisdir Bu reyi soyleyenler Strabonun sozlerine istinad edirdiler Onlarda albanlarda adeten zerb edilmis sikke islenmir onlar 100 den o yana say bilmediklerinden ancaq mubadile ticareti ile mesgul olurlar Lakin Azerbaycanda tapilan coxlu numizmatik materiallar ve bu materiallarin oyrenilmesi gosterdi ki Albaniyada pul tedavulu gorunur e e IV esrin axirlarinda III esrin evvellerinde baslanmisdir Tapintilar esasinda antik dovrde Albaniyanin pul tedavulunu iki tarixi merheleye bolmek olar Birinci merhele hellinizm dovrunu yeni e e IV esrin axirlarindan e e I esrin ortalarina qederki dovru ikinci merhele ise e e I esrin ortalarindan eramizin III esrinin ortalarina qeder olan dovru ehate edir Hellinizm dovrune aid Azerbaycanda bir nece pul definesi tapilmisdir Bunlardan biri Berde definesidir Define Makedoniyali Aleksandrin hokmdarlarinin sikkelerinden ibaretdir Samaxi yaxinliginda Xinisli kendinin etrafinda tapilan define daha boyuk olmusdur Bu defineden 300 den cox sikke toplamaq mumkun olmusdur Definedeki gumus sikkeler arasinda Afinanin Frakiya cari Lisimaxin e e 323 281 ci iller Vifiniya carlari e e 149 91 ci iller ve e e 91 74 cu iller Pont cari VI Mitridat Evpatorun e e 114 63 cuiller tetradraxmalari e e 175 ci ilden 83 cu iledek hokmranliq etmis Selevki carlarinin tetradraxmalari e e 80 ci illerde kesilmis Roma denarisi ve nehayet 70 den cox yerli sikke vardir Bu define e e 60 50 ci illerde basdirilmisdir Sikkelerin hem terkibi hem de miqdari cehetden hellinizm dovrunun en zengin definesi Azerbaycan Respublikasinin Qebele rayonunda Qafqaz Albaniyasinin paytaxti Qebele seheri xarabaliginin yaxinliginda tapilmisdir Burada 700 den artiq gumus sikke toplamaq mumkun olmusdur Define kenardan getirilme ve yerli sikkelerden ibaretdir Definenin en qedim getirilme sikkeleri Makedoniyali Aleksandrin draxmalari ve Frakiya cari Lisimaxin tetradraxmalaridir Hemin sikkeler uzun muddet istifade olundugundan cox surtulmusdur Getirilme sikkelerin boyuk ekseriyyeti e e 187 ci ilden 129 cu iledek hakimiyyet basinda olmus Selevki hokmdarlarinin tetradraxmalaridir Definede o dovrde hokmranliq etmis butun Selevki padsahlarinin sikkeleri vardir Definede Parfiya sikkeleri bir nece draxma ile temsil olunmusdur Bunlar esasen Parfiyanin ilk sikkelerinden ibaretdir Definenin terkibinde bes eded yunan Baktriya tetradraxmasinin olmasi xususi maraq dogurur Bu tetradraxmalar Zaqafqaziya erazisinde nadir tapintilardir Tetradraxmalardan biri Yunan Baktriya carliginin banisi mexsusdur ve e e 250 247 ci illerde kesilmisdir qalanlari ise Evkraditin e e 169 159 cu iller adindan zerb edilmisdir Bu sikkelerin yalniz Azerbaycanda askar edilmesi tarixi Albaniya erazisinin hududlarindan kenarda helelik ancaq Artasatda birce eded bele sikke tapilmisdir onlarin uslubi xususiyyetleri tiplerin bezi elametleri habele umumi mohurlerle zerb edilmis coxlu sikkeler bunlarin Albaniyanin yerli mehsullari olmasina subhe yeri qoymur E e I esrin ortalarindan etibaren Albaniya bazarlarinda getirilme sikkelere Roma sikkeleri de qosulmusdu Roma sikkeleri xususen Mingecevirde Berdede Beyleqan rayonundaki Gence seherinin Samaxinin yaxinliginda ve Qebelede tapilmisdir Bunlar Mingecevirde e e I eramizin III esrine aid qebirlerde xususile cox askar edilmisdir Eramizdan evvel I esrin sonunda eramizin I esrinin baslangicinda Avqust denarileri Zaqafqaziyada genis yayilmisdi Albaniya erazisinde sayca da bu sikkeler diger Roma sikkelerinden coxdur Avqust denarisinin tek tek numunelerine Albaniyanin her yerinde rast gelinir Tezekend xarabaliginda 12 eded Avqust denarisinden ibaret kicik define tapilmisdir Eramizin I esrinin birinci yarisinda Avqust sikkeleri Qerbde Ispaniyadan Serqde Hindistana qeder cox boyuk bir erazide genis yayilmisdi Avqust sikkeleri cox uzun bir muddet erzinde pul tedavulunde quvvede qalmisdi qonsu Gurcustanda hetta eramizin II III esrlerinde de hemin sikkelerin askar edilmesi buna subutdur Reversinde arxa uzunde Qay ve Lusinin tesviri verilmis Avqust denarilerinin genis yayilmasi bir cox olkelerde bunlara benzedilen sikkeler kesilmesine sebeb olurdu Zaqafqaziya definelerinin oyrenilmesi guman etmeye imkan verir ki bu sikkelere benzedilen sikkeler Iberiyada da kesilirmis Avqustdan sonra hokmranliq etmis imperatorlarin kesdirdiyi Roma sikkelerinden Albaniya erazisinde tek tek numuneler tapilmisdir Lakin Roma sikkeleri butun tarixi Albaniya erazisinde yayilsalar da Azerbaycan Respublikasinin az qala butun rayonlarinda antik dovre aid abidelerin arxeoloji qazintilari zamani rast gelinseler de Albaniya bazarlarinda islenen getirilme pullar arasinda say ustunluyune malik olmamislar Eramizdan evvel I esrde ve eramizin ilk esrlerinde Albaniyanin pul tedavulunde ustun rolu Parfiya sikkeleri oynayirdi Arxeoloji qazintilar zamani Parfiya sikkelerine qedim Albaniya erazisinin her yerinde rast gelinir Bunlarin arasinda Parfiyanin demek olar ki butun carlarinin sikkeleri vardir Qotars eramizin 41 52 ci illeri sikkeleri daha tez tez askar edilir Bunlar cox uzun bir muddet erzinde Albaniyanin pul tedavulunde quvvede olmusdur Meselen Eli Bayramli rayonunun Xersonovka kendinde tapilmis 109 Arsaki sikkesinden ibaret define eramizin II esrinin sonlarinda basdirilmis olsa da Qotars draxmalari bu definede boyuk ekseriyyet teskil edir Qebelede askar edilmis bir definenin terkibinde Otonun eramizin 69 cu ili Vespasianin 69 79 cu iller Trayanin 98 117 ci iller ve Adrianin 117 138 ci iller Roma ile birlikde Qotars draxmasi tapilmisdir Bu define III esrin sonlarinda basdirilmisdir cunki onun sikkelerinin boyuk ekseriyyeti Sasani cari 276 293 cu iller draxmalarindan ibaretdir 224 cu ilde Parfiya dovleti suqut etdi lakin onun xarabaliqlari uzerinde Sasaniler imperiyasi berqerar olub mohkemlendi Belelikle Albaniya bazarlarina Arsaki sikkelerinin axini kesildi Albaniya tedricen Sasaniler imperiyasinin tesiri altina dusdu III esrin ortalarindan Albaniya bazarlarina guclu axinla gelen Sasani sikkeleri Arsaki ve Roma sikkelerini evez etdi AMEA Milli Azerbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika fondunda saxlanilan Qafqaz Albaniyasinda tedavulde olmus pullar Gumus tetradraxma teqlidi Makedoniyali Iskenderin tesviri olan gumus tetradraxma teqlidi Gumus tetradraxma teqlidi Gumus tetradraxma teqlidi Albaniyada kesilmis gumus tetradraxma Albaniya tetradraxma Uzerinde IV Fraatin tesviri olan Arsakiler dovrune aid gumus tetradraxma Arsakiler dovrune aid gumus tetradraxma Gumus tetradraxma teqlidi III Makedoniyali Iskenderin tesviri olan mis draxma Uzerinde Antoninin tesviri olan gumus tetradraxma Sasanilerden I Xosrovun gumus draxmasi Sasanilerden I Xosrovun gumus draxmasi arxa teref Sasanilerden IV Hormuzun gumus draxmasi Sasanilerden IV Hormuzun gumus draxmasi arxa teref Sosial munasibetler Antik muelliflere esasen Qafqaz Albaniyasinin oz basilevsleri carlari vardi Pompeyin yurusleri zamanindan taninan Oroysun ve otuz il sonra serkerde Kanidi Krass ile carpisan Zoberin adlari bize gelib catmisdir Bezi antik yazicilar Albaniyada bir basilevs oldugunu deyirler Meselen Strabon bildirir ki hazirda Albaniyada bir basilevs haminin uzerinde hokmranliq edir Eyni fikri Iosif Flavi Dion Kassi ve Appian da soyleyirler Plini Avqustun Aikira kitabesi Fest Evtropi ve basqalari Albaniyada carin tekhakimiyyetliyinden behs edirler Diger muellifler Albaniyada bir nece basilevsin hokmranliq etdiyini gosterirler Meselen Plutarx Kaspi sahillerinde bir nece alban basilevsi oldugu haqqinda melumat verir Tasit de albanlarda reksler carlar oldugunu soyleyir Antik muellifler qedim Albaniyanin kubar cemiyyetinin numayendelerini yunan ve latin menseli terminlerle adlandirirlar Bunlarin her birinin oz alban prototipine ne derecede uygun geldiyini soylemek cetindir ictimai institutlar muxtelif oldugundan adeten terminler menaca ust uste dusmur Latin variantinda basilevs ve reks hem varli hem de sadece adli sanli adam demekdir Basilevs ve reks yeni hokmdar hakim hem cara hem de carliga dexli olmayan nufuzlu sexse aid edile bilerdi Albaniyada basilevslerden elave hegemonlar ve prefektler de qeyd edilir Appian bildirir ki Pompeyin tenteneli qelebe arabasinin onunde iki alban hegemonunu aparirdilar Hegemon baslica olaraq basci rehber habele serkerde canisin demekdir Ayri ayri hallarda seherin erzaq teminati reisi donanma komandani canisin muttefiqlerin suvari destesinin komandani prefekt adlandirila bilerdi gore hiyerevsler ve kaspilerin en varlilari ve en adli sanlilari deve yunundan paltar geyirdiler Melumatda cemiyyetin yuxari tebeqesi numayendeleri haqqinda yaxsi tesevvur yaradilir varlilardan ve hakimiyyet basinda duranlardan danisilir Sohbet rehberlerden ve ya serkerdelerden gedir hercend burada ola bilsin umumiyyetle basci ve ya canisin deyil belke de var dovlet sahibi adli sanli adam nezerde tutulur Mohur qizil uzuk Ismayilli Strabon piyada qosundan ve suvarilerden behs edir Albanlarda nizeatanlar ve oxatanlar vardir geyimleri zirehli qalxanlari uzun dordkuncdur baslarina heyvan derisinden hazirlanmis papaq qoyurlar Butun elametlerden gorunur ki qosunun terkibinde Albaniyanin sosial tebeqeleri mueyyen derecede oz eksini tapirdi Piyada qosun nisbeten ikinci dereceli ehemiyyete malik idi ve ehalinin daha yoxsul tebeqelerini temsil edirdi suvariler ise daha teminatli ailelerden toplanirdi Strabon melumat verir ki Selena ilahesine hesr edilmis Alban mebedinde kahin vezifesini basilevsden sonra en boyuk hormet sahibi olan genis muqeddes mebed torpaginin ve hiyerodullarin muqeddes qullar basinda duran xadim icra edir Burada basilevsden sonra en boyuk hormet sahibi olan xadim teokratik aparatin numayendesi eks olunmusdur Ibadetgahin ve mebedyani erazinin ehalisine gelince Selena ilahesine hesr edilmis alban hiyeronunda bas kahin yalniz oz ibadetgahinda deyil hem de ehalisi cox olan genis mebedyani erazide hokmran idi Strabon yaxsi meskunlasmis hiyera xorani ve hiyerodullari ayriliqda xatirladir Basqa bir yerde qeyd edilir ki albanlarda ilaheye insan qurbanlari verilir ve qurban verilen yixilarken veziyyetine gore fal acilir ve butun icmaya elan olunur Antik muellif muqeddes torpagin icmacilari ile hiyerodullar arasinda ferq qoyur Bununla elaqedar olaraq Albaniyadan kenarda yerlesen ibadetgahin oxsar ehalisi ile tanis olmaq maraqlidir Kappadokiya Komanasinin Enio ve ya Ma yerli adi ibadetgahi baresinde Strabon melumat verir ki orada ehalinin ekseriyyeti teoforetlerden ve hiyerodullardan ibaretdir Kicik Asiya ibadetgahinin teoforetlerini gorunur qedim Qafqaz Albaniyasinin mebedyani erazisinin zehmetkes ehalisi ile eynilesdirmek lazimdir Hiyerodullar ve teoforetler mebed erazisine bagli ekincilik icmasinin uzvleri olan mebedyani erazinin kendli ehalisi idiler Belelikle ibadetgahda ve hiyera xorada iki kateqoriya ehali qeyd edilir mebed icmasinin uzvleri ve hiyerodullar Birinci kateqoriyaya baslica olaraq ekincilikle mesgul olan ehali aid idi Hiyera xora ehalisinin diger kateqoriyasina hiyerodullar aid idiler Kicik Asiya mebedlerinin hiyerodullari haqqinda xeyli melumat qalmisdir Meselen Strabon qeyd edir ki Farnakiyada seher coxlu hiyerodullari ve hiyera xorasi olan Ameriya qesebesine malik idi Antik muellif elave edir ki burada da albanlarda ve Frikiyada oldugu kimi Selena mebedi vardir Bu melumatdan gorunur ki hele qedim vaxtlarda Kicik Asiya ve Albaniyanin mebedlerini eynilesdirme cehdi var idi Hiyerodullar basqa ibadetgahlarda da vardi Mebed hiyerodullarinin genis yayilmasi yaxsi melumdur Strabon Zelada Kappadokiya Komanasinda Morimenadaki Zevs mebedinde ve Pont Komanasinda hiyerodullar olmasini xatirladir Her iki Komanada alti minden cox hiyerodul vardi Morimenadaki Zevs mebedinde hiyerodullarin sayi ise uc mine yaxin idi Albaniya hiyerodullari vahid kutle deyildi ve cemiyyetin mehsuldar quvvelerine tesir gostere bilmezdiler Onlar kolelik institutu ile bagli sosial kateqoriya deyil ilahiyyat qullari yeni ibadetgahin qulluqculari idiler buraya siravi kahinler de daxil idiler Qedim Qafqaz Albaniyasinin mebed icmalarinin torpaq sahibliyi haqqinda melumat azdir Strabona gore Selena mebedinin Alban hiyerevsine ehalisi cox olan genis muqeddes torpaq tabe idi yeni Alban mebedlerinin ixtiyarinda yunandilli muellifler terefinden hiyera xora adlandirilan xususi mebedyani eraziler vardi Materialin azligi uzunden mebed torpaqlarinin istismar edilmesi haqqinda biliyimiz cox sethidir Bu barede yalniz qonsu hiyera xoralar haqqinda Strabonun melumati vardir Guman etmek olar ki olkede mebedyani torpaqlar Selena Helios ve ya Zevs allahlarina mexsus hesab edilse de eslinde bas kahinin hiyerevsin ola bilsin mebed iyerarxiyasinin en nufuzlu uzvlerinin ixtiyarinda idi Alban ordusu Alban doyuscusune mexsus debilqe Azerbaycan Tarix Muzeyi Strabon yazirdi ki albanlar hem piyada hem at belinde hem yungul silahlanmis zirehsiz hem de zirehlenmis halda vurusurdular Strabonun melumatinda albanlarin qosun novlerinden danisilir gorunur albanlar bu cehetden qonsularindan hec de ferqlenmirdiler ya da cox cuzi ferqlenirdiler Belelikle qedim cografiyasunasin dediyine gore alban qosunu piyadalara ve suvarilere bolunurdu Strabonu bele de basa dusmek olar albanlar at qosulmus doyus arabasinda vurusurdular cunki hippos hem at hem de doyus arabasi demekdir yeni albanlar hem piyada qosunundan hem de suvarilerden istifade edirdi hem yungul silahlanmis doyusculer psiletler hem de zirehli doyusculer katafraktlar vardi Zirehli atlar qedim xalqlarin herb senetinde xususi yer tutur Strabon yazir ki bele suvari qosun heveskari yalniz midiyalilar ve ermeniler deyil hem de albanlardir cunki muharibede zirehli atlardan istifade edirler Antik muellif hucum ve mudafie silahlari haqqinda melumat qoyub getmisdir Meselen qeyd edilir ki albanlarda zirehleri ve uzun dordkunc qalxanlari olan nizeciler ve oxatanlar vardi albanlar iberler kimi baslarina heyvan derisinden hazirlanmis papaqlar qoyurdular Plutarx romalilar ile albanlarin toqqusmasini tesvir ederek bildirir ki Albaniya basilevsinin qardasi Kozis Pompeye nize ile zerbe endirmisdi Akontistler nizeciler ve toksotlar oxatanlar vardisa demeli nizeler ve oxlar da olmali idi Arxeoloji material yazicilarin dediklerini tesdiq edir Albaniya erazisinde coxlu silah askar edilmisdir ve bunun xeyli hissesi kup katakomba ve taxta qebirler medeniyyetinin dasiyicilarina mexsusdur Mingecevir kup qebirlerinden cixarilmis nize ucluqlari melumdur Bunlar demirdendir oymaqlidir uzunsov ucbucaq formasindadir bezilerinde tiye boyunca qabariq damar uzanir ucluqlarin uzunlugu 11 santimetrden 40 santimetre qederdir Silahin hazir olmasi ucun hemin ucluga agac sap kecirmek kifayetdir Albaniya nizeci doyusculeri mehz bu cur nizelerden istifade edirdiler Olculerini mueyyen etmek ucun basqa xalqlarin nizeleri ile tutusdurmaq esasinda guman etmek olar ki Albaniya doyusculerinin nizeleri iki metr mesafeye ve daha uzaga cata bilerdi O dovrde ucperli saplaqli demir ox ucluqlari oymaqli cixintili tunc ucluqlari habele daha erken dovr eramizdan evvel VII VI esrler ucun seciyyevi olan oymaqli ucuzlu tunc ve sumuk ucluqlari sixisdirib aradan cixartmisdi Bununla yanasi kup qebirlerin birinden evvelki vaxtlarin tunc oxlarina nisbeten daha seliqeli hazirlanmis tunc ox uclugu tapilmisdir Mingecevirde e e III I esrler tebeqesinde bismis gilden olan ox ucluqlari askar edilmisdir Yaloylutepe tipli torpaq qebirlerin birinde Cuxur Qebele yaxinliginda coxlu miqdarda saplaqli ucperli ox ucluqlari uze cixarilmisdir Gorunur Albaniya erazisinde de saplaqli ucperli ox ucluqlari e e I esrin baslangicinda Orta Asiya ve Parfiya vasitesile yayilmisdir Ucluqlarin bir qismi buraya sarmat tayfalari ile gelib cixa bilerdi Guman etmek olar ki qedim albanlar qargi oxlar da isledirdiler Parfiya tayfalarinda skif yayi kamani esas yer tutur sikkelerde ritonlarda ve basqa esyalarda tesvir olunurdu Bu kaman uzunlugu 60 70 santimetrden cox olmayan oxlar ucun idi Eralarin ayricinda skif kamani ile yanasi daha murekkeb hun kamani tetbiq edilirdi onun uzunlugu 120 santimetrden 160 santimetre qederdi uzerinde qoyma sumukler vardi Daha yungul ve daha agir ucluqlarin olmasi antik Albaniyada yungul ve agir kamanlarin movcudlugunu guman etmeye imkan verir Bunlarla hem suvariler hem de piyada qosun silahlanmisdi Qazintilar antik muelliflerin melumatlarini tesdiq edir hem de hucum silahina ve herbi emeliyyatla bagli esyalara isiq salan bir cox yeni faktlar verir Bu siraya Mingecevirden Samaxidan Ismayillidan Cuxuryurddan ve basqa yerlerden tapilan demir qilinclar aiddir Qilinclarin tiyeleri ensiz ve uzun uclari sivridir Bezisinde agac ve ya sumuk bezeyi izleri vardir Uzune deri cekilmis qinlar da qalmisdir Qilinclarin bir qisminin halqavari bascigi vardir Gencecayin sahilinde ciy kerpic qebirden 0 61 metr uzunlugunda qilinc askar edilmisdir Gorunur bu qilinc deri qinda saxlanilirmis ve yuxari hissede qebzenin yaxinliginda qina oval seklinde olan iki demir halqa kecirilibmis Qebze uc demir mixla mixlanmis ve tunc halqa ile berkidilmisdir Qilincin halqavari bascigi vardir Bu cur basciqlari olan qilinclar Qara denizin simal sahillerinden Cine qeder cox boyuk bir erazide yayilmisdi Qedim Qafqaz Albaniyasina bu qilinclari gorunur Avrasiya collerinde koceri heyat suren tayfalar getirmisdir Arxeoloji qazintilar neticesinde Azerbaycan erazisinde yeni Mingecevirde Circir golunde Agdas rayonunun Pireze kendi Xinislida Samaxi Gencecayin sahilinde ve basqa yerlerde coxlu xencer askar edilmisdir Xencerlerin boyuk bir qismi gorkemini itirmisdir Xencerlerin uzunlugu teqriben 25 santimetrden 30 santimetre qederdir Meselen Xinislidan tapilmis xencerin uzunlugu 28 santimetre Mingecevirden tapilmis xencerler ise 12 santimetrden 26 santimetre qederdir Albanlar bu hucum silahlari ile yanasi bicaqlardan da istifade edirdiler Bicaqlar Mingecevirde Xinislida ve basqa yerlerde askar olunmusdur Arxeoloji materiallar icerisinde uzunlugu 1 2 5 metre catan demir doyus yabalarina rast gelinir Bele hesab edilir ki onlardan hem mudafie hem de elbeyaxa hucum doyuslerinde istifade olunurmus Oyrenilen dovrun esas mudafie silahlarindan biri de zireh idi Strabonun qeyd etdiyine gore qedim Qafqaz Albaniyasinin doyusculerinde zireh toraks da olmusdur Qazintilar zamani helelik tam salamat qalan zireh tapilmamisdir bu qoruyucu geyimin ancaq ayri ayri qaliqlarina rast gelinir Meselen qebirlerin birinde uc minden artiq das muncuq askar edilmisdir Guman olunduguna gore muncuq deneleri zireh rolunu oynayan deri geyime tikilirmis Eyni sozler boyuk miqdarda askar edilmis tunc duymelere de aiddir Qebirlerin birinden doyuscunun qoruyucu metal geyiminin o cumleden demir zirehin hisseleri tapilmisdir Tapintilarla elaqedar olaraq heyvan derisi geymis alban doyusculeri haqqinda Plutarxin verdiyi melumat yada dusur Strabon qeyd edir ki asilanmamis okuz derisinden zireh basqa xalqlarda da olmusdur Diger qoruyucu silah genis yayilmis qalxan idi Strabon alban qalxanlari haqqinda da aydin melumat verir Bu qallarda ve romalilarda skutum adlanan uzun dordkunc qapisekilli qalxandir Qazintilardan birinde demir qalxana benzer kicik bir sey tapilmisdir Qeyd etmek maraqlidir ki Plutarx Pompey ile alban basilevsinin qardasi Kasis arasindaki carpismani tesvir ederken gosterir ki doyusden sonra romalilar oldurulmus barbarlarin ust baslarini axtarib qarete baslayanda amazonka peltalari tapilmisdi Qedim heykelteraslar peltani amazonkalarin kicik mudafie silahi kimi aypara seklinde tesvir edirdiler Butun bu deyilenler tesdiq edir ki qedim muelliflere gore alban doyusculerinde iki nov mudafie silahi olmusdur Roma skutumunu xatirladan boyuk qalxan ve formaca peltaya yaxinlasan kicik qalxan Bize alban doyusculerinin bas ortuyu haqqinda gelib catan melumat da diqqeti celb edir Gorunur albanlar baslarina butun Qafqazda yayilmis papaq qoyurdular Strabon albanlarin bas ortuyunu heyvan derisi ile elaqelendirir ve alban doyusculerinin diger qoruyucu bas ortukleri haqqinda hec bir melumat vermir Yaxsi qalmis tunc debilqe tapilmisdir debilqenin yuxari hissesi enlenen icibos borucuqla qurtarir bu borucuq ehtimal ki lelekler at qili ve diger ferqlenme nisanlari taxmaq ucundur Oyrenilen dovrde bir cox xalqlarda debilqeler vardi Lakin debilqe antik Albaniyanin siravi doyusculeri ucun seciyyevi deyildi Qosunlarin miqdari haqqinda antik muelliflerin verdiyi konkret melumat herbi isin oyrenilmesi meselesinde mueyyen yer tutur Strabonun dediyine gore albanlar doyus ucun iberlere nisbeten daha cox qosun duzurler Onlar altmis min piyada qosun ve iyirmi iki min suvari silahlandirirlar Pompeyle doyuse albanlar bele bir qosunla getmisler Plutarx bildirir ki Kuru kecib romalilar uzerine hemleler edilen zaman albanlar qirx min neferden az olmamislar Daha sonra Plutarx romalilari qarsilayan albanlarin sayi haqqinda bir qeder basqa melumat verir Qedim muellif bildirir ki Pompeyi doyuse hazir veziyyetde lakin pis silahlanmis ve baslica olaraq heyvan derisinde 60000 piyada ve 12000 suvari qarsilamisdir Birinci halda Plutarx piyadani suvariden ferqlendirmir alban qosununun umumi miqdarini verir doyusculer 40000 nefer idi Ikinci halda Plutarxin melumati Strabonun melumatini xatirladir lakin alban suvarilerinin sayi cehetden ondan ferqlenir Deyilenlerden gorunur ki alban suvarilerinin sayi Strabonda 22 min Plutarxda ise 12 mindir Appiana esasen albanlarin basilevsi Oroys ve iberlerin basilevsi Artok yeddi miriad doyuscu ile Kur cayinin yaxinliginda Pompeyi gudurdu Appian bele mueyyen edir ki alban ve iber qosunu 70 min doyuscuden ibaret idi Eger iber qosununun alban qosunundan az olmasi haqqinda Strabonun melumati esas goturulse demeli albanlarin payina teqriben 40 min doyuscu dusur bu ise alban qosununun miqdari haqqinda Plutarxin birinci melumati ile duz gelir Belelikle gorunur ki alban qosunu Strabona gore 82 min 60 min piyada ve 22 min suvari Plutarxa gore bir halda 72 min 60 min piyada ve yalniz 12 min suvari basqa bir halda 40 min Apiana gore teqriben 40 min doyuscuden ibaret idi Eramizdan evvel 64 cu ilde alban qosunlarinin romalilarla ilk toqqusmasi Plutarx ve Dion Kassi terefinden tesvir edilmisdi Bu toqqusma eramizin 35 ci ilinde parfiyalilara qarsi yoneldilmis herbi emeliyyatla elaqedar Korneli Tasit terefinden de xatirladilir SenetkarliqMetalisleme Mis maral fiquru Ayri ayri yerlerde indiyedek qalmaqda olan metal das ve agac emek aletleri Albaniyanin iqtisadiyyatini oyrenmek ucun xususi ehemiyyete malikdir Bunlar demir oraqlar capacaqlar bicaqlar qaycilar bizler iyneler den daslari kirkire daslari surtgecler bulov daslardan ibaretdir Xinisli Nuydu Yaloylutepe Qarakober Torpaqqala ve Albaniyanin diger meskenlerinde formasi ve olcusu muxtelif olan el deyirmanlari o cumleden qayiq seklinde cox iri den daslari askar edilmisdir Eramizin I II esrlerinden baslayaraq isledilen kirkire daslarinin tapilmasi den uyudulmesinin yeni mutereqqi usullarinin tetbiqi ile baglidir O dovrde xeyli miqdarda disli oraqlarin olmasi ekincilik sahesinde xususen bicin prosesinde emele gelen tereqqini arxeoloji cehetden tesdiq edir Arxeoloji tedqiqatlar zamani askar edilen bitki qaliqlari Albaniyada ekinciliyin inkisafi ve istehsal olunan mehsullarin cesidi haqqinda muhakime yurutmeye imkan verir Dulusculuq memulati Qafqaz Albaniyasi iqtisadiyyatinin ve medeniyyetinin daha da inkisaf etdiyini gosterir Eramizdan evvel I minilliyin ikinci yarisinda Yaloylutepe keramikasinin yeni seciyyevi formalari qonsu olkelerin keramikasindan ferqlenen suddanlar birayaqli ve ucayaqli vazalar meydana gelir Yaloylutepe keramikasi Sirvan Seki Zaqatala bolgesi Gence Qazax Mil Qarabag duzu Alazan ve Kur hovzesi habele Dagistan erazisinde olan abidelerden melumdur Yuxarida qeyd edilmis rayonlar ucun seciyyevi olan keramika kompleksinin yekneseqliyi vahid seciyyevi iqtisadiyyata medeniyyete ve eraziye malik ehalinin etnik yekcinsliyine subutdur Albaniya erazisinde xeyli miqdarda demircilik memulati uze cixarilmisdir onlarin boyuk bir qismi yerli ustalarin mehsuludur bununla birlikde getirilme esyalara baslica olaraq zerif qab qacaga ve bezek seylerine de tesaduf edilir Albaniyanin yerli xammala esaslanan metallurgiyasi ve metalisleme seneti yuksek kamillik seviyyesine qalxmisdi Alban cemiyyetinin eyanlar tebeqesinin meisetinde genis istifade olunan gumus ve mis qab qacaq cemiyyetin sosial cehetden yekcins olmadigini da aydin bildirir Mingecevirde tapilmis gumus sancaq Metal qablarla yanasi suse memulati da genis yayilmisdi Albaniyada suse qab istehsalinin eramizin II III esrlerinden meydana geldiyi ehtimal edilir Evvelki dovrde ise bunlar bir qayda olaraq Serq olkelerinden getirilirdi Zergerlik de nezere carpacaq derecede inkisaf etmisdi Arxeoloji tedqiqatlarin gedisinde xususile qebirlerde askar edilmis bezek seyleri oz formalarinin ve istifade olunmus materiallarin rengarengliyi ile ferqlenir Bunlar metaldan suseden gilden pastadan muxtelif qiymetli ve yarimqiymetli daslardan hazirlanirdi Bezek seylerinin terkibine qadin taclari celengleri boyunbagilar qolbaqlar uzukler asma bezekler sancaqlar toqqalar muncuqlar muxtelif tikme bezekler ve i a daxildir Esasen Mingecevir Yaloylutepe Xinisli Qebele Qaratepe Qalagah ve diger Albaniya abideleri qazintilarindan melum olan necib metallardan ve qiymetli daslardan hazirlanmis bezek seyleri mueyyen qrup teskil edir Bezek seylerinin boyuk bir qrupu antik dovrde genis yayilmis qolbaqlardan ibaretdir Qolbaqlar tuncdan gumusden qizildan demirden hazirlanirdi Ayri ayri keramik qolbaq numuneleri de melumdur Qolbaqlarin on kesiyi dairevi yaxud ucbucaqvaridir cox vaxt zoomorf basciqlar seklinde duzeldilen uclari bezilerinde aralidir sethi ya saya ya da ornamentlidir bu qolbaqlar yalniz bezek seyleri deyil hem de qedim albanlarin ideoloji tesevvurlerini eks etdiren ayin esyalari idi Boyunbagilar esasen o dovrun en erken qebirlerinin materiallarindan tanisdir Uclari bir qeder genislendirilmis bitisdirilmemis batiq ornamentle bezedilmisdir Alban kisi ve qadin qebirlerinde tez tez uzuk ve sirgalara rast gelinir bunlar formaca bir birinden ferqlidir Onlar elvan metallardan demir ve sumukden duzeldilirdi Uzukler tokme ve doyme usulu ile duzeldilir bezen qiymetli daslardan ve suselerden qas qoyulur zoomorf tesvirler hendesi ornamentlerle techiz olunurdu Qasli uzukler mohur rolunu oynayirdi ve xronoloji cehetden bir qayda olaraq qassiz uzuklere nisbeten daha sonralara aiddir Uzuk mohurlerin xarici numuneleri adeten Romadandir Onlar Qafqaz Albaniyasinin Roma ile genis elaqelere malik olmasini tesdiq edir Bezek seyleri arasinda sirgalar xususi yer tutur Qizil sirgalar Mingecevir Yaloylutepe Xinisli Qalagah Satirli Berde ve basqa yerlerde askar edilmisdir Qeyd etmek maraqlidir ki Satirli antik meskeni yaxinliginda olan qebiristanda qazinti zamani muxtelif zergerlik memulati ile birlikde tokme usulu ile sirgalar ve diger bezek seyleri hazirlamaq ucun isledilen das qelibler tapilmisdir Bendler bezek seyleri arasinda muhum yer tutur Gumus tunc demir bendlere qebirlerin ekseriyyetinde tesaduf edilir Ecnebi bendler esasen Roma bendleri coxdur Arxeoloji qazintilar neticesinde esasen tuncdan olan coxlu miqdarda muxtelif sancaqlar uze cixarilmisdir Onlardan bezilerinin basi tunc zencirlerle bezedilmisdir Rengareng toqqalar pilekler asma bezekler ve xususile hem yerli ustalar terefinden duzeldilen hem de kenardan getirilen muxtelif muncuqlar da kulli miqdarda tapilmisdir Munacuqlar esasen antik dunyanin meshur medeniyyet merkezlerinden getirilirdi ve diger getirilme materiallarla birlikde bunlar subut edir ki eramizdan evvel IV I esrlerde ve eramizin I II esrlerinde Qafqaz Albaniyasi Qara denizin simal sahilinde yerlesen seherlerle Parfiyanin Romanin Mesopotamiyanin Misirin Hindistanin Suriyanin seherleri ile genis ticaret elaqeleri ve medeni elaqeler saxlamisdir Albaniya erazisinde ehtiyati bol olan elvan daslar keyfiyyetde en yaxsi getirilme numunelerden geri qalmayan bezek seyleri ve mohurleri duzeltmekde yerli senetkarlar ucun xammal menbeyi idi Dulusculuq Mingecevirde arxeoloji tedqiqatlar zamani askarlanmis maral basli zoomorf qab Azerbaycan Tarix Muzeyi Albaniya bedii keramikasinin istehsalinda ozunu xususile parlaq sekilde buruze veren dekorativ tetbiqi senetin daha da inkisaf etdiyini qeyd etmek lazimdir Mehz antik dovrde dulus carxinin demek olar ki tamamile istifadeden cixmasina ve alban keramikasinin boyuk bir qisminin elle hazirlanmasina baxmayaraq keramika oz formalarinin simmetrikliyi ve zerifliyi ile ferqlenir Keramikanin en seciyyevi tiplerinden biri olan suddanlar xususile maraqlidir Bunlar yumru govdeli birqulplu azaciq yuxari qalxmis uzunsov novcali qablardir novcanin baslandigi yerde adeten cox vaxt suzgec duzeldilirdi Bunlar bisirilmemisden qabaq agimtil ve ya qirmizimtil sire ile ortulurdu Qablarin bogazi ve qulpu bir cox hallarda batiq ve ya cokek ornamentle govdesi ise simmetrik sekilde yerlesdirilen yapisdirma duymevari naxislarla bezedilirdi Seciyyevi novcanin her iki terefine vurulan bu cur yapisdirma naxislar hemin qablara zoomorf gorkem verir Kurede bisirilen meshur birayaqli ve ucayaqli qirmizi ve qara vazalar kimi tesvir edilen qablarin da yerli xalq enenesinde derin kokleri vardir ve bu enenenin unsurleri hellinizm dovrunun alban inceseneti ucun xususile seciyyevidir Eyni zamanda inkar etmek olmaz ki Yaxin Serq ve Araliq denizi olkeleri xalqlarinin medeniyyeti de alban medeniyyetine mueyyen tesir gostermisdir Eramizdan evvel IV III esrlerde genis yayilmis olan bedii keramikaya emeli ehemiyyetini de saxlayan en muxtelif zoomorf ve antropomorf qablar daxildir Umumiyyetle mucerred ornamentle bezedilmis qablara xususi duzelmis qulplarin qapaqlarin ve diger lazimli unsurlerin komeyi ile zoomorf ve ya antropomorf gorkem verilir Bir cox saxsi qablarda heyvanlarin quslarin insanin yapisdirma ve basma ornamentle boya ile yaradilmis sxematik tesvirleri vardir ki bunlar alban inceseneti haqqinda mueyyen tesevvur yaradir Bununla elaqedar olaraq Ismayilli rayonunun Hacihetemli yasayis yerinden tapilmis dabanli oturacagi olan boz rengli vazani xususile qeyd etmek lazimdir Govdesi yapisdirma naxisla bezedilmis qabin kicik saquli qulplari vardir agzi deyirmidir Saquli qulplarin her iki terefine cicek seklinde kicik naxislar yapisdirilmisdir qulpun dibinde de buna benzer yapisdirma naxis vardir Yapisdirma naxislarin komeyi ile qaslar gozler qulaqlar ve uzun her iki terefinden sallanan iki horuk batiq ciziqlarin komeyile kirpikler bildirilmisdir Qadin cohresinin zengin texeyyulu namelum usta terefinden meharetle yaradilmis tesviri esrleri arxada qoyaraq bize gelib catmisdir Buna oxsar antropomorf saxsi qablar qedim Samaxi qazintilarindan melumdur Qabin govdesinin yuxari hissesi adam basi formasindadir qulaqlar burun gozler ve bel realist gorkemde verilmisdir Tesvir edilmis keramikaya benzeyen maral keci okuz xoruz goyercin tisbaga ve i a formasinda hazirlanan realist alban inceseneti ucun seciyyevi olan antropomorf saxsi qab Turkiye erazisinde olan hett abidelerinden de melumdur Eramizdan evvel IV III esrlerden baslayaraq Albaniyanin dekorativ tetbiqi senetinde kicik formalar plastikasi meiset sujetlerine ve mifoloji sujetlere dair sehnelerin batiq xetlerle tesvir edildiyi das heykeller xususi yer tutur Albaniya terrakotlari her seyden evvel qadin heykelcikleri az az hallarda kisi heykelcikleri zoomorf fiqurlar o cumleden yuyenli at tesvirleri ile temsil olunmusdur Alban incesenetinin bu abideleri olduqca coxdur tekce Ismayilli rayonunun erazisinde Mollaisaqli Hacihatemli yaylasinda 60 dan artiq heykelcik askara cixarilmisdir Bunlar Mingecevir Qebele ve Samaxi qazintilarindan da melumdur Albaniyanin kicik gil heykelyapma koroplastika seneti arxaik formalari xeyli derecede hifz edib saxlamis ve o Serq inceseneti ucun seciyyevi olan uslubda yaradilmisdir Cox ehtimal ki terrakotlar en qedim zamanlardan mehsuldarliq remzi sayilan Ana Ilahesinin tesviri ile bagli olmusdur Albaniya koroplastikasinin mueyyen hissesi Azerbaycanin qedim ehalisinin etiqadlarini ve tesevvurlerini eks etdiren qonsu olkelerin inceseneti ile umumi cehetleri olan zoomorf tesvirlerle temsil edilmisdir Arxaik cizgileri saxlayan terrakot heykelcikler antik dovrde On Asiya ve Yaxin Serq incesenetinin lokal mekteblerinden birini temsil edir HokmdarlarIlkin dovr Arran Albaniyanin yarimefsanevi hokmdari Arransahlar sulalesinden Oroys Pompeyin Qafqaz Albaniyasina yurusu zamani Albaniya hokmdari Zober Mark Antoninin emri ile meglub edilmis Albaniya hokmdari Alban Arsakileri I Vacaqan I Vace Urnayr 313 371 II Vacaqan 371 Mirhavan Satoy Asay Yesuagen 432 444 II Vace 444 463 III Vacaqan 487 510 Sasanilerin teyin etdiyi hakimler 30 illik hakimiyyetsizlik dovru I Varsken 470 482 ve Albaniya merzbani Mehraniler sulalesinden Merzbanliq dovru en 533 534 542 en 540 541 545 540 ci illerin sonu II Xosrov 580 ci iller 626 629 Mehraniler Varaz Qriqor 628 642 Cavansir 642 681 I Varaz Trdat 681 694 Carica Sparama 694 699 699 704 I Varaz Trdat 704 705 II Vardan 705 711 Narse 711 740 I Qagik 740 770 I Stepanos 770 800 II Varaz Trdat 800 812 Iddiacilar Ziebel Ucuncu fars turk muharibesi zamani Tonq Yabqu xaqan Bizans tarixi menbelerinde Ziebel ozunu Albaniya hakimi elan etmisdir Albaniya cari adlandirilanlar Arransahik xanedaninin Zarmixr nesli Sehl ibn Sumbat 822 854 Alban olkesinin tarixi nde Hovannes 838 839 854 Ibn el Esir terefinden Atrnerseh 870 1 854 Qriqor Hammam 893 897 Alban olkesinin tarixi Stepanos Taronetsi Stepanos Orbelian II Atrnerseh 906 944 Hovanes Drasxaakertsi terefinden Isxan Ebu Ebdulmalik 1044 1110 Stepanos Orbelian Konstantin Porfiroqent Ananiya Mokatsi Arevmaneliler Boyuk Kvirike 1032 1038 terefinden Hemcinin bax Qafqaz Albaniyasi portaliQafqaz albanlari Alban dili Alban elifbasi Qafqaz Albaniyasi bayragi Arran hokmdar Alban Hevari kilsesi Kis kilsesi Seki rayonu Kis kendi Genceser monastiri Kelbecer rayonu Vengli kendi Alban xac daslari Arran yepiskoplugu Aquen kilse meclisi Alban katolikoslarinin siyahisi Alban teqvimi Alban olkesinin tarixi Arran memarliq mektebi Qafqaz Albaniyasinin memarligi Qafqaz Albaniyasinin inceseneti Ermenistan Qafqaz Albaniyasi serhed mubahisesiToponimler Aran Azerbaycanin tarixi bolgelerinden biri Aran iqtisadi rayonu Azerbaycan Respublikasinin iqtisadi bolgusunde tarixi Aran bolgesinin adini dasiyan serti iqtisadi rayonu erazisine Mingecevir ve Sirvan kecmis Eli Bayramli seherleri habele Agcabedi Agdas Beyleqan Berde Bilesuvar Goycay Haciqabul Imisli Kurdemir Neftcala Saatli Sabirabad Salyan Ucar Yevlax ve Zerdab rayonlari daxildirler Alpan kendi Quba rayonu Alvan deresi Elvan deresi Arvan deresi Qebele ve Goycay rayonlari arasinda yerlesen dere hazirda Qebele Dovlet Tebiet Yasaqliginin erazisinde yerlesir Arvan dagi ve Arvan cayi Goycay rayonu erazisinde yerlesen dag ve cay eyniadli dere ile bagli toponimlerdir Agvanlar mehellesi Seki seherinin tarixi mehellelerinden biri Agvanlar hamami Seki seherinin Agvanlar mehellesindeki qedim hamam hazirda erazisine aiddir Albantala Qax rayonu Lekit ve Lekit Kotuklu kendleri arasindaki Yeddi kilse monastir kompleksi yaxinligindaki duzenlik erazi Gencecay qedim qaynaqlardaki adi Daruran Derya i Arran Hekericay qedim adi Albancay Arrancay hemcinin onunla bagli ermenice ve pehlevice Aranrot toponimi Varazabun kendi Yuxari Qarabagin Xacin nahiyesinde kend adi Aranzemin kendi Xocali rayonu Vardasin kendi Xocali rayonu Agveng kendi Qarabag xanligi erazisinde Yuxari Qarabagin Xacin nahiyesinde texminen indiki Kelbecer rayonunda yerlesen kend lakin kendin adinin daha duzgun aciqlamasi yeqin ki ag ag reng ve veng kilse sozlerinden ibaretdir Alvan qalasi ve ya Alvan qapisi Xocavend rayonu Avdur kendi Agvan cayi ve ya Alvan cayi Susa rayonu Malibeyli kendi yaxinligindan axan cay Qarqar cayinin sag qolu Agvanbasi ve ya Agvan duzu Susa rayonu Malibeyli kendi etrafinda duzenliyin adi Agvani kendi Qafan Zengezur mahali Agvanli Aqvanlu kendi Gorus Zengezur mahali 1918 de dagidilmisdi etrafli melumat ucun bax Surnuxu kendi Albantepe yasayis yeri Naxcivan MR Serur rayonu EdebiyyatAbbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem ASSREA Baki 1951 2012 05 16 at the Wayback Machine Azerbaycan Tarixi 7 cildde I II cildler Baki 2007 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1993 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 rus dilinde Feride Memmedova Moisey Kalankatlinin Alban tarixi eseri Qafqaz Albaniyasinin ictimai qurulusu uzre bir menbe kimi Baki 1977 rus dilinde Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2008 Moisey Kalankatli Alban tarixi Mxitar Qos Alban salnameleri Baki 2007 Qiyaseddin Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Faiq Ismayilov Elibala Agayev Alban medeniyyetine ermeni tecavuzu Baki 2007 Resid Goyusov Qafqaz Albaniyasinda xristianliq Baki 1984 rus dilinde Y R Ceferov Hunlar ve Azerbaycan Baki 1985 rus dilinde S T Yeremyan III VII esrlerde Qafqaz Albaniyasinda ideologiya ve medeniyyet Moskva 1958 rus dilinde K V Trever Alban tarixi ve medeniyyetine dair ocerkler Moskva Leninqrad 1959 rus dilinde K Eliyev Antik Qafqaz Albaniyasi e e I b e I esrleri Baki 1974 K Aliev K voprosu ob istochnikah Strabona v opisanii drevnej Kavkazskoj Albanii Zh Doklady AN Azerb SSR XVI 1960 4 Gukasyan Voroshil Tyurkizmy v Istorii alban V sb Struktura i istoriya tyurkskih yazykov Baku 1970 Barhudaryan M Albaniya i ee sosedi Tiflis 1893 na arm yaz Eremyan S T Politicheskaya istoriya Albanii III V vv V kn Ocherki istorii SSSR III IX vv M 1958 Eremyan S T Ekonomika i socialnyj stroj Albanii III VII vv V kn Ocherki istorii SSSR III IX vv M 1958 Armenia A Historical Atlas Chicago University of Chicago Press 2001 ISBN 978 0226332284 IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Toumanoff Cyril The Arsacids 2020 11 11 at the Wayback Machine Encyclopaedia Iranica excerpt Whatever the sporadic suzerainty of Rome the country was now a part together with Iberia East Georgia and Caucasian Albania where other Arsacid branched reigned of a pan Arsacid family federation Culturally the predominance of Hellenism as under the Artaxiads was now followed by a predominance of Iranianism and symptomatically instead of Greek as before Parthian became the language of the educated Shnirelman V A 2001 The value of the Past Myths Identity and Politics in Transcaucasia Osaka National Museum of Ethnology pp 79 Yet even at the time of Caucasian Albania and later on as well the region was greatly affected by Iran and Persian enjoyed even more success than the Albanian language Benjamin W Fortson Indo European Language and Culture An Introduction John Wiley and Sons 2009 pg 242 Middle Persian was the official language of the Sassanian dynasty Memmedova F Albaniya syasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1993 Agvan Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 103 books google com ing books google com ing Yevgeni Paxomov Kratkij kurs istorii Azerbajdzhana Baku 1923 Aliev K G Kavkazskaya Albaniya Baku 1974 Igor S Zonn Andrey Kostianoy Aleksey N Kosarev Michael Glantz The Caspian Sea Encyclopedia page 12 Yanovskij A O O drevnej Kavkazskoj Albanii ZhMNP ch 52 1846 Yampolskij Z I Gegemony drevnego Azerbajdzhana DAN AzSSR 1953 3 Aliev K G Antichnye istochniki po istorii Azerbajdzhana Baku 1986 Kudryavcev O V Kolhida Iberiya Albaniya v III I v do n e Vsemirnaya istoriya M 1956 t 2 Krupnov Evgenij Ignatevich Drevnejshaya kultura Kavkaza i kavkazskaya etnicheskaya obshnost CA 1964 No l Robert H Hewsen Ethno History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians in Samuelian Thomas J Hg Classical Armenian Culture Influences and Creativity Chicago 1982 27 40 ing Yampolskij Z I K voprosu ob odnoimennosti drevnejshego naseleniya Atropateny i Albanii Tr IIF AN AzSSR 1954 t 4 V Minorsky Caucasica IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London Vol 15 No 3 1953 p 504 ing History of Armenia composed by abbot Chamchian Mikayel Պատմութիւն Հայոց History of Armenia Venice 1786 p 131 ing Q Qeybullayev 1994 seh 172 az Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi I IV az PDF 2012 05 16 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 16 albus ve candida sozlerinin ferqi ucun bax 2022 09 21 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 02 16 Roman dillerinde bir sira sozlerin muqayisesi 2008 06 05 tarixinde Istifade tarixi 2012 02 16 Strabon Geografiya kn XVI gl 4 18 S 777 rus Yampolskij Z I Drevnejshie svedeniya o tyurkah v zone Azerbajdzhana Uchen zap AGU im S M Kirova 1966 2 Aliev K G K voprosu o plemenah Kavkazskoj Albaiii Tr VIII mezhdunar kongressa antropologii i etnografich nauk t 10 M 1970 Aliev K G K voprosu o nomadah Srednej Azii i drevnego Azerbajdzhana Atropateny i Kavkazskoj Albanii Centralnaya Aziya v kushanskuyu epohu M Nauka 1975 Yampolskij Z I Drevnejshie svedeniya o tyurkah v zone Azerbajdzhana Uchen zap AGU im S M Kirova 1966 2 Q Qeybullayev 1993 seh 172 az Azerbaycan Tarixi I cild Baki 2007 az Suleyman Eliyarli Azerbaycan tarixi Baki Ciraq 2009 seh 95 Q Qeybullayev 1991 seh 227 az Yampolskij Z I Drevnie avtory o yazyke naseleniya Azerbajdzhana IAN AzSSR 1955 8 Q Qeybullayev 1993 seh 194 az Erix Fayql Ipek yolu uzerinde Qedim Odlar Yurdu Azerbaycan tarixi Baki 2009 az Firidun Celilov Azer xalqi Baki Agridag 2006 436 seh az K Eliyev Antik Qafqaz Albaniyasi e e I b e I esrleri Baki 1974 az Q Qeybullayev K etnogenezev azerbaydjancev I cild Baki 1991 rus Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1993 az Q Qeybullayev Qarabag etnik tarix Baki 1994 az Gukasyan Voroshil Tyurkizmy v Istorii alban V sb Struktura i istoriya tyurkskih yazykov Baku 1970 rus Yaddas muharibesi Zaqafqaziyada mifler identiklik ve siyaset 2022 01 31 at the Wayback Machine V A Snirelman seh 103 rus Caucasian Albania 2019 03 23 at the Wayback Machine The Eastern Orthodox Encyclopaedia Novoselcev A P K voprosu o politicheskoj granice Armenii i Kavkazskoj Albanii v antichnyj period Kavkaz i Vizantiya I Erevan 1979 Yampolskij Z I K izucheniyu drevnego puti iz Kaspijskogo morya po reke Kure cherez Gruziyu k Chernomu moryu Tr In ta istorii AN GSSR t 2 1956 Barhudaryan M Albaniya i ee sosedi Tiflis 1893 na arm yaz rus Eremyan S T Politicheskaya istoriya Albanii III V vv V kn Ocherki istorii SSSR III IX vv M 1958 rus Eremyan S T Ekonomika i socialnyj stroj Albanii III VII vv V kn Ocherki istorii SSSR III IX vv M 1958 rus Manandyan Ya A O torgovle i gorodah Armenii v svyazi s mirovoj torgovlej drevnih vremen Erevan 1954 rus Aleksidze Zaza Nikolaevich Problemy ideologii i kultury rannesrednevekovogo Kavkaza i Gruzii Dis d ra ist nauk v forme nauchnogo doklada Tbilisi 1983 rus Melikishvili G A K voprosu o haraktere drevnih zakavkazskih i srednevekovyh gorskih severokavkazskih obshestv Istoriya SSSR 1975 6 rus Melikshivili G A K istorii drevnej Gruzii Tbilisi 1959 rus Melikshivili G A Nekotorye aspekty voprosa o socialno ekonomicheskom stroe blizhnevostochnyh obshestv VDI 1975 2 rus Mamedova F Dzh Albaniya ASE Baku 1976 t 1 s 215 217 na azerb yaz rus F Memmedova 1993 seh 74 az Mamedova Farida Interpretaciya novyh dopolnitelnyh glav parizhskogo spiska Istorii alban Moiseya Kalankatujskogo v svete epigraficheskih dannyh Gandzasarskogo hrama Tez dokl vsesoyuznoj nauchnoj sessii Aktualnye problemy izucheniya i sozdaniya pismennyh istoricheskih istochnikov Tbilisi 1982 rus Q Qeybullayev 1993 seh 92 az Halilov Dzh A Babaev I A O gorodah drevnej Kavkazskoj Albanii SA 1974 4 Kalankatli III 23 az Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii M L 1959 rus Eremyan S T Ekonomika i socialnyj stroj Albanii III VII vv Ocherki istorii SSSR III IH vv M 1958 Krymskij A E Stranicy iz istorii Kavkazskogo Azerbajdzhana Klassicheskoj Albanii Sheki Sb Pamyati N Ya Marra 1864 1934 M L 1938 Resler E Otchet o poezdke v der Beyuk Degne Nuhinskogo uezda Elizavetpolskoj gubernii i raskopki proizvedennye tam DAK 1902 66 Aslanov G M K izucheniyu rannesrednevekovyh pamyatnikov Mingechaura KSIIMK 1955 rus F Memmedova 1993 seh 126 az Gejbullaev G A Toponimiya Azerbajdzhana Baku 1986 rus Markwart J Skizzen zur Historischen Topographie und Geschichte von Kaukasten Handes Amsorya Wien 1927 No 11 12 alm Marquart J Eranlahr nach der Geogrphle des Ps Moses Xorenac i In Abhandlungen der koniglichen Geselsch der Wissenschaften zu Gottingen Philologisch hisiorische Klasse Neue Folge B ffl No 2 Berlin 1901 alm Kalankatli I 4 az Moisey Xorenli II 8 az F Memmedova 1993 seh 214 az Kalankatli I 4 az Moisey Kalankatli II 21 az Novoselcev A P K voprosu o politicheskoj granice Armenii i Kavkazskoj Albanii v antichnyj period Kavkaz i Vizantiya I Erevan 1979 M Chamchiian Armenian history from the beginning of the world to the year 1784 ing Akopyan A M Svyazi Armenii i Kavkazskoj Albanii s Parfiej SA 1979 4 Eremyan S T Atlas k knige Istoriya armyanskogo naroda Erevan 1932 Karta V VII vv rus Yampolskij Z I Dve zametki k traktovke strabonova teksta ob azerbajdzhanskoj Albanii Izv AzFAN SSSR 1942 7 F Memmedova 1993 seh 76 az F Memmedova 2006 seh 116 az J Marquart Eransahr str 78 Yushkov S V K voprosu o granicah drevnej Albanii IAN SSSR 1937 t I F M mmedova 2006 seh 68 az Strabon XI 8 4 az Appian 103 Pompey XXXIV Dion Kassi XXXVI 56 Strabon XI 8 4 Strabon XI 4 2 Aliev K G K voprosu ob istochnikah Strabona v opisanii drevnej Kavkazskoj Albanii DAN AzSSR 1960 4 Trevep K V Ocherki po istorii kultury drevnej Armenii M L 1953 c 68 Boyuk Plini VI 11 VI 16 XII 28 Dion Kassi XXXVI 54 Plutarx Pompey XXXIV F Memmedova 1993 seh 24 Aliev Kemal Kavkazskaya Albaniya I v do n e I v n e Baku 1974 Bartold V V Mesto prikaspijskih oblastej v istorii musulmanskogo mira Soch M 1963 t 2 rus F Memmedova 1993 seh 102 M Xorenli II 8 Strabon XI 4 1 Ptolomey V 8 7 Ptolomey V 11 1 Speigel F Eranische Altertumskunde I Leipzig 1871 Yampolskij Z I Drevnyaya Albaniya III I vv do n e Baku 1962 Kalankatli I V az Leviatov V N Azerbajdzhan s V v do n e po III v n e IAN AzSSR 1950 1 Aliev K G Albanskoe vojsko i ego vooruzhenie DAN AzSSR 1957 8 Hewsen Robert H 2001 Armenia A Historcial Atlas Chicago University of Chicago Press p 40 ISBN 0 226 33228 4 Krymskij A E Stranicy iz istorii Severnogo ili Kavkazskogo Azerbajdzhana Klassicheskoj Albanii Kn Sergeyu Fedorovichu Oldenburgu K 50 letiyu nauchno obshestvennoj deyatelnosti 1882 1932 gg L 1934 books google it Plutarx Paralel tercumeyi hallar Pompey K Aliev K voprosu ob istochnikah Strabona v opisanii drevnej Kavkazskoj Albanii Zh Doklady AN Azerb SSR XVI 1960 4 Trever K V Ocherki po istorii i kulture kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e M L 1959 seh 144 K voprosu o plemenah Kavkazskoj Albanii issledovaniya po istorii kultury narodov Vostoka M L 1960 Halilov Dzh A Rimskie fibuly iz pamyatnikov Kavkazskoj Albanii i puti ih proniknoveniya Vsesoyuzn simpozium po problemam ellinist kultury na Vostoke Erevan 1980 Arxivlenmis suret PDF 2021 11 13 tarixinde PDF Istifade tarixi 2010 07 19 Halilov Dzh A Babaev I A Antichnye tradicii v materialnoj kulture Kavkazskoj Albanii Sb Antichnost i antichnye tradicii v kulture i iskusstve narodov Sovetskogo Vostoka M 1978 Rzaev N I Yuvelirnoe iskusstvo Kavkazskoj Albanii DAN AzSSR t 21 1965 1 F Memmedova 1993 seh 146 M Brosset Les ruines d Ani capitale de l Armenie sous les rois Bagratides aux Xe et XIe siecles v 1 2 St R 1860 61 Ekonomika i socialnyj stroj Albanii III VII vv V kn Ocherki istorii SSSR III IX vv M 1958 rus Mamedova F Dzh Iz istorii rannefeodalnyh otnoshenij Kavkazskoj Albanii Izv AN AzSSR Ser istorii filosofii i prava 1968 2 rus F Memmedova 1993 seh 109 Kalankatli I VIII Kalankatli I VI Kalankatli I IX Ammian Martselin XVIII kitab VI fesil F Buzand V 4 Q Qeybullayev 1993 seh 219 Yelise II fesil 208 s 48 Yelise VII F Celilov 2006 seh 148 Kalankatli I 10 Kalankatli I XXII Kalankatli I XXIII F Memmedova 2006 seh 348 Mamedova F Dzh K voprosu o gosudarstvennom stroe Kavkazskoj Albanii Izuchenie istorii srednevekovogo Vostoka Bartoldom V V i sovremennoe sostoyanie nauki BCh M 1974 Mamedov T M Vneshnyaya politika i vojny Azerbajdzhana po drevnearmyanskim istochnikam DAN AzSSR 1964 t XX Hya 10 Kalankatli II 17 Bartold V V Mesto prikaspijskih oblastej v istorii musulmanskogo mira Soch M 1963 F Memmedova 1993 seh 206 Artamonov M I Ocherki drevnejshej istorii hazar L 1936 Azerbaycan Edebiyyati Tarixi I cild Baki 2006 Kalankatli II 14 Sebeos XXXVI Kalankatli II 10 Aliev K G K voprosu ob obshestvenno ekonomicheskom stroe drevnej Kavkazskoj Albanii VIII Vsesoyuzi konf po Drevnemu Vostoku poev pamyati akad V V Struve M 1979 Kalankatli II 18 Kalankatl II XXI Kalankatli II XX Kalankatli II XXIII Kalankatli II XXVI Kalankatli II XXVII The Cambridge Ancient History volume XIV chapter 22b page 662 F Memmedova 1993 seh 206 213 Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii M L 1959 F Memmedova 2006 seh 428 Kalankatli II XXXIX Kalankatli II XXXVI Kalankatli II XXXVII Kalankatli II XXXXIII Kalankatli III XII Kalankatli III XII Kalankatli III III Kalankatli III IX XIX Kalankatli III XVI Kalankatli III 12O Karahmedova A A O nekotoryh pamyatnikah mitraizma na territorii Kavkazskoj Albanii IAN AzSSR seriya istorii filosofii i prava 1975 1 Yusifov Yu B Babaev I A Kavkazskaya Albaniya v ellinisticheskuyu epohu V kn Prichernomore v epohu ellinizma Mat ly III Vse soyuzn simpoziuma po drevnej istorii Prichernomorya Chaltubo 1982 Tbilisi 1985 Azerbaycan Tarxi yeddi cillde Baki 2007 I cild Yampolskij Z I O proishozhdenii hramovoj sobstvennosti drevnego mira VDI 1959 4 Michael Burgess Lords temporal and lords spiritual Borgo Press 1995 seh 14 17 Golubkina T I Ragimova M I Svinec v materialnoj kulture Kavkazskoj Albanii Arheol i etnograf izyskaniya v Azerbajdzhane 1980 1981 gg Baku 1986 Azerbaycan Tarixi yeddi cildde Baki 2007 II cild F Memmedova Qafqaz Albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1993 M Ormanian Armyanskaya cerkov ee istoriya uchenie upravlenie vnutrennij stroj literatura ee nastoyashee M 1913 str 118 Istoriya Agvan str 239 241 Yo av Karny Highlanders A Journey to the Caucasus in Quest of Memory Macmillan 2000 ISBN 0374226024 9780374226022 p 384 Eight years after the beginning of Armenian migration in 1836 the czarist government dissolved the Albanian Church district and brought it under the complete control of the Armenian national church Richard G Hovannisian The Armenian People from Ancient to Modern Times Macmillan 1997 p 39 ISBN 0312101686 9780312101688 quote Throughout the fifteenth and sixteenth centuries and until 1815 there was also a catholicos of Caucasian Albania resident at Gandzasar in Karabagh Agop J Hacikyan Gabriel Basmajian Edward S Franchuk Nourhan Ouzounian The Heritage of Armenian Literature 2012 11 14 at the Wayback Machine Wayne State University Press 2002 ISBN 0814330231 9780814330234 p 169 After the Arab domination ended the Caucasian Albanian Church became a diocese of the Armenian Church and the name Aghvan survived only in the name of this diocese associated with the church and monastery complex at Gandzasar which was the See of the Catholicate of the Caucasian Albanian Church Rafik Kurbanov Erjan Kurbanov Religion and Politics in the Caucasus in Michael Bordeaux The Politics of Religion in Russia and the New States of Eurasia M E Sharpe 1995 p 230 ISBN 1563243571 9781563243578 I Ormanian Sitat getirilen eseri seh 45 118 S T Eremyan Ideologiya i kultura Albanii III VIII vv str 329 A Iohannesyan Sitat getirilen eseri seh 130 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 I P Petrushevskij O dohristianskih verovaniyah krestyan Nagornogo Karabaha str 8 Osmanov F L Bronzovyj shlem najdennyj v Ahsuinskom rajone Azerbajdzhanskoj SSR DAN AzSSR t 28 1972 1 Aliev K G Albanskoe vojsko i ego vooruzhenie DAN AzSSR 1957 8 Aliev K G O neopublikovannyh syrcovyh grobnicah raskopannyh Ya I Gummelem v 1938 g MKA 1973 VII Aliev V G Kuvshinnye pogrebeniya antichnogo perioda v g Nahichevani IIAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1976 1 Aliev I Osmanov F Vannochnye pogrebeniya Kavkazskoj Albanii Iskusstvo i arheologiya Irana i ego svyaz s iskusstvom narodov SSSR M 1983 Aliev V Katakomba v Babadervishe IAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1969 4 Ione G I Mingechaurskie kuvshinnye pogrebeniya s oruzhiem KSIIMK 1955 vyp 60 Ismizade O Sh Yalojlutepinskaya kultura Baku 1956 Istoriya Azerbajdzhana t 1 Baku 1958 Qaziyev S M Iki kup ve iki katakomba qebri MKA III Baki 1953 Iessen A A Kultura Yalojlutepe v Zakavkaze predvaritelnaya harakteristika Sb aspirantov GAIMK t I L 1929 Danielyan O A Parnoe pogrebenie v kuvshine iz Mingechaura DAN AzSSR 1959 3 Yevgeni Paxomov Kuvshinnoe pogrebenie iz Mingechaura Izv AzFAN SSSR 1944 9 Danielyan O A Zheleznye mechi s bronzovymi rukoyatkami iz gruntovyh pogrebenij Mingechaura Arheologicheskie issledovaniya v Azerbajdzhane Baku 1965 Kaziev S M Albom kuvshinnyh pogrebenij Baku 1960 Qaziyev S M Aslanov Q M Iki kup qebri haqqinda MKA II Baki 1951 Golubkina T I Antichnye tradicii i elementy v kulture kuvshinnyh pogrebenij Azerbajdzhana Problemy antichnoj istorii i kultury II Erevan 1979 Golubkina T I Kultura kuvshinnyh pogrebenij v Azerbajdzhane Tr muzeya istorii Azerbajdzhana t 4 1961 Golubkina T I Chetyre kuvshinnyh pogrebeniya iz Mingechaura DAN AzSSR 1956 3 Yevgeni Paxomov Obsledovanie i raskopki kuvshinnyh pogrebenij Azerbajdzhana AzFAN SSSR 1939 3 Kesemenli H P Xacbulaqda tedqiq edilmis das qutu qebirler AMM VI c Baki 1966 Ivashenko A A Kuvshinnye pogrebeniya Azerbajdzhana i Gruzii IAN AzSSR 1 1947 Golubkina T I Ob arheologicheskom obsledovanii i raskopkah kuvshinnyh pogrebenij v rajonah Azerbajdzhana v 1953 G IAN AzSSR seriya obshestv nauk 1959 1 Kesamanly G P Hachbulagskij kurgan s massovym zahoroneniem MKA t 8 Baku 1976 Kaziev S M Raskopki kurganov v Stepanakertskom rajone Izv AzFAN SSSR 1939 3 Masson V M Drevnie grobnicy vozhdej na Kavkaze Kavkaz i Vostochnaya Evropa v drevnosti M 1973 Nuriev A B O nekotoryh antichnyh sosudah najdennyh na territorii Kavkazskoj Albanii MKA VIII Baku 1976 Nuriev A B Steklyannye izdeliya i ih proizvodstvo v Kavkazskoj Albanii Avtoref dis kand ist nauk Baku 1966 Osmanov F L Qafqaz Albaniyasinin maddi medeniyyeti Baki 1984 Rzaev N I Iskusstvo Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e Baku 1976 Aslanov G M Golubkina T I Sadyhzade M G Katalog zolotyh i serebryanyh predmetov iz arheologicheskih raskopok Azerbajdzhana Baku 1966 Yampolskij Z I O statue najdennoj na territorii Kavkazskoj Albanii KSIIMK 1955 vyp 60 F Halilov M Dzh Issledovanie kamennyh izvayanij Karabaha V sbornike Arheologicheskie otkrytiya 1982 goda Moskva 1984 s 438 439 Halilov M Dzh Drevnee svyatilishe svyazannoe s kamennymi izvayaniyami u s Shatyrly Doklady AN Azerbajdzhanskoj SSR t XLII 7 1986 s 78 82 Halilov M Dzh Kamennye izvayaniya Azerbajdzhana II pol I tys do n e I tys n e Avtoreferat dissertacii kandidata istoricheskih nauk Moskva 1988 Halilov Mubariz Antropomorfnye kamennye izvayaniya Karabaha V zhurnale Azerbajdzhanskaya arheologiya 1 4 2004 s 100 104 Halilov Mubariz Antropomorfnye kamennye izvayaniya Karabaha V zhurnale Azerbajdzhanskaya arheologiya 1 4 2004 s 100 104 M Kalankatli I XVII Pahomov E A Statuetka iz Molla Isaklinskogo selbisha i ee datirovka Izv AzFAN SSSR 1937 2 Vojtov V E Kamennye izvjanie iz Ungetu Centralnaya Aziya novye pamyatniki pismennosti i iskusstva Moskva 1987 seh 106 Kubarev V D Drevnie izvayaniya Altaya Olennye kamni Novosibirsk 1979 seh 85 86 Halilov M Dzh Kamennye izvayaniya Azerbajdzhana II pol I tys do n e I tys n e Avtoreferat dissertacii kandidata istoricheskih nauk Moskva 1988 seh 15 Lukian Toksaris ve ya dostluq 51 ci parca M Kalamkatli II XII Vaidov R M Gejushev R B Guliev N M Novye nahodki kamennyh bab v Azerbajdzhane V sbornike Arheologicheskie otkrytie 1973 goda Moskva 1974 s 446 447s 447 Mnacakanyan A Sh O literature Kavkazskoj Albanii Erevan 1969 Yampolskij Z I Dve zametki k traktovke strabonova teksta ob azerbajdzhanskoj Albanii Izv AzFAN SSSR 1942 7 Koryun Mastosun heyati Katolikos Drasxanakertli Iohannes Istoriya Armenii seh 78 A S Vartapetov K voprosu ob istoricheskom issledovanii hristianskih pamyatnikov Narodnogo Karabaha 2008 06 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 08 11 Krupnov E I Kayakentskij mogilnik pamyatnik drevnej Albanii Tr Gos istorich muzeya vyp I M 1940 F Memmedova Qafqaz albaniyasi ve albanlar seh 148 Halilov Dzh A Materialnaya kultura Kavkazskoj Albanii Baku 1985 Babaev I A Antichnaya cherepica Kavkazskoj Albanii SA 1974 2 Babaev I A K voprosu o proizvodstve predmetov gliptiki v Kavkazskoj Albanii MKA t 7 Baku 1973 Golubkina T I O stroitelnyh materialah Kavkazskoj Albanii Mat ly k sessii poev itogam arheol i etnograf issledovanij 1970 g v Azerbajdzhane maj 1971 g Baku 1971 Trever K V K voprosu o kulture Kavkazskoj Albanii M 1960 Golubkina T I O stroitelnyh materialah Kavkazskoj Albanii Mat ly k sessii poev itogam arheol i etnograf issledovanij 1970 g v Azerbajdzhane maj 1971 g Baku 1971 Zograf A N Rasprostranenie nahodok antichnyh monet na Kavkaze TONGE I 1945 Halilov Dzh A Babaev I A Antichnye tradicii v materialnoj kulture Kavkazskoj Albanii Sb Antichnost i antichnye tradicii v kulture i iskusstve narodov Sovetskogo Vostoka M 1978 Halilov Dzh A Raskopki na gorodishe Hynysly pamyatnike drevnej Kavkazskoj Albanii SA 1962 1 Babaev I A Kaziev S M Kabalinskij klad monet ellinisticheskoj epohi Numizmatika i epigrafika 1971 vyp IX Pahomov E A Chekanka v Albanii podrazhanij monetam makedonskim ili selevkidskim v I v do n e Tr Muzeya istorii Azerbajdzhana V Baku 1962 Ismizade O Sh O yuvelirnom remesle v drevnej Kavkazskoj Albanii MKA VII Baku 1973 Yevgeni Paxomov Monetnye klady Azerbajdzhana i drugih respublik kraev i oblastej Kavkaza Baku vyp I VI 1926 1957 Yevgeni Paxomov Monety Azerbajdzhana Baku vyp I 1959 Yevgeni Paxomov Monety Mingechaura MKA II 1951 Yevgeni Paxomov Antichnye monety v Albanii v predelah Azerbajdzhanskoj SSR VIKA Baku 1962 Aliev K G Antichnye istochniki po istorii Azerbajdzhana Baku 1986 Danielyan O A K voprosu o poyavlenii zheleza v Azerbajdzhane DAN AzSSR XXVII 1971 8 Babaev I A K voprosu o vozniknovenii gosudarstva Albanii Kavkazskoj IAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1976 4 Aliev K G K voprosu o zemledelii i skotovodstve v drevnej Albanii Uchen zap DagFAN SSSR t 19 seriya obshestv nauk kn 2 Mahachkala 1969 Babaev I A Issledovaniya obshestvennogo zdaniya vtoroj poloviny I v do n e I v n e na gorodishe Kabala SA 1977 4 Eremyan S T Ekonomika i socialnyj stroj Albanii III VII vv Ocherki istorii SSSR III IH vv M 1958 Babaev I A K voprosu o vozniknovenii gosudarstva Albanii Kavkazskoj IAN AzSSR seriya istorii filosofii prava 1976 4 Aliev K G Albanskoe vojsko i ego vooruzhenie DAN AzSSR 1957 8 Qaziyev S M Mingecevirde tapilmis bezi silahlardan MKA II Baki 1951 Halilov Dzh A Rimskie fibuly iz pamyatnikov Kavkazskoj Albanii i puti ih proniknoveniya Vsesoyuzn simpozium po problemam ellinist kultury na Vostoke Erevan 1980 Yusifov Yu B Babaev I A Kavkazskaya Albaniya v ellinisticheskuyu epohu V kn Prichernomore v epohu ellinizma Mat ly III Vse soyuzn simpoziuma po drevnej istorii Prichernomorya Chaltubo 1982 Tbilisi 1985 Rzaev N I Iskusstvo Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e Baku 1976 Aslanov G M Materialnaya kultura Mingechaura I VII vv Avtoref dis kand ist nauk Baku 1963 Abibullaev O A K voprosu o drevnej metallurgii Azerbajdzhana MI A 125 1965 Karahmedova A A Busy kak odin iz istochnikov izucheniya istorii Kavkazskoj Albanii Avtoref dis kand ist nauk Erevan 1978 Vaidov G M Pervye itogi arheologicheskih rabot v Torpagkale MKA VI Baku 1965 Babaev I A Ahmedov G M Kabala Baku 1980 Iessen A A K voprosu o drevnejshej metallurgii medi na Kavkaze Izv GAIMK 120 M L 1935 Ione G I Glinyanye sosudy sapozhki iz Mingechaura MKA III 1953 Ione G I Keramicheskoe proizvodstvo drevnego i srednevekovogo Azerbajdzhana po dannym raskopok Mingechaura Avtoref dis kand ist nauk L 1958 Golubkina T I O zoomorfnoj keramike iz Mingechaura MKA II Baku 1951 Babaev I A Nekotorye voprosy izucheniya pamyatnikov gliptiki v Azerbajdzhane DAN AzSSR XX 1964 6 Iessen A A K voprosu o pamyatnikah VIII VII vv do n e na yuge evropejskoj chasti SSSR SA XVIII 1953 Krupnov E I Drevnejshaya kultura Kavkaza i kavkazskaya etnicheskaya obshnost SA 1964 1 M L Chaumont ALBANIA 2020 05 26 tarixinde Istifade tarixi 14 aprel 2016 Minorsky Vladimir A History of Sharvan and Darband in the 10th 11th Centuries Cambridge 1958 Golden Peter Benjamin Introduction to the History of the Turkic Peoples Wiesbaden Harrasowitz 1992 Arxivlenmis suret 2020 07 21 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 10 2019 03 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 10 PDF 2019 08 19 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 06 10 Arxivlenmis suret 2021 01 28 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 10 2011 01 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 01 22 Xarici kecidlerVikianbarda Qafqaz Albaniyasi ile elaqeli mediafayllar var Mehriban Eliyeva Qafqaz Albaniyasi haqqinda Qafqaz Albaniyasi haqqinda portal rusca Vaqif Piriyev Azerbaycanin tarixi siyasi cografiyasi Muellim nesriyyati Baki 2006 olu kecid Qafqaz Albaniyasinin mebedleri Azadliq in Arasdirmaci Jurnalistler Qrupu Qedim Azerbaycan dovleti Albaniya az azadliq info 2011 09 13 2016 11 16 tarixinde Istifade tarixi 2017 08 04 Azadliq in Arasdirmaci Jurnalistler Qrupu Qedim Azerbaycan dovleti Albaniya az azadliq info 2011 09 14 2016 11 16 tarixinde Istifade tarixi 2017 08 04