Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Atrnerseh, yaxud Adarnerse — Şəki hökmdarı. Mənbələrdə adı ilk dəfə 906-cı, sonuncu dəfə isə 944-cü ildə baş vermiş hadisələrin təsvirində çəkilmişdir. Alban çarı Qriqor Hammamın oğlu, Girdman knyazı Saak Sevadanın kiçik qardaşı, (ru) hakimi, eristavlar-eristavı (en) qızı Dinarın əri, özündən sonra Şəki hökmdarı olmuş İşxan Əbu Əbdülmalikin atası idi.
| Atrnerseh | |
|---|---|
Şəki hökmdarı (ranların çarı – ) | |
| ən geci 906-cı il – ən tezi 944-cü il | |
| Əvvəlki | Qriqor Hammam |
| Sonrakı | İşxan Əbu Əbdülmalik |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Vəfat tarixi | 943 |
| Atası | Qriqor Hammam |
| Həyat yoldaşı | Dinar (çariça) |
| Uşağı | İşxan Əbu Əbdülmalik |
| Ailəsi | Arranilər |
Həyatı və siyasi fəaliyyəti
906/907-ci ildə Tatev monastırı mülki sənədində adının çəkilməsi
Stepanos Orbelyanın “Sünik vilayətinin tarixi”ndə Atrnersehin Albaniya knyazları Saak və Qriqor Yesaye ilə birlikdə və Albaniya katolikosu Simeonun (902-923) iştirakı ilə 906/907-ci ildə təsdiq etdiyi Tatev monastırının mülki haqqında sənəddən bəhs edilir.
906-cı il hadisələrində "heretilərin çarı" və ya "patrik Adarnerse"
906-cı ildə Abxaz çarı (en) və Kaxeti xorepiskopu(en) Şəki ərazisinə daxil olaraq Vecini qalasını mühasirəyə aldılar. Vecini qalası Şəkinin Kaxetiya ilə sərhəddəki ilk qalalarından biri hesab olunurdu;
Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində göstərilir ki, 906-cı ilin yayında abxaz çarı III Konstantin
 | Heretiyə daxil oldu, heretilərin çarını qaçmağa məcbur etdi, oradan sülhlə geri döndü, Alavedidə ibadət etdi, (ce) gecələdi, bir daha qalxdı və Vecini qalasını dağıtdı. |  |
Bu hadisə “Kartli salnaməsi”ndə (“Matiane kartlisay”da) aşağıdakı şəkildə təsvir edilir:
Xorepiskop Kvirike abxaz çarı Kostantini çağırdı; Heretiyə daxil oldular və Vecini qalasını mühasirə etdilər. Abxaz çarı yuxarı tərəfdən, Kvirike isə aşağıdan qalaya doğru hərəkət etdi. Az qalmışdı ki qalanı ələ keçirələr, onda patrik Adarnerse gəldi, cümə günü Cvaridə sülh bağladılar; (Adarnerse) abxaz çarına Arişi və Qavazanini, Kvirikeyə isə Orçobini verdi. Barışıqdan sonra geri döndülər. Abxaz çarı Kostanti Alaverdiyə gedib Müqəddəs Georgiyə dua etdi və onun ikonasını qızıla tutdu.
-
![image]()
Cvari monastırı – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasında barışıq əldə olunmuşdur. -
![image]()
Vecini kəndinin yaxınlığında qüllə. -
![image]()
Alaverdi monastırı — ХI əsrdə Böyük Kvirike köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır.
909-cu il hadisələrində “Albaniya çarı Atrnerseh”
Erməni katolikosu və tarixçisi (ru) müəllifi olduğu “Ermənistan tarixi”ndə Albaniya çarı Atrnersehin adını çəkir; Ovanes Drasxanakertli 909-cu ilin yayında Ermənistandan baş götürüb “Qafqazın şimal-şərqinə” – Albaniya knyazı Saakın (Sevedanın) və Albaniya çarı Atrnersexin yanına qaçmışdır.
Xayzan şəhərindəki “çar Adzarnarse”
X əsr ərəb müəllifi İbn Rüstənin yazılma tarixi ən geci 930-cu il hesab olunan əsərində göstərilir ki,
((ru)) hökmdarının qalasının sağından uca dağlar və sıx meşəliklər arasında yol uzanır. Bu yol ilə 12 mərhələyə Xayzan adlı şəhərə yetişmək olar. Bu şəhərdə Adzarnarse adlanan çar var, o, üç dinə sitayiş edir – cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü isə xristianlarla ibadət edir. Hər kimsə, kimə çar olmaq nəsib olsa, qərar verir: «Bu dinlərin bütün tərəfdarları başqalarını öz dininə dəvət edir və hər biri hesab edir ki, məhz, o haqq yolundadır, onun sitayiş etmədiyi din isə yalandır; mən isə bütün dinlərə sitayiş edirəm, deməli bütün dinləri doğru hesab edirəm.
Mənbəni ruscaya tərcümə edən Karaulova Adzarnarseni Məsudidə adı çəkilən Şəki hökmdarı Adernerse olduğunu qeyd edir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Xordadbeh 846-886-cı illər arasında yazdığı “Yollar və ölkələr” əsərində Cənubi Qafqaz ərazisini təsvir edərkən Sanariyadan sonra qərbə doğru ardıcıllıqla əl-Baq, Kisal (Kasak), Абхаз, Qələ'ət əl-Cərdiman, Xayzan və Şəkkinin gəldiyini göstərir. Buradan da aydın olur ki, İbn Rüstədə adı çəkilən Xayzan Şəkidən bir qədər qərbdə yerləşirmiş. Şirinbəy Hacıəli mənbələrdə buna qədər hələ Şəki şəhərinin adının çəkilmədiyini əsas götürərək, Şəkinin ilk paytaxtının Xayzan şəhəri olması ehtimalını irəli sürür və hesab edir ki, Xayzan şəhəri ən azından Şəki dövlətinin yay iqamətgahı hesab edilə bilər.
944-cü ildə “şəkililərin hökmdarı Atrnerseh”
X əsr ərəb tarıxçisi və coğrafiyaşünas-səyyahı Məsudi isə Şəki vilayətinin Sanariya ilə Qəbələ arasında yerləşdiyini, vilayət əhalisinin xristian olduğunu, lakin vilayətdə ticarət və s. işlərlə məşğul olan müsəlmanların da yaşadığını göstərməklə yanaşı həm də qeyd edir ki, onun kitabının yazıldığı vaxt – 944-cü ildə, şəkililərin hökmdarı Atrnerseh ibn Hamam idi.
Bununla da tarixi mənbələrin Atrnerseh haqqında 38 illik (906-944) dövrü əhatə edən məlumatları bitir, Məsudidən sonra mənbələrdə Atrnersehin 944-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur.
Adının “Albaniya tarixində” çəkilməməsi və bunun ehtimal olunan səbəbi
“Albaniya tarixi”nə görə Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyətə oğlu Sahaq Sevada gəlmişdir:
Sevada adlanan Sahaq igid və bacarıqlı olduğu üçün Girdıman və vilayətlərini özünə tabe etdi və quldurları ram edərək (ru) ağası oldu. O, maarifin tərəfdarı idi və öz evində müəllim saxlayırdı. Erməni çarı Smbat dəfələrlə onunla döyüşürdü, lakin onu özünə tabe edə bilmədi.
Yuxarıda 906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə və 909-cu il hadisələrində Sahak Sevedanın adının çəkilməsi, ikincidə "Albaniyanın böyük knyazı" kimi təqdim edilməsi barədə məlumat verildi. Onun həqiqətən, Girdimana hakim olması, Coraygeti tutması, erməni çarı ilə mübarizə etməsi erməni mənbələri tərəfindən də təsdiqlənir. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində Saak barədə daha dəqiq və daha ətraflı məlumatlar var. Məsələn, Ovanes Drasxanakertli Saakın erməni çarı (ru) (914—928/929) qayınatası və müttəfiqi olduğunu göstərir. Bununla yanaşı Ovanes Drasxanakertli məlumat verir ki, Saakın Coraygetdəki (Ağstafaçay ətrafı) qalaları tutması, bu mahalı öz knyazlığının ərazisinə qatması kürəkəninin xoşuna gəlməmiş, qayınatasının üzərinə qoşun yeritmiş, sonda təslim olan Saakın və Saakın oğlu Qriqorun gözlərini çıxartdırmışdır .
“Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın 5 oğlunun olması göstərilsə də, onlardan yalnız 3-nün adı çəkilir; böyük oğlu Əbu Əlinin digər oğlu Smbat tərəfindən öldürülməsi qeyd edildikdən sonra, yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın evladlarının, nəvə-nəticələrinin adları açıqlanır, Atrnersex və 5-ci oğlu barədə isə heç nə deyilmir, nəinki, onların övladları barədə. Buna diqqət yetirməyən bəzi tədqiqatçılar, çox vaxt Şəki hakimi Atrnersexi və onun oğlu İşxan Əbu Əbdülmaliki müvafiq olaraq, “Albaniya tarixi”ndə adları çəkilən Saak Sevedanın nəvələri Atrnersex və Seveda İşxanla eyniləşdirməyə cəhd edirlər, bəzən isə Moisey Kalankatuklunun “qeyri-dəqiqliyə” yol verməkdə günahlandırmağa çalışırlar.
“Albaniya tarixi”ndə Qriqor Hammamın yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın, evlad və nəvə-nəticələrinin adlarının açıqlanmasının səbəbi isə bu ola bilər ki, kitabın son cildi yazılarkən, Saak Sevadanın nəticəsi İoan Senekerim hələ sağ idi və hansısa ərazinin hakimi idi. Məhz bu amil “Albaniya tarixi”ndə onun nəsil şəcərəsinə daha çox diqqət yetirilməsinə, özünün isə padşah kimi təqdim edilməsinə səbəb ola bilərdi.
Həmçinin bax
Qeydlər
- Xorepiskop— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetiyanın birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. Картлис Цховреба, 2008. səh. 167, qeyd 33
- Məsudidən azərbaycan dilinə edilən bir tərcümədə: Azər ibn Nəbih ibn Məhacir, — Vəlixanlı N. M., 1974. səh. 61
- İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi Salarilər dövlətinə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) (Караулова П. А., 1903. səh. 99,105) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. Aqafangel Krımski də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 94). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir.
İstinadlar
- Мусхелишвили Д. Л., 1982. səh. 41
- Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 378
- Гунба М. М., 2012
- Картлис Цховреба, 2008. səh. 144
- Иованнес Драсханакертци., 1986Orijinal mətn (rus.)
И так как злые набежники коварных поработителей продолжали наводнять нашу страну, поэтому я, повелением господа скитаясь из города в город, прибыл в край Восточный – Алванк к великому ишхану Сааку и к царю их Атрнерсеху, что на северо-востоке Кавказа, ибо и они из нашего народа и паства пажити нашей.
- Ибн Рустэ., 1903Orijinal mətn (rus.)
По правую сторону крепости тянется дорога из этой крепости между высокими горами и многочисленными лесами. Путь по этой дороге в 12 остановок до города по имени Хайзан (a: Cod.: «Хайдан». Cf. Beladh: 204 ann., a; Istakhri 186 ann., Ibn-Khord. 125 seq.). В этом городе есть царь называемый Адзарнарсе (b: Konstant. 1.1. 199, 209, 218, Andranase Mas'oudi II, 68 таким именем (адернерсе) называет царя страны «Шакин» (Шекки)), исповедующий три религии: в пятницу он молится с мусульманами, в субботу с евреями, а в воскресенье с христианами. Всякий, кому придется быть царем, решает: «Все последователи этих религий призывают к своей вере, и каждый считает, что истина в руках его, а вне его религии ложь; а я исповедую все религии, так что и постигаю истину всех религий».
- Ибн Хордадбех., 1986. səh. 165
- Əliyev Ş. H., 2007. səh. 165
- Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 336
- Иованнес Драсханакертци, ГЛАВА LI, 1986. səh. 336
- Əliyev Ş. H., 2007. səh. 85, 90Orijinal mətn (rus.)
Bəzi müasir tədqiqatçılar bu məlumatlara, habelə Məsudinin “şekinlər şahı Adarnerse ibn Hammam” haqqında məlumatına istinad edərək Adarnersehin I Qriqor Hammamın oğlu və varisi hesab etmişlər. Əslində isə A.Y.Krımskinin qeyd etdiyi (109, s. 376) və yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Adarnerseh II Qriqor Hammamın oğlu, Sahaqın nəvəsi, I Qriqor Hammamın nəticəsi idi... M.Kalankatuklu isə öz konsepsiyasında qeyri-dəqiqliyə yol verərək “İşxan adlanan Sevadanı” Adarnersehin qardaşı, II Qriqor Hammamın oğlu olduğunu yazırdı (31, s. 203; , III, 19).
- Əliyev Ş. H., 2007. səh. 99
- Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 336Orijinal mətn (rus.)
Sevadanın iki oğlu var idi – Qriqor və Davud. Qriqor dünyaya İşxan adlanan Sevadanı və Adarnersehi gətirdi. İşxan dünyaya dörd oğul gətirdi: Yovhannesi, Qriqoru, Adarnersehi və Filippi. Allah – təala İşxanın böyük oğlu Senekərim adlanan Yovhannesi seçib onu çarlığa layiq gördü. Allah – təalanın buyruğu ilə Senekərimin vasitəsilə çoxdan yox olmuş çarlığı bərpa etdirdi. İran şahı onu təmtəraqlı və qiymətli hədiyyələrlə təltif etdi və ona öz atasının tacını və atını göndərdi. Elə həmin il Davud adlı Yunan magistir (A.Y.Krımski “Davud adlı Yunan magistri”ni gürcü mənbəsi “Kartlis tsxovreba”ya görə 966-cı ildə vəfat etmiş David Magistros ilə eyniləşdirir və buna sasən Senekərimin 960-965-ci illər arasında “çoxdan yox olmuş çarlığı” bərpa etdiyini müəyyənləşdirir, – Əliyev Ş. H., 2007. səh. 93 ) və allahsevər ərə gözəl tac və çar əbasını göndərib, ona hörmət göstərdi və katolikos onun çarlığına öz razılığını verdi.
Ədəbiyyat
- Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi (10000 nüs.). Bakı: Avrasiya - Press. 2006. ISBN .
- Гунба М. М. Ередвская надпись - О походе царя абхазов Константина в Эрети (PDF). (rus). М.: Аква-Абаза. 2012.
- Картлис Цховреба (PDF). Тбилиси: Артануджи. Главный редактор академик Роин Метревели. 2008.
- Иованнес Драсханакертци. История Армении. Ереван. 1986.
Иованнес Драсханакертци. ГЛАВА LI // История Армении. Ереван. 1986. - Ибн Рустэ. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Адербейджане: V. Ибн Рустэ // Книга драгоценных камней. 32 (Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа). Тифлис. пер. Н. А. Караулова. 1903 [Китaб-ал-а'лaк-ан-нефuса].
- Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. М. пер. Н. М. Велихановой. 1986 [Китаб ал-масалик ва-л-мамалик].
- Əliyev Ş. H. Şimal-Qərbi Azərbaycan: ingiloylar (I kitab: Ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) (1000 nüs.). Bakı: Təhsil. 2007.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Atrnerseh yaxud Adarnerse Seki hokmdari Menbelerde adi ilk defe 906 ci sonuncu defe ise 944 cu ilde bas vermis hadiselerin tesvirinde cekilmisdir Alban cari Qriqor Hammamin oglu Girdman knyazi Saak Sevadanin kicik qardasi ru hakimi eristavlar eristavi en qizi Dinarin eri ozunden sonra Seki hokmdari olmus Isxan Ebu Ebdulmalikin atasi idi AtrnersehSeki hokmdari ranlarin cari en geci 906 ci il en tezi 944 cu ilEvvelkiQriqor HammamSonrakiIsxan Ebu EbdulmalikSexsi melumatlarVefat tarixi 943Atasi Qriqor HammamHeyat yoldasi Dinar carica Usagi Isxan Ebu EbdulmalikAilesi ArranilerHeyati ve siyasi fealiyyeti906 907 ci ilde Tatev monastiri mulki senedinde adinin cekilmesi Stepanos Orbelyanin Sunik vilayetinin tarixi nde Atrnersehin Albaniya knyazlari Saak ve Qriqor Yesaye ile birlikde ve Albaniya katolikosu Simeonun 902 923 istiraki ile 906 907 ci ilde tesdiq etdiyi Tatev monastirinin mulki haqqinda senedden behs edilir 906 ci il hadiselerinde heretilerin cari ve ya patrik Adarnerse Vecini qalasi Alavedi Cvari Bredza EredviAbxaz cari III Konistantinin 906 ci il yurusu ile bagli menbelerde adi cekilen bezi yerler muasir Gurcustan xeritesinde 906 ci ilde Abxaz cari en ve Kaxeti xorepiskopu en Seki erazisine daxil olaraq Vecini qalasini muhasireye aldilar Vecini qalasi Sekinin Kaxetiya ile serheddeki ilk qalalarindan biri hesab olunurdu Eredvi kendindeki kilsenin kitabesinde gosterilir ki 906 ci ilin yayinda abxaz cari III Konstantin Heretiye daxil oldu heretilerin carini qacmaga mecbur etdi oradan sulhle geri dondu Alavedide ibadet etdi ce geceledi bir daha qalxdi ve Vecini qalasini dagitdi Bu hadise Kartli salnamesi nde Matiane kartlisay da asagidaki sekilde tesvir edilir Xorepiskop Kvirike abxaz cari Kostantini cagirdi Heretiye daxil oldular ve Vecini qalasini muhasire etdiler Abxaz cari yuxari terefden Kvirike ise asagidan qalaya dogru hereket etdi Az qalmisdi ki qalani ele kecireler onda patrik Adarnerse geldi cume gunu Cvaride sulh bagladilar Adarnerse abxaz carina Arisi ve Qavazanini Kvirikeye ise Orcobini verdi Barisiqdan sonra geri donduler Abxaz cari Kostanti Alaverdiye gedib Muqeddes Georgiye dua etdi ve onun ikonasini qizila tutdu Cvari monastiri 906 ci ilde burada Seki hokmdari Atrnerseh ile abxaz cari III Konistantin ve Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasinda barisiq elde olunmusdur Vecini kendinin yaxinliginda qulle Alaverdi monastiri HI esrde Boyuk Kvirike kohne Muqeddes Georgi kilsesinin yerinde tikdirmisdir Hansi ki 906 ci ilde abxaz cari III Konistantin Sekiden sulhle geri dondukden sonra hemin Muqeddes Georgi kilsesinde dini ayinleri icra etmis sabahi gun Vecini qalasini yola dusub Vecini qalasini dagitdirmisdir 909 cu il hadiselerinde Albaniya cari Atrnerseh Ermeni katolikosu ve tarixcisi ru muellifi oldugu Ermenistan tarixi nde Albaniya cari Atrnersehin adini cekir Ovanes Drasxanakertli 909 cu ilin yayinda Ermenistandan bas goturub Qafqazin simal serqine Albaniya knyazi Saakin Sevedanin ve Albaniya cari Atrnersexin yanina qacmisdir Xayzan seherindeki car Adzarnarse X esr ereb muellifi Ibn Rustenin yazilma tarixi en geci 930 cu il hesab olunan eserinde gosterilir ki ru hokmdarinin qalasinin sagindan uca daglar ve six meselikler arasinda yol uzanir Bu yol ile 12 merheleye Xayzan adli sehere yetismek olar Bu seherde Adzarnarse adlanan car var o uc dine sitayis edir cume gunu muselmanlarla senbe gunu yehudilerle bazar gunu ise xristianlarla ibadet edir Her kimse kime car olmaq nesib olsa qerar verir Bu dinlerin butun terefdarlari basqalarini oz dinine devet edir ve her biri hesab edir ki mehz o haqq yolundadir onun sitayis etmediyi din ise yalandir men ise butun dinlere sitayis edirem demeli butun dinleri dogru hesab edirem Menbeni ruscaya tercume eden Karaulova Adzarnarseni Mesudide adi cekilen Seki hokmdari Adernerse oldugunu qeyd edir IX esr ereb cografiyasunasi Ibn Xordadbeh 846 886 ci iller arasinda yazdigi Yollar ve olkeler eserinde Cenubi Qafqaz erazisini tesvir ederken Sanariyadan sonra qerbe dogru ardicilliqla el Baq Kisal Kasak Abhaz Qele et el Cerdiman Xayzan ve Sekkinin geldiyini gosterir Buradan da aydin olur ki Ibn Rustede adi cekilen Xayzan Sekiden bir qeder qerbde yerlesirmis Sirinbey Hacieli menbelerde buna qeder hele Seki seherinin adinin cekilmediyini esas goturerek Sekinin ilk paytaxtinin Xayzan seheri olmasi ehtimalini ireli surur ve hesab edir ki Xayzan seheri en azindan Seki dovletinin yay iqametgahi hesab edile biler 944 cu ilde sekililerin hokmdari Atrnerseh X esr ereb tarixcisi ve cografiyasunas seyyahi Mesudi ise Seki vilayetinin Sanariya ile Qebele arasinda yerlesdiyini vilayet ehalisinin xristian oldugunu lakin vilayetde ticaret ve s islerle mesgul olan muselmanlarin da yasadigini gostermekle yanasi hem de qeyd edir ki onun kitabinin yazildigi vaxt 944 cu ilde sekililerin hokmdari Atrnerseh ibn Hamam idi Bununla da tarixi menbelerin Atrnerseh haqqinda 38 illik 906 944 dovru ehate eden melumatlari bitir Mesudiden sonra menbelerde Atrnersehin 944 cu ilden sonraki heyati ve fealiyyeti barede hec bir melumat yoxdur Adinin Albaniya tarixinde cekilmemesi ve bunun ehtimal olunan sebebi Albaniya tarixi ne gore Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyete oglu Sahaq Sevada gelmisdir Sevada adlanan Sahaq igid ve bacariqli oldugu ucun Girdiman ve vilayetlerini ozune tabe etdi ve quldurlari ram ederek ru agasi oldu O maarifin terefdari idi ve oz evinde muellim saxlayirdi Ermeni cari Smbat defelerle onunla doyusurdu lakin onu ozune tabe ede bilmedi Yuxarida 906 907 ci il tarixli Tatev monastirinin mulki haqqinda senedde ve 909 cu il hadiselerinde Sahak Sevedanin adinin cekilmesi ikincide Albaniyanin boyuk knyazi kimi teqdim edilmesi barede melumat verildi Onun heqiqeten Girdimana hakim olmasi Coraygeti tutmasi ermeni cari ile mubarize etmesi ermeni menbeleri terefinden de tesdiqlenir Bununla yanasi ermeni menbelerinde Saak barede daha deqiq ve daha etrafli melumatlar var Meselen Ovanes Drasxanakertli Saakin ermeni cari ru 914 928 929 qayinatasi ve muttefiqi oldugunu gosterir Bununla yanasi Ovanes Drasxanakertli melumat verir ki Saakin Coraygetdeki Agstafacay etrafi qalalari tutmasi bu mahali oz knyazliginin erazisine qatmasi kurekeninin xosuna gelmemis qayinatasinin uzerine qosun yeritmis sonda teslim olan Saakin ve Saakin oglu Qriqorun gozlerini cixartdirmisdir Albaniya tarixi nde Qriqor Hammamin 5 oglunun olmasi gosterilse de onlardan yalniz 3 nun adi cekilir boyuk oglu Ebu Elinin diger oglu Smbat terefinden oldurulmesi qeyd edildikden sonra yalniz bir oglunun Saak Sevadanin evladlarinin neve neticelerinin adlari aciqlanir Atrnersex ve 5 ci oglu barede ise hec ne deyilmir neinki onlarin ovladlari barede Buna diqqet yetirmeyen bezi tedqiqatcilar cox vaxt Seki hakimi Atrnersexi ve onun oglu Isxan Ebu Ebdulmaliki muvafiq olaraq Albaniya tarixi nde adlari cekilen Saak Sevedanin neveleri Atrnersex ve Seveda Isxanla eynilesdirmeye cehd edirler bezen ise Moisey Kalankatuklunun qeyri deqiqliye yol vermekde gunahlandirmaga calisirlar Albaniya tarixi nde Qriqor Hammamin yalniz bir oglunun Saak Sevadanin evlad ve neve neticelerinin adlarinin aciqlanmasinin sebebi ise bu ola biler ki kitabin son cildi yazilarken Saak Sevadanin neticesi Ioan Senekerim hele sag idi ve hansisa erazinin hakimi idi Mehz bu amil Albaniya tarixi nde onun nesil seceresine daha cox diqqet yetirilmesine ozunun ise padsah kimi teqdim edilmesine sebeb ola bilerdi Hemcinin baxSeki dovleti QeydlerXorepiskop sanar hakimlerinin titulu Ilk dovrlerde Sanariya xorepiskoplari dini hakimiyyetle yanasi dunyevi hakimiyyeti de ellerine almis bundan sonra sanarlara rehberlik ederek Kaxetiyanin birlesdirilmesine ve erkenfeodal gurcu dovletinin yaranmasina nail olmuslar Neticede bu dovletin basinda duran knyazlar enenevi qaydada xorepiskop titulu qebul edirdiler Xorepiskop titulu artiq teokratik funksiyasini itirmis feodal dovletinin dunyevi bascisinin tituluna cevrilmisdir Kartlis Chovreba 2008 seh 167 qeyd 33 Mesudiden azerbaycan diline edilen bir tercumede Azer ibn Nebih ibn Mehacir Velixanli N M 1974 seh 61 Ibn Havqel X esrin ortalari ucun oz kitabinda hem Ebu Ebdulmelik adi ile taninan Seki hokmdari Asxasin adini ve hem de etraf vilayetlerin Sanxarib adli 3 hakiminin adini cekir Bunlardan birincisi Rab erazisini idare eden ibn Suvar adi ile taninan Sanxarib ikincisi Xacin hakimi Sanxarib 941 957 cu iller arasinda Seki hakimi Salariler dovletine bac olaraq ilde 1 milyon dirhem Rab erazisini idare eden Sanxarib 300 min dirhem ve elave hediyyeler Xacin hakimi ise 100 min dirhem ve elave olaraq 50 min dirhem deyerinde atlar ve hedyyeler verirdi seh 105 Bunlar Seki hakimi Asxas ve 2 Sanxarib eyni dovrde yasamislar 3 cu Sanxarib ise Sanariya hakimi kimi teqdim olunur seh 99 Karaulova P A 1903 seh 99 105 ve bunun hakimiyyetde oldugu dovr Ibn Havqelin kitabinin yazildigi illere X esrin 70 ci illerine gedib cixa biler Buna gore de Rub erazilerinin hakimi Sanxaribi Sanariya cari Sanxarible eynilesdirmek mumkundur Aqafangel Krimski de Ibn Hevqeldeki Rab erazisini Sanariya ile Rab erazisini idare eden Sanxaribi Sanariya cari kimi teqdim edilen Ibn Suvar Sanxarib ile ve Albaniya tarixi ndeki Sevadanin oglu Senekerim ile eynilesdirir Eliyev S H 2007 seh 94 Catismayan yalniz bir sey qalir o da Senekerim adli carin Sanariyada hakimiyyetde olmasini tesdiqleyen diger menbelerdir IstinadlarMushelishvili D L 1982 seh 41 Moisey Kalankatuklu 2006 seh 378 Gunba M M 2012 Kartlis Chovreba 2008 seh 144 Iovannes Drashanakertci 1986Orijinal metn rus I tak kak zlye nabezhniki kovarnyh porabotitelej prodolzhali navodnyat nashu stranu poetomu ya poveleniem gospoda skitayas iz goroda v gorod pribyl v kraj Vostochnyj Alvank k velikomu ishhanu Saaku i k caryu ih Atrnersehu chto na severo vostoke Kavkaza ibo i oni iz nashego naroda i pastva pazhiti nashej Ibn Ruste 1903Orijinal metn rus Po pravuyu storonu kreposti tyanetsya doroga iz etoj kreposti mezhdu vysokimi gorami i mnogochislennymi lesami Put po etoj doroge v 12 ostanovok do goroda po imeni Hajzan a Cod Hajdan Cf Beladh 204 ann a Istakhri 186 ann Ibn Khord 125 seq V etom gorode est car nazyvaemyj Adzarnarse b Konstant 1 1 199 209 218 Andranase Mas oudi II 68 takim imenem adernerse nazyvaet carya strany Shakin Shekki ispoveduyushij tri religii v pyatnicu on molitsya s musulmanami v subbotu s evreyami a v voskresene s hristianami Vsyakij komu pridetsya byt carem reshaet Vse posledovateli etih religij prizyvayut k svoej vere i kazhdyj schitaet chto istina v rukah ego a vne ego religii lozh a ya ispoveduyu vse religii tak chto i postigayu istinu vseh religij Ibn Hordadbeh 1986 seh 165 Eliyev S H 2007 seh 165 Moisey Kalankatuklu 2006 seh 336 Iovannes Drashanakertci GLAVA LI 1986 seh 336 Eliyev S H 2007 seh 85 90Orijinal metn rus Bezi muasir tedqiqatcilar bu melumatlara habele Mesudinin sekinler sahi Adarnerse ibn Hammam haqqinda melumatina istinad ederek Adarnersehin I Qriqor Hammamin oglu ve varisi hesab etmisler Eslinde ise A Y Krimskinin qeyd etdiyi 109 s 376 ve yuxarida gosterdiyimiz kimi Adarnerseh II Qriqor Hammamin oglu Sahaqin nevesi I Qriqor Hammamin neticesi idi M Kalankatuklu ise oz konsepsiyasinda qeyri deqiqliye yol vererek Isxan adlanan Sevadani Adarnersehin qardasi II Qriqor Hammamin oglu oldugunu yazirdi 31 s 203 III 19 Eliyev S H 2007 seh 99 Moisey Kalankatuklu 2006 seh 336Orijinal metn rus Sevadanin iki oglu var idi Qriqor ve Davud Qriqor dunyaya Isxan adlanan Sevadani ve Adarnersehi getirdi Isxan dunyaya dord ogul getirdi Yovhannesi Qriqoru Adarnersehi ve Filippi Allah teala Isxanin boyuk oglu Senekerim adlanan Yovhannesi secib onu carliga layiq gordu Allah tealanin buyrugu ile Senekerimin vasitesile coxdan yox olmus carligi berpa etdirdi Iran sahi onu temteraqli ve qiymetli hediyyelerle teltif etdi ve ona oz atasinin tacini ve atini gonderdi Ele hemin il Davud adli Yunan magistir A Y Krimski Davud adli Yunan magistri ni gurcu menbesi Kartlis tsxovreba ya gore 966 ci ilde vefat etmis David Magistros ile eynilesdirir ve buna sasen Senekerimin 960 965 ci iller arasinda coxdan yox olmus carligi berpa etdiyini mueyyenlesdirir Eliyev S H 2007 seh 93 ve allahsever ere gozel tac ve car ebasini gonderib ona hormet gosterdi ve katolikos onun carligina oz raziligini verdi EdebiyyatMoisey Kalankatuklu Albaniya tarixi 10000 nus Baki Avrasiya Press 2006 ISBN 9952 421 52 2 ISBN 978 9952 421 52 1 Gunba M M Eredvskaya nadpis O pohode carya abhazov Konstantina v Ereti PDF rus M Akva Abaza 2012 Kartlis Chovreba PDF Tbilisi Artanudzhi Glavnyj redaktor akademik Roin Metreveli 2008 Iovannes Drashanakertci Istoriya Armenii Erevan 1986 Iovannes Drashanakertci GLAVA LI Istoriya Armenii Erevan 1986 Ibn Ruste Svedeniya arabskih pisatelej o Kavkaze Armenii i Aderbejdzhane V Ibn Ruste Kniga dragocennyh kamnej 32 Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemen Kavkaza Tiflis per N A Karaulova 1903 Kitab al a lak an nefusa Ibn Hordadbeh Kniga putej i stran M per N M Velihanovoj 1986 Kitab al masalik va l mamalik Eliyev S H Simal Qerbi Azerbaycan ingiloylar I kitab En qedim zamanlardan XIII esrin ortalarinadek 1000 nus Baki Tehsil 2007