Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Amaras monastırı — Xocavənd rayonunun Sos İƏD Cütcü (Maçqalaşen) kəndi ərazisində yerləşən xristian alban monastırıdır. Monastır Qafqaz Albaniyasında erkən xristianlıq dövründən Alban Həvari Kilsəsinin ləğv edilməsinə kimi ziyarət edilmiş ən müqəddəs məbədlərdən biri olmaqla, yaxın vaxtlara kimi yerləşdiyi ərazinin həm xristian, həm də müsəlman əhalisi tərəfindən müqəddəs hesab edilmişdir. Həmçinin Amaras ərazisi xristianlığın yayılmasından əvvəl də böyük dini mərkəz olmuşdur. Bu faktı ərazidə arxeoloji tədqiqatlar zamanı əldə edilmiş artefaktlar və bizim eranın I əsrinə aid məbəd qalıqları sübut edir.
| Amaras monastırı | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər | Xocavənd |
| Yerləşir | Sos İƏD, Cütcü kəndi |
| Aidiyyatı | Qafqaz Albaniyası Müqəddəs Qriqoris |
| Sifarişçi | III Vaçaqan |
| Əsas tarixlər | IV əsr-1836 - Alban Həvari Kilsəsi 1836-2015 - Erməni Qriqoryan Kilsəsi |
| Tikilmə tarixi | IV əsr |
| Üslubu | Qafqaz Albaniyası memarlığı |
| Rəsmi sayt | amaras.org |
| İstinad nöm. | 246 |
| Kateqoriya | monastır |
| Əhəmiyyəti | Ölkə əhəmiyyətli |
| | |
 Kompleksin planı | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi mənbələr həm monastırı, həm də onun əsas məbədini Qafqaz Albaniyasının birinci katolikosu Qriqorisin adı ilə əlaqələndirirlər. Vatnan çölündə öldürülməsindən sonra onun cəsədi hələ tərəfindən inşa edilmiş monastır kilsəsinə gətirilmiş və burada sərdabədə (və ya altar altında) dəfn edilmişdir.
Arxeoloji tədqiqatlar zamanı abidənin üç inşaat mərhələsi müəyyən edilmişdir: birinci mərhələ IV əsrə, ikinci mərhələ X əsrə, üçüncü mərhələ isə XIX əsrə aiddir. Həmçinin, çoxsaylı məbəd inşa etdirmiş və köhnə məbədlərin bərpasına əmr vermiş Albaniya hökmdarı III Mömin Vaçaqanın (487-510) hakimiyyəti dövründə də məbəddə yenidənqurma işləri aparılmışdır. Lakin, çoxsaylı, inşaat, dağılma və yenidənqurma işlərinə baxmayaraq müasir məbəd binası öz ilkin formasını saxlaya bilmişdir.
Monastır kompleksinin mərkəzinə yerləşən əsas məbəd binası, 15.9x11 m ölçülərinə malik, uzun bazilikadır. Kvadrat formalı dörd sütun, onlar arasında inşa edilmiş tağlar vasitəsiylə neflərin tağvari tavanını saxlamağa kömək edir. Altar hissəsi uzun nalvari absidadan və onun hər iki tərəfində yerləşən oxşar formalı yan otaqlardan ibarətdir. XIX əsrdə bina ciddi dağıntılara məruz qalmış və elə həmin əsrdə də köhnə özüllər üzərində yenidən inşa edilmişdir. Divar hörgüsündə inşa edilmiş köhnə məbədə aid relyefli və efiqrafikalı daşlar istisna olmaqla məbədin müasir interyer və eksteryer dekoru tamamilə XIX əsrə (1858-ci ilə) aiddir.
Məbədin planı, IV əsrə aid qədim məbədin planını kiçik əlavələrlə təkrar edən X əsrə aid məbədin xüsusiyyətlərini saxlamışdır. Belə olduğu halda, arxeoloji tədqiqatların nəticələri IV əsrdə Amarasda, Qafqaz Albaniyası ərazisində erkən xristianlıq dövrünə aid ən qədim üçnefli bazilikanın mövcudluğunu qeyd etməyə imkan verir.
Tarixi
IV-IX əsrlər
Amaras monastırının tarixi Artsak və Uti havarlarında xristianlığın yayılması tarixi ilə bağlıdır. Buna görə də, sonrakı dövrdə monastır Qafqaz Albaniyasının ən mühüm dini və mədəni mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Qədim erməni mənbələrinin məlumatına görə, IV əsrin əvvəllərində Amaras ərazisində tərəfindən kilsənin əsası qoyulmudur. V əsr erməni tarixçisi Favstos Buzand ilk alban katolikosu Müqəddəs Qriqorisin şəhid edildikdən sonra monastır ərazisində dəfn edilməsini qeyd edir. Buzandın verdiyi məlumata görə Qriqoris Cənubi Dağıstanda 337-ci ildə öldürülmüşdür:
 | Daha sonra, onunla birlikdə Haband havarından buraya gəlmiş şəxslər, onun cəsədini götürürək, Ermənistanla sərhəddə yerləşən Alban ölkəsi ərazisindəki Haband havarının Amaras adlı kəndə gətirdilər. |  |
IV əsrin 30-cu illərindən etibarən monastır yeparxiya mərkəzi olmuş və XIX əsrə kimi bu funksiyanı yerinə yetirmişdir.
V əsrdə, ehtimal ki, Sasanilərə qarşı Vardan Mamikonyanın rəhbərliyi ilə aparılan üsyan (449-451) zamanı Amaras monastırı dağıdılmışdır. Monastırın dağıdılmasında pers maqları da böyük rol oynamışlar, belə ki, onlar öz ölkələrinin sərhəddinə yaxın bir ərazidə belə bir xristian məbədinin olmasını istəmirdilər. V əsrin sonlarında Amaras monastırı Qafqaz Albaniyası hökmdarı III Mömin Vaçaqanın sifarişi ilə bərpa edilmişdir.
Mesrop Maştots Qafqaz Albaniyasında olarkən maarifləndirmə işinə Amaras monastırından başlamışdır. Maştotsun Qafqaz Albaniyasında maarifçi fəaliyyətini erməni tarixçisi Leo belə təsvir edir:
| | Bu marşrutun Şərq ölkəsindən keçən hissəsində biz Aluankın məşhur ziyarətgahı Amarası – Maarifçi Qriqorun nəvəsi şəhid Qriqoris burada dəfn edilmişdir – görürük. Buradan marşrut Dizapayt dağındakı ziyarətgaha gətirdi... Bura cənub son məntəqəsi idi. Dizapaytdan şəfaverən Pantalion ziyarətgahı vasitəsiylə yol qərbə tərəf – Mats-Aran əyalətinin meşəlik monastırlarına tərəf döndü, Maştots və tələbələri buradan fəaliyyətə başladılar. | |
Ərəblərin Cənubi Qafqaza yürüşü zamanı monastır yenidən dağıdılmış və yalnız IX əsrdə Beyləqan hakimi Yesai Əbu Musanın dəstəyi ilə bərpa edilmişdir.
X-XX əsrlər
1223-cü ildə monqol-tatar hərbiçiləri Amaras monastırını talan edərək xəzinəsini ələ keçirmişlər. Ələ keçirilmiş qiymətli əşyalar arasında Müqəddəs Qriqorisin IV əsrdən monastırda saxlanan əsası və 36 qiymətli daşla bəzədilmiş böyük qızıl xaç da var idi. verdiyi məlumata görə, monqol sərkərdəsinin yunan mənşəli həyat yoldaşı Despinanın təklifi ilə əsa və xaç Konstantinopola göndərilmişdir. Yarım əsr sonra, 1387-ci ildə Amaras Artsakın digər monastırları kimi Əmir Teymurun yürüşlərindən ziyan çəkmişdir. Əmir Teymur dağıdılmış tikililərin daşını Araza tökmək üçün döyüşçülərini Amarasdan Araz çayına kimi düzmüşdür.
Monastırın ikinci çiçəklənmə dövrü XVI əsrin II yarısına təsadüf edir. Bu dövrdə Kiş kəndindən olan yepiskop Petrosun təşəbbüsü ilə monastırda yenidənqurma işləri aparılmışdır. Həmin dövrdə Herher kəndi ərazisində isə yepiskopun iqamətgahı inşa edilmişdir. Xəmsə məliklərinin yeni formalaşdığı dövrdə daha da genişləndirilən Amaras monastırı ən müqəddəs ziyarətgahı olmuşdur. XVIII əsrdə Vərəndə məliyi II Şahnəzər monastırda inşaat işlərini yekunlaşdıraraq, kompleks ətrafında qala divarları inşa etdirir. II Şahnəzərin himayəsi altında həyata keçirilmiş inşaat işləri zamanı kompleksə çoxlu sayda otaqlar, hücrələr və digər məişət tikililəri əlavə edilir.
XIX əsrin II yarısından etibarən Amaras monastırında şərq ölkələrindən Rusiyaya gedən ticarət karvanları yerləşdirilmişdir. Həmin dövrdə monastır geniş torpaq sahələrinə, bağlara, dəyirmanlara və mülklərə sahib idi.
1836-cı ildə Alban Həvari Kilsəsinin tərəfindən ləğv edilməsindən sonra, 1848-ci ildə Gəncəsər mitropoliti Ter-Baqdasarın göstərişi ilə Amaras monastırı Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edilmişdir.
Bundan sonra, 1858-ci ildə Şuşa ermənilərinin təşəbbüsü ilə monastırda yenidənqurma və inşaat işləri aparılmışdır. Bu yenidənqurma-inşaat işləri zamanı abidənin qədim kitabələri məhv edilmişdir. Monastır ərazisindəki stellalardan birinin üzərindəki kitabədən, onun 925-ci ilə aid olması müəyyən edilmişdir.1898-ci ildə kilsənin şimal nefində Müqəddəs Qriqorisin şərəfinə Mikel Ter-İsraelyan tərəfindən hazırlanmış məzar daşı yerləşdirilmişdir.
Qarabağ münaqişəsi illərində
1988-ci ildə Moskvadan göndərilmiş direktivlə Dağlıq Qarabağ ərazisində bəzi erməni kilsə və monastırlarının fəaliyyətə başlamasına icazə verilsə də, Azərbaycan hakimiyyəti buna icazə vermir. Amaras monastırı fəaliyyətə başlayan məbədlərdən biri olduğuna görə, qapılarını qeyri-qanuni olaraq ziyarətçilərin üzünə açdıqdan iki gün sonra Azərbaycan hərbçiləri bunun qarşısını alır.
19-20 sentyabr 2023-cü il tarixində Qarabağda həyata keçirilən lokal antiterror tədbirlərindən sonra Azərbaycanın nəzarətinə keçib. 5 oktyabr 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi monastırın təhlükəsizliyi və mühafizəsinin polis əməkdaşları tərəfindən təmin edildiyini açıqlayıb.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Kompleks dörd küncündə dairəvi qüllələr yerləşən düzbucaqlı plana malik qala divarları ilə əhatə edilmişdir. Qala divarları 85 m uzunluğa, 5.9 m enə və 5 m hündürlüyə malikdir. Daxildən qala divarlarının bütün perimetri boyunca yaşayış otaqları, hücrələr və digər məişət tikililəri inşa edilmişdir. Kilsədən şərqdə yerləşən uzun otaqlar sırası bütün həyəti iki hissəyə bölür. Böyük qərb hissəsinin mərkəzində kompleksin əsas tikilisi olan Müqəddəs Qriqoris kilsəsi yerləşir. Bu hissədə yerləşən bütün yaşayış otaqlarının qapısı kilsəyə tərəf açılır. Kilsənin cənub qanadında trapez formalı gözəl iki mərtəbəli bina – baş keşişin iqamətgahı yerləşir.
Kiçik şərq həyəti sırf mülki xarakter daşımışdır. Burada iş otaqları, mətbəxlər, anbarlar və sair yerləşir. Monastır kompleksi ərazisinə yeganə giriş cənub-şərq tərəfdəndir. Giriş əsas həyətə yox, kiçik həyətə açıldığına görə, M.Asratyan onu müdafiə xarakteri ilə əlaqələndirir. Beləcə kompleksə iki yaruslu girişi təmin etməklə, kilsənin təhlükəsizliyi daha da gücləndirilmiş olur. Anoloji xüsusiyyət Sünikin XVII əsrə aid bəzi abidələrində də müşayət olunur.
-
![image]()
Müqəddəs Qriqoris kilsəsinin qərb fasadının görünüşü -
![image]()
Monastır həyətini iki hissəyə bölən hücrələr sırası -
![image]()
Baş keşişin iki mərtəbəli iqamətgahı -
![image]()
Monastırı əhatə edən qala divarları -
![image]()
Qala divarında yerləşən monastır girişi
Müqəddəs Qriqoris kilsəsi
Tarixilik baxımından hazırkı kilsənin altarı altında yerləşən martirium-şəhid Müqəddəs Qriqoris sovməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Sərdabə, yaxınlıqdakı Hazaz dağından əldə edilmiş yaxşı yonulmuş daşlardan inşa edilmişdir. Düzbucaqlı formaya malik (3.7x1.9 m) sərdabə 3.5 m hündürlüyə, cənub və qərb tərəfdə yerləşən iki qapıya (qərb qapısı indi qapadılmışdır) malikdir. Cənub girişindən aşağı aparan pilləkənlə üzbəüz yerləşən divar həndəsi və nəbati naxışlarla bəzədilmişdir. Sərdabədə Müqəddəs Qriqorisin məzarı yerləşir və bu məzar monastırın əsas ziyarətgahı hesab edilir. Məzar daşı üzərində yepiskop tacı, əsa və xaç təsvir edilmiş, aşağıdakı sözlər yazılmışdır:
| | Aluank katolikosu və Maarifçi Qriqori Partevin nəvəsi Müqəddəs Qriqorisin məzarı. 322-ci ilin yayında doğulmuş, 340-cı ildə məsh edilmiş, 348-ci ildə Dərbənddə masqutların çarı Saneasan tərəfindən işgəncəli ölümlə şəhid edilmişdir. Onun müqəddəs cəsədi Artsakdan olan davamçıları-dyakonlar tərəfindən Amarasa gətirilmişdir. | |
Amaras monastırının mərkəzində yerləşən hazırkı kilsə 1858-ci ildə yaxşı yonulmuş daşından inşa edilmişdir. Kilsə üçnefli bazilika (23.9x13.5 m) formasına malikdir. İki cüt sütunla üç nefə bölünən ibadət zalı tağvari örtüyə malikdir. Apsidanın hər iki tərəfində düzbucaqlı plana malik kiçik otaqlar yerləşir. Hər iki otaq tağ-tavan örtüyə malikdir. Otaqların dərinliyi 5 metrə çatır ki, bu da altarın altında Müqəddəs Qriqorisin sərdabəsinin yerləşməsi ilə izah edilir. Kilsənin yeganə girişi qərb tərəfə açılır. Divarlarda yerləşdirilmiş üç böyük və geniş (xaricdən eni 1.4 m, daxildən eni 2 m) pəncərə ilə ibadət zalı yaxşı işıqlandırılır.
İkiqatlı dam üzərində yüksələn altı sütunlu rotonda kilsənin zəng qülləsi funksiyasını yerinə yetirir. Kilsədə aparılmış son yenidənqurma işlərindən əvvəl abidənin damında üç bu cür günbəzli rotonda yerləşirdi. Onlardan ən böyük olanı mərkəzdə, iki qismən kiçik olanı isə şərq və qrb künclərində yerləşirdi.
Tədqiqatçıların fikrinə görə, hazırkı kilsənin inşası/yenidənqurması zamanı, inşaatçılar əvvəlki məbədin memarlıq kompozisiyasını təkrarlamamışlar. XVII əsrdə inşa edilmiş kilsəni şəxsən görmüş S. Cəlalyants da buna şahidlik edir. Qədim məbəd günbəzli bazilika formasına malik olmuşdur.
Kilsənin interyer və eksteryeri kifayət qədər ciddi görünüşə malikdir. Yeganə istisna portala malik qərb fasadıdır. Portalın timanı və onun üzərində yerləşən kiçik pəncərə yeri relyefli daşlarla əhatə edilmiş, frontonun altında isə xaç yerləşdirilmişdir. Kilsənin digər divarları demək olar ki, dekordan məhrum edilmişdir.
İstinadlar
- Мамедова, 2004. səh. 52
- Геюшев, 1975. səh. 26-27
- Геюшев, 1975. səh. 31
- Геюшев, 1975. səh. 55-57
- Мамедова, 2004. səh. 55
- К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. (источники и литература). Издание Академии наук СССР, М.-Л., 1959, стр., 197
- Фавстос Бузанд. История Армении. Ереван 1953, стр.14
- Мкртчян, 1989. səh. 117
- Лео - Собрание сочинений, Ереван, 1947, т.2, səh. 152 (erm).
- Мкртчян, 1989. səh. 118
- Мкртчян, 1989. səh. 119
- David B. Barrett, George Thomas Kurian, Todd M. Johnson / World Christian encyclopedia: a comparative survey of churches and religions in the modern world / Oxford University Press, 2001 - p.92 (876) Orijinal mətn (ing.)
In Nagorno- Karabakh in 1931 there were 112 Armenian churches and 18 monasteries. Within 6 months, all were closed by the authorities. In 1988 directives from Moscow allowed a few to open, though this was forbidden from Baku. One of these, in Amaraz, was attacked by Azerbaijani troops 2 days after being officially opened.
- DİN: Xankəndidə kafedral və kilsə mühafizə olunur - VİDEO
- Мкртчян, 1989. səh. 121
- Асратян, 1975. səh. 38
- Асратян, 1975. səh. 51
- С. Джалалянц – Путешествие в Великую Армению, Тифлис, 1842, ч.1, səh. 196
- Асратян, 1975. səh. 42
Ədəbiyyat
- Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
- Мамедова, Гюльчохра, Христианское култовое зодчество Кавказской Албании эпохи раннего средневековья, Баку: Элм, 1985
- Каланкатуаци, Мовсес, История страны Алуанк / Пер. Ш. В. Смбатяна, Ереван: Матенадаран, 1984
- Геюшев, . Р.Б., Амарас-Агоглан, Баку: Элм, 1975
- Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989
- Асратян, М.М., Амарасский архитектурный комплекс, Ереван: Вестник обшественных наук АН Арм. ССР, №5, 1975
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Amaras monastiri Xocavend rayonunun Sos IED Cutcu Macqalasen kendi erazisinde yerlesen xristian alban monastiridir Monastir Qafqaz Albaniyasinda erken xristianliq dovrunden Alban Hevari Kilsesinin legv edilmesine kimi ziyaret edilmis en muqeddes mebedlerden biri olmaqla yaxin vaxtlara kimi yerlesdiyi erazinin hem xristian hem de muselman ehalisi terefinden muqeddes hesab edilmisdir Hemcinin Amaras erazisi xristianligin yayilmasindan evvel de boyuk dini merkez olmusdur Bu fakti erazide arxeoloji tedqiqatlar zamani elde edilmis artefaktlar ve bizim eranin I esrine aid mebed qaliqlari subut edir Amaras monastiri39 41 01 sm e 47 03 26 s u Olke AzerbaycanSeher XocavendYerlesir Sos IED Cutcu kendiAidiyyati Qafqaz Albaniyasi Muqeddes QriqorisSifarisci III VacaqanEsas tarixler IV esr 1836 Alban Hevari Kilsesi 1836 2015 Ermeni Qriqoryan KilsesiTikilme tarixi IV esrUslubu Qafqaz Albaniyasi memarligiResmi sayt amaras orgAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 246KateqoriyamonastirEhemiyyetiOlke ehemiyyetliAmaras monastiriKompleksin plani Vikianbarda elaqeli mediafayllar Tarixi menbeler hem monastiri hem de onun esas mebedini Qafqaz Albaniyasinin birinci katolikosu Qriqorisin adi ile elaqelendirirler Vatnan colunde oldurulmesinden sonra onun cesedi hele terefinden insa edilmis monastir kilsesine getirilmis ve burada serdabede ve ya altar altinda defn edilmisdir Arxeoloji tedqiqatlar zamani abidenin uc insaat merhelesi mueyyen edilmisdir birinci merhele IV esre ikinci merhele X esre ucuncu merhele ise XIX esre aiddir Hemcinin coxsayli mebed insa etdirmis ve kohne mebedlerin berpasina emr vermis Albaniya hokmdari III Momin Vacaqanin 487 510 hakimiyyeti dovrunde de mebedde yenidenqurma isleri aparilmisdir Lakin coxsayli insaat dagilma ve yenidenqurma islerine baxmayaraq muasir mebed binasi oz ilkin formasini saxlaya bilmisdir Monastir kompleksinin merkezine yerlesen esas mebed binasi 15 9x11 m olculerine malik uzun bazilikadir Kvadrat formali dord sutun onlar arasinda insa edilmis taglar vasitesiyle neflerin tagvari tavanini saxlamaga komek edir Altar hissesi uzun nalvari absidadan ve onun her iki terefinde yerlesen oxsar formali yan otaqlardan ibaretdir XIX esrde bina ciddi dagintilara meruz qalmis ve ele hemin esrde de kohne ozuller uzerinde yeniden insa edilmisdir Divar horgusunde insa edilmis kohne mebede aid relyefli ve efiqrafikali daslar istisna olmaqla mebedin muasir interyer ve eksteryer dekoru tamamile XIX esre 1858 ci ile aiddir Mebedin plani IV esre aid qedim mebedin planini kicik elavelerle tekrar eden X esre aid mebedin xususiyyetlerini saxlamisdir Bele oldugu halda arxeoloji tedqiqatlarin neticeleri IV esrde Amarasda Qafqaz Albaniyasi erazisinde erken xristianliq dovrune aid en qedim ucnefli bazilikanin movcudlugunu qeyd etmeye imkan verir TarixiIV IX esrler Muqeddes Qriqorisin dagidilmis solda ve yeniden hazirlanmis sagda mezar daslari Amaras monastirinin tarixi Artsak ve Uti havarlarinda xristianligin yayilmasi tarixi ile baglidir Buna gore de sonraki dovrde monastir Qafqaz Albaniyasinin en muhum dini ve medeni merkezlerinden birine cevrilmisdir Qedim ermeni menbelerinin melumatina gore IV esrin evvellerinde Amaras erazisinde terefinden kilsenin esasi qoyulmudur V esr ermeni tarixcisi Favstos Buzand ilk alban katolikosu Muqeddes Qriqorisin sehid edildikden sonra monastir erazisinde defn edilmesini qeyd edir Buzandin verdiyi melumata gore Qriqoris Cenubi Dagistanda 337 ci ilde oldurulmusdur Daha sonra onunla birlikde Haband havarindan buraya gelmis sexsler onun cesedini gotururek Ermenistanla serhedde yerlesen Alban olkesi erazisindeki Haband havarinin Amaras adli kende getirdiler IV esrin 30 cu illerinden etibaren monastir yeparxiya merkezi olmus ve XIX esre kimi bu funksiyani yerine yetirmisdir V esrde ehtimal ki Sasanilere qarsi Vardan Mamikonyanin rehberliyi ile aparilan usyan 449 451 zamani Amaras monastiri dagidilmisdir Monastirin dagidilmasinda pers maqlari da boyuk rol oynamislar bele ki onlar oz olkelerinin serheddine yaxin bir erazide bele bir xristian mebedinin olmasini istemirdiler V esrin sonlarinda Amaras monastiri Qafqaz Albaniyasi hokmdari III Momin Vacaqanin sifarisi ile berpa edilmisdir Mesrop Mastots Qafqaz Albaniyasinda olarken maariflendirme isine Amaras monastirindan baslamisdir Mastotsun Qafqaz Albaniyasinda maarifci fealiyyetini ermeni tarixcisi Leo bele tesvir edir Bu marsrutun Serq olkesinden kecen hissesinde biz Aluankin meshur ziyaretgahi Amarasi Maarifci Qriqorun nevesi sehid Qriqoris burada defn edilmisdir goruruk Buradan marsrut Dizapayt dagindaki ziyaretgaha getirdi Bura cenub son menteqesi idi Dizapaytdan sefaveren Pantalion ziyaretgahi vasitesiyle yol qerbe teref Mats Aran eyaletinin meselik monastirlarina teref dondu Mastots ve telebeleri buradan fealiyyete basladilar Ereblerin Cenubi Qafqaza yurusu zamani monastir yeniden dagidilmis ve yalniz IX esrde Beyleqan hakimi Yesai Ebu Musanin desteyi ile berpa edilmisdir X XX esrler 1223 cu ilde monqol tatar herbicileri Amaras monastirini talan ederek xezinesini ele kecirmisler Ele kecirilmis qiymetli esyalar arasinda Muqeddes Qriqorisin IV esrden monastirda saxlanan esasi ve 36 qiymetli dasla bezedilmis boyuk qizil xac da var idi verdiyi melumata gore monqol serkerdesinin yunan menseli heyat yoldasi Despinanin teklifi ile esa ve xac Konstantinopola gonderilmisdir Yarim esr sonra 1387 ci ilde Amaras Artsakin diger monastirlari kimi Emir Teymurun yuruslerinden ziyan cekmisdir Emir Teymur dagidilmis tikililerin dasini Araza tokmek ucun doyusculerini Amarasdan Araz cayina kimi duzmusdur Monastirin ikinci ciceklenme dovru XVI esrin II yarisina tesaduf edir Bu dovrde Kis kendinden olan yepiskop Petrosun tesebbusu ile monastirda yenidenqurma isleri aparilmisdir Hemin dovrde Herher kendi erazisinde ise yepiskopun iqametgahi insa edilmisdir Xemse meliklerinin yeni formalasdigi dovrde daha da genislendirilen Amaras monastiri en muqeddes ziyaretgahi olmusdur XVIII esrde Verende meliyi II Sahnezer monastirda insaat islerini yekunlasdiraraq kompleks etrafinda qala divarlari insa etdirir II Sahnezerin himayesi altinda heyata kecirilmis insaat isleri zamani komplekse coxlu sayda otaqlar hucreler ve diger meiset tikilileri elave edilir XIX esrin II yarisindan etibaren Amaras monastirinda serq olkelerinden Rusiyaya geden ticaret karvanlari yerlesdirilmisdir Hemin dovrde monastir genis torpaq sahelerine baglara deyirmanlara ve mulklere sahib idi 1836 ci ilde Alban Hevari Kilsesinin terefinden legv edilmesinden sonra 1848 ci ilde Genceser mitropoliti Ter Baqdasarin gosterisi ile Amaras monastiri Ermeni Qriqoryan Kilsesine tabe edilmisdir Bundan sonra 1858 ci ilde Susa ermenilerinin tesebbusu ile monastirda yenidenqurma ve insaat isleri aparilmisdir Bu yenidenqurma insaat isleri zamani abidenin qedim kitabeleri mehv edilmisdir Monastir erazisindeki stellalardan birinin uzerindeki kitabeden onun 925 ci ile aid olmasi mueyyen edilmisdir 1898 ci ilde kilsenin simal nefinde Muqeddes Qriqorisin serefine Mikel Ter Israelyan terefinden hazirlanmis mezar dasi yerlesdirilmisdir Qarabag munaqisesi illerinde 1988 ci ilde Moskvadan gonderilmis direktivle Dagliq Qarabag erazisinde bezi ermeni kilse ve monastirlarinin fealiyyete baslamasina icaze verilse de Azerbaycan hakimiyyeti buna icaze vermir Amaras monastiri fealiyyete baslayan mebedlerden biri olduguna gore qapilarini qeyri qanuni olaraq ziyaretcilerin uzune acdiqdan iki gun sonra Azerbaycan herbcileri bunun qarsisini alir 19 20 sentyabr 2023 cu il tarixinde Qarabagda heyata kecirilen lokal antiterror tedbirlerinden sonra Azerbaycanin nezaretine kecib 5 oktyabr 2023 cu ilde Azerbaycan Respublikasinin Daxili Isler Nazirliyi monastirin tehlukesizliyi ve muhafizesinin polis emekdaslari terefinden temin edildiyini aciqlayib Memarliq xususiyyetleriKompleks dord kuncunde dairevi qulleler yerlesen duzbucaqli plana malik qala divarlari ile ehate edilmisdir Qala divarlari 85 m uzunluga 5 9 m ene ve 5 m hundurluye malikdir Daxilden qala divarlarinin butun perimetri boyunca yasayis otaqlari hucreler ve diger meiset tikilileri insa edilmisdir Kilseden serqde yerlesen uzun otaqlar sirasi butun heyeti iki hisseye bolur Boyuk qerb hissesinin merkezinde kompleksin esas tikilisi olan Muqeddes Qriqoris kilsesi yerlesir Bu hissede yerlesen butun yasayis otaqlarinin qapisi kilseye teref acilir Kilsenin cenub qanadinda trapez formali gozel iki mertebeli bina bas kesisin iqametgahi yerlesir Kicik serq heyeti sirf mulki xarakter dasimisdir Burada is otaqlari metbexler anbarlar ve sair yerlesir Monastir kompleksi erazisine yegane giris cenub serq terefdendir Giris esas heyete yox kicik heyete acildigina gore M Asratyan onu mudafie xarakteri ile elaqelendirir Belece komplekse iki yaruslu girisi temin etmekle kilsenin tehlukesizliyi daha da guclendirilmis olur Anoloji xususiyyet Sunikin XVII esre aid bezi abidelerinde de musayet olunur Muqeddes Qriqoris kilsesinin qerb fasadinin gorunusu Monastir heyetini iki hisseye bolen hucreler sirasi Bas kesisin iki mertebeli iqametgahi Monastiri ehate eden qala divarlari Qala divarinda yerlesen monastir girisi Muqeddes Qriqoris kilsesi Kilsenin altari Tarixilik baximindan hazirki kilsenin altari altinda yerlesen martirium sehid Muqeddes Qriqoris sovmesi boyuk ehemiyyet kesb edir Serdabe yaxinliqdaki Hazaz dagindan elde edilmis yaxsi yonulmus daslardan insa edilmisdir Duzbucaqli formaya malik 3 7x1 9 m serdabe 3 5 m hundurluye cenub ve qerb terefde yerlesen iki qapiya qerb qapisi indi qapadilmisdir malikdir Cenub girisinden asagi aparan pillekenle uzbeuz yerlesen divar hendesi ve nebati naxislarla bezedilmisdir Serdabede Muqeddes Qriqorisin mezari yerlesir ve bu mezar monastirin esas ziyaretgahi hesab edilir Mezar dasi uzerinde yepiskop taci esa ve xac tesvir edilmis asagidaki sozler yazilmisdir Muqeddes Qriqoris kilsesinin planiAluank katolikosu ve Maarifci Qriqori Partevin nevesi Muqeddes Qriqorisin mezari 322 ci ilin yayinda dogulmus 340 ci ilde mesh edilmis 348 ci ilde Derbendde masqutlarin cari Saneasan terefinden isgenceli olumle sehid edilmisdir Onun muqeddes cesedi Artsakdan olan davamcilari dyakonlar terefinden Amarasa getirilmisdir Amaras monastirinin merkezinde yerlesen hazirki kilse 1858 ci ilde yaxsi yonulmus dasindan insa edilmisdir Kilse ucnefli bazilika 23 9x13 5 m formasina malikdir Iki cut sutunla uc nefe bolunen ibadet zali tagvari ortuye malikdir Apsidanin her iki terefinde duzbucaqli plana malik kicik otaqlar yerlesir Her iki otaq tag tavan ortuye malikdir Otaqlarin derinliyi 5 metre catir ki bu da altarin altinda Muqeddes Qriqorisin serdabesinin yerlesmesi ile izah edilir Kilsenin yegane girisi qerb terefe acilir Divarlarda yerlesdirilmis uc boyuk ve genis xaricden eni 1 4 m daxilden eni 2 m pencere ile ibadet zali yaxsi isiqlandirilir Ikiqatli dam uzerinde yukselen alti sutunlu rotonda kilsenin zeng qullesi funksiyasini yerine yetirir Kilsede aparilmis son yenidenqurma islerinden evvel abidenin daminda uc bu cur gunbezli rotonda yerlesirdi Onlardan en boyuk olani merkezde iki qismen kicik olani ise serq ve qrb kunclerinde yerlesirdi Tedqiqatcilarin fikrine gore hazirki kilsenin insasi yenidenqurmasi zamani insaatcilar evvelki mebedin memarliq kompozisiyasini tekrarlamamislar XVII esrde insa edilmis kilseni sexsen gormus S Celalyants da buna sahidlik edir Qedim mebed gunbezli bazilika formasina malik olmusdur Kilsenin interyer ve eksteryeri kifayet qeder ciddi gorunuse malikdir Yegane istisna portala malik qerb fasadidir Portalin timani ve onun uzerinde yerlesen kicik pencere yeri relyefli daslarla ehate edilmis frontonun altinda ise xac yerlesdirilmisdir Kilsenin diger divarlari demek olar ki dekordan mehrum edilmisdir IstinadlarMamedova 2004 seh 52 Geyushev 1975 seh 26 27 Geyushev 1975 seh 31 Geyushev 1975 seh 55 57 Mamedova 2004 seh 55 K V Trever Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e istochniki i literatura Izdanie Akademii nauk SSSR M L 1959 str 197 Favstos Buzand Istoriya Armenii Erevan 1953 str 14 Mkrtchyan 1989 seh 117 Leo Sobranie sochinenij Erevan 1947 t 2 seh 152 erm Mkrtchyan 1989 seh 118 Mkrtchyan 1989 seh 119 David B Barrett George Thomas Kurian Todd M Johnson World Christian encyclopedia a comparative survey of churches and religions in the modern world Oxford University Press 2001 p 92 876 Orijinal metn ing In Nagorno Karabakh in 1931 there were 112 Armenian churches and 18 monasteries Within 6 months all were closed by the authorities In 1988 directives from Moscow allowed a few to open though this was forbidden from Baku One of these in Amaraz was attacked by Azerbaijani troops 2 days after being officially opened DIN Xankendide kafedral ve kilse muhafize olunur VIDEO Mkrtchyan 1989 seh 121 Asratyan 1975 seh 38 Asratyan 1975 seh 51 S Dzhalalyanc Puteshestvie v Velikuyu Armeniyu Tiflis 1842 ch 1 seh 196 Asratyan 1975 seh 42EdebiyyatMamedova Gyulchohra Zodchestvo Kavkazskoj Albanii Baku Chashyoglu 2004 Mamedova Gyulchohra Hristianskoe kultovoe zodchestvo Kavkazskoj Albanii epohi rannego srednevekovya Baku Elm 1985 Kalankatuaci Movses Istoriya strany Aluank Per Sh V Smbatyana Erevan Matenadaran 1984 Geyushev R B Amaras Agoglan Baku Elm 1975 Mkrtchyan Sh M Istoriko Arhitekturnye Pamyatniki Nagornogo Karabaha Erevan 1989 Asratyan M M Amarasskij arhitekturnyj kompleks Erevan Vestnik obshestvennyh nauk AN Arm SSR 5 1975