Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Aquen kilsə məclisi, Aquen məclisi, Aluen məclisi — Qafqaz Albaniyası xristian ruhanilərinin 488-ci ildə Aquendə (indiki Ağdam rayonu ərazisində) alban hökmdarı III Vaçaqan tərəfindən çağırılmış yığıncağı. İlk hüquqi alban sənədinin qəbul olunduğu ali kilsə məclisi.
Aquen kilsə məclisinin kecirildiyi tarixi şərait
Aquen qanunları erkən orta əsrlər Qafqaz Albaniyasının dövrümüzə gəlib çatmış ilk və yeganə siyasi hüquqi sənədi kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu sənəddə Albaniyada sosial, hüquq və kilsə münasibətləri öz əksini tapmışdır.
Aquen qanunlarının qəbul olunduğu zamanadək Albaniyada, Ermənistanda və Gürcüstanda kilsənin ehtiyac və maraqlarını ifadə edən tərcümə və orijinal qanun mətnləri mövcud idi: hüquqi normalarla birlikdə Bibliyanın tərcüməsi, ümumdünya kilsə məclislərinin (325-ci ilin Nikeya, 381-ci ilin Konstantinopol, 431-ci ilin Efes kilsə məclislərinin) bütün xristianlar üçün icbari olan qanunları. Ümumdünya kilsə məclislərinin hüquqi kodekslərinin müəyyən təsiri və Albaniyada ictimai münasibətlərin daxili inkişafı nəticəsində alban qanunlarının yaradılması zərurəti meydana gəldi.
Alban hökmdarı III Vaçaqan Albaniyanın müstəqilliyini möhkəmləndirməyə can ataraq, yad dini-siyasi təsirlərə və yadelli qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək müstəqil alban kilsəsinin böyük siyasi rolunu nəzərə alaraq alban kilsəsinin dayaqlarını möhkəmləndirməyi, onu iqtisadi cəhətdən gücləndirməyi zəruri hesab edirdi. Bunu isə alban kilsə hüquqi normalarının qəbul olunması yolu ilə etmək mümkün idi. III Vaçaqan bu məqsədlə 498-ci ildə Aquen kilsə məclisini çağırdı.
Aquen məclisinin çağırılması səbəblərini izah edən Moisey Kalankatlı yazırdı ki, "ruhani olmayanlarla ruhanilər arasında, azatlarla qara camaat (ramiklər) arasında narazılıqlar baş verdi; onda hökmdar məclis — böyük məhkəmə qurmaq istədi". Aydındır ki, söhbət siniflərarası və sinifdaxili narazılıqlardan gedir, lakin qanunların mətnlərində ancaq sinifdaxili — dünyəvi əyanlarla ruhanilər arasındakı münaqişələr əks olunmuşdur.
Aquen kilsə məclisinin qanunları
Aquen qanunlarının ayrıca nəşri mövcud deyildir. Bu qanunlar Moisey Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində və "Erməni qanunları kitabı"nda ("Kanonagirk"də) nəşr olunmuşdur. Aquen məclisi tərəfindən işlənmiş və qəbul edilmiş qanun Nizamnaməsi girişdən və 21 maddədən ibarətdir. Giriş hissəsində Aquen kilsə məclisinin səbəbləri haqqında danışılır.
Kilsə məclisi ruhani olmayanlarla ruhanilər, kübar cəmiyyətindən olan azatlarla sadə əhali — ramiklər arasında baş verən çəkişmələrə qarşı təcili tədbirlər qəbul edilməsi üçün çağırılmışdı.
Görünür, qanunlar bizə tam redaksiyada gəlib çatmamışdır. Çünki, qeyd edilmiş "azatlarla ramiklər arasında olan çəkişmələr" qanunlarda öz əksini tapmamışdır.
Qanunların təhlili onları dörd qrupa bölmək imkanı verir: 1) ruhanilərə (kilsə xadimlərinin qarşılıqlı münasibətlərinə, ruhanilərin hüquq və vəzifələrinə) aid olan qanunlar; 2) ruhanilərlə dünyəvi əyanlar arasında olan münasibətləri tənzimləyən qanunlar; 3) ruhanilərlə dünyəvi əhali arasındakı münasibətləri tənzimləyən qanunlar; 4) sırf hüquqi səciyyə daşıyan qanunlar.
Moisey Kalankatlının "Alban tarixi" əsərinin XXVI fəsli "Aqvan hökmdarı Vaçaqanın Aqvan kilsələri məclisində bəynilmiş qanunları" adlanır və orada deyilir:
Aqvan hökmdarı Vaçaqanı vaxtında dindarlar və yepiskoplar, ruhanilər və köməkçilər, azatlar və ramiklər (qara camaat) arasına narazılıq düşmüşdü. Belə olduqda, hökmdar mareri ayının on üçündə [kilsə] Yığıncağı: böyük bir divanxana arzusuna düşdü. "Mən Aqvan çarı Vaşaqan, partav arxiyepiskopu Şubhaliş, qapaq yepiskopu Manas, Haşu yepiskopu Yunan, Euta yepiskopuları Anani və Saak, Kaqanqat kəndinin keşişi İosif, Partav keşişi Mate, Bed keşişi Abikaz, Ayırmanuş keşişi Urbat, Arsaq azatları və tayfa başçıları, keşişlər: İovəl, Parmide və İakov, Kaqanat başçısı Bakur və bir çox başqaları bizim yalaq yerimiz Aquendə hamılıqla mənim qarşıma toplanaraq qərar verdik:
1. Kənd keşişləri ildə iki dəfə yepiskopun ayağına gəlib diz çökməli, ondan [müqəddəs] kitablar üzrə dini qaydaları öyrənməli və adət üzrə ildə bir kərə ona par verməlidirlər.
2. Ruhani və ya dyakon təyin olunduqda, ruhani [yepiskopa] dörd, dyakon isə drahma pul verməli idi.
3. Azat və hökmdar nəslindən olan adam isə öz ruhunun xilası üçün öz əli ilə yəhərli, yüyənli atı və ya vərə biləcəyi başqa şey bağışlamalıdır. Əgər sağlığında bunu etməmiş olsa, o öləndən sonra ailəsi ödəməlidir.
4. Xalqdan keşiş üçün aşağıdakı pay düşür: hər il 4 ölçü buğda, 6 ölçü və 16 dolça [üzüm] şirəsi. Kasıblar qoy taxılın yarısın və bacardıqları qədər çaxır vərsinlər. Ancaq kimin əkinliyi və ya üzümlüyü yoxdursa, ondan heç nə almasınlar. Bu göstərilənlərdə artıq verənlər öz ruhu qarşısında xeyirxahlıq yapır. Pavəl demişkən: "Kim səpində əliaçıqlıq edirsə, biçini də bol olur. Kimin qoyunları var, bir qoyun, üç əlçim və bir kərpic pendir vərsin, kimin atı varsa –bir dayça, kimin malı varsa-bir buzov vərsin".
5. Hər bir azat, kəndli (şinakan) və ya hər hansı dinə inanan şəxs il boyu bir dəfə dəfn ehsanı verməli, yəni bacardığı kimi ölən adamı yad etməlidir ki, onu öz zəhmətinin bərhrəsindən məhrum etməsin. Onun (ölənin) atları var idisə, rəhmətliyin ruhu şad olsun deyə-kilsəyə bir atı bağışlasın, mal-qarası var idisə, bir cöngə bağışlasın.
6. Monastrda olan keşiş və ya şagird öz nəfsini boğmayıb bir şey aparmış olsa və bunun üstü açılarsa, biabırçılıqla buradan qovulmaslı, oğlu (xostak) isə kilsə [işləri] üçün götürülməlidir.
7. Əgər bir kilsənin keşişləri çox, icması isə kiçikdirsə, başqa bir kilsənin isə adamı çox, keşişləri azdırsa, çox olan yerdən adamları götürüb, keşişləri çox olan yerə köçürmək olurdu.
8. Xaçpərəst adam dava-dalaş salarsa və ya qan tökərsə, yepiskopun qarşısına gətirilməli və qanun ilə cəzalandırılmalıdır.
9. Böyük bir kəndə baxan yepiskop başqalarına göz dikməməlidir. İki kənd bir-birinə yaxındırsa, qoy onların bir ruhanisi olsun. Qoy ruhani, rəhbər ola biləcəyi icmaya başçılıq etsin.
10. Heç kəs qohumu ilə, qardaşı arvadı ilə evlənə bilməz.
11. Bir səbəb olmadan arvadını atıb gedən və başqa qadınla nikahsız evlənən ər yaramaz və qatildır; yaxud bütlərə sitayiş edən kimsəni əl-ayağı bağlı halda hökmdarın qarşısına gətirməli və ölüm cəzası verməli.
12. [Ölünün üstündə] yas qurub ağlaşanları ağıçılarla birlikdə əl-qolunu bağlayıb çarın qarşısına gətirmək və cəza vermək lazımdır. Belələrinin ailəsi birdə göz yaşı tökməyə cürət etməməlidir.
13. Bir kisə ölü əti yeyirsə və ya 40 günlük yasağı pozub ət yeyirsə və bazar günü işə çıxır və kilsəyə getmirsə, qoy ruhani camaatla birlikdə ona cəza vərsin.
14. Kimsə üçüncü gün və ya beşinci gün böyük yasaq qabağı ət yesə, qoy bir həftə ət yeməsin; başqa bir şəxs isə onun ruhani qarşısında belə etmədiyini sübuta yetirərsə, qoy kəndin böyüyü ondan bir cöngə alıb ruhaniyə vərsin.
15. Əgrə kənddə yaşayanlardan iri, ruhanilərin günahını üzə çıxararsa və onlar da bunu boyunlarına alarsa, qoy yepiskop onları mühakimə edib peşimançılıq çəkmək üçün səhraya qovsun. Yox, onlar həqiqəti boyunlarına almasalar və başqalarının dedikləri düz çıxıb sübuta yetərsə, qoy onara dini qanunlar iə cəza vərilsin və kənddən qovulsunlar. Əgər günah çıxmayıb, açılmamışdırsa, qoy ruhaniyə nahar xeyratı keçirmək buyrulsun.
16. Əgər ruhaninin yoldaşları, özləri olduqları halda, onu günah işləməkdə ittiham edirlərsə, qoy ruhani müqəddəs xaç qarşısında, xəbərçilər və camaat qarşısında dayanıb [cavab] vərsinlər. [Onu suçlu olması sübuta yetərsə], qoy onu müqəddəs merabdan ayırıb kənddən qovsunlar. Əgər Şagirdlər içib keflənirlər və camaat onları qabaqlar bir-biri ilə çəkişmələri olduqlarını bilirdilərsə, onda qoy ruhani nahar duası oxusun və camaat isə [yalançıları] lənət ilə qapıdan qovsun. əgər onlar imana gəlib söyləsələr ki, "biz yalan demişik", qoy onlar məbəddən çıxmadan peşimançılıq duası oxusunlar. Əgər bundan sonra da şagirdlər böhtan atsalar, onlar [dini] qaununlar ilə ittiham olunacaqlar.
17. Sonra, yepiskop və keşişlər çara şikayət etlər ki, azatlar kənddə iki və ya üç kilsəni monastra çevrmişlər; [qoy onda] azatlar da öz şərtlərini bildirsinlər. Çünki çar yepiskoplara və əyanlara buyurmuşdur ki, işləyən kilsələrə dəyməsinlər, kilsənin əmanətlərini və gəlirlərini isə Birinci və ya Baş kilsəyə versinlər.
18. [Kilsə üçün] ondabir ödənc verən azatlar, qoy yarsın bu kilsəyə, başqa yarısını isə öz kilsələrinə vərsinlər.
19. Bazar günləri qoy ağa da, qul da, baş kilsəyə getsinlər və ölənlər üçün yadetmə mərasimi yapsınlar. Yadellilər ruhların saitliyi üçün kilsəyə pul ödəməlidirlər.
20. Azatlar öz malikanələrində dini [xidmətlər üçün] yepiskopun razılığı olmadan keşişi tutmasınlar və ya xidmətdən qovmasınlar. Keşişləri isə, zadəganlar və ya xalq onları istəməzsə, yepiskopun icazəsi olmadan çıxıb getməsinlər.
21. Əgər zadəgan öz ölkəsidə xaç taxtı qoymaq istəyrisə, yaxud müqəddəslərin cəsədlərini saxlatmaq, yaxud qurban vermək istəyirsə, bunu yepiskopun icazəsi ilə etməli, imkanlarını nəzərə almalıdır. Kim bi işi icazə ilə edərdisə, qoy ona mərhəmət olsun və kim bu işi belə etməmişsə, qoy kilsədən uzaqlaşsın və yepiskopa imkanı içərsində cərimə ödəsin: onun nəq qədər cərimə ödəmisindən asılı olaraq din qanunları ilə qoy günahı bağışlasın. Bu qanunları yepiskolar, keşilər və ruhanilər aztlar ilə birlikdə çar qarşısında qəbul etmişlər. Qoy çara arvadı ilə, oğlu ilə və bu məbəd də onlar ilə birlikdə, biz yepiskopların, kilsə xadimlərinn dilində deyilən xeyir-dua nəsib olsun… Aqvan hökmdarını bütün zədaganları bu fərmana möhür vurmuşlar.
Qeyd edk ki, K. Patkanovun çevirməsində Aqvan kilsə qanunlarının sayı doqquz alınır. Ancaq o, yanlış olaraq parçanın sonuncu abzasının iyirminci qanunu kimi verilmişdir. Sonralar qanunların sayı düzgün olaraq 21 göstərilmişdir.
Mənbə: Qanunlar Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (İkinci nəşrin tərtibatçısı və redaktoru: tarix elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Süleyman Əliyarlı) (Bakı, ―Çıraq‖, 2007. 400 səh.) kitabından götürülmüşdür.
Vergilərin tənzimlənməsi
Aquen qanunları aşağıdakı kilsə vergilərini qeyd edir: can vergisi, kilsə "onda biri", məhsul vergisi, ruhun rahatlanması üçün alınan vergi. Məclisin can vergisinə həsr edilmiş üçüncü qanununda deyilirdi: "Azat və hökmdar nəslindən olan adam can payı üçün qoy sağlığında öz əli ilə bir yəhər-yüyənli at və bir də nə bacarırsa, onu versin. Əgər özü sağlığında can payı verməsə, ölümündən sonra bunu ailəsi verməlidir".
Qanunun mətnindən göründüyü kimi, burada söhbət can vergisinin ancaq əyanlar tərəfindən ödənilməsindən gedir, lakin sosial və zümrə fərqlərindən asılı olmayaraq, hamı üçün zəruri olan bu vergi növü ödəniş xarakterinə görə hamı üçün bir deyildi. Bu qanunda əyanların xüsusi qeyd edilməsi can vergisi qədərinin onlar üçün sabit müəyyənləşdirildiyini göstərir. Qara camaat, o cümlədən heç bir imtiyazı olmayan zümrələr isə can vergisini imkanları çatan miqdarda ödəyə bilərdilər. Kilsə "onda biri" haqqında Aquen məclisinin 18-ci qanununda deyilir: "Onda bir ödəyən azatlar onun yarısını baş (kafedral) kilsəyə, yarısını isə özlərinin "azat" kilsəsinə verməlidirlər".
Aquen məclisinin qəbul etdiyi dördüncü qanununda deyilirdi: "Xalqın kilsəyə verəcəyi məhsullar bu qaydada ödənilməlidir: varlı dörd qriv buğda, altı qriv arpa və on altı ölçü çaxır verir; yoxsul taxılı iki dəfə az, çaxırı isə imkanı çatan qədər verməlidir, ancaq əkin yeri və üzümlüyü olmayanlardan vergi alınmamalıdır. Qoyunu olan bir qoyun, üç çəngə (?) yun və bir (?) pendir verir, atı olan bir dayça, mal-qarası olan bir buzov verir".
Göründüyü kimi, məcburi kilsə vergisi olan "məhsul" təkcə əkinçilik məhsullarından deyil, həm də bütün təsərrüfat məhsullarından qəti müəyyən edilmiş miqdarda qəbul olunurdu.
Aquen məclisinin beşinci və on doqquzuncu qanunları Albaniyada vəfat edənlərin qohumları tərəfindən kilsəyə verilən "ruhun rahatlanması üçün" alınan vergi növünün olduğunu təsdiq edir. On doqquzuncu qanunda yalnız adı çəkilən bu verginin əsas məğzi məhz beşinci qanunda açılır: "Azat, şinakan və ya başqa bir dindar mərhumları zəhmətlərinin bir hissəsindən məhrum etməmək üçün imkan daxilində ölənin xatirəsinin yad edildiyi illik ibadəti ötürməməlidir. Əgər mərhumun atı olmuşsa, kilsəyə bir at, öküzü olmuşsa, bir öküz verməlidir". Bu qanundan görünür ki, "ruhun rahatlanması" vergisinin qədəri müəyyən edilmişdi. Həmçinin şübhə doğurmur ki, nə atı, nə də öküzü olmayandan mərhumun ruhunun rahatlanması üçün heç nə alınmırdı.
Aquen qanunlarının təhlili göstərdi ki, dini qayda-qanun kilsənin və ruhanilərin xeyrinə olan nəzirlərin miqdarını müəyyənləşdirmiş, bununla da könüllü nəziri müntəzəm alınması nəzərdə tutulmuş kilsə vergisinə çevirmişdi.
Bu vergilərin ödənilməsi kəndlilərin və zəhmətkeş əhalinin digər təbəqələrinin istismarı formalarını aydınlaşdırmağa imkan verir. Aquen qanunlarının çoxsaylı kilsə vergiləri haqqında verdikləri məlumat həm dini, həm də dünyəvi tarix üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu vergilər mənşəcə Bibliya vergilərinə əsaslansa da onların adları, bəzən isə xarakterləri qismən də olsa yerli dünyəvi vergilərlə üst-üstə düşür.
Sosial münasibətlərin tənzimlənməsi
Aquen məclisinin alban qanunlarında dindarlar iki kateqoriyaya bölünürlər: əyanlara — azatlara və şinakanlara. Burada şinakanlar bütün vergi verənləri nəzərdə tuturdu. Bu qanunlardan məlum olur ki, Şimali Azərbaycanın — Albaniyanın əsas vergi verən zümrəsi kəndlilər idi. Kəndin əmlaka görə təbəqələşməsi prosesi dərinləşirdi. Albaniyada üç kateqoriya kəndli vardı: varlılar, kasıblar, torpaqsızlar. Torpaqsız kəndlilər yardar — icarədarlara çevrilir və ya feodalın yanında muzdur olurdular. Ölkənin əsas istehsalçıları azad kəndlilər, icmaçılar və feodaldan asılı kəndlilər idilər.
Aquen qanunlarının XVII, XX və XXI maddələri azatlarla ruhanilər arasında iqtisadi və siyasi zəmində baş verən zümrələrarası mübarizəni özündə əks etdirir. Diqqətəlayiqdir ki, Aquen qanununda öz əksini tapmış dünyəvi və ruhani feodallar arasındakı mübarizə V əsr Albaniyasının gerçəkliyi idi. Görünür, Albaniyanın ictimai-siyasi inkişaf xüsusiyyətlərindən biri bundan ibarətdir.
Ruhanilərlə dünyəvi əyanlar arasındakı münasibətləri tənzimləyən ikinci kateqoriyadan olan qanunları (III, XVII, XVIII, XX, XXI qanunlar) nəzərdən keçirək.
Aquen kilsə məclisinin XXI maddəsində deyilir: "Əgər azat öz kilsəsində səcdəgah qurmaq və ya oraya quru cəsəd gətirmək və ya nahar ibadətini keçirmək istəsə, bunları o, mümkünsə yepiskopun icazəsi ilə etməlidir. Kim ki, bunları yepiskopun icazəsilə edir, ona uğurlar olsun. Kim ki, bunu yepiskopun icazəsi olmadan edir, o, kilsədən uzaqlaşdırılır və yepiskopa imkanı daxilində cərimə gətirir. Yalnız qanunlarda nəzərdə tutulmuş cəriməni gətirəndən sonra o, xeyir-dua ala bilər". Burada yenə də Aquen kilsə məclisinə qədərki dövrdə fəaliyyət göstərmiş, bizə məlum olmayan qanunlar xatırlanmışdır.
Ailə və nikah münasibətlərinin tənzimlənməsi
Aquen kilsə məclisinin X və XI qanunları nikah-ailə münasibətlərini əks etdirir. X qanunda oxuyuruq: "Heç kəs onunla üçüncü dərəcədə qohum olan qadınla evlənə bilməz və qardaşının da arvadını ala bilməz. Göründüyü kimi, qohumluğun üçüncü dərəcəsi deyildikdə, üçüncü nəsil budağı nəzərdə tutulur. Qanuna görə, nikaha qohumluğun dördüncü dərəcəsində icazə verilirdi.
Bu qanun mənşəcə birbaşa Bibliyaya gedib çıxır, belə ki, Bibliyada qohumluğun ilk üç dərəcəsində qohumlar arasında nikahlar qadağan edilmişdir.
Qanunlardan məlum olur ki, başqa xristian ölkələrində olduğu kimi, V əsrdə Albaniyada da xristianlığaqədərki adətlər və levirat (uşaqsız dul qadının mütləq qaynına ərə getməsi qaydası) hələ də qalmaqda idi. Aquen qanununun məqsədi qədim nikah adətlərinin aradan qaldırılması və xristian kilsə nikahının bərqərar olunması idi.
XI qanunda cadugərlərə müraciət olunması da qadağan edilirdi. Cadugərlik dinsizlik kimi qiymətləndirilirdi və həmin fəaliyyətə görə müqəssir olan şəxslər üçün qanunda insan öldürməyin müqabilində verilən cəza, yəni ölüm cəzası nəzərdə tutulurdu. Görünür, bu qanunun da əsasında Bibliyada olan qanun durur: "Əgər kişi və ya qadın ölüləri və ya cadugərləri çağırarsa, ölümə məhkum olunacaq, onu daşqalaq edərək, qanına qəltan edəcəklər".
Mənbə
- Fəridə Məmmədova-"Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası". Bakı,1993
- Fərdiə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və Albanlar, Bakı,2006
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Aquen kilse meclisi Aquen meclisi Aluen meclisi Qafqaz Albaniyasi xristian ruhanilerinin 488 ci ilde Aquende indiki Agdam rayonu erazisinde alban hokmdari III Vacaqan terefinden cagirilmis yigincagi Ilk huquqi alban senedinin qebul olundugu ali kilse meclisi Aquen kilse meclisinin kecirildiyi tarixi seraitAquen qanunlari erken orta esrler Qafqaz Albaniyasinin dovrumuze gelib catmis ilk ve yegane siyasi huquqi senedi kimi boyuk ehemiyyete malikdir Bu senedde Albaniyada sosial huquq ve kilse munasibetleri oz eksini tapmisdir Aquen qanunlarinin qebul olundugu zamanadek Albaniyada Ermenistanda ve Gurcustanda kilsenin ehtiyac ve maraqlarini ifade eden tercume ve orijinal qanun metnleri movcud idi huquqi normalarla birlikde Bibliyanin tercumesi umumdunya kilse meclislerinin 325 ci ilin Nikeya 381 ci ilin Konstantinopol 431 ci ilin Efes kilse meclislerinin butun xristianlar ucun icbari olan qanunlari Umumdunya kilse meclislerinin huquqi kodekslerinin mueyyen tesiri ve Albaniyada ictimai munasibetlerin daxili inkisafi neticesinde alban qanunlarinin yaradilmasi zerureti meydana geldi Alban hokmdari III Vacaqan Albaniyanin musteqilliyini mohkemlendirmeye can ataraq yad dini siyasi tesirlere ve yadelli quvvelerin assimilyasiya siyasetine qarsi dura bilecek musteqil alban kilsesinin boyuk siyasi rolunu nezere alaraq alban kilsesinin dayaqlarini mohkemlendirmeyi onu iqtisadi cehetden guclendirmeyi zeruri hesab edirdi Bunu ise alban kilse huquqi normalarinin qebul olunmasi yolu ile etmek mumkun idi III Vacaqan bu meqsedle 498 ci ilde Aquen kilse meclisini cagirdi Aquen meclisinin cagirilmasi sebeblerini izah eden Moisey Kalankatli yazirdi ki ruhani olmayanlarla ruhaniler arasinda azatlarla qara camaat ramikler arasinda naraziliqlar bas verdi onda hokmdar meclis boyuk mehkeme qurmaq istedi Aydindir ki sohbet siniflerarasi ve sinifdaxili naraziliqlardan gedir lakin qanunlarin metnlerinde ancaq sinifdaxili dunyevi eyanlarla ruhaniler arasindaki munaqiseler eks olunmusdur Aquen kilse meclisinin qanunlariAquen qanunlarinin ayrica nesri movcud deyildir Bu qanunlar Moisey Kalankatlinin Alban tarixi eserinde ve Ermeni qanunlari kitabi nda Kanonagirk de nesr olunmusdur Aquen meclisi terefinden islenmis ve qebul edilmis qanun Nizamnamesi girisden ve 21 maddeden ibaretdir Giris hissesinde Aquen kilse meclisinin sebebleri haqqinda danisilir Kilse meclisi ruhani olmayanlarla ruhaniler kubar cemiyyetinden olan azatlarla sade ehali ramikler arasinda bas veren cekismelere qarsi tecili tedbirler qebul edilmesi ucun cagirilmisdi Gorunur qanunlar bize tam redaksiyada gelib catmamisdir Cunki qeyd edilmis azatlarla ramikler arasinda olan cekismeler qanunlarda oz eksini tapmamisdir Qanunlarin tehlili onlari dord qrupa bolmek imkani verir 1 ruhanilere kilse xadimlerinin qarsiliqli munasibetlerine ruhanilerin huquq ve vezifelerine aid olan qanunlar 2 ruhanilerle dunyevi eyanlar arasinda olan munasibetleri tenzimleyen qanunlar 3 ruhanilerle dunyevi ehali arasindaki munasibetleri tenzimleyen qanunlar 4 sirf huquqi seciyye dasiyan qanunlar Moisey Kalankatlinin Alban tarixi eserinin XXVI fesli Aqvan hokmdari Vacaqanin Aqvan kilseleri meclisinde beynilmis qanunlari adlanir ve orada deyilir Aqvan hokmdari Vacaqani vaxtinda dindarlar ve yepiskoplar ruhaniler ve komekciler azatlar ve ramikler qara camaat arasina naraziliq dusmusdu Bele olduqda hokmdar mareri ayinin on ucunde kilse Yigincagi boyuk bir divanxana arzusuna dusdu Men Aqvan cari Vasaqan partav arxiyepiskopu Subhalis qapaq yepiskopu Manas Hasu yepiskopu Yunan Euta yepiskopulari Anani ve Saak Kaqanqat kendinin kesisi Iosif Partav kesisi Mate Bed kesisi Abikaz Ayirmanus kesisi Urbat Arsaq azatlari ve tayfa bascilari kesisler Iovel Parmide ve Iakov Kaqanat bascisi Bakur ve bir cox basqalari bizim yalaq yerimiz Aquende hamiliqla menim qarsima toplanaraq qerar verdik 1 Kend kesisleri ilde iki defe yepiskopun ayagina gelib diz cokmeli ondan muqeddes kitablar uzre dini qaydalari oyrenmeli ve adet uzre ilde bir kere ona par vermelidirler 2 Ruhani ve ya dyakon teyin olunduqda ruhani yepiskopa dord dyakon ise drahma pul vermeli idi 3 Azat ve hokmdar neslinden olan adam ise oz ruhunun xilasi ucun oz eli ile yeherli yuyenli ati ve ya vere bileceyi basqa sey bagislamalidir Eger sagliginda bunu etmemis olsa o olenden sonra ailesi odemelidir 4 Xalqdan kesis ucun asagidaki pay dusur her il 4 olcu bugda 6 olcu ve 16 dolca uzum siresi Kasiblar qoy taxilin yarisin ve bacardiqlari qeder caxir versinler Ancaq kimin ekinliyi ve ya uzumluyu yoxdursa ondan hec ne almasinlar Bu gosterilenlerde artiq verenler oz ruhu qarsisinda xeyirxahliq yapir Pavel demisken Kim sepinde eliaciqliq edirse bicini de bol olur Kimin qoyunlari var bir qoyun uc elcim ve bir kerpic pendir versin kimin ati varsa bir dayca kimin mali varsa bir buzov versin 5 Her bir azat kendli sinakan ve ya her hansi dine inanan sexs il boyu bir defe defn ehsani vermeli yeni bacardigi kimi olen adami yad etmelidir ki onu oz zehmetinin berhresinden mehrum etmesin Onun olenin atlari var idise rehmetliyin ruhu sad olsun deye kilseye bir ati bagislasin mal qarasi var idise bir conge bagislasin 6 Monastrda olan kesis ve ya sagird oz nefsini bogmayib bir sey aparmis olsa ve bunun ustu acilarsa biabirciliqla buradan qovulmasli oglu xostak ise kilse isleri ucun goturulmelidir 7 Eger bir kilsenin kesisleri cox icmasi ise kicikdirse basqa bir kilsenin ise adami cox kesisleri azdirsa cox olan yerden adamlari goturub kesisleri cox olan yere kocurmek olurdu 8 Xacperest adam dava dalas salarsa ve ya qan tokerse yepiskopun qarsisina getirilmeli ve qanun ile cezalandirilmalidir 9 Boyuk bir kende baxan yepiskop basqalarina goz dikmemelidir Iki kend bir birine yaxindirsa qoy onlarin bir ruhanisi olsun Qoy ruhani rehber ola bileceyi icmaya basciliq etsin 10 Hec kes qohumu ile qardasi arvadi ile evlene bilmez 11 Bir sebeb olmadan arvadini atib geden ve basqa qadinla nikahsiz evlenen er yaramaz ve qatildir yaxud butlere sitayis eden kimseni el ayagi bagli halda hokmdarin qarsisina getirmeli ve olum cezasi vermeli 12 Olunun ustunde yas qurub aglasanlari agicilarla birlikde el qolunu baglayib carin qarsisina getirmek ve ceza vermek lazimdir Belelerinin ailesi birde goz yasi tokmeye curet etmemelidir 13 Bir kise olu eti yeyirse ve ya 40 gunluk yasagi pozub et yeyirse ve bazar gunu ise cixir ve kilseye getmirse qoy ruhani camaatla birlikde ona ceza versin 14 Kimse ucuncu gun ve ya besinci gun boyuk yasaq qabagi et yese qoy bir hefte et yemesin basqa bir sexs ise onun ruhani qarsisinda bele etmediyini subuta yetirerse qoy kendin boyuyu ondan bir conge alib ruhaniye versin 15 Egre kendde yasayanlardan iri ruhanilerin gunahini uze cixararsa ve onlar da bunu boyunlarina alarsa qoy yepiskop onlari muhakime edib pesimanciliq cekmek ucun sehraya qovsun Yox onlar heqiqeti boyunlarina almasalar ve basqalarinin dedikleri duz cixib subuta yeterse qoy onara dini qanunlar ie ceza verilsin ve kendden qovulsunlar Eger gunah cixmayib acilmamisdirsa qoy ruhaniye nahar xeyrati kecirmek buyrulsun 16 Eger ruhaninin yoldaslari ozleri olduqlari halda onu gunah islemekde ittiham edirlerse qoy ruhani muqeddes xac qarsisinda xeberciler ve camaat qarsisinda dayanib cavab versinler Onu suclu olmasi subuta yeterse qoy onu muqeddes merabdan ayirib kendden qovsunlar Eger Sagirdler icib keflenirler ve camaat onlari qabaqlar bir biri ile cekismeleri olduqlarini bilirdilerse onda qoy ruhani nahar duasi oxusun ve camaat ise yalancilari lenet ile qapidan qovsun eger onlar imana gelib soyleseler ki biz yalan demisik qoy onlar mebedden cixmadan pesimanciliq duasi oxusunlar Eger bundan sonra da sagirdler bohtan atsalar onlar dini qaununlar ile ittiham olunacaqlar 17 Sonra yepiskop ve kesisler cara sikayet etler ki azatlar kendde iki ve ya uc kilseni monastra cevrmisler qoy onda azatlar da oz sertlerini bildirsinler Cunki car yepiskoplara ve eyanlara buyurmusdur ki isleyen kilselere deymesinler kilsenin emanetlerini ve gelirlerini ise Birinci ve ya Bas kilseye versinler 18 Kilse ucun ondabir odenc veren azatlar qoy yarsin bu kilseye basqa yarisini ise oz kilselerine versinler 19 Bazar gunleri qoy aga da qul da bas kilseye getsinler ve olenler ucun yadetme merasimi yapsinlar Yadelliler ruhlarin saitliyi ucun kilseye pul odemelidirler 20 Azatlar oz malikanelerinde dini xidmetler ucun yepiskopun raziligi olmadan kesisi tutmasinlar ve ya xidmetden qovmasinlar Kesisleri ise zadeganlar ve ya xalq onlari istemezse yepiskopun icazesi olmadan cixib getmesinler 21 Eger zadegan oz olkeside xac taxti qoymaq isteyrise yaxud muqeddeslerin cesedlerini saxlatmaq yaxud qurban vermek isteyirse bunu yepiskopun icazesi ile etmeli imkanlarini nezere almalidir Kim bi isi icaze ile ederdise qoy ona merhemet olsun ve kim bu isi bele etmemisse qoy kilseden uzaqlassin ve yepiskopa imkani icersinde cerime odesin onun neq qeder cerime odemisinden asili olaraq din qanunlari ile qoy gunahi bagislasin Bu qanunlari yepiskolar kesiler ve ruhaniler aztlar ile birlikde car qarsisinda qebul etmisler Qoy cara arvadi ile oglu ile ve bu mebed de onlar ile birlikde biz yepiskoplarin kilse xadimlerinn dilinde deyilen xeyir dua nesib olsun Aqvan hokmdarini butun zedaganlari bu fermana mohur vurmuslar Qeyd edk ki K Patkanovun cevirmesinde Aqvan kilse qanunlarinin sayi doqquz alinir Ancaq o yanlis olaraq parcanin sonuncu abzasinin iyirminci qanunu kimi verilmisdir Sonralar qanunlarin sayi duzgun olaraq 21 gosterilmisdir Menbe Qanunlar Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Ikinci nesrin tertibatcisi ve redaktoru tarix elmler doktoru professor Emekdar elm xadimi Suleyman Eliyarli Baki Ciraq 2007 400 seh kitabindan goturulmusdur Vergilerin tenzimlenmesiAquen qanunlari asagidaki kilse vergilerini qeyd edir can vergisi kilse onda biri mehsul vergisi ruhun rahatlanmasi ucun alinan vergi Meclisin can vergisine hesr edilmis ucuncu qanununda deyilirdi Azat ve hokmdar neslinden olan adam can payi ucun qoy sagliginda oz eli ile bir yeher yuyenli at ve bir de ne bacarirsa onu versin Eger ozu sagliginda can payi vermese olumunden sonra bunu ailesi vermelidir Qanunun metninden gorunduyu kimi burada sohbet can vergisinin ancaq eyanlar terefinden odenilmesinden gedir lakin sosial ve zumre ferqlerinden asili olmayaraq hami ucun zeruri olan bu vergi novu odenis xarakterine gore hami ucun bir deyildi Bu qanunda eyanlarin xususi qeyd edilmesi can vergisi qederinin onlar ucun sabit mueyyenlesdirildiyini gosterir Qara camaat o cumleden hec bir imtiyazi olmayan zumreler ise can vergisini imkanlari catan miqdarda odeye bilerdiler Kilse onda biri haqqinda Aquen meclisinin 18 ci qanununda deyilir Onda bir odeyen azatlar onun yarisini bas kafedral kilseye yarisini ise ozlerinin azat kilsesine vermelidirler Aquen meclisinin qebul etdiyi dorduncu qanununda deyilirdi Xalqin kilseye vereceyi mehsullar bu qaydada odenilmelidir varli dord qriv bugda alti qriv arpa ve on alti olcu caxir verir yoxsul taxili iki defe az caxiri ise imkani catan qeder vermelidir ancaq ekin yeri ve uzumluyu olmayanlardan vergi alinmamalidir Qoyunu olan bir qoyun uc cenge yun ve bir pendir verir ati olan bir dayca mal qarasi olan bir buzov verir Gorunduyu kimi mecburi kilse vergisi olan mehsul tekce ekincilik mehsullarindan deyil hem de butun teserrufat mehsullarindan qeti mueyyen edilmis miqdarda qebul olunurdu Aquen meclisinin besinci ve on doqquzuncu qanunlari Albaniyada vefat edenlerin qohumlari terefinden kilseye verilen ruhun rahatlanmasi ucun alinan vergi novunun oldugunu tesdiq edir On doqquzuncu qanunda yalniz adi cekilen bu verginin esas megzi mehz besinci qanunda acilir Azat sinakan ve ya basqa bir dindar merhumlari zehmetlerinin bir hissesinden mehrum etmemek ucun imkan daxilinde olenin xatiresinin yad edildiyi illik ibadeti oturmemelidir Eger merhumun ati olmussa kilseye bir at okuzu olmussa bir okuz vermelidir Bu qanundan gorunur ki ruhun rahatlanmasi vergisinin qederi mueyyen edilmisdi Hemcinin subhe dogurmur ki ne ati ne de okuzu olmayandan merhumun ruhunun rahatlanmasi ucun hec ne alinmirdi Aquen qanunlarinin tehlili gosterdi ki dini qayda qanun kilsenin ve ruhanilerin xeyrine olan nezirlerin miqdarini mueyyenlesdirmis bununla da konullu neziri muntezem alinmasi nezerde tutulmus kilse vergisine cevirmisdi Bu vergilerin odenilmesi kendlilerin ve zehmetkes ehalinin diger tebeqelerinin istismari formalarini aydinlasdirmaga imkan verir Aquen qanunlarinin coxsayli kilse vergileri haqqinda verdikleri melumat hem dini hem de dunyevi tarix ucun muhum ehemiyyete malikdir Bu vergiler mensece Bibliya vergilerine esaslansa da onlarin adlari bezen ise xarakterleri qismen de olsa yerli dunyevi vergilerle ust uste dusur Sosial munasibetlerin tenzimlenmesiAquen meclisinin alban qanunlarinda dindarlar iki kateqoriyaya bolunurler eyanlara azatlara ve sinakanlara Burada sinakanlar butun vergi verenleri nezerde tuturdu Bu qanunlardan melum olur ki Simali Azerbaycanin Albaniyanin esas vergi veren zumresi kendliler idi Kendin emlaka gore tebeqelesmesi prosesi derinlesirdi Albaniyada uc kateqoriya kendli vardi varlilar kasiblar torpaqsizlar Torpaqsiz kendliler yardar icaredarlara cevrilir ve ya feodalin yaninda muzdur olurdular Olkenin esas istehsalcilari azad kendliler icmacilar ve feodaldan asili kendliler idiler Aquen qanunlarinin XVII XX ve XXI maddeleri azatlarla ruhaniler arasinda iqtisadi ve siyasi zeminde bas veren zumrelerarasi mubarizeni ozunde eks etdirir Diqqetelayiqdir ki Aquen qanununda oz eksini tapmis dunyevi ve ruhani feodallar arasindaki mubarize V esr Albaniyasinin gercekliyi idi Gorunur Albaniyanin ictimai siyasi inkisaf xususiyyetlerinden biri bundan ibaretdir Ruhanilerle dunyevi eyanlar arasindaki munasibetleri tenzimleyen ikinci kateqoriyadan olan qanunlari III XVII XVIII XX XXI qanunlar nezerden kecirek Aquen kilse meclisinin XXI maddesinde deyilir Eger azat oz kilsesinde secdegah qurmaq ve ya oraya quru cesed getirmek ve ya nahar ibadetini kecirmek istese bunlari o mumkunse yepiskopun icazesi ile etmelidir Kim ki bunlari yepiskopun icazesile edir ona ugurlar olsun Kim ki bunu yepiskopun icazesi olmadan edir o kilseden uzaqlasdirilir ve yepiskopa imkani daxilinde cerime getirir Yalniz qanunlarda nezerde tutulmus cerimeni getirenden sonra o xeyir dua ala biler Burada yene de Aquen kilse meclisine qederki dovrde fealiyyet gostermis bize melum olmayan qanunlar xatirlanmisdir Aile ve nikah munasibetlerinin tenzimlenmesiAquen kilse meclisinin X ve XI qanunlari nikah aile munasibetlerini eks etdirir X qanunda oxuyuruq Hec kes onunla ucuncu derecede qohum olan qadinla evlene bilmez ve qardasinin da arvadini ala bilmez Gorunduyu kimi qohumlugun ucuncu derecesi deyildikde ucuncu nesil budagi nezerde tutulur Qanuna gore nikaha qohumlugun dorduncu derecesinde icaze verilirdi Bu qanun mensece birbasa Bibliyaya gedib cixir bele ki Bibliyada qohumlugun ilk uc derecesinde qohumlar arasinda nikahlar qadagan edilmisdir Qanunlardan melum olur ki basqa xristian olkelerinde oldugu kimi V esrde Albaniyada da xristianligaqederki adetler ve levirat usaqsiz dul qadinin mutleq qaynina ere getmesi qaydasi hele de qalmaqda idi Aquen qanununun meqsedi qedim nikah adetlerinin aradan qaldirilmasi ve xristian kilse nikahinin berqerar olunmasi idi XI qanunda cadugerlere muraciet olunmasi da qadagan edilirdi Cadugerlik dinsizlik kimi qiymetlendirilirdi ve hemin fealiyyete gore muqessir olan sexsler ucun qanunda insan oldurmeyin muqabilinde verilen ceza yeni olum cezasi nezerde tutulurdu Gorunur bu qanunun da esasinda Bibliyada olan qanun durur Eger kisi ve ya qadin oluleri ve ya cadugerleri cagirarsa olume mehkum olunacaq onu dasqalaq ederek qanina qeltan edecekler MenbeFeride Memmedova Qafqaz Albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1993 Ferdie Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve Albanlar Baki 2006Hemcinin baxQafqaz Albaniyasi Qafqaz albanlari Debil kilse meclisi