Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tonq Yabqu xaqan — Qərbi Göytürklərin beşinci xaqanı. Haqqında çox məlumat gəlib-çatan Türk hökmdarlarından sayılır. Onun hakimiyyəti Qərbi Göytürk xaqanlığının ən güclü dövrü sayılır.
| Tonq Yabqu xaqan | |
|---|---|
| 統葉護可汗 | |
| 618 – 628 | |
| Əvvəlki | Şekuy xaqan |
| Sonrakı | Bağatur xaqan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Atası | |
| Uşaqları | Tarduş şad Şili Tolis Tegin Si Yabqu xaqan |
| Dini | Tenqriçilik |
Üçüncü fars-türk müharibəsi zamanı Tonq Yabqu xaqan özünü Albaniya hakimi elan etmişdir.
Hakimiyyəti
618-ci ildə qardaşı Şekuy xaqandan sonra taxta çıxdı. Tan sülaləsindən olan bir şahzadə ilə evlənmək istəsə də İllig xaqan buna imkan vermədi. Hsüançonq adlı bir buddist rahib onun paytaxtını ziyarət etmiş və xaqan haqda bu məlumatları vermişdir:
Xaqan yaşıl ipək paltar geyirdi, saçı 3 metr uzunluğundayıi və sərbəst idi. Başına ağ ipək parçanı arxadan bağlanmışdı. Tarxanların 200 qədər idi. Hamısı işləməli paltarlar geyir, xaqanın sağ və sol tərəfində otururdular. Ordusunun komandanlıq edənlər kürk, ipək və əla növ yun paltar geyinirdilər. Nizə, bayraq və yayları nizamlı idi. At və dəvə süvariləri gözün görə bilmədiyi yerə qədər uzanır.
Tan sülaləsi kitabına görə Qərbi Göytürklərin ən güclü hakimiyyəti məhz onun dövründə yaşanmışdı:
Tonq Yabqu Xaqan cəsur, hiyləgər və döyüş sənətində yaxşı bir adamdır. Bu sayədə şimaldakı Tiele qəbilələrini, qərbdə qarşı-qarşıya olduğu Sasaniləri və cənubda əlaqəli olduğu Kəşmir bölgəsini idarə edir. Bütün ölkələr ona tabe olub. Əli ox və yay tutan on minlərlə kişi sayəsində qərb üzərində böyük bir güc və təzyiq qurdu. Vusunu ələ keçərərək çadırını şimal Daşkənddəki Kiankuana daşıdı. Qərbdə yaşayan bütün şadlar və yabqular bölgələrini Türklər adına idarə etməyə başladı. Tonq Yabgu isə bu bölgələrə bir tudun göndərdi. Qərb Türklərinin dövləti daha əvvəl heç belə bir gücə çata bilməmişdi.
Sasani-Türk müharibələri
və dövründə xaqan Bizans imperatoru I İrakli ilə ittifaq quraraq Sasanilərə qarşı böyük qalibiyyətlər əldə etmişdi. Hətta xaqan ölməsəydi I İraklinin qızı Evdoksia Epifaniya xaqanın oğlu ilə evlənəcəkdi. Xaqan qardaşı oğlu Böri şadın komandanlığı altında Qafqaza ordu göndərmişdi. I Xosrov ilk öncə xaqanı döyüşdən çəkindirmək istəsə də ilk öncə bunu bacarmış lakin daha sonra bu istəyinə çatmamışdı. Moisey Kalankatlı bu barədə yazırdı:
Əgər sizin qızıl, gümüş, qiymətli daşlar, ipək parça və qızılla naxışlanmış və mirvarilərlə süslənmiş libaslara ehtiyacınız var idisə, onda mən sənə onun vəd etdiyinin ikiqatını verə bilərdim. Buna görə sənə deyirəm: İraklinin bihudə kələklərinə görə mənim üzərimə basqınlar etməyin.
Böri şadın orduları 627-ci ildə Dərbənd şəhərinə hücum etmişdi:
Qala divarlarında olan döyüşçülər bu eybəcər, enlisifət, kipriksiz arvadlar kimi uzun və açılmış saçlıların onların üzərinə hücumunu görəndə, onların dəhşətli qorxusu daha da artdı. Onların sərrast ox atmaları qaladakıları daha da sarsıtdı, çünki bu oxlar kamanlardan sanki sel kimi axırdı. Şəhərə girdikdə onlar qaniçən qurdlar kimi xalqa hücum edir, dar küçə və döngələrdə rəhm etmədən hamını qırırdılar. Bu qırğında onlar istər gözəl və gənc qız olsun, istər oğlan, istər xəstə, istər taqətsiz – hamını öldürür, hamını məhv edirdilər, şikəsti də, qocanı da. Öldürülmüş anaların süd yerinə döşlərindən qab əmən körpələrə belə rəhmləri gəlmirdi. Sanki od tutmuş saman kimi onlar bir qapıdan girir o birisindən çıxırdılar və olduğu yerlərdə vəhşi heyvanlara və quşlara bol yem qoyub gedirdilər.
Göytürklərin Dərbənddə törətdiyi qırğın Qafqaz Albaniyasında qorxu yaratmışdı. Paytaxt boşaldılsa da xaqanın orduları irəliləməyə davam edirdilər. Bundan sonra xaqan ordusunu Tiflisə yönləndirdi. divarlarının altında görüşən I İrakli və xaqan qucaqlaşdılar. Xaqan imperatora yayını, imperator isə xaqana öz tacını verdi. Tiflisin mühasirəsi nəticəsiz oldu. İmperator cənuba ensə də xaqan mühasirəni davam etdirdi və qalib gələrək Tiflisi də yağmaladı. Bir çox gürcü edam edildi, kor edildi və əsir aparıldı.
Sonrakı illər
628-ci ildə Tiflisin ələ keçirilməsindən sonra Gürcü hakimi I Stefanın ölümü və yerinə təyin olunmasından sonra xaqan öldü. Onun ölümündən sonra Göytürk dövləti zəifləməyə başladı. Böri şad müstəqil hərəkət etməyə başladı və Xəzər xaqanlığını qurdu. Yabqudan sonra Aşina sülaləsinin qolları olan Nuşibilər və Tulular arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı.
Ailəsi
Oğulları
- Tarduş şad — Toxaristan yabquluğunun əsasını qoydu.
- Şili Tölis teqin
- Si Yabqu xaqan — Qərbi Göytürk xaqanı
İstinadlar
- Minorsky, Vladimir. A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries. Cambridge, 1958.
- "Ta-kuan" olaraq qeyd olunub
- Ying, Lin. Western Turks and Byzantine gold coins found in China - Transoxiana
- Moisey Kalankatuklu, Albaniya Tarixi; Alban Salnaməsi, Mxitar Qoş; Avrasiya Press, Bakı 2006
- Moisey Kalankatuklu, Albaniya Tarixi; Alban Salnaməsi, Mxitar Qoş; Avrasiya Press, Bakı 2006, səh 155-156
- Christian, David. A History of Russia, Mongolia and Central Asia. Blackwell, 1999. səh 233
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tonq Yabqu xaqan Qerbi Goyturklerin besinci xaqani Haqqinda cox melumat gelib catan Turk hokmdarlarindan sayilir Onun hakimiyyeti Qerbi Goyturk xaqanliginin en guclu dovru sayilir Tonq Yabqu xaqan統葉護可汗Qerbi Goyturk xaqanligi V xaqani618 628EvvelkiSekuy xaqanSonrakiBagatur xaqanSexsi melumatlarVefat tarixi 628Vefat yeri Qerbi Goyturk xaqanligiAtasiUsaqlari Tardus sad Sili Tolis Tegin Si Yabqu xaqanDini Tenqricilik Ucuncu fars turk muharibesi zamani Tonq Yabqu xaqan ozunu Albaniya hakimi elan etmisdir Hakimiyyeti618 ci ilde qardasi Sekuy xaqandan sonra taxta cixdi Tan sulalesinden olan bir sahzade ile evlenmek istese de Illig xaqan buna imkan vermedi Hsuanconq adli bir buddist rahib onun paytaxtini ziyaret etmis ve xaqan haqda bu melumatlari vermisdir Xaqan yasil ipek paltar geyirdi saci 3 metr uzunlugundayii ve serbest idi Basina ag ipek parcani arxadan baglanmisdi Tarxanlarin 200 qeder idi Hamisi islemeli paltarlar geyir xaqanin sag ve sol terefinde otururdular Ordusunun komandanliq edenler kurk ipek ve ela nov yun paltar geyinirdiler Nize bayraq ve yaylari nizamli idi At ve deve suvarileri gozun gore bilmediyi yere qeder uzanir Tan sulalesi kitabina gore Qerbi Goyturklerin en guclu hakimiyyeti mehz onun dovrunde yasanmisdi Tonq Yabqu Xaqan cesur hiyleger ve doyus senetinde yaxsi bir adamdir Bu sayede simaldaki Tiele qebilelerini qerbde qarsi qarsiya oldugu Sasanileri ve cenubda elaqeli oldugu Kesmir bolgesini idare edir Butun olkeler ona tabe olub Eli ox ve yay tutan on minlerle kisi sayesinde qerb uzerinde boyuk bir guc ve tezyiq qurdu Vusunu ele kecererek cadirini simal Daskenddeki Kiankuana dasidi Qerbde yasayan butun sadlar ve yabqular bolgelerini Turkler adina idare etmeye basladi Tonq Yabgu ise bu bolgelere bir tudun gonderdi Qerb Turklerinin dovleti daha evvel hec bele bir guce cata bilmemisdi Sasani Turk muharibelerive dovrunde xaqan Bizans imperatoru I Irakli ile ittifaq quraraq Sasanilere qarsi boyuk qalibiyyetler elde etmisdi Hetta xaqan olmeseydi I Iraklinin qizi Evdoksia Epifaniya xaqanin oglu ile evlenecekdi Xaqan qardasi oglu Bori sadin komandanligi altinda Qafqaza ordu gondermisdi I Xosrov ilk once xaqani doyusden cekindirmek istese de ilk once bunu bacarmis lakin daha sonra bu isteyine catmamisdi Moisey Kalankatli bu barede yazirdi Eger sizin qizil gumus qiymetli daslar ipek parca ve qizilla naxislanmis ve mirvarilerle suslenmis libaslara ehtiyaciniz var idise onda men sene onun ved etdiyinin ikiqatini vere bilerdim Buna gore sene deyirem Iraklinin bihude keleklerine gore menim uzerime basqinlar etmeyin Bori sadin ordulari 627 ci ilde Derbend seherine hucum etmisdi Qala divarlarinda olan doyusculer bu eybecer enlisifet kipriksiz arvadlar kimi uzun ve acilmis saclilarin onlarin uzerine hucumunu gorende onlarin dehsetli qorxusu daha da artdi Onlarin serrast ox atmalari qaladakilari daha da sarsitdi cunki bu oxlar kamanlardan sanki sel kimi axirdi Sehere girdikde onlar qanicen qurdlar kimi xalqa hucum edir dar kuce ve dongelerde rehm etmeden hamini qirirdilar Bu qirginda onlar ister gozel ve genc qiz olsun ister oglan ister xeste ister taqetsiz hamini oldurur hamini mehv edirdiler sikesti de qocani da Oldurulmus analarin sud yerine doslerinden qab emen korpelere bele rehmleri gelmirdi Sanki od tutmus saman kimi onlar bir qapidan girir o birisinden cixirdilar ve oldugu yerlerde vehsi heyvanlara ve quslara bol yem qoyub gedirdiler Goyturklerin Derbendde toretdiyi qirgin Qafqaz Albaniyasinda qorxu yaratmisdi Paytaxt bosaldilsa da xaqanin ordulari irelilemeye davam edirdiler Bundan sonra xaqan ordusunu Tiflise yonlendirdi divarlarinin altinda gorusen I Irakli ve xaqan qucaqlasdilar Xaqan imperatora yayini imperator ise xaqana oz tacini verdi Tiflisin muhasiresi neticesiz oldu Imperator cenuba ense de xaqan muhasireni davam etdirdi ve qalib gelerek Tiflisi de yagmaladi Bir cox gurcu edam edildi kor edildi ve esir aparildi Sonraki iller628 ci ilde Tiflisin ele kecirilmesinden sonra Gurcu hakimi I Stefanin olumu ve yerine teyin olunmasindan sonra xaqan oldu Onun olumunden sonra Goyturk dovleti zeiflemeye basladi Bori sad musteqil hereket etmeye basladi ve Xezer xaqanligini qurdu Yabqudan sonra Asina sulalesinin qollari olan Nusibiler ve Tulular arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize basladi AilesiOgullari Tardus sad Toxaristan yabqulugunun esasini qoydu Sili Tolis teqin Si Yabqu xaqan Qerbi Goyturk xaqaniIstinadlarMinorsky Vladimir A History of Sharvan and Darband in the 10th 11th Centuries Cambridge 1958 Ta kuan olaraq qeyd olunub Ying Lin Western Turks and Byzantine gold coins found in China Transoxiana Moisey Kalankatuklu Albaniya Tarixi Alban Salnamesi Mxitar Qos Avrasiya Press Baki 2006 Moisey Kalankatuklu Albaniya Tarixi Alban Salnamesi Mxitar Qos Avrasiya Press Baki 2006 seh 155 156 Christian David A History of Russia Mongolia and Central Asia Blackwell 1999 seh 233Hemcinin bax