Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Utilər – Qafqaz Albaniyasında yaşamış və Alban tayfa ittifaqında daxil olan ən böyük tayfalardan biri.
 | |||
| Eramızdan əvvəl VI-IV əsrlər Azərbaycan xəritəsində utilərin yaşadığı ərazilər. | |||
| Ümumi sayı | |||
|---|---|---|---|
| ? | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
| Qohum xalqlar | |||
İ. P. Petruşevski Qəbələ rayonunun Nic kəndində yaşayan udinlər qədim albanların qalıqları olduğu fikrini irəli sürmüş, digər tədqiqatçılar – S.T.Yeremyan, Z.İ.Yampolski, Z.M.Bünyadov, Q.A.Klimov, A.Q.Şanidze, İ.H.Əliyev, V.L.Qukasyan, F.Məmmədova onunla həmfikir olmuşdurlar. Ancaq etnoqraf Q. Qeybulayev bugünkü udinlərin Dağıstandilli tayfaların birinin qalıqları olduğunu və utiləri alban etnosu, yəni Alban dövlətini yaradan və etnik adı alban olanlar ilə eyniləşdirilmənin doğru olmadığını yazmışdır. Strabon Atropatenada – Midiya dağları adlanan dağlıq ərazidə Xəzərin cənub qərbində alban və uti tayfalarının yanaşı yaşadığını qeyd edir və bu da alban və uti adlarının müstəqil tayfaların adları olduğunu deməyə əsas verir.
1958-ci ildə erməni tarixçisi S.T.Yeremyan qədim alban dilinin udin dili olduğunu yazmış, gürcü tarixçisi A.Q.Şanidze də udinlərin erməni tarixi ənənəsində albanların varisləri hesab edildiyini göstərmişdir.
Alban tarixçisi Moisey Kalankatlının – Alban ölkəsinin tarixi əsərində Albaniyada 5 mahalın Uti adlandığı göstərilir: Qarabağın dağlıq hissəsində – Artsakda, Bərdə zonasında, Xalxal şəhəri (indiki Qazax- Ağstafa rayonunları ərazisində) zonasında və Azərbaycanın şimal – qərbində. Qiyasəddin Qeybullayev qeyd edir ki, tədqiqatçıları çaş – baş salan da budur. Əgər mahalların hamısında indiki Dağıstandilli udinlərin əcdadları yaşamışsa, onda əlbəttə deməliyik ki, onlar Albaniyanın ən böyük tayfası idi. İqrar Əliyev belə də yazmışdır: "Utilər Albaniyada aparıcı tayfa idilər". Sonra bu fikri V. L. Qukasyan təkrar etmişdir: "Uti – udinlər alban tayfa ittifaqında aparıcı rola malik idi." Qiyasəddin Qeybullayev isə bu fikrə etiraz edərək qeyd edir ki, bu belə deyil.
İş burasındadır ki, uti adını daşıyanlar kənarda da məlumdur.
- Midiyada, sonra da Atropatenada. Yuxarıda deyildiyi kimi, ilk dəfə Herodot (er. əv. V əsr) Midiyada iki əyalətdə utilərin yaşadığını qeyd etmişdir. Sonra I əsr müəllifi Strabon Atropatenada, Xəzərin cənub – qərbində Midiya dağlarında albanların bir hissəsi, kaduslar (indiki talışların əcdadları), kellər (indiki giləklərin əcdadları) və amardlarla yanaşı Uti adlı əyalətdə utilərin yaşadığını yazmışdır. Ona görə bir sıra tədqiqatçıların (M. Markvart, N. Q. Adons) ardınca İqrar Əliyev yazmışdır ki, həmin utilər eramızın əvvəllərində şimala keçmiş və Albaniyada yerləşmişlər. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı da utilərin Albaniyaya gəlmə olduğunu yazmışdır. Beləliklə aydın olur ki, Albaniyada utilər eranın əvvəllərində gəlmə hesab olunur, başqa sözlə, ondan əvvəl Albaniyada utilər yaşamırdı. Buradan da utilərin konkret mənada, albanlar olması fikrinin puçluğu üzə çıxır: alban adını daşıyanlar Albaniyada er. əv. IV əsrdən məlumdursa, utilər Albaniyaya – alban tayfasının adı ilə adlanan ölkəyə çox sonra gəlmədirsə, onda alban və uti ayrı-ayrı etnoslardır. Bundan başqa nəticə də çıxır: utilər Albaniyada aparıcı tayfa ola bilməzdi, çünki hələ er. əvvəl IV–III əsrlərdən Alban dövləti mövcud idi. Alban çarı Roma ordusunun başçısı Qney Pompeylə er. əv. 66 – 65-ci illərdə qanlı döyüşlər keçirmişdi.
- Er. əv. VIII–VII əsrlərə aid Urartu yazılarında indiki Göyçə gölünün hövzələrində adlı ölkənin adı çəkilir. Bu adın ―uni hissəsi urartu dilində yer adlarına əlavə olunan şəkilçidir. V əsr erməni mənbələrində bu ölkə Uti adlanır. Deməli, Urartu mənbələrindəki Eti (uni) əslində Uti adının urartuca yazılış formasıdır. Bu əyalət tarixən Albaniyaya mənsub olmuş, sonralar ermənilərə keçmişdir. Qeyd edək ki, Midiya – Atropatenada yaşayan utiləri Qafqazdilli sayırlar və kutilərlə bağlayırlar. Lakin Urartu mənbələrində qeyd edilən Etiuni – Uti haqqında nədənsə bir söz deyilmir.
- Antik müəlliflər albanlardan şimalda, yəni Şimali Qafqazda uti, udi adlı bir etnosun yaşadığını göstərirlər. I əsr müəllifi yazır ki, albanlardan şimalda skiflərdən olan Udin adlı tayfa yaşayır(skif adı altında qədim türklərin nəzərdə tutulur. Həmin müəllif sonra yazır ki, udinlərdən şimalda isə Utidors adlı tayfa məskundur. Utidors etnonimi bir sıra tədqiqatçıları çaşdırmışdır. Yazmışlar ki, bu ad uti etnonimindən və İrandilli aors adlı tayfanın adından ibarətdir. Bu fikri inkişaf etdirən K. V. Trever oldu. Ehtimal edilir ki, Albaniyadan utilərin (yəni, indiki Dağıstandilli udinlərin) bir hissəsi Şimali Qafqaza da getmiş və orada İrandilli aors adlanmış tayfa ilə qovuşmuşdur. Qiyasəddin Qeybullayev isə qeyd edir ki, əslində utidors kimi yazdığı etnonim "utidur"- dan başqa bir şey deyil: Pliniy ―u səsini ―o kimi vermiş, sonra da adın sonuna ―s adlıq hal şəkilçisini əlavə etmişdir. Utidur etnoniminin ikinci hissəsi olan "dur" sözü oğuz tayfalarından bayandur, çavundur, hundur və b. adlar üçün səciyyəvidir. Deməli, Utidur türk mənşəli tayfa idi. Antik müəllifin onu – skif tayfası adlandırması da bu fikri təsdiqləyir. II əsr müəllifi Ptolemey Şimali Qafqazda udi adlı tayfanın yaşadığını yazmışdır. Sonra eramızın IV – V əsrlərində Bizans müəllifləri Şimali Qafqaz çöllərində hunların bir tayfasının utiqur adlandığını göstərirlər. Utiqur etnoniminin "qur" komponenti bəzi türk tayfalarının (uyğur, sarıqur, kuturqur, oğuz tayfalarından yazqur, salqur və b.) adları üçün səciyyəvidir. V. V. Bartolda görə monqolca qur ―xalq mənasındadır. Utiqurların türk tayfası olduğunu təsdiqləyən başqa faktlar da vardır: Rəşidəddin (XV əsr) monqolların içərisində udiut (udi və türk-monqol dillərində cəm bildirən-ut şəkilçisindən) tayfasının adını çəkir. Altay dillərinə mənsub udmurtların adında da "udi" komponenti nəzərə çarpır. Elə buna görə də Albaniyada indiki Dağıstandilli udinlərin uqrofin mənşəli gəlmələr olması fikri də mövcuddur. XVII əsrdə Sibirdə yaşayan bir türk ulusu Udin adlanırdı. Həmin tayfanın adı ilə bağlı şəhər indi Нижне-Удинск adlanır. XVIII əsrdə Azərbaycanda yaşayan Şahsevən türk tayfa birləşməsinin bir qolu Udulu adlanırdı və s.
Müəyyən olunmuşdur ki, VII əsr erməni coğrafiyası adlı mənbədə Artsakdakı Uti əyalətinin mahal adlarının (Aranrot, Tiri, Rot-Pasian, Aluyen, Tuçkatak, Qardman və Şakaşen) hamısı türkmənşəlidir. Beləliklə, Albaniyada, Atropatenada, Ermənistanda və Şimali Qafqazda yaşamış Uti, Udi, Udin adlı tayfalardan şimalda yaşayanlarının türk olmasına şübhə qalmır. Onda belə çıxır ki, Azərbaycanda indiki Dağıstandilli udinlərin ulu əcdadları ya cənubda – Midiyadan (Atropatenadan), ya da indiki Ermənistan ərazisindən – Urartu mənbələrində er. əv. 764-cü ildə qeyd edilən gəlmə ola bilər. L. M. Meliksetbekov Azərbaycanda Dağıstandilli udinlərin mənşəyi məsələsinə xüsusi məqalə həsr etmiş və onların məhz Ermənistanda Etiunidən gəldiklərini yazmışdır.
Məlumdur ki, bir yaşayış məntəqəsi VIII əsr erməni coğrafiyasında Niq (Ermənistanda indiki Abaran rayonu) adlanır, udinlərin indi yaşadıqları kəndin adı da Nicdir, deməli udinlər Nic adını özləri ilə gətirmişlər. Bu fikri əvvəllər N. Y. Marr və İ. İ. Meşşaninov söyləmişlər. Q. A. Melikişvili albanlarda udin tayfasını (sözsüz ki, o Dağıstandilli udinləri nəzərdə tutur) ilə əlaqələndirmişdir. Türk tarixçisi F. Kırzıoğlu da udinlərin Albaniyaya gəlişini Urartu çarlarının (Utiyə) dağıdıcı hərbi səfərləri ilə bağlamışdır. II əsr müəllifi Ptolemey Albaniyada Kürün sol sahilində bir məntəqəni Niqa (sondakı ―a yunan dilində əlavə olunma hal şəkilçisidir) adlandırır və bu, şübhəsiz ki, elə Nicdir. Deməli indiki udinlərin Albaniyaya gəlməsi II əsrdən əvvəl baş vermişdir.
Yuxarıda deyilənlərdən iki nəticəyə gəlmək olar: birincisi, Albaniyanın Uti adlanan mahallarında əhalinin hamısı Dağıstandilli utilər (udilər) deyildilər, burada türk utilər də məskun idilər. Lakin Albaniyada göstərilən Uti mahallarından hansılarında türkmənşəli utilər, hansılarında Dağıstandilli udinlər yaşayırdı sualına mənbələrin yoxluğu üzündən cavab vermək olmur. Burası şəksizdir ki, Bərdə bölgəsində və Uti mahallarında yaşayanlar türk utilər idilər. M. Barxudaryan keçən əsrdə yazırdı ki, Tərtərin sağ sahilində yaşayan Seysulan kəndində əhalinin dili türk dilidir, amma özlərini udin sayırlar. İkincisi, Midiya və Atropatenadakı utilər Dağıstandillilər deyildilər. Herodot Midiyada utilərdən danışdıqda onların bir hassəsinin İranın başqa bir əyalətində yaşadığını yazır, isə həmin utiləri Orta Asiyada lokalizə edir (Фрай Р. Наследие Ирана. М., 1972., səh 79). Aydındır ki,Orta Asiyada Dağıstandilli tayfa yaşaya bilməzdi, bu utilər türklər idi. Deyilənlərdən görünür ki, əgər Midiyadakı utilər kutilərin sonrakı nəsilləridirsə, onda nə kutiləri, nə də utiləri Qafqazdilli etnoslar saymaq olmaz və bu barədə deyilənlər yanlış fikirlərdir. Lakin utilərin qədim kutilərlə eyniliyi məsələsini həll olunmuş məsələ saymaq olmaz. Ehtimal ki, kuti və uti müstəqil türkmənşəli etnoslardır. Midiyada, Şimali Qafqazda və Albaniyanın Uti mahallarının bəzilərində yaşayan utilər türkmənşəli olmuşdur. görə, Arrandakı türk utilər er. əv. VII əsrdə türk sakların içərisində gəlmişlər. Alban tarixində udin problemi tarixçiləri çaşdırmışdır. Ona görə də eranın əvvəllərində Şimali Qafqazda türk udin, uti tayfalarının Albaniyada indiki Dağıstandilli udinlərlə eyniləşdirilməsi nəticəsində belə nəticəyə gəlmişlər ki, Albaniya Dağıstanı da və hətta Şimali Qafqazı da əhatə etmişdir. Lakin Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra aparılan kompleks araşdırmalar və mənbələrin qarşılıqlı müqayisəsi bu fikirlərin tamamilə əsassız olduğunu sübuta yetirmişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Пегрцшевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. "Швестия Аз ФАН ССР, № 7, 1949, səh. 77
- Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III–VII вв. "Очерки истории СССР". М., 1958, səh 304
- Ямпольский 3. И. К изучению летописи Кавказской Албаний Изв. АН Азерб. ССР, серия общ. наук. 1957, № 9 ,səh 83
- Буниятов 3. М. Азербайджан в VII–IX вв. Баку, 1965, səh 178
- Климов Г. А. Кавказские языки, М., 1960 , səh 96
- Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960 , səh 8
- Алиев К- Г. Этюды о населении древнего Азербайджана. "К проб-леме этногенеза Азербайджанского народа". Баку, 1984
- Гукасян В. Л. Удинско-русско-азербайджанский словарь. Баку, 1974
- Мамедова Фарида. Политическая история и историческая география Албании. Баку, 1985
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Q. Qeybulayev – Qarabağın etnik tarixi, Bakı, 1993
- Strabon. XI, 8, 8
- Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III–VII вв. "Очерки истории СССР". М., 1958 , səh 327
- Шанидзе А. Г. Язык и письмо кавказских албанцев. М., 1960. , 8
- Moisey Kalankatlı – Alban ölkəsinin tarixi, I kitab,23-cü fəsil
- Moisey Kalankatlı – Alban ölkəsinin tarixi , I kitab, 24-cü fəsil
- Moisey Kalankatlı – Alban ölkəsinin tarixi , I kitab, 27-ci fəsil
- Moisey Kalankatlı – Alban ölkəsinin tarixi , II kitab, 23-cü fəsil
- Herodot, III, 93; VIII, 68
- Strabon, XI, 8, 18
- Алиев И. Г. История Мидии. Баку, 1960 , səh 65
- Moisey Kalankatlı – Alban ölkəsinin tarixi, I kitab, 4-cü fəsil
- Бабаев И. А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской). Изв. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права, 1976, №4, Бабаев И. А. Города Кавказской Албании. Баку, 1991
- История Армении Моисея Хоренского. Пер. Н. Эмина. М., 1893, II kitab, 44-cü fəsil
- История Армении Моисея Хоренского. Пер. Н. Эмина. М., 1893 ,I kitab,8-ci fəsil
- Pliniy, VI, 38
- Zaur Həsənov – Çar Skifləri, Bakı, 2001
- Qiyasəddin Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1991
- Pliniy, VI,39
- Короглы X. Г. Взаимосвязи эпоха народов Средней Азии, Ирана Азербайджана. М., 1983.
- Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М. — Л., 1959 , səh 174–175
- Крупное Е. И. Каякентекий _ ШгИльник — памятник древней лбашш. Труды ГИМ, вып. XI, М., 1940
- Ptolemey, V, 8, 16
- Джафаров Ю. Р. Гунны и Азербайджан. Баку, 1993 , səh 30
- Джафаров Ю. Р. Гунны и Азербайджан. Баку, 1993
- Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969. Səh 269
- Рашид ад-Дин. Джами ат-Таварих, Баку, 1956
- Климов Г. А. Кавказские языки, М., 1960.
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., 1974
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərini təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Меликсетбеков Л. М. К истории удин. Труды Тбилисского го-сударственного университета, 1942, т. XXIII
- Армянская география VII века по Р. X. СПб., 1877
- Марр Н. Я. Избранные работы. Том IV, М, —Л., 1937; том V, VI. — Л., 1935, səh 81
- Меишанинов М. Халдоведение яфетический сборник. VII, Баку, 1932 , səh 97
- Меликишвили Г. А. Урартские клинообразные надписи. М., 1956 , səh 3
- Kirzioğlu M. Fahrettin. Kars tarihi. I cilt. İstanbul, 1953
- Бархударян М. Арцах. Пер. с древнеармянского Яргуляна. НА Ин-та Истории АН Азерб. ССР, инв. № 1662, səh 45
- Q.Qeybullayev – Azərbaycan türklərini təşəkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Herodot, III,93
- Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərnin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Ahmed Zeki Validi Togan. Ümumi Türki tarihine giriş. c 1, İstanbul,1946, səh 162)
- Kрупное Е. И. Каякентекий _ ШгИльник — памятник древней лбашш. Труды ГИМ, вып. XI, М., 1940
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Utiler Qafqaz Albaniyasinda yasamis ve Alban tayfa ittifaqinda daxil olan en boyuk tayfalardan biri Utiler Eramizdan evvel VI IV esrler Azerbaycan xeritesinde utilerin yasadigi eraziler Umumi sayi Yasadigi erazilerAzerbaycanDiliUdin diliDiniPoliteizm ZerdustilikQohum xalqlarQafqaz albanlari Qarqarlar Sisaklar Atropatenliler I P Petrusevski Qebele rayonunun Nic kendinde yasayan udinler qedim albanlarin qaliqlari oldugu fikrini ireli surmus diger tedqiqatcilar S T Yeremyan Z I Yampolski Z M Bunyadov Q A Klimov A Q Sanidze I H Eliyev V L Qukasyan F Memmedova onunla hemfikir olmusdurlar Ancaq etnoqraf Q Qeybulayev bugunku udinlerin Dagistandilli tayfalarin birinin qaliqlari oldugunu ve utileri alban etnosu yeni Alban dovletini yaradan ve etnik adi alban olanlar ile eynilesdirilmenin dogru olmadigini yazmisdir Strabon Atropatenada Midiya daglari adlanan dagliq erazide Xezerin cenub qerbinde alban ve uti tayfalarinin yanasi yasadigini qeyd edir ve bu da alban ve uti adlarinin musteqil tayfalarin adlari oldugunu demeye esas verir 1958 ci ilde ermeni tarixcisi S T Yeremyan qedim alban dilinin udin dili oldugunu yazmis gurcu tarixcisi A Q Sanidze de udinlerin ermeni tarixi enenesinde albanlarin varisleri hesab edildiyini gostermisdir Alban tarixcisi Moisey Kalankatlinin Alban olkesinin tarixi eserinde Albaniyada 5 mahalin Uti adlandigi gosterilir Qarabagin dagliq hissesinde Artsakda Berde zonasinda Xalxal seheri indiki Qazax Agstafa rayonunlari erazisinde zonasinda ve Azerbaycanin simal qerbinde Qiyaseddin Qeybullayev qeyd edir ki tedqiqatcilari cas bas salan da budur Eger mahallarin hamisinda indiki Dagistandilli udinlerin ecdadlari yasamissa onda elbette demeliyik ki onlar Albaniyanin en boyuk tayfasi idi Iqrar Eliyev bele de yazmisdir Utiler Albaniyada aparici tayfa idiler Sonra bu fikri V L Qukasyan tekrar etmisdir Uti udinler alban tayfa ittifaqinda aparici rola malik idi Qiyaseddin Qeybullayev ise bu fikre etiraz ederek qeyd edir ki bu bele deyil Is burasindadir ki uti adini dasiyanlar kenarda da melumdur Midiyada sonra da Atropatenada Yuxarida deyildiyi kimi ilk defe Herodot er ev V esr Midiyada iki eyaletde utilerin yasadigini qeyd etmisdir Sonra I esr muellifi Strabon Atropatenada Xezerin cenub qerbinde Midiya daglarinda albanlarin bir hissesi kaduslar indiki talislarin ecdadlari keller indiki gileklerin ecdadlari ve amardlarla yanasi Uti adli eyaletde utilerin yasadigini yazmisdir Ona gore bir sira tedqiqatcilarin M Markvart N Q Adons ardinca Iqrar Eliyev yazmisdir ki hemin utiler eramizin evvellerinde simala kecmis ve Albaniyada yerlesmisler Alban tarixcisi Moisey Kalankatli da utilerin Albaniyaya gelme oldugunu yazmisdir Belelikle aydin olur ki Albaniyada utiler eranin evvellerinde gelme hesab olunur basqa sozle ondan evvel Albaniyada utiler yasamirdi Buradan da utilerin konkret menada albanlar olmasi fikrinin puclugu uze cixir alban adini dasiyanlar Albaniyada er ev IV esrden melumdursa utiler Albaniyaya alban tayfasinin adi ile adlanan olkeye cox sonra gelmedirse onda alban ve uti ayri ayri etnoslardir Bundan basqa netice de cixir utiler Albaniyada aparici tayfa ola bilmezdi cunki hele er evvel IV III esrlerden Alban dovleti movcud idi Alban cari Roma ordusunun bascisi Qney Pompeyle er ev 66 65 ci illerde qanli doyusler kecirmisdi Er ev VIII VII esrlere aid Urartu yazilarinda indiki Goyce golunun hovzelerinde adli olkenin adi cekilir Bu adin uni hissesi urartu dilinde yer adlarina elave olunan sekilcidir V esr ermeni menbelerinde bu olke Uti adlanir Demeli Urartu menbelerindeki Eti uni eslinde Uti adinin urartuca yazilis formasidir Bu eyalet tarixen Albaniyaya mensub olmus sonralar ermenilere kecmisdir Qeyd edek ki Midiya Atropatenada yasayan utileri Qafqazdilli sayirlar ve kutilerle baglayirlar Lakin Urartu menbelerinde qeyd edilen Etiuni Uti haqqinda nedense bir soz deyilmir Antik muellifler albanlardan simalda yeni Simali Qafqazda uti udi adli bir etnosun yasadigini gosterirler I esr muellifi yazir ki albanlardan simalda skiflerden olan Udin adli tayfa yasayir skif adi altinda qedim turklerin nezerde tutulur Hemin muellif sonra yazir ki udinlerden simalda ise Utidors adli tayfa meskundur Utidors etnonimi bir sira tedqiqatcilari casdirmisdir Yazmislar ki bu ad uti etnoniminden ve Irandilli aors adli tayfanin adindan ibaretdir Bu fikri inkisaf etdiren K V Trever oldu Ehtimal edilir ki Albaniyadan utilerin yeni indiki Dagistandilli udinlerin bir hissesi Simali Qafqaza da getmis ve orada Irandilli aors adlanmis tayfa ile qovusmusdur Qiyaseddin Qeybullayev ise qeyd edir ki eslinde utidors kimi yazdigi etnonim utidur dan basqa bir sey deyil Pliniy u sesini o kimi vermis sonra da adin sonuna s adliq hal sekilcisini elave etmisdir Utidur etnoniminin ikinci hissesi olan dur sozu oguz tayfalarindan bayandur cavundur hundur ve b adlar ucun seciyyevidir Demeli Utidur turk menseli tayfa idi Antik muellifin onu skif tayfasi adlandirmasi da bu fikri tesdiqleyir II esr muellifi Ptolemey Simali Qafqazda udi adli tayfanin yasadigini yazmisdir Sonra eramizin IV V esrlerinde Bizans muellifleri Simali Qafqaz collerinde hunlarin bir tayfasinin utiqur adlandigini gosterirler Utiqur etnoniminin qur komponenti bezi turk tayfalarinin uygur sariqur kuturqur oguz tayfalarindan yazqur salqur ve b adlari ucun seciyyevidir V V Bartolda gore monqolca qur xalq menasindadir Utiqurlarin turk tayfasi oldugunu tesdiqleyen basqa faktlar da vardir Resideddin XV esr monqollarin icerisinde udiut udi ve turk monqol dillerinde cem bildiren ut sekilcisinden tayfasinin adini cekir Altay dillerine mensub udmurtlarin adinda da udi komponenti nezere carpir Ele buna gore de Albaniyada indiki Dagistandilli udinlerin uqrofin menseli gelmeler olmasi fikri de movcuddur XVII esrde Sibirde yasayan bir turk ulusu Udin adlanirdi Hemin tayfanin adi ile bagli seher indi Nizhne Udinsk adlanir XVIII esrde Azerbaycanda yasayan Sahseven turk tayfa birlesmesinin bir qolu Udulu adlanirdi ve s Mueyyen olunmusdur ki VII esr ermeni cografiyasi adli menbede Artsakdaki Uti eyaletinin mahal adlarinin Aranrot Tiri Rot Pasian Aluyen Tuckatak Qardman ve Sakasen hamisi turkmenselidir Belelikle Albaniyada Atropatenada Ermenistanda ve Simali Qafqazda yasamis Uti Udi Udin adli tayfalardan simalda yasayanlarinin turk olmasina subhe qalmir Onda bele cixir ki Azerbaycanda indiki Dagistandilli udinlerin ulu ecdadlari ya cenubda Midiyadan Atropatenadan ya da indiki Ermenistan erazisinden Urartu menbelerinde er ev 764 cu ilde qeyd edilen gelme ola biler L M Meliksetbekov Azerbaycanda Dagistandilli udinlerin menseyi meselesine xususi meqale hesr etmis ve onlarin mehz Ermenistanda Etiuniden geldiklerini yazmisdir Melumdur ki bir yasayis menteqesi VIII esr ermeni cografiyasinda Niq Ermenistanda indiki Abaran rayonu adlanir udinlerin indi yasadiqlari kendin adi da Nicdir demeli udinler Nic adini ozleri ile getirmisler Bu fikri evveller N Y Marr ve I I Messaninov soylemisler Q A Melikisvili albanlarda udin tayfasini sozsuz ki o Dagistandilli udinleri nezerde tutur ile elaqelendirmisdir Turk tarixcisi F Kirzioglu da udinlerin Albaniyaya gelisini Urartu carlarinin Utiye dagidici herbi seferleri ile baglamisdir II esr muellifi Ptolemey Albaniyada Kurun sol sahilinde bir menteqeni Niqa sondaki a yunan dilinde elave olunma hal sekilcisidir adlandirir ve bu subhesiz ki ele Nicdir Demeli indiki udinlerin Albaniyaya gelmesi II esrden evvel bas vermisdir Yuxarida deyilenlerden iki neticeye gelmek olar birincisi Albaniyanin Uti adlanan mahallarinda ehalinin hamisi Dagistandilli utiler udiler deyildiler burada turk utiler de meskun idiler Lakin Albaniyada gosterilen Uti mahallarindan hansilarinda turkmenseli utiler hansilarinda Dagistandilli udinler yasayirdi sualina menbelerin yoxlugu uzunden cavab vermek olmur Burasi seksizdir ki Berde bolgesinde ve Uti mahallarinda yasayanlar turk utiler idiler M Barxudaryan kecen esrde yazirdi ki Terterin sag sahilinde yasayan Seysulan kendinde ehalinin dili turk dilidir amma ozlerini udin sayirlar Ikincisi Midiya ve Atropatenadaki utiler Dagistandilliler deyildiler Herodot Midiyada utilerden danisdiqda onlarin bir hassesinin Iranin basqa bir eyaletinde yasadigini yazir ise hemin utileri Orta Asiyada lokalize edir Fraj R Nasledie Irana M 1972 seh 79 Aydindir ki Orta Asiyada Dagistandilli tayfa yasaya bilmezdi bu utiler turkler idi Deyilenlerden gorunur ki eger Midiyadaki utiler kutilerin sonraki nesilleridirse onda ne kutileri ne de utileri Qafqazdilli etnoslar saymaq olmaz ve bu barede deyilenler yanlis fikirlerdir Lakin utilerin qedim kutilerle eyniliyi meselesini hell olunmus mesele saymaq olmaz Ehtimal ki kuti ve uti musteqil turkmenseli etnoslardir Midiyada Simali Qafqazda ve Albaniyanin Uti mahallarinin bezilerinde yasayan utiler turkmenseli olmusdur gore Arrandaki turk utiler er ev VII esrde turk saklarin icerisinde gelmisler Alban tarixinde udin problemi tarixcileri casdirmisdir Ona gore de eranin evvellerinde Simali Qafqazda turk udin uti tayfalarinin Albaniyada indiki Dagistandilli udinlerle eynilesdirilmesi neticesinde bele neticeye gelmisler ki Albaniya Dagistani da ve hetta Simali Qafqazi da ehate etmisdir Lakin Azerbaycanin musteqillik elde etmesinden sonra aparilan kompleks arasdirmalar ve menbelerin qarsiliqli muqayisesi bu fikirlerin tamamile esassiz oldugunu subuta yetirmisdir Hemcinin baxUti Udiler Udi diliIstinadlarPegrcshevskij I P Gosudarstva Azerbajdzhana v XV veke Shvestiya Az FAN SSR 7 1949 seh 77 Eremyan S T Rannefeodalnye gosudarstva Zakavkazya v III VII vv Ocherki istorii SSSR M 1958 seh 304 Yampolskij 3 I K izucheniyu letopisi Kavkazskoj Albanij Izv AN Azerb SSR seriya obsh nauk 1957 9 seh 83 Buniyatov 3 M Azerbajdzhan v VII IX vv Baku 1965 seh 178 Klimov G A Kavkazskie yazyki M 1960 seh 96 Shanidze A G Yazyk i pismo kavkazskih albancev M 1960 seh 8 Aliev K G Etyudy o naselenii drevnego Azerbajdzhana K prob leme etnogeneza Azerbajdzhanskogo naroda Baku 1984 Gukasyan V L Udinsko russko azerbajdzhanskij slovar Baku 1974 Mamedova Farida Politicheskaya istoriya i istoricheskaya geografiya Albanii Baku 1985 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Q Qeybulayev Qarabagin etnik tarixi Baki 1993 Strabon XI 8 8 Eremyan S T Rannefeodalnye gosudarstva Zakavkazya v III VII vv Ocherki istorii SSSR M 1958 seh 327 Shanidze A G Yazyk i pismo kavkazskih albancev M 1960 8 Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi I kitab 23 cu fesil Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi I kitab 24 cu fesil Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi I kitab 27 ci fesil Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi II kitab 23 cu fesil Herodot III 93 VIII 68 Strabon XI 8 18 Aliev I G Istoriya Midii Baku 1960 seh 65 Moisey Kalankatli Alban olkesinin tarixi I kitab 4 cu fesil Babaev I A K voprosu o vozniknovenii gosudarstva Albanii Kavkazskoj Izv AN Azerb SSR seriya istorii filosofii i prava 1976 4 Babaev I A Goroda Kavkazskoj Albanii Baku 1991 Istoriya Armenii Moiseya Horenskogo Per N Emina M 1893 II kitab 44 cu fesil Istoriya Armenii Moiseya Horenskogo Per N Emina M 1893 I kitab 8 ci fesil Pliniy VI 38 Zaur Hesenov Car Skifleri Baki 2001 Qiyaseddin Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1991 Pliniy VI 39 Korogly X G Vzaimosvyazi epoha narodov Srednej Azii Irana Azerbajdzhana M 1983 Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii M L 1959 seh 174 175 Krupnoe E I Kayakentekij ShgIlnik pamyatnik drevnej lbashsh Trudy GIM vyp XI M 1940 Ptolemey V 8 16 Dzhafarov Yu R Gunny i Azerbajdzhan Baku 1993 seh 30 Dzhafarov Yu R Gunny i Azerbajdzhan Baku 1993 Baskakov N A Vvedenie v izuchenie tyurkskih yazykov M 1969 Seh 269 Rashid ad Din Dzhami at Tavarih Baku 1956 Klimov G A Kavkazskie yazyki M 1960 Kuzeev R G Proishozhdenie bashkirskogo naroda M 1974 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerini tesekkulu tarixinden Baki 1994 Meliksetbekov L M K istorii udin Trudy Tbilisskogo go sudarstvennogo universiteta 1942 t XXIII Armyanskaya geografiya VII veka po R X SPb 1877 Marr N Ya Izbrannye raboty Tom IV M L 1937 tom V VI L 1935 seh 81 Meishaninov M Haldovedenie yafeticheskij sbornik VII Baku 1932 seh 97 Melikishvili G A Urartskie klinoobraznye nadpisi M 1956 seh 3 Kirzioglu M Fahrettin Kars tarihi I cilt Istanbul 1953 Barhudaryan M Arcah Per s drevnearmyanskogo Yargulyana NA In ta Istorii AN Azerb SSR inv 1662 seh 45 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerini tesekulu tarixinden Baki 1994 Herodot III 93 Q Qeybullayev Azerbaycan turklernin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Ahmed Zeki Validi Togan Umumi Turki tarihine giris c 1 Istanbul 1946 seh 162 Krupnoe E I Kayakentekij ShgIlnik pamyatnik drevnej lbashsh Trudy GIM vyp XI M 1940Hemcinin baxQarabag Qafqaz Albaniyasi