Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Dəstək
www.wikimedia.az-az.nina.az
  • Vikipediya

Bu məqalə Bakı şəhəri haqqındadır Digər mənalar üçün Bakı dəqiqləşdirmə səhifəsinə baxın Bakı həmçinin Böyük Bakı Azərba

Bakı

Bakı
www.wikimedia.az-az.nina.azhttps://www.wikimedia.az-az.nina.az
image Bu məqalə Bakı şəhəri haqqındadır. Digər mənalar üçün Bakı (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.


Bakı, həmçinin Böyük Bakı — Azərbaycan Respublikasının paytaxtı; Abşeron yarımadasında, Xəzər dənizinin qərb sahilində yerləşir. Sahəsi 2140 km², əhalisi, 2018-ci ilin əvvəlinə qədər əhalisinin sayı 2 262 600 nəfər idi. 2022-ci ilə aid digər rəsmi mənbələrə görə, şəhərin qeyri-rəsmi əhalisi 5 milyona yaxındır. Bakı, Avropa və Asiyanın kəsişməsində yerləşən dünyanın ən cazibədar və kosmopolit şəhərlərindən biridir. Bakı şəhərinin tərkibinə 12 inzibati rayon, 59 qəsəbə daxildir. Şəhərin mərkəzi hissəsi Bakı buxtasına pilləli enən amfiteatrda yerləşir. Bakının dəniz sahili hissəsi okean səviyyəsindən təqribən 28 m aşağıdır. Bakı rayonu ərazisində faydalı qazıntılardan neft, qaz, tikinti materialları hasil edilir; müalicə əhəmiyyətli mineral sular çıxır. Çoxlu palçıq vulkanı var. İqlimi yarı quraq və subtropikdir. Orta temperatur yanvarda 3–4 °C, iyulda isə 38–42 °C-dır. İllik yağıntı 210 mm-dir. Bakı üçün güclü şimal küləyi — xəzri və cənub küləyi — gilavar səciyyəvi xüsusiyyət daşıyır.

Respublika tabeli şəhər
Bakı
image
image image
Bayraq Gerb
Ölkə
  • image Azərbaycan
Region Bakı iqtisadi rayonu
Başçı Eldar Əzizov
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub I əsr
İlk məlumat V əsr
Sahəsi
  • 2.140 km²
Mərkəzin hündürlüyü −28 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi təq. 5 milyon nəfər
Rəsmi dili
  • Azərbaycan dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +994 12
Poçt indeksi AZ1000
Nəqliyyat kodları 10, 90, 77
Digər
baku-ih.gov.az
image
image Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bakı şəhərində və Abşeron yarımadasında insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar. Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının kəsişməsi mərkəzində yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan "Nafta" adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur.Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.Pirallahı, Zığ gölü ətrafı, Şüvəlan, Mərdəkan, Əmircan və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır. Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.

Bakı Qafqazda ən əhəmiyyətli turistik məkanlardan biri sayılır. 2014-cü ildə Bakı Forbes jurnalının rusiyalılar üçün biznes qurulması sahəsində ən cəlbedici keçmiş SSRİ şəhərlərinin reytinqində top onluğa düşüb. 2015-ci ildə Bakı Lonely Planet nəşrinin "Avropada səyahət edilməli ən maraqlı məkanları" reytinqində 7-ci sırada, The New York Times qəzetinin "2015-ci ildə səfər etmək üçün dünyanın ən yaxşı yerləri" reytinqində isə 51-ci yerdə qərarlaşıb. 2016-cı ildə TripAdvisor səyahət məsləhətçisi saytının topladığı rəy sorğusunda daha çox üstünlük verilən və inkişaf etməkdə olan turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri 5-ci yerdə qərarlaşdırılıb. Globalization and World Cities Research Network-un 2020-ci il hesablamalarına görə Bakı inkişafına görə Gamma+ kateqoriyasına daxil edilir və dünyanın ən inkişaf etmiş 145-ci şəhəridir.

Tarixi

image Əsas məqalə: Bakı şəhərinin tarixi

Etimologiya

Bakı adının mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər vardır.

Bakı toponiminin qədimliyi haqqında ilk məlumata İvan Meşaninovun 1927-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş "Yegipet i Kavkaz" adlı məqaləsində rast gəlmək olar. Fərziyyəyə görə, e.ə. III minilliyin sonlarına aid edilən "Ölülər kitabı" Misir mifologiyası toplusunda əksini tapmış "Bakhav" toponiminin Qafqazda formalaşmasıdır. Sözün kökü olan "Baka" — "Günəşin doğulduğu yer" və ya "Səhər şəfəqi" kimi iddia edilir. Bu toponim Böyük Qafqazın şərqində yerləşən Bakı ilə eyniləşdirilir.

Bəzi mənbələrə görə, Bakı adına isə ilk dəfə V–VIII əsr mənbələrində "Baqavan" və ya "Baquan", "Atşi Baqavan" və ya "Atşi Baqvan", yəni "Atəşi Baquan" kimi rast gəlinib. Baqa sözün kökü, "an" və "van" isə məkan bildirir. Toponim eramızın VII yüzilində bu ərazidə yaşamış "bakan" tayfası ilə əlaqələndilir, bəzilərinin fikrincə isə "Bakuyə" sözündən götürülüb.

Bakının adlarından biri də fars dilindən yaranan "Badi Kubə" sözünün birləşməsindən yaranması ehtimal olunur. Söz farsca "bad" (külək, yel) və "kubidan" (vurmaq, zərbə yetirmək) sözləriylə açıqlanır. Fars dilindən tərcümədə "Küləklər şəhəri" mənası verən bu sözün məhz Bakının əsl tarixinin olmasını bir çox tarixçilər iddia edir.. Bəzi tarixçilər Qədim fars dili etimologiyasında Bagydad sözünün Paytaxt Bakı ilə əlaqədar olduğunu söyləsə də, ərəb tarixçilər bunun Bakı ilə heç bir əlaqəsi olmadığını və bu sözün İraqın paytaxtı Bağdad olduğunu söyləyirlər.

Professor Sara Aşurbəyli Bakının ən qədim adının "Xunsar" olduğunu yazır. Bu yazılışda olan toponimin tərtibi onun 3 min ildən artıq bir dövr ərzində mövcud olduğunu göstərir. Xunsarın mənası "günə sarı", yəni "Günəşə doğru çevrilmiş" kimi açıqlanır.

Qafqazşünas Kerop Patkanov iddia edir ki, şəhərin adı lak sözü "baki"-dən (təpə deməkdir) əmələ gəlir. Maraqlısı odur ki, "təpə" mənasında qədim türkcədə də "baqu" sözü mövcuddur. Bu hipotezə görə, Bakı təpələr üstündə salındığından, şəhərin də adı bu sözdən götürülmüşdür. Bu fikri coğrafiya elmləri doktoru Budaq Budaqov da iddia etmişdir.

Gerbi

image
Bakı quberniyasının gerbi

Bakı şəhərinin ilk rəmzi hər iki tərəfində atəşi simvolizə edən günəş təsvirinin ortasında həkk olunan buğa şəkli olmuşdur. Buğa təsviri əvvəllcə bayır qala divarının qiriş qapısı üzərinə həkk olunubmuş. Bayır qala divarları 1886-cı ildə dağıdılmış və onun darvazası iç qala divarında — Şah Abbas darvazasında yenidən inşa olunmuşdur. Bakının qədim simvolu olan buğa təsviri hazırda İçərişəhərin Qoşa Qala qapılarının hər birinin üzərində həkk olunmuşdur. Buğanın sağ və sol tərəfi şir təsvirləri ilə əhatələnmişdir. Bəzi tədqiqatçılar şir təsvirlərinin Səfəvilərin hakimiyyətini simvolizə etdiyi qənaətindədirlər.

Bakı şəhərinin ilk rəsmi gerbi 21 may 1843-cü ildə təsdiq olunmuşdur. 4 hissədən ibarət qalxanvari lövhənin 1-ci qızılı sahəsində pələng, ikinci qızılı sahəsində yerdən çıxıb alovlanan qaz dilimləri təsvir olunmuşdur. Lövhənin bu iki sahəsinin təsviri Rusiyanın Kaspi vilayətinin gerbindən götürülmüşdür. Gerbin göy rəng fonunda olan 3-cü sahəsində yüklü dəvə təsvir olunmuşdur. Bu, şəhər sakinlərinin yük daşımaqla məşğul olmalarını simvolizə edir. Gerbin göy rəng fonunda olan 4-cü sahəsində yerə sancılmış lövbər təsvir olunmuşdur ki, bu da Bakının yaxşı reydə malik liman şəhəri olmasından xəbər verir.

Bakı şəhərinin ikinci gerbi 16 mart 1883-cü ildə təsdiq olunmuşdur. Gerbin qara rəngli qalxanvari lövhəsində üç qızılı rəngli alov təsvir olunmuşdur. Qalxan quberniya və şəhər gerblərində işlənən qırmızı rəngli Aleksandr lenti (Knyaz Aleksandr Nevskinin adına təsis edilən ordenin taxıldığı lent) ilə sarınmış iki qızılı sünbüllə əhatə olunmuşdur və şəhərlərin gerblərində istifadə edilən üç bürclü qala təsviri ilə bitir.

14 aprel 1967-ci ildə Bakı şəhərinin üçüncü gerbi qəbul edilmişdir. Gerbin ortasında mavi dalğaların üstündə Azərbaycanı "Odlar yurdu" kimi rəmzləndirən üç qızılı rəngli məşəl təsvir olunub. 1975-ci ildə həmin gerbə əlavələr edilmişdir. Bakının bugünkü gerbinin Əsasnaməsi Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti başçısının 29 mart 2001-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı şəhərinin müasir gerbi onun rəsmi rəmzidir.

Qədim dövr

image
İçərişəhərdə, Qız qalası yaxınlığında 1964-cü ildə Ömər İsmizadə tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış e.ə. IV–VII əsrlərə aid balıq/əjdaha fiquru, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi.

Bakı şəhərində və Abşeron yarımadasında insanlar çox qədim zamanlardan məskunlaşmış və burada yaşayış məntəqələri yaratmışlar. Buna səbəb Bakı şəhərinin fiziki-coğrafi şəraiti şimaldan-cənuba, qərbdən-şərqə gedən miqrasiya və ticarət yollarının kəsişməsi mərkəzində yerləşməsi, iqlim şəraiti və ən qədim zamanlardan yer üzünə çıxan nafta adlanan yanacaq və enerji sərvəti olmuşdur. Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar Bakının qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir.Pirallahı, Zığ gölü ətrafı, Şüvəlan, Mərdəkan, Əmircan və s. yerlərdə e. ə. III-I-ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır. Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir.

Orta əsrlər

image
Şirvanşahlar türbəsi, Şirvanşahlar saray kompleksinin aşağı həyəti ərazisində yerləşən üç tikilidən biridir.

Erkən orta əsrlərdə Bakının iqtisadiyyatının əsasını neft və duz istehsalı, Bakı və Abşeron bölgəsində becərilən boyaqotu və zəfəran təşkil edirdi. Onların həm quru karvan yolları, həm də dənizlə uzaq Şərq ölkələrinə ixracı feodal şəhərinin inkişafının mühüm amili idi.Şirvanın tərkibinə daxil olan Abşeron təbii və təsərrüfat xüsusiyyətləri sayəsində ondan fərqlənən əlahiddə coğrafi, iqtisadi və siyasi vahid idi. Abşeronun iqtisadi və siyasi mərkəzi olan Bakı şəhəri təsərrüfat baxımından onun kəndləri ilə bağlı olub şirvanşahdan vassal asılılığında olan pərakəndə feodal torpaqlarının vahid dairəsini təşkil edirdi.

X əsrin sonunda və XI əsrdə Abbasilər xilafətinin tənəzzülü ilə əlaqədar bir sıra vilayətlərin və ölkələrin hakimləri, o cümlədən Şirvanşahlar müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar. Bakı X əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi. Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağçılıq, bostançılıq, üzümçülük, baramaçılıq, əkinçilik, neftçıxarma, balıqçılıq və s. ilə məşğul olurdu. Feodal münasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradırdı. Beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında yerləşən Bakı Şərq və Qərb ölkələri arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyətə malik idi.

Bakı X əsrdən liman şəhəri kimi məşhur idi. XI əsrin sonu — XIII əsrin əvvəllərində Bakı tərəqqi dövrü yaşıyırdı. 1191-ci ildə Şamaxıda güclü zəlzələ baş verdikdən sonra şirvanşah I Axsitan müvəqqəti olaraq paytaxtı Bakıya köçürmüşdü.

XII əsrin sonu — XIII əsrin əvvəli Bakı şəhərinin feodal inikşaf dövrü idi. Şirvanşahlar şəhərdə bir sıra binalar tikdirərək onu möhkəmləndirdilər. XII əsrin birinci yarısında Bakı ikicərgəli qala divarı və xəndəklə əhatə olundu. Şəhərin müdafiə sisteminə Qız Qalası da daxil idi. 1232–1235-ci illərdə Bakını dəniz tərəfdən qorumaq məqsədilə buxta daxilində möhkəmləndirilmiş qala tikildi. Şirvanşahlar Xəzər dənizində güclü donanma yaratdılar.

XIII əsrin 30-cu illərində monqollar Azərbaycana hücum edərək bir çox şəhərləri işğal etdilər. İşğalçıların gəldiyi böyük yoldan kənarda yerləşən Bakı, başqa şəhərlərə nisbətən az zərər çəkmişdi. Hərçənd, monqollar şəhəri alarkən Qız qalasının yuxarı hissəsi dağıdılmışdı. Monqol istilası və ölkənin viran edilməsi şəhərin iqtisadiyyatını dağıtdı, Abşeronun və Bakının neft təsərrüfatını müvəqqəti olaraq pozdu. XIII əsrin sonunda, XIV–XV əsrlərdə Bakı Xəzər dənizində başlıca liman və Şirvanşahlar dövləti Dərbəndilər sülaləsinin paytaxtı olduqdan, nəinki Azərbaycanın, eləcə də bütün Yaxın Şərqin mühüm şəhərlərindən birinə çevrildi. Bakı beynəlxalq tranzit ipək ticarətində və Şərqlə Qərb arasında digər malların ticarətində fəal iştirak edirdi. Bu, feodal şəhərinin tərəqqi dövrü idi.

1501-ci ildə Şah İsmayıl Xətai Şirvana hücum edərək Bakını aldı. Səfəvi hökmdarı I Təhmasib 1538-ci ildə Bakının da daxil olduğu Şirvanı Səfəvilər dövlətinə birləşdirdi. Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı 1578-ci ildə Osmanlı ordusu Bakını tutdu. 1607-ci ildə şəhər yenidən Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi. Səfəvilər dövründə Bakıda mis pullar buraxılırdı. Bakı və Abşeron əhalisinin xeyli hissəsi xalçaçılıqla məşğul olurdu. XVI–XVIII əsrlərdə sənətkarlıq, xüsusilə xalçaçılıq daha da inkişaf etdi. XVI əsrdəki dağıdıcı müharibələrə, Səfəvilər dövlətinə birləşdirilmiş Şirvandakı bir sıra antifeodal üsyanlara baxmayaraq, Volqa — Xəzər yolunun açılması ilə əlaqədar Bakının iri ticarət mərkəzi və Xəzər dənizində mühüm liman kimi əhəmiyyəti azalmadı.

XVI əsrin sonlarında — XVII əsrin əvvəllərindəki türk işğalından sonra Bakı yenidən Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil oldu. Mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi XVII əsrin 40-cı illərindən etibarən ölkənin məhsuldar qüvvələrinin inkişafını sarsıdan feodal ara çəkişmələrinin və dağıdıcı müharibələrin kəsilməsi Bakınının şəhər həyatının inkişafına əlverişli təsir göstərdi. Şəhərə çoxlu əcnəbi tacirlər və səyyahlar gəlirlər. Onlar şəhərin təsərrüfat həyatının canlanmasını, sənətkarlıq istehsalının artmasını, ölkədən kənara aparılan neft və duz hasilatını qeyd edirlər. Şəhərin sosial həyatında tacirlərin rolu artır. Şəhərin və ölkənin bütün daxili və xarici ticarəti onların əlində cəmlənmişdi. Bakı Xəzər dənizində mühüm liman idi. Buradan tranzit yolu ilə, Avropaya, Rusiyaya və digər ölkələrə başlıca olaraq, Şamaxı ipəyi və başqa sənətkarlıq məmulatları daşınırdı. Bakının feodal inkişafı XVII əsrin sonlarınadək davam etmişdir. Bundan sonra nəinki təkcə Azərbaycanda, eləcə də, bütün Ön Asiya ölkələrində mövcud olan şəhər həyatının tənəzzülü müşahidə edilir.

XVII–XIX əsrlər

image Əsas məqalələr: Bakı xanlığı , Bakı qəzası, və Bakı quberniyası
image
XIX əsrin sonunda Bakıda Qara Şəhər.

Bakının zəngin təbii sərvətləri, habelə mühüm hərbi-strateji əhəmiyyəti XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən Rusiyanın diqqətini cəlb edirdi. Xəzərin cənub-qərb sahillərinə yiyələnməyə çalışan I Pyotr xüsusi hərbi dəniz ekspedisiyası yaratdı. 1723-cü il iyunun 26-da I Pyotrun qoşunu Bakıya daxil oldu. Lakin Rusiya və İran arasında bağlanan Gəncə müqaviləsinə (1735) görə Bakı yenidən Nadir şahın hakimiyyəti altına keçdi.

XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda bir sıra xanlıqlar, o cümlədən Bakı xanlığı yarandı. 1796-cı ilin yazında rus qoşunları Azərbaycana yürüş etdi. İyunun 13-də Bakı alındı.II Yekaterinanın ölümündən sonra çar qoşunları 1797-ci ilin martında Bakını tərk etdi. 1805-ci il avqustun 12-də çar qoşunu Bakını mühasirəyə aldı, lakin müvəffəqiyyət qazanmayaraq geri çəkildi. 1806-cı ilin əvvəlində general Pavel Sisianovun qoşunları yenidən Bakıya yaxınlaşdı. Şəhəri təslim etmək haqqında Bakı xanı Hüseynqulu xanla danışıqlar zamanı general Sisianov öldürüldü. Bakı xanlığı 1806-cı il oktyabrın 6-da çarizm tərəfindən işğal olunduqdan sonra Bakıda kapitalist münasibətlərin inkişaf dövrü başlanır. 1807-ci ildə Bakıda 500 ev, 3000 nəfər əhali var idi. 1810-cu ildə Bakının İçərişəhərində ilk dəfə nümunəvi mənzil tikintisi rayonu meydana gəldi. İçərişəhərdə iki və üçmərtəbəli yaşayışevləri tikildi, həm də Azərbaycanın ənənəvi feodal şəhərlərindən fərqli olaraq yaşayış evlərininəsas fəsadları pəncərələrlə birlikdə küçəyə baxırdı. 1813-cü ildə bağlanmış Gülüstan müqaviləsi ilə Şimali Azərbaycan, o cümlədən Bakının Rusiyaya birləşdirilməsi təsdiq edildi.

1810-cu ildə Bakının ticarət dövriyyəsi 500 min manat idisə, 1827-ci ildə bu, 5205 min manata qədər artmışdı. 1832-ci ildə Bakıda ticarətlə 233 nəfər, 1849-cu ildə isə 322 nəfər məşğul olurdu. Bunların bir qismi (1852-ci ildə 67 nəfəri) fabrik-zavod məmulatı satışı ilə məşğul olurdu.

1840-cı illərin əvvəlində Bakıda 360 ticarət müəssisəsi var idi. 10 aprel 1840-cı ildə təşkil edilmiş Kaspi vilayəti tərkibində mərkəzi Bakı şəhəri olmaqla Bakı qəzası yaradılmışdır. Çar I Nikolayın 1846-cı il 14 dekabr tarixli fərmanı ilə Şamaxı quberniyası yaradıldıqda Bakı qəzası həmin quberniyanın tərkibinə daxil edilmişdir.

Şəhərin yüksəliş dövrü isə əsasən Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır. Belə ki, 1848-ci ildə dünyada ilk neft quyusu məhz Bakı şəhərində qazılmış, 1863-cü ildə Suraxanıda ağ neft zavodu tikilmiş və istismara verilmiş, 1869-cu ildə isə mexaniki üsulla ilk dəfə olaraq ərazidə neft-qaz çıxarılmasına başlanmışdır.

1859-cu il may ayının 29–30-da baş vermiş güclü zəlzələ nəticəsində Şamaxı şəhəri tamamilə dağıdılmışdı və Çar II Aleksandrın 6 dekabr 1859-cu il tarixli fərmanı ilə Şamaxı quberniyasının mərkəzi Bakıya köçürülmüş və adı dəyişdirilərək Bakı quberniyası adlandırılmışdı. Həmin fərmanla Bakı şəhəri quberniya mərkəzi statusu almışdır. Həmin dövrdə şəhər əhalisinin sayı 13 min nəfər təşkil edirdi.

Neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Bakı şəhərində nəqliyyat əlaqələri də formalaşmağa başlamışdır. 1873-cü ildə bir çox zavodların Bakıdan kənardakı boş ərazilərə çıxarılması haqqında sərəncam veriləndə Qara Şəhər ərazisində 100-ə yaxın zavod, ticarət müəssisələri və yaşayış yerləri tikildi. 1878-ci ildə Nobel qardaşları tərəfindən Rusiya imperiyasında ilk olaraq Balaxanıdan Qara Şəhərə qədər neft kəməri çəkilmişdir.

1880-ci ildə şəhərdən Sabunçu və Suraxanı mədənlərinə 26 km uzunluğunda və 1883-cü ildə 520 km uzunluğunda Bakı-Tiflis dəmir yolu xətti çəkilmişdir. Nəqliyyat vasitələri ilə yanaşı Bakıda rabitə sahələri də yarandı. 1868-ci ildə Bakı-Tiflis, 1879-cu ildə Bakı-Krasnovodsk (dənizin dibi ilə) teleqraf xətləri, 1886-cı ildə isə şəhərdə ilk telefon xətti çəkildi.

XX əsr

image Əsas məqalələr: Mart soyqırımı , Bakı Kommunası, Sentrokaspi Diktaturası, Bakı döyüşü, və Qara Yanvar
image
Bakını almış Qafqaz İslam Ordusunun şəhərdə fəxri keçidi

XX əsrin əvvəllərində Rusiyadan fəhlə hərəkatının ən mühüm hadisəsi Bakı proletariatının əzəməti Dekabr tətili olmuşdur. Tətil 1904-cü il dekabrın 13-də "Kaspi-Qara dəniz neft sənayesi cəmiyyətinin" zavodunda başladı və qısa müddətdə şəhərin bütün mədən-zavod rayonlarına yayıldı, ümumşəhər tətilinə çevrildi. Tətildə iştirak edən fəhlələrin sayı 50 min nəfərə çatırdı. Tətilin uzanması Bakı sahibkarlarının ciblərinə ziyan vurmaqlabərabər bütün Rusiya sənayesini iflic vəziyyətə salmışdı. Tətilin uzanmasından narahat olan maliyyə naziri həyəcan təbili çalırdı. Maliyyə nazirinin tələbilə baş nazir Vitte Bakı qubernatorunu general qubernatorla əvəz etdi və ona göndərdiyiəmrdə nəyin bahasına olursa-olsun tətili dayandırmağı və Bakı neft mədənlərində, habelə neftayırma zavodlarında işi bərpa etməyi tələb edirdi. Bakıda hərbi vəziyyət elan edildi. Şimali Qafqaz dəmir yolu stansiyalardan başlayaraq Bakıya qədər bütün dəmir yolu hərbiləşdirildi. Bu yol ilə Bakıya qoşun yeridilməsinə başlandı. Bakıda bütün nümayişlər qadağan olundu.

Bakı proletariatının Dekabr tətili Rusiyanın mərkəzi vilayətlərində geniş əks səda verdi. Rusiya İmperiyasının başqa şəşərlərində fəhlələr Bakı hadisələrinə dair inqilabi vərəqələr buraxdılar. Həmin vərəqələrdə Bakı proletariatının Dekabr tətilində qələbəsinin bütün Rusiya fəhlə sinfi üçün böyük əhəmiyyəti olduğu qeyd edilirdi.

1907-ci ildə isə Bakı-Batumi neft kəməri istifadəyə verilmişdir və bütün bunların təsiri nəticəsində artıq 1908-ci ildə Bakı şəhəri Zaqafqaziya ümumi sənaye məhsulunun 91,6%-ni verirdi. 1917-ci il Rusiya inqilablarından sonra Azərbaycanda ictimai-siyasi həyat dəyişdi və Bakı Sovetinin hakimiyyəti ələ alması ilə nəticələndi.

1918-ci ilin 30 mart və 3 aprel tarixləri arasında Bakı şəhərində və Bakı quberniyasının müxtəlif bölgələrində, eləcə də Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lənkəran, Hacıqabul, Səlyan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvan və digər ərazilərdə Bakı Soveti və Daşnaksütundan olan erməni silahlı dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı qırğın törətdilər. Rəsmi mənbələrə əsasən soyqırım nəticəsində 12 minə yaxın azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, on minlərlə insan itkin düşmüşdür.Stepan Şaumyan 1918-ci il aprelin 25-də Bakı Xalq Komissarları Soveti adlı hökumət yaratdı. Bakı XKS özünü Bakı quberniyası və Dağıstanda Sovet Rusiyası hökumətinin yerli hakimiyyət orqanı elan etdi.

1918-ci ildə Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Osmanlı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu ilə Bakı Kommunası və Sentrokaspi Diktaturası qüvvələri arasında Bakı döyüşü baş vermişdir. Sonradan döyüşə Böyük Britaniya, Ermənistan və Rusiya qüvvələri də qoşulmuş və bu döyüş Qafqaz kampaniyasının son döyüşü olmuşdur. Lakin Bakı döyüşü ilə gərginlik bitməmiş və hadisələr Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi ilə davam etmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının 1918-ci ildə qəbul etdiyi Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı haqqında maddə yox idi.Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının 1921-ci ildə qəbul edilən Konstitusiyasına da paytaxt haqqında maddə daxil edilməmişdi. Azərbaycan SSR-in 1937-ci il və 1978-ci il konstitusiyalarında isə Bakı şəhərinin respublikanın paytaxtı olması təsbit edilmişdi.

1920-ci il aprelin 28-də Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yeni hökumətin — Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin tərkibini təsdiq etdi. Aprelin 29-dan etibarən Ə. H. Qarayev başda olmaqla Bakı İnqilab Komitəsi də işləyirdi. Bakıda Şəhər Soveti ilə yanaşı, Bakı Qəza İnqilab Komitəsi də fəaliyyət göstərirdi. Şəhərin bütün rayonlarında yerli hakimiyyət orqanları yaradılmışdı. 1920-ci il 1–7 sentyabr tarixində Bakıda şərq xalqlarının I qurultayı, 1926-cı ildə isə I Ümumittifaq türkoloji qurultayın keçirilmişdir. Bakıda təqiblər, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinin, görkəmli nümayəndələrinin, digər partiyaların, siyasi qrupların və cərəyanların rəhbərlərinin, Azərbaycan ordusunun, müdafıə nazirliyinin xadimlərinin həbsləri intihar edir. Onların bir çoxu Nargin adasında güllələndi, Rusiyanın müxtəlif həbs düşərgələrinə sürgün edildi.

İkinci dünya müharibəsi Azərbaycandan uzaq şimali-qərb regionlarında başlansa da, Adolf Hitler neftlə zənging olan Bakını zəbt etməyi özünün əsas məqsədlərindən biri hesab edirdi. 1941-ci ildə Azərbaycanda 23,5 mln ton neft çıxarılmışdır ki, bu da bütün Sovet İttifaqında hasil olunan neftin 71,4%-ni təşkil etmişdir. Belə yüksək hasilat SSRİ-nin İkinci dünya müharibəsindəki qələbəsini təmin etmiş, xalq təsərrüfatının qarşısında duran bir çox məsələlərin həllində neftin xüsusi rolunu daha da artırmışdır.

image
Bakı bulvarında yerləşən Mirvari kafesi, 1960-cı illər

Müharibə şəraiti ortaya yeni-yeni çətinliklər atırdı. 1942-ci ildə Qafqaz ərazisində döyüşlər getdiyindən Bakıda neft quyularının fəaliyyəti müvəqqəti olaraq dayandırıldı.Abşeron yarımadasında yeni yataqlar işə salınmadı. Bundan əlavə, istehsal olunmuş xammalı və neft məhsullarını Şimali Qafqaz və Volqa çayı ilə daşımaq mümkün deyildi. Çünki nəql infrastrukturu hərbi əməliyyatların getdiyi ərazilərdən keçirdi. Lakin tezliklə bu çətinlikdən də çıxış yolu tapıldı. Neft məhsullarını "yer anbarları"na və göllərə (Zığ, Masazır və s.) doldurmağa başladılar. Sonra onları Xəzər dənizi ilə nəql edirdilər. Müharibənin həlledici mərhələsi olan 1942-ci ildə Xəzər dənizi ilə cəbhəyə 505 min ton, Həştərxan vasitəsilə 336 min ton neft məhsulları daşınmışdır. Faşistlərin hərbi hissələrinin 1942-ci ilin avqust ayının sonunda Şimali Qafqaza çatması və Qroznı neft rayonunun faşist ordusu tərəfindən zəbt edilməsi Bakı neftinin müharibənin gedişində əhəmiyyətini və rolunu daha da artırdı və onu ön plana çəkdi.

1945-ci ildən sonra isə şəhərin inkişaf prosesi xeyli güclənmiş, Bakı şəhəri respublikanın iqtisadi inkişafında və ictimai əmək bölgüsündə olduqca yüksək səviyyəyə qalxa bilmişdir. Bütün bunların nəticəsində şəhərdə istehsal üzrə sənaye sahələri yaradılır və şəhərlə şəhərətrafı ərazilərin əlaqələri genişlənirdi. Bakı şəhərinin belə intensiv inkişafı şəhərin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. İkinci dünya müharibəsi illərində Bakı hospitallarında 400 min nəfərə yaxın əsgər və zabit müalicə olunmuşdur.

SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən 1951-ci ildə Bakı su kəmərinin ikinci növbəsinin tikilməsi barədə, 1959-cu ildə isə Bakı və onun rayonlarının qazla fasiləsiz təchiz edilməsi, bütün yaşayış massivlərinin 1960-cı ilə qədər tam qazlaşdırılması haqqında qərar qəbul edilmişdi. 1957-ci ildə şəhərə su verilməsi xeyli artdı. Ancaq əhalinin su ilə təchizatı hələ də kifayət deyildi.

Bakıda Azərbaycan televiziya mərkəzi öz fəaliyyətini 1956-cı il fevralın 14-də ilk yoxlama verilişi ilə başladı, sonralar televiziya mərkəzinin verilişləri Bakıdan 200 km-ə qədər məsafədə müntəzəm olaraq qəbul edilməyə başlandı. 1966-cı ildə Bakı-Şuşa, 1969-cu ildə Şuşa-Naxçıvan radiorele xətti istifadəyə verildi. 1970-ci ildə radiorele xətti ilə Bakı televiziya stansiyası ilk dəfə Moskvadan rəngli televiziya proqramını göstərmək imkanı əldə etdi. 1976-cı ildə Bakının telefon rabitəsinin 90 min telefon nömrəsini özündə birləşdirən 36 telefon stansiyası vardı. Mənzil telefon aparatının sayı 1970-ci ildə 30,8 min, 1980-ci ildə 230,9 min idi.

1988-ci il 17 noyabrda Bakının Azadlıq meydanında kütləvi etiraz mitinqlərinin keçirilməsi Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının başlanmasına səbəb oldu. Həmin il 5 dekabrda Sovet qoşunlarının Azadlıq meydanına yeridilərək mitinqçilərə divan tutub, komendant saatının tətbiq etmişdi. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə, saat 23.30-da Bakı şəhərinə keçmiş Sovet İttifaqının qoşun hissələri fövqəladə vəziyyət elan edilmədən yeridilmiş, dinc əhaliyə divan tutulmuş, yüzlərlə insan qətlə yetirilmiş, yaralanmış və itkin düşmüşdür.

1994-cü il martın 19-da Bakı metrosunun 20 Yanvar metrostansiyasında partlayış törədildi, 14 nəfər həlak oldu, 49 nəfər yaralandı. Həmin il iyulun 3-də metronun "28 May" və "Gənclik" stansiyaları arasında qatarda partlayış törədildi, ölən və yaralananlar oldu. 1997-ci il noyabrın 25-də Bakıda Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan və Moldova respublikasının öz aralarında əməkdaşlıq haqqında blok — "GUAM" blokunun təşkilini bəyan edən protokol imzalandı.

2000-ci il noyabrın 25-də saat 21:30 radələrində Bakıda 6,8 bal gücündə zəlzələ baş vermişdir.

XXI əsr

image
Neftçilər prospektində butiki

2001-ci ildə Bakıda Dünya azərbaycanlılarının birinci qurultayı keçirildi. 2002-ci ildə internet ilə 10 provaydr məşğul olurdu. İnternetdən 120 min nəfər istifadə edirdi və istifadəçilərin 90 faizi Bakıda idi. Onların 80 faizi gənclərdən ibarət idi. 2008-ci ildən başlayan Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin kütləvi söküntü işləri ilə əlaqədar bəzi tarixi abidələrin məhv olunması və insanlar evlərinin müqabilində verilən kiçik kompensasiya, ictimaiyyət və insan hüquqları təşkilatları tərəfindən kəskin tənqid olunub. Şəhərda mühüm söküntü işləri ilə əlaqədar məhv olan tarixi binalardan Atlantlı evi, Moskva mehmanxanası və Qarabağ mehmanxanasını qeyd etmək olar. 2009-cu ildə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında baş verən terror hadisəsində 13 nəfər həlak olmuşdur.

2011-ci il dekabrın 24-də Bakının şərqində 100 ildən çox Qara Şəhər kimi tanınan, neft emalı, saxlanması və daşınmasında böyük rol oynamış ərazidə, şəhərin ən böyük yenidənqurma layihələrindən biri olan Bakı Ağ Şəhər layihəsinin təməli qoyulub. Layihənin əsas məqsədi neft-bumunun nəticəsi olan çirklənmiş torpaqların təmizlənməsi, ərazidə yeni beynəlxalq standartlara uyğun sosial infrastrukturun yaradılması, paytaxtın sakinləri və qonaqları üçün yeni yaşayış, iş, əyləncə və istirahət məkanının yaradılmasıdır.

Coğrafiya

Relyef və geologiya

Bakı Xəzər dənizinin qərbində, Abşeron yarımadasının cənubunda 40", 23' en 49", 51' uzunluq meredianlarının kəsişdiyi nöqtədə yerləşir. Abşeron yarımadasının cənubunda sahil ətrafı su akvatoriyasında Bakı arxipelaqı yerləşir. Arxipelaqa Kiçik Zirə, Böyük Zirə, Daş Zirə, Xərə Zirə, Zənbil, Gil adası, Qara Su, Qutan adası, Səngi Muğan, , İqnat daşı, Kür daşı, Çigil, Karvansaray adası, M, Daş adalar qövsü, Xanlar adası və Baburi adası daxildir.

İqlim

Bakının yerləşdiyi Abşeron yarımadası yüksək orta illik temperatura və az yağıntıya malik ərazidir. Bakıda havanın orta illik temperaturu 14,4 dərəcə təşkil edir. Aydın, az buludlu günlərin sayına görə Abşeron Qafqazda birinci, yağıntının miqdarına görə isə sonuncu yeri tutur.

Bakının iqlimi yarı quraq və subtropikdir ( görə: BSk). Mayın əvvəlindən başlayıb sentyabr ayının ortalarına kimi davam edən uzun yay quru və isti keçir. Ən isti vaxtlarda — iyul və avqust aylarında gündəlik orta temperatur 26 dərəcə təşkil edir.Payızda yayın istisi səngiyir və yerini quru, mülayim, xoş hava əvəz edir. Bakıda qış mülayim keçir, belə ki, yanvar ayında orta temperatur 3–5 dərəcə olur. Qış adətən qar və şaxtasız keçən az günəşli günlərdən ibarətdir. Buna baxmayaraq güclü şimal küləyi, bəzən hətta havada kiçik damlalarla müşahidə olunur və bu küləklər Bakının ən vacib elementidir.

Bakının iqlimi
Göstərici Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek İl
Maksimum orta, °C 6,6 6,3 9,8 16,4 22,1 27,3 30,6 29,7 25,6 19,6 13,5 9,7 18,1
Orta temperatur, °C 4,4 4,2 7,0 12,9 18,5 23,5 26,4 26,3 22,5 16,6 11,2 7,3 15,1
Minimum orta, °C 1,8 1,8 2,8 4,2 6,6 9,4 11,4 10,9 9,0 6,4 3,7 1,4 5,8
Mütləq minimum, °C 2,1 2,0 4,2 9,4 14,9 19,7 22,2 22,9 19,4 13,5 8,8 4,8 12,0
Yağıntı norması, mm 21 20 21 18 18 8 2 6 15 25 30 26 210
Mənbə: "Climatological Information for Baku, Azerbaijan"


Əhalisi

image Əsas məqalə: Bakı əhalisi

Demoqrafiyası və etnik tərkibi

Bakıya miqrasiya edənlərin böyük əksəriyyətini kişilər təşkil edirdi. Belə ki, ailəsi ilə birlikdə iş axtarmaq çətin olduğundan miqrantların çoxu öz ailələrini evdə qoyub gəlirdilər. Tarixi mənbələrə əsasən Bakının neft sənayesi müəssisələrində işləyən rus mütəxəssisləri, fəhlə və qulluqçuları əksər hallarda öz ailələri ilə birlikdə, ermənilərin çoxu subay və təklikdə, müsəlmanların isə hamısı öz ailələrini evdə qoyub gəlir və təklikdə yaşayırdılar. 1913-cü ildə Bakı şəhərində əhalinin sayı 3 dəfə artaraq, 334 min nəfərə çatmışdı.Rusiya imperiyasının 5 ən böyük şəhərindən birinə çevrilən Bakıda əhali başlıca olaraq, miqrasiya hesabına artmışdı. Əsasən Bakıda məskunlaşan miqrantların əksəriyyətini ruslar təşkil edirdi. Ermənilərin sayı da miqrasiya hesabına yüksək templərlə artmış və Bakı əhalisinin milli tərkibində onların xüsusi çəkisi 17,5%-ə qədər yüksəlmişdi. Eyni zamanda Bakıda yaşayan digər milli azlıqların da sayı dəfələrlə artmışdı. Məsələn, yəhudilərin sayı 5,7 dəfə artaraq, 10,8 min nəfər olmuş, ləzgilərin sayı isə min nəfərdən 8 min nəfərə qədər artmışdı. Bu dövrdə Bakıda azərbaycanlıların sayının artımı 74% təşkil etməklə ümumi artımdan olduqca geri qalırdı. Bunun nəticəsində Bakı əhalisinin milli tərkibində onların xüsusi çəkisi 1897-ci ildəki 36,0%-dən, 1913-cü ildə 21,0%-ə enmişdi. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycandan da on minlərlə azərbaycanlı Bakıya miqrasiya etmişdi. 1913-cü ildə Bakıda keçirilən əhali sayımının materiallarında Bakıda hər 6 nəfərdən biri Cənubi Azərbaycandan idi. 1970-ci ildə təkcə Bakıda 207,5 min nəfər erməni yaşayırdı ki, bu da bütün Azərbaycanda yaşayan ermənilərin 43%-nə bərabər idi.

1988-ci ildə erməni millətçilərinin azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi nəticəsində qovulmuş azərbaycanlıların əksəriyyəti Bakıda məskunlaşdırıldı.Sumqayıt hadisələri və Qara Yanvar Bakıda, Gəncədə və başqa yerlərdə azlıqda yaşayan ermənilərin əksəriyyətinin Azərbaycanı tərk etməsi ilə nəticələndi. Həmin dövrdə Moskvanın anti-Azərbaycan təbliğatına aldanan və Azərbaycan xalqının Rusiyaya qarşı hiddətindən təşvişə düşən Bakılı ruslar və onlara yaxın olan rusdilli etnik qrupların nümayəndələri arasında da Azərbaycanı tərk edib Rusiyaya gedənlər oldu.Qarabağ müharibəsindən sonra Bakıda 500 minə yaxın qaçqın və məcburi köçkünlər məskunlaşmışdır.

2017-ci ilin əvvəlindən Bakı şəhərinin əhalisinin sayı 3700 nəfər və ya 0,2% artaraq aprel ayının 1-nə 2 mln. 249,5 min nəfərə çatıb. Hesabat dövründə Bakıda 3556 ölüm halı qeydə alınıb və əhalinin hər 1000 nəfərinə ölüm səviyyəsi 6,4 təşkil edib. 2017-ci ilin ilk 3 ayı ərzində qeydiyyat şöbələri tərəfindən 2957 nikah və 1134 boşanma halları qeydə alınıb. Əhalinin hər 1000 nəfərinə nikahların sayı 5,3, boşanmaların sayı isə 2 olub.

image
1910-cu illərdə Bakıdan "Səməd Ağa" adlı gəmi ilə İrana köçən qaçqınlar.
Texniki problemlərə görə qrafiklər müvəqqəti olaraq söndürülüb.
İl Sayı
1897 111.904
1926 446.832
1939 543.939
1959 642.507
İl Sayı
1970 851.547
1979 1.021.969
1989 1.150.055
2009 2.045.800
İl Sayı
2012 2.122.300
2014 2.181.800
2018 2.262.600
2019 2.293.100
İl Sayı
2020 2.293.700
2021 2.300.500

Din

image
İçərişəhərdə yerləşən Cümə məscidinin interyeri

2012-ci ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin verdiyi mənbəyə görə, Bakı ərazisində 120 məscid var. Bakı ərazisinin tanınmış məscidlərindən Nardaran məscidi, Təzəpir məscidi, Murtuza Muxtarov məscidi, Heydər məscidi, Bibiheybət məscidi, Hacı Sultanəli məscidi, İçərişəhərdə yerləşən Məhəmməd məscidi, Şah məscidi, Bəylər məscidi və Cümə məscidini qeyd etmək olar.

Bakıda 3 pravoslav, 1 katolik, 1 lüteran kilsəsi, 1 erməni həvari kilsəsi və 2 sinaqoq var. Bakının tanınmış kilsələrindən və sinaqoqlarından Müqəddəs Mürdaşıyan Zənənlər Kafedralı, Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi, Mixail Arxangel kilsəsi, Müqəddəs Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi (katolik), Xilaskar kilsəsi (kilsə 1934-cü ildə bağlandı və hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının "Kamera və Orqan Musiqisi Zalı"), Müqəddəs Qriqori kilsəsi (kilsə 1990-cı ildə bağlandı və hal-hazırda Prezident Kitabxanasının depozitar fond saxlancı), Dağ yəhudilərinin sinaqoqu və Aşkenazi yəhudilərinin sinaqoqunu qeyd etmək olar. İbadət evləri ilə yanaşı, şəhərdə xristian və yəhudi dini tədris müəssisələri, o cümlədən pravoslav kilsələri yanında bazar günü məktəbləri, protestant icmalarının Bibliya kursları, yəhudilərin ivrit dilini, yəhudi dini və mədəniyyətini öyrətmə kursları və s. fəaliyyət göstərir.

Dialekti

Bakı və ona yaxın ərazilərdə, Azərbaycan dilinin şərq qrupu dialekt və şivələrinə aid Bakı dialekti (Bakı ləhcəsi) mövcüddur. Dialektin fərqləndirici xüsusiyyətlərinə "çav" kökünün "çoçi" formasında sifət kimi, ço/çov formasinda fel kimi işləndirilməsi daxildir.

İnzibati bölgüsü

image Əsas məqalə: Bakının inzibati bölgüsü

Bakı şəhərinin tərkibinə 12 inzibati rayon, 59 qəsəbə daxildir.

Şəkil Rayonun adı Rayonların təşkil olunma tarixi Ərazi (kv.km) Əhalinin sayı (nəfər)
image Binəqədi rayonu 28 aprel 1920 170 268 400
image Qaradağ rayonu 7 may 1923 1080 127 900
image Nərimanov rayonu 24 noyabr 1931 20 179 800
image Nəsimi rayonu 13 iyun 1969 10 222 600
Nizami rayonu 21 noyabr 1980 20 201 800
image Sabunçu rayonu 11 noyabr 1920 240 247 200
image Səbail rayonu 1920 30 102 600
image Suraxanı rayonu 1920 120 222 000
image Pirallahı rayonu 21 dekabr 2012 30 20 600
image Xətai rayonu 1904 30 289 900
image Xəzər rayonu 3 noyabr 1934 370 168 400
image Yasamal rayonu 1932 10 249 300

Yerli hökumət

image
Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin binası

1860-cı ildən Şamaxı quberniyasının paytaxtına çevrilmiş Bakını idarə edən qurum 1870-ci ildə təsis edilmiş Bakı Şəhər Duması idi. Duma üzvləri "qlasnı" adlanırdı. 1878-ci ildə Bakıda Dumaya seçkilər başladı. İlk Dumaya 72 nəfər, sonralar 75 nəfər üzv seçilmişdi. Fərmana görə, azərbaycanlıların sayı Duma üzvlərinin ümumi sayının yarısından çox ola bilməzdi. Dumaya yaşı 25-dən yuxarı olan, daşınmaz əmlak sahibləri və ya 1500 manatlıq məbləğdə ticarət və sənaye müəssisələrinə malik şəxslər seçilə bilərdilər. Bələdiyyə idarələri icraçı, Duma isə qanunverici orqan hesab edilirdi. Şəhər təsərrüfatının qurulması üçün Duma qərar verir, bələdiyyə idarəsi isə bu qərarı yerinə yetirirdi.

Dumanın iclasları rus dilində aparılırdlı. Buna görə rus dilində danışa bilməyən qlasnılar iclaslarda çox zaman mürgü vururdular. Bakı Şəhər Dumasının tanınmış üzvlərindən Həbib bəy Mahmudbəyov, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağa Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Əjdər bəy Aşurbəyov, Ağabala Quliyev, Məmmədhəsən Hacınski, Həsən bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Pepinov, Məşədi Əzizbəyov və Həsən bəy Zərdabini qeyd etmək olar.

1939–1977-ci illər arası şəhəri Bakı Şəhər Zəhmətkeş Deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsi idarə edirdi. 1977-ci ildə qurum Bakı Şəhər Xalq Deputatları Sovetinin İcraiyyə Komitəsi adlandırılmışdır. 1991-ci ildən indiyədək şəhəri Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti idarə edir. Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olan yeganə dövlətdir ki, onun böyük şəhər bələdiyyəsi yoxdur.

Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin binası İstiqlaliyyət küçəsinin mərkəzində yerləşir. Bina 1900–1904-cü illərdə memar İosif Qoslavskinin layihəsi əsasında barokko stilində inşa edilmişdir. Binanın fasadının bəzəyi üçün İtaliyadan qırmızı dekorativ kərpic və rəngli mərmər gətirilmişdir. Fasadın mərkəzini Bakı şəhərinin gerbi bəzəyir.

İqtisadiyyat

image Əsas məqalə: Azərbaycanda neft sənayesi
image
XIX əsrdə Bakıda neft yataqları

Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq inkişaf edən və Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rolu olan neft sənayesi əsas etibarilə Bakı ətrafında cəmləşib. XVI əsrin əvvələrində tarixçi Əmin Əhməd ər-Razinin məlumatına görə, Bakı ətrafında 500-ə qədər neft çalası və quyu mövcud olmuş və onlardan ağ və qara neft hasil edilmişdir. 1647-ci ildə Türk səyyahı Övliya Çələbi Bakıda olmuş, buradakı neft mədənləri, çıxarılan neftin müxtəlif rənglərdə olması, neftin İrana, Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat vermiş, Bakıda fəaliyyət göstərən neft şirkətlərini müfəssəl təsvir etmişdir. 1729-cu ildə Rusiyanın İrandakı səfirliyinin əməkdaşı və həkimi İoann Lerkx Bakıya gəlmiş və Abşerondakı neft yataqları haqqında ətraflı məlumat verərək burada əsrlər boyu neftin hasil edildiyini, məişətdə və sənayedə yanacaq kimi geniş istifadə olunduğunu təsdiqləmişdir.

1803-cü ildə dünyada ilk dəfə olaraq bakılı Hacı Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət körfəzində, sahildən 18 və 30 metr aralıda ikiquyudan neft çıxarmağa başlamışdır. Lakin birinci dəniz mədəninin ömrü çox qısa olmuşdur — 1825-ci ilin güclü dəniz fırtınası quyuları məhv etmişdir. 1846-cı ildə Bibiheybətdə Zaqafqaziya diyarı Baş İdarəsinin üzvü olan Vasili Semyonovun təklifi ilə Bakı neft mədənlərinin direktoru mayor Alekseyevin rəhbərliyi altında sənaye üsulu ilə 21 metr dərinlikdə kəşfiyyat quyusu qazılmış və müsbət nəticə vermişdir. 1859-cu ildə Bakıda Dubinin qardaşlarının iri neftayırma zavodu istifadəyə verilmişdir. Zavodda əsasən ağ neft istehsal olunurdu. 1872–1873-cü illərdə Xəzər dənizində taxta barjlarla neft nəql edilmişdir. 1872-ci ildə Nobel qardaşları Bakıda "Branobel" adlı ilk neft şirkətini təsis etdilər.

1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan Sarayında Qərbin neft şirkətləri ilə bağlanmış neft sazişi müstəqil Azərbaycan Respublikasının yeni tarixində böyük rol oynadı. "Əsrin müqaviləsi" adı ilə tanınmış bu müqavilə, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda Azəri-Çıraq-Günəşli neft yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasil olunan neftin dünyanın 11 ən iri neft şirkəti pay şəklində bölüşdürülməsinə səbəb oldu. 1997-ci ildə Bakı-Novorossiysk Şimal ixrac boru kəməri, 1999-cu ildə isə Bakı-Supsa Qərb ixrac boru kəməri istifadəyə verilmişdir. 1999-cu il aprelin 17-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev, Gürcüstan Prezidenti Eduard Şevardnadze və Ukrayna Prezidenti Leonid Kuçmanın iştirakı ilə Bakı-Supsa neft kəməri və Gürcüstanın Qara dəniz sahilindəki Supsa ixrac terminalı istismara verilmişdir. "Çıraq" yatağından hasil olunan neftin Supsa limanından dünya bazarlarına ixracına başlanmış və ilk dəfə olaraq Azərbaycan nefti şimala yox, qərbə istiqamət götürmüşdür. 1999-cu il noyabrın 18-də ATƏT-in İstanbul Zirvə görüşünün gendişində Heydər Əliyev, Eduard Şevardnadze və Süleyman Dəmirəl "Xam neftin Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan və Türkiyə Cümhuriyyətinin ərazilərilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri vasitəsilə nəql edilməsinə" dair saziş imzalamışlar.

2007-ci ildə Bakı-Tbilisi-Ərzurum Boru Xətti istifadəyə verilmişdir. Azərbaycan Prezidentinin 16 avqust 2001-ci il tarixli fərmanı ilə 20 sentyabr hər il Azərbaycanda "Neftçilər günü" peşə bayramı kimi qeyd edilməsi rəsmiləşdirilib. 2017-ci ildə Bakıda Azəri-Çıraq-Günəşli blokunun 2050-ci ilədək işlənilməsinə dair müqavilə imzalanmışdır.

Bakıda Akkord STİK, Azercell, Azərsu, Azərsun Holding, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti, Azərbaycan Hava Yolları, Azpetrol, Bakcell, , Nar Mobile, Paşa Holding və Synergy Group kimi iri Azərbaycan şirkətlərinin baş qərargahları yerləşir.

Maliyyə

1874-cü il fevralın 28-də Bakıda fəaliyyətə başlayan Bakı kredit cəmiyyəti ilk bank müəssisəsi olmaqla Şimali Azərbaycanda kapitalist kredit sisteminin yaranmasının əsasını qoydu. 1874-cü il iyunun 1-dən Bakıda ikinci bank müəssisəsi — Dövlət bankının şöbəsi fəaliyyətə başladı. Bakıda 1881-ci ildə Bakı ictimai şəhər bankı, 1886-cı ildə Tiflis kommersiya bankının şöbəsi, 1890-cı ildə Volqa-Kama kommersiya bankının şöbəsi, 1897-ci ildə Kiyev və yaxud Cənubi Rus sənaye bankının şöbəsi, 1898-ci ildə Sankt-Peterburq-Azov kommersiya bankının şöbəsi, Rus ticarət-sənaye bankının şöbəsi, 1899-cu ildə Don torpaq bankı, 1900-cü ildə Bakı şəhər kredit cəmiyyəti, İranın Uçot-borc bankının şöbəsi təsis edildi.

1992-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı, 2000-ci ildə isə Azərbaycanın əsas fond birjası olan Bakı Fond Birjası yaradılıb. Şəhərdə əksər Azərbaycan banklarının qərargahı, o cümlədən, AccessBank, Bank of Baku, Bank Respublika, Kapital Bank, Azərbaycan Sənaye Bankı, Azərbaycan Beynəlxalq Bankı, Rabitəbank, , Unibank və Zaminbank-ın baş qərargahları yerləşir. 2022-ci ilin avqust ayının statistikasına görə, Bakı şəhərində 1157 bankomat mövcuddur.

Turizm və alış-veriş

image Əsas məqalə: Azərbaycanda turizm
image
Fəvvarələr meydanı

Bakı Qafqazda ən əhəmiyyətli turistik məkanlardan biri sayılır. 2015-ci ildə Bakının mərkəzindəki Nizami küçəsi dünyanın ən bahalı küçələri siyahısına daxil olub.Dövlət Statistika Komitəsinin 2014-cü ildə yaydığı məlumata əsasən, Azərbaycanda 30 beşulduzlu otel var və onların əksəriyyəti Bakıda yerləşir. Şəhərin tanınmış otellərindən JW Marriott Absheron, İnturist otel, Hilton Baku, Kempinski Hotel-Badamdar, Four Seasons Hotel Baku, Fairmont Baku, Bulvar Hotel və Jumeirah Bilgah Beach Hotel-i qeyd etmək olar.

2014-cü ildə Bakı Forbes jurnalının rusiyalılar üçün biznes qurulması sahəsində ən cəlbedici keçmiş SSRİ şəhərlərinin reytinqində top onluğa düşüb. 2015-ci ildə Bakı Lonely Planet nəşrinin səyahət edilməli ən maraqlı məkanların reytinqində 7-ci sırada, New York Times qəzetinin "2015-ci ildə səfər etmək üçün dünyanın ən yaxşı yerləri" reytinqində isə 51-ci yerdə qərarlaşıb. 2016-cı ildə səyahət məsləhətçisi saytının topladığı rəy sorğusunda daha çox üstünlük verilən və inkişaf etməkdə olan turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri 5-ci yerdə qərarlaşıb.

Bakının populyar turist məkanlarından Şirvanşahlar Sarayı və Qız Qalasının yerləşdiyi İçəri şəhər, Bakı bulvarı, Dövlət Bayrağı Meydanı, Fəvvarələr meydanı, Atəşgah, Şəhidlər Xiyabanı və Bakı teleqülləsini qeyd etmək olar.

Bakıda 20-dən çox ticarət mərkəzi var. Onlardan Park Bulvar, 28 Mall, , , və qeyd etmək olar.

Bakı ərazisində müxtəlif çimərliklər fəaliyyət göstərir. Onlardan Amburan və Şıxov çimərliyini qeyd etmək olar.

Ətraf mühit

Paytaxtda ekoloji şəraiti gərginləşdirən səbəblərdən biri də şəhər nəqliyyatında xarici ölkələrdən gətirilmiş dizel mühərrikli köhnə avtomobillərin sayının artmasıdır.

Ekoloji gərginliyi artıran səbəblərdən biri də sənaye müəssisələrinin yaşayış massivlərinin yaxınlığında yerləşməsidir. Məsələn, sanitar normalarına görə kükürdlü neft emal edən zavodlarla yaşayış massivləri arasında ən azı 1000 metrlik sanitar-mühafizə zonaları olmalıdır. H. Əliyev adına Neftayırma zavodu ilə 8-ci kilometr yaşayış massivi arasındakı bu məsafə jəmi 500 metr təşkil edir. Əsasən kükürdlü neftləri emal edən bu zavoddan 1000 metr məsafədə atmosferdə olan kükürdlü birləşmələrin miqdarı qəbul edilmiş həddən 13 dəfə çoxdur. SSRİ dağılan ərəfədə şəhərin bütün neftayırma zavodlarından, neft kəmərlərindən və neft anbarlarından ətraf mühitə atılan neftin və emal edilmiş neft məhsullarının miqdarı 300 min ton/il təşkil etmişdir.

Şəhər ərazisində 21,5 min hektar sahədə landşaft və torpaq örtüyü tamamilə pozulmuşdur. Bunun 15 666 min hektarı (73%) neftlə çirklənmiş ərazilər, 1090 hektarı daş karxanaları, 845 hektarı zibilxanalar, 2775 hektarı qrunt sularının səviyyəsinin qalxması nəticəsində su basmış və bataqlıqlaşmış torpaqlar və yerdə qalanı boru kəmərləri, müxtəlif kommunikasiyalar və neft-mədən yolları ilə pozulmuş torpaqlardan ibarətdir. Şəhərdə 845 hektar sahə tutan 12 zibilxana qeydə alınsa da, sənaye və məişət tullantıları hara gəldi atılır. Bakı qəsəbələrinin ətrafında onlarla zibilxanalar yaranmışdır. Vaxtında tədbir görülməzsə, yarımada bütövlükdə zibilxanaya çevrilə bilər.

Bakı şəhəri tabeliyində olan ərazidə 90 fəaliyyət göstərir. Bunlardan 9-u dövlət müəssisəsi, 81-i kiçik müəssisədir. Mövcud və fəaliyyətini dayandırmış bütün karxanalar hesabına 1090 hektar sahədə torpaq örtüyü məhv edilmiş və təbii landşaft tamamilə pozulmuşdur.

Bakı şəhəri (bütün rayonları ilə birlikdə) ekoloji cəhətcə, qismən ağır metallar üzrə, gərgin zonadır. Şəhərin mərkəzi hissəsində sinkin miqdarı yol verilən miqdar həddindən (YVMH) 115, mis-75, qurğuşun-90 dəfə artıqdır. Torpaqlarda yüksək anomal zəhərlilik dərəcələri ilə fərqlənən çoxlu miqdar poliqonlar (Sumqayıtda 5 — dən artıq, Bakı ətrafında təxminən 15) qeydə alınmışdır. Çirklənmə sahələrinin ölçüləri 3–8 km hüdudunda dəyişir. Şəhərin şiddətli (YVMH-dən 100 dəfə artıq) toksik ərazilər Nərimanov, Ramana, Suraxanı və Xətai rayonlarıdır. Sənaye müəssisələrinin sıx yerləşdiyi sahələrdə ağır metalların miqdarı YVMH qiymətindən 200 dəfə çoxdur.

Rayonları

image Əsas məqalə: Bakının inzibati bölgüsü

Bakı şəhərinin 1 iyun 1940-cı il tarixli məlumata görə rayonlarının sayı 17, 1 yanvar 1953-cü il tarixli məlumata görə rayonlarının sayı 13, 1 yanvar 1965-ci il tarixli məlumata görə rayonlarının sayı 13 olmuşdur.

Hazırda Bakı şəhərinin 12 rayonu vardır.

image
Bakının inzibati bölgüsü
Rayonun adı Təşkil olunma tarixi Ərazi (kv.km) Əhalinin sayı (2020) Əhalinin sıxlığı
Binəqədi rayonu 28 aprel 1920 170 268.400 1579
Qaradağ rayonu 7 may 1923 1.080 127.900 118
Nərimanov rayonu 24 noyabr 1941 20 179.800 8990
Nəsimi rayonu 13 iyun 1969 10 222.600 22260
Nizami rayonu 21 noyabr 1980 20 201.800 10090
Sabunçu rayonu 11 noyabr 1920 240 247.200 1030
Səbail rayonu 1920 30 102.600 3420
Suraxanı rayonu 1920 120 222.000 1850
Pirallahı rayonu 21 dekabr 2012 30 20.600 687
Xətai rayonu 1904 30 289.900 9663
Xəzər rayonu 3 noyabr 1934 370 168.400 455
Yasamal rayonu 1932 10 249.300 12465

Memarlıq

image
2000-ci ildə İçəri şəhər, Şirvanşahlar saray kompleksi və Qız qalası ilə birlikdə UNESCO-nun Ümumdünya mədəni irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Ərəb xilafətinin yüksəlişi dövründə Bakıda Azərbaycan memarlığının ən dəyərli örnəklərini yaratmışdır. Orta əsr memarlıq nümunələrindən Nardaran qalası, Ramana qalası, Məhəmməd məscidi, Şah məscidi, Hacı Qayıb hamamı və Atəşgahı qeyd etmək olar. 2000-ci ildə Bakının Səbail rayonunda yerləşən İçəri şəhər, Şirvanşahlar saray kompleksi və Qız qalası ilə birlikdə UNESCO-nun Ümumdünya mədəni irsi siyahısına daxil edilmişdir.

XIX əsrin sonunda Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafı ölkə memarlığına təsir etmişdir. Bakının sürətli iqtisadi inkişafı zəngin sənayeçilərin böyük təbəqəsinin yaranması ilə müşayiət olundu, onların arasında Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağa Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev kimi mesanatlar Bakıda çox sayda ictimai binalar, məktəblər və xəstəxanaların yaranmasına səbəb olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin memarlıq nümunələrindən Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı, Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin binası, İsmailiyyə Sarayı və Səadət Sarayıni qeyd etmək olar. 1890-cı illərdə Mərdəkanda tikilmiş Bakı sənayeçisi Murtuza Muxtarovun villası Bakı varlılarının şəhərkənarı bağ tikintilərinin başlanğıcını qoydu.

Bakının yeni kapitalist şəhəri hissəsinin formalaşmasında Azərbaycan memarı Qasım bəy Hacıbababəyovun böyük rolu olmuşdur. O, İçərişəhərdən kənardakı tikintilərin əsas hissələrindən birini təşkil edən "Parapet" adlı mərkəzi meydanın tikintisini həyata keçirmişdir.

Sovet dövrü Azərbaycan memarlığının ilk mərhələsi Bakı ətrafında fəhlə qəsəbələrinin salınması ilə bağlıdır. Abşeronda fəhlə qəsəbələrinin tikilməsi həmin dövrdə gənc sovet memarlığının ilk nümunələri idi. Keçmiş SSRİ-də ilk baş planlardan olan "Böyük Bakı"nın baş planı yeni tikiləcək rayonları da əhatə edirdi. Mənzil probleminin həlli ilə bağlı tədbirlərlə yanaşı, Abşeron yarmadasında nəqiliyyat rabitəsi də təkmilləşdirildi. 1926-cı ildə Bakının neft rayonlarını şəhərlərlə bağlayan elektrik dəmir yolu çəkildi. Keçmiş SSRİ-də ilk elektrik dəmir yolu olan bu xətt yol boyu inşa ediləcək tikililər kompleksinin memarlıq həlli ilə bağlı idi. Həmin dövrdə tikilmiş Sabunçu vağzalının binası bu binaların ən maraqlı nümunələrindəndir. İlk yaşayış massivlərindən olan Məmmədyarov qəsəbəsinin salınması ümumittifaq əhəmiyyətli tədbirlərdən biri idi.

Dünyada ilk dəfə açıq dənizdə, polad dirəklər üzərində salınmış şəhərcik olan Neft Daşlarının layihələndirilməsi və tikintisi müharibədən sonrakı dövr memarlığın da özəl yer tutur. Neft Daşları 1949-cu ildə Xəzərdə zəngin neft yatağının tapılması ilə bağlı yaranmışdır. Bakının mərkəzi hissəsinin yenidən qurulması 1950-ci illərdə Azərbaycan memarlarının mühüm yaradıcılıq fəaliyyəti kimi davam edirdi. 1960-cı illərin sonu — 80-ci illərdə Bakıda bir sıra iri ictimai bina və qurğular tikilmişdir. Bunlardan Bakı Dövlət Sirki, Respublika Sarayı, "Bakı", "Qarabağ", "Azərbaycan", "Moskva", "Abşeron" mehmanxanaları, Bakı Dəmir Yolu Vağzalı, Gülüstan Sarayı və s. binalar şəhərin memarlıq görkəmini daha da gözəlləşdirmişdir.

image
Bakının memarlıq simvollarından bir sayılan Alov qüllələrinin gecə görünüşü

Bakının XXI əsr memarlıq nümunələrindən SOCAR Tower, Heydər Əliyev Mərkəzi, Park Bulvar, JW Marriott Absheron, SOFAZ Tower, Beynəlxalq Muğam Mərkəzi və Alov qüllələrini qeyd etmək olar.

Parkları və bağları

image
Filarmoniya bağı

Bakının ən məşhur və böyük parkı — Bakı bulvarıdır. Dənizkənarı bulvar Bakı şəhər Dumasının 1909-cu ildə qəbul etdiyi qərara əsasən salınıb. Bulvarın yaradılması həmin vaxt Bakı Dumasında çalışan məşhur mühəndis Məmmədhəsən Hacınskinin adı ilə bağlıdır. 1920-ci illərin başlanğıcından Bakıda yaşıllaşdırma və bağ-park memarlığı sahəsində mühüm işlər görülməyə başlandı. 1930-cu illərin əvvəllərində yeni Bakı bulvarının salınması Bakının mərkəzi hissəsinin ümumi memarlıq-plan quruluşunun yaxşılaşdırılmasına əhəmiyyətli təsir göstərdi. Bu dövrdə Bakının memarlıq inkişafı 1924–1927-ci illərin baş planında nəzərdə tutulmuş bir sıra iri ictimai binaların tikintisinin başa çatdırılması və yaşıllaşdırılma işlərinin genişləndirilməsi ilə səciyyələnir. 1970-ci illərdə bulvar şərq və qərb istiqamətlərində genişləndirilərək uzunluğu 3,7 kilometrə çatdırıldı. 1998-ci ildən Bakı bulvarı milli park statusunu daşıyır. Bulvarda müxtəlif əyləncə, ticarət, mədəniyyət və idman mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Bulvarın tanınmış obyektlərindən Beynəlxalq Muğam Mərkəzi, Bakı İdman Sarayı Bakı Kristal Zalı, Şeytan çarxı, Kiçik Venesiya şəhərciyi və Daş salnamə muzeyini qeyd etmək olar.

2010-cu ildə bulvarda Dövlət Bayrağı Muzeyi və Dövlət Bayrağı Meydanının açılışı olmuşdur. 20000 m² ərazisi olan meydanda ucaldılmış dayağın hündürlüyü 162 metr, bünövrəsinin diametri 3,2, bünövrənin üst hissəsinin diametri 1,09 metrdir. Qurğunun ümumi kütləsi 220 tondur. Bayrağın eni 35 metr, uzunluğu 70 metr, ümumi sahəsi 2450 kvadratmetr, kütləsi isə təqribən 350 kiloqramdır.Ginnesin Rekordlar təşkilatı 2010-cu il mayın 29-da Azərbaycan dövlət bayrağı dirəyinin dünyada ən hündür bayraq dirəyi olduğunu təsdiq edib.

Hal-hazırda Bakının müxtəlif yerlərində yerləşən parkların hər birinin öz infrastrukturu, çoxsaylı kafe, restoran, attraksion və uşaq meydançaları var. Bakının ən mühüm parklarından Zabitlər parkı, Filarmoniya bağı, Xaqani bağı, , Dədə Qorqud parkı və Mərkəzi Nəbatat Bağını qeyd etmək olar.

Mədəniyyəti

image Əsas məqalə: Bakı mədəniyyəti

2009-cu ildə Bakı İSESKO-nun "İslam mədəniyyətinin paytaxtı" seçilmişdir.

Muzey və qalereyaları

image
Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi

Bakıda 20-dən artıq muzeyi və incəsənət qalereyası fəaliyyət göstərir. Şəhərin tanınmış muzeylərindən Azərbaycan Tarixi Muzeyi, Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi, Azərbaycan Xalça Muzeyi, Həsən bəy Zərdabi adına Təbiət Tarixi Muzeyi, Miniatür Kitab Muzeyi, Bakı Müasir İncəsənət Muzeyi və Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyini, ev-muzeylərindən isə Bülbülün ev-muzeyi, Cəfər Cabbarlının ev-muzeyi, Nəriman Nərimanovun xatirə muzeyi, Niyazinin ev-muzeyi, Vaqif Mustafazadənin ev-muzeyi, Tahir Salahovun ev–muzeyi, Leopold və Mstislav Rostropoviçlərin ev-muzeyi və Cəlil Məmmədquluzadənin ev-muzeyini qeyd etmək olar.

Kino səhnəsi

1898-ci il yanvarın 8-də Bakıda xarici filmlər göstərilməyə başlandı. 1898-ci ildə fotoqraf Aleksandr Mişon Bakıda "Balaxanıda neft fontanı" və "Bibiheybət neft mədənində yanğın" adlı sənədli süjetləri lentə almaqla Azərbaycan kinosunun əsasını qoydu.

Bakıda 26 kinozalı olan səkkiz dövlət və özəl kinoteatr var. Şəhərin tanınmış kinoteatrlarından Nizami Kino Mərkəzini, kinoteatrlar şəbəkələrindən isə Park Cinema və CinemaPlus-ı qeyd etmək olar. Bakıda çəkilən məşhur kinolardan "Arşın mal alan", "Amfibiya adam", "Dünya kifayət deyil", "Ad günü", "Bir cənub şəhərində", "Brilyant əl", "Gün keçdi", "Qorxma, mən səninləyəm", "Neft və milyonlar səltənətində", "Axırıncı aşırım", "Əli və Nino", "Dolu" və digərlərini qeyd etmək olar.

Kitabxanaları

Bakıda ilk rəsmi ictimai kitabxana 1896-cı ildə yaranıb. Şəhərin tanınmış kinoteatrlarından Azərbaycan Milli Kitabxanası, F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, C.Cabbarlı adına Respublika Gənclər Kitabxanası və AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasını qeyd etmək olar. Şəhərdə həm də Azərbaycanın ən böyük kitab mağazalar şəbəkəsi olan "Əli və Nino" yerləşir.

Teatrları

image
Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı

1873-cü il martın 10-da (23-də) Bakıda realnı məktəbin səhnəsində Mirzə Fətəli Axundzadənin "Lənkəran xanının vəziri" pyesinin tamaşaya qoyulması Azərbaycan milli teatrının əsasının qoyulması kimi tarixə düşmüşdür. l883-cü ildə Bakı teatr həvəskarları qrupu peşəkar qrupa çevrildi. Bakı qrupunun ilk tamaşaları sonralar bütün Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafına güclü təkan verdi.

Bakıda 15-dən artıq muzeyi və incəsənət qalereyası fəaliyyət göstərir. Şəhərin tanınmış teatrlarından Azərbaycan Dövlət Yuğ Teatrı, Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı, Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı, Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı, Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrı, Bakı Bələdiyyə Teatrı, Bakı Uşaq Teatrı, Azərbaycan Dövlət Pantomim Teatrı, Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı, Üns teatrı və Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrını qeyd etmək olar.

Təhsil

1865-ci ildə Azərbaycanda ilk gimnaziya Bakı şəhərində təşkil olundu. 1901-ci il oktyabrın 7-də Bakıda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızlar məktəbi yaradılmışdır. Bu bütün Zaqafqaziyada yeganə qızlar məktəbi idi. 1910-cu ilə qədər Bakıda cəmi iki orta ümumtəhsil məktəbi vardı: realnı məktəb və gimnaziya.

2013-cü ildə Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsinin tabeliyində 311 tam orta, 3 ümumi orta, 7 xüsusi, axşam (qiyabi), 4 sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar üçün məktəb var idi. Bu məktəblərdə 318 min 750 şagirdin təlim-tərbiyəsi ilə 29949 müəllim məşğul olur. Bakının tanınmış ali təhsil müəssisələrindən Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Xəzər Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, ADA Universiteti, Bakı Ali Neft Məktəbi, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyası, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti və Azərbaycan Tibb Universitetini qeyd etmək olar. Böyük Britaniyanın "Quacquarelli Symonds" şirkəti 2018-ci il üçün dünya universitetlərinin reytinqində Xəzər Universiteti 701–750-ci, Bakı Dövlət Universiteti isə 801–1000-ci yerləri bölüşdürür.

İdman

Futbol

Bakı futbol klublarından Neftçi, İnter Bakı, Səbail və Zirəni qeyd etmək olar.Qarabağ münaqişəsinə görə Bakıda həm də Qarabağ futbol klubu müvəqqəti olaraq oyunlarını keçirir. Şəhərdə Bakı Olimpiya Stadionu, Tofiq Bəhramov adına Respublika Stadionu, Dalğa Arena, Bayıl Arena, Bakcell Arena və İnter Arena stadionları yerləşir.

2000-ci ildən sonra Bakıda Futbol üzrə 17 yaşadək Avropa Çempionatı 2016 və FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı 2012 kimi beynəlxalq futbol turnirləri keçirilib. 2019-cu ildə UEFA Avropa Liqasının finalı Bakı Olimpiya Stadionunda keçirilmişdi. 2020-ci ildə şəhərdə UEFA Avro 2020-nin qrup mərhələsi və 1/4 finalı keçirilməli idi, amma COVID-19 pandemiyası səbəbindən turnir təxirə salındı.

Bakıda həm də Araz-Naxçıvan MFK, Olimpik, Neftçi Bakı, Ekol Bakı və Yasamal futzal klubları əsaslanıb.

Digər idman növləri

Bakıda müxtəlif idman mərkəzləri mövcuddur. Şəhərin tanınmış idman meydanlarından Heydər Əliyev adına İdman Arenasını və Bakı İdman Sarayını qeyd etmək olar. 2000-ci ildən sonra Bakıda Baku Cup, Futbol üzrə 17 yaşadək Avropa Çempionatı 2016, FİFA U-17 Qadınlararası Dünya Çempionatı 2012, , Bədii gimnastika üzrə 25-ci Avropa çempionatı, 2018 Cüdo üzrə Dünya Çempionatı kimi beynəlxalq idman yarışları keçirilib. 2016-cı ildə Bakıda 42-ci Şahmat Olimpiadası, 2017-ci ildə isə 2017 İslam Həmrəyliyi Oyunları keçirilmişdir. Hal-hazırda Bakıda Tour d'Azerbaidjan velosiped yarışları və Formula-1 çempionatının Azərbaycan Qran Prisi keçirilir.

2008-ci ildən etibarən Bakıda Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası keçirilir. Şəhərdə Azərreyl, Azəryol VK, Lokomotiv Bakı və Rabitə Bakı qadın voleybol klubları əsaslanıb.

Avropa oyunları

2015-ci ildə Bakı ilk Avropa Oyunlarına ev sahibliyi etmişdir. Yarışlarda 50 ölkənin 10 000 idmançısı 30 idman növündə mübarizə aparıb. Yarışlarda Bakının 11, Mingəçevirin isə 1 idman qurğusundan istifadə olunub. Avropa oyunları nəticəsində şəhərdə Bakı Su İdmanı Sarayı, Milli Gimnastika Arenası və Bakı Atıcılıq Mərkəzi inşa olunub.

Nəqliyyat

İctimai nəqliyyat

image
Nizami metrostansiyası

Bakının ictimai nəqliyyatının koordinasiyasını və inkişafı Bakı Nəqliyyat Agentliyi tərəfindən idarə olunur. 2017-ci ilin 25 may tarixindən etibarən Bakıda bütün marşrut xətlərindəki avtobuslarda "Bakı Kart" sistemi xidmət göstərir.

Bakı konkası ilk dəfə 7 (19) aprel 1889-cu ildə hərəkətə gətirilir. 1923-cü ilin oktyabrın 1-də Bakıda elektrik tramvay xəttinin çəkilməsi başlanıb və 1924-cü il fevralın əvvəlində bu xətt istismara verilib. 1941-ci ilin dekabrında trolleybus xətti salındı, 1960-cı ildən tramvay parkının nəzdində Bakı funikulyoru fəaliyyətə başladı. 2002-ci ildə Bakıda tramvay nəqliyyatı, 2004-cü ildə isə trolleybus nəqliyyatı ləğv olunub.

1967-ci il noyabrın 6-da istismara verilmiş Bakı metropoliteni Azərbaycanda yeraltı dəmiryol xətlərini birləşdirən ictimai şəhər sərnişin nəqliyyatı sistemidir. Metropoliten mövcud xətlərinin uzunluğu 36,63 km olmaqla 3 xətt üzərində yerləşən 25 stansiyadan, 1 elektrik deposundan və idarə aparatının da yerləşdiyi texnoloji korpusdan ibarətdir. Bütün metropoliten üzrə gediş haqqı vahid tariflə müəyyən edilir. Metropolitendə gediş haqqının yeganə ödəmə vasitəsi "Bakı Kart" plastik kart sistemidir. 2015-ci ilin yekunlarına əsasən, metropoliten orta hesabla gün ərzində 589,1 min, il ərzində 215 milyon sərnişin daşıyıb.

Dəmiryolu nəqliyyatı

Bakının dəmiryolu nəqliyyatı Azərbaycan Dəmir Yolları tərəfindən idarə olunur. Azərbaycanda dəmir yolunun təməli hələ 1878-ci ildə qoyulmuş və inşası 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatmışdır. O, uzunluğu cəmi 20 km olan Bakı-Sabunçu-Suraxanı dəmir yolundan ibarət olmuşdur. 1945-ci il iyulun 6-da SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə müstəqil Azərbaycan dəmir yolu yaradılmışdır. Yollar nazirinin 1945-ci il 28 iyul tarixli 674 saylı əmri ilə Azərbaycan dəmir yolu 1945-ci ilin oktyabın 1-dən təşkil edilmişdir. 1953-cü ilin may ayının 14-də Azərbaycan və Zaqafqaziya dəmir yolları Zaqafqaziya dəmir yolu adı altında birləşdirilmiş, mərkəzi idarəsi Tbilisiyə köçürülmüşdür.

Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xəttində tikinti işlərinin 2018-ci ildə yekunlaşacağı gözlənilir.

Su nəqliyyatı

XIX əsrdə Bakıda neft hasilatının sürətli artımı Xəzərdə gəmiçiliyin inkişafına təkan verib. Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin əsası 1858-ci il mayın 21-də "Qafqaz və Merkuri" Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması ilə qoyulub. 1881-ci ildə Bakıda ilk dənizçilik sinifləri təşkil edilib. 1902-ci ildə Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı təsis edildi. 1962-ci ildə Xəzər Dəniz Nəqliyyatı Layihə-Axtarış Elmi-Tədqiqat İnstitutu mütəxəssislərinin layihəsi əsasında Bakı — Türkmənbaşı gəmi-bərə keçidi işə salınıb.

Hava nəqliyyatı

Hazırda Heydər Əliyev adına beynəlxalq hava limanı (GYD) Bakının yeganə beynəlxalq hava xidmətidir və Qafqazda ən böyük beynəlxalq hava limanıdır.

Tanınmış sakinləri

Şəhərin tanınmış sakinlərdən pianoçu Vaqif Mustafazadə, müğənni Müslüm Maqomayev, violençel ifaçısı Mstislav Rostropoviç, rəssam Tahir Salahov, şair Mikayıl Müşfiq, aktrisa Hökümə Qurbanova, prezident İlham Əliyev, kəşfiyyatçı Mehdi Hüseynzadə, heykəltaraş Tokay Məmmədov,nobel mükafatı laureatı Lev Landau, alim Lütfi Zadə, futbolçu Anatoli Banişevski, mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyev, şahmatçı Harri Kasparov, kinorejissor, Oskar mükafatçısı Vladimir Menşov, filosof Maks Blek, ballerina Qəmər Almaszadəni və digərlərini qeyd etmək olar.

  • Abbasqulu ağa Bakıxanov, Azərbaycan şairi, yazıçı, alim, mütəfəkkir və tərcüməçi
  • Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Azərbaycan mesenatı
  • Ağa Musa Nağıyev, Azərbaycan mesenatı
  • Murtuza Muxtarov, Azərbaycan mesenatı
  • Hüseyn Ərəblinski, Azərbaycan aktyoru və rejissoru
  • Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri
  • Rixard Zorge, İkinci dünya müharibəsindən əvvəl və dönəmində Almaniya və Yaponiyada jurnalist adı altında fəaliyyət göstərmiş xəfiyyə
  • Əliağa Vahid, Azərbaycan şairi
  • Sara Aşurbəyli, Azərbaycan tarixçisi və şərqşünası
  • Almas İldırım, Azərbaycan şairi
  • Əfrasiyab Bədəlbəyli, Azərbaycan klassik bəstəkarı və dirijor
  • Lev Landau, ifrataxıcılığın riyazi nəzəriyyəsinin kəşfinə görə 1962-ci ildə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür
  • Səttar Bəhlulzadə, Azərbaycan rəssamı
  • İmam Mustafayev, Azərbaycan ictimai-siyasi xadimi
  • Bəhram Mansurov, Azərbaycan tarzəni
  • Əliağa Ağayev, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Maral Rəhmanzadə, Azərbaycan rəssamı
  • Nəsibə Zeynalova, Azərbaycan teatr və kino aktrisası
  • Qara Qarayev, Azərbaycan bəstəkarı və pedaqoqu
  • Mehdi Hüseynzadə, Azərbaycan partizanı və kəşfiyyatçısı
  • Hacıbaba Hüseynov, Azərbaycan muğam xanəndəsi
  • Leyla Bədirbəyli, Azərbaycan teatr və kino aktrisası
  • Lütfi Zadə, süni intellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin banisi
  • Mikayıl Abdullayev, Azərbaycan rəssamı
  • Şövkət Ələkbərova, Azərbaycan müğənnisi
  • Bəşir Səfəroğlu, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Tofiq Bəhramov, Azərbaycanlı futbol hakimi
  • Mədinə Gülgün, Azərbaycan şairəsi
  • Tokay Məmmədov, Azərbaycan heykəltaraşı
  • Mstislav Rostropoviç, violençel ifaçısı
  • Tahir Salahov, Azərbaycan rəsssamı
  • Toğrul Nərimanbəyov, Azərbaycan rəssamı
  • Elmira Şahtaxtinskaya, Azərbaycan rəssamı
  • Hacıbaba Bağırov, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Səyavuş Aslan, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Osman Mirzəyev, Azərbaycan jurnalisti
  • Emin Sabitoğlu, Azərbaycan bəstəkarı
  • Eldəniz Zeynalov, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Mikayıl Müşfiq, Azərbaycan şairi
  • Həsənağa Turabov, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Anatoli Banişevski, 2004-cü ildə Azərbaycanda son 50 ilin ən yaxşı futbolçusu seçilib.
  • Ağaxan Abdullayev, Azərbaycan muğam xanəndəsi
  • Yaşar Nuri, Azərbaycan teatr və kino aktyoru
  • Həmidə Ömərova, teatr və kino aktrisası
  • İlham Əliyev, Azərbaycan prezidenti
  • Rəşad Sadıqov, Azərbaycan milli futbol komandasında ən çox oyun keçirən futbolçudur.
  • İsfar Sarabski, Azərbaycan pianoçusu
  • Ramil Quliyev, 200 metr məsafəyə qaçışda dünya çempionu

Qardaş şəhərləri

image
Bakının Dakar meydanınında Seneqalın Dakar şəhəri ilə qardaşlaşmaya həsr edilən mozaika

Bakı 1978-ci ildən etibarən Ümumdünya Qardaşlaşmış Şəhərlər Federasiyasının üzvüdür.

  • image Dakar, Seneqal, (1970)
  • image Neapol, İtaliya, (1972)
  • image Sarayevo, Bosniya və Herseqovina, (1972)
  • image Hyuston, Texas, ABŞ, (1976)
  • image Bəsrə, İraq, (1979)
  • image Bordo, Fransa, (1976)
  • image Mayns, Almaniya, (1984)
  • image Vunqtau, Vyetnam, (1984)
  • image İzmir, Türkiyə, (1986)
  • image Təbriz, İran, (1986)
  • image Honolulu, Havay, ABŞ, (1998)
  • image Rio-de-Janeyro, Braziliya, (2013)
  • image Tbilisi, Gürcüstan, (2015)
  • image Ankara, Türkiyə, (2016)

Qalereya

  • image
    Atəşgah
  • image
    Bakının gecə görüntüsü
  • image
    İçərişəhərdə rəssam evinin divarı
  • image
    Qız qalası gün batarkən
  • image
    Bakı buxtasından şəhərin görünüşü 2020-ci ildə

Həmçinin bax

  • Bakının görməli yerlərinin siyahısı
  • Bakı əhalisi
  • Bakı buxtasının adaları
  • Bakı platosu
  • Bakı qırğını
  • Bakı Şəhər Mədəniyyət Baş İdarəsi
  • Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsi

İstinadlar

  1. http://www.baku.azstat.org/section/demography/.
  2. Бакы // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 550.
  3. "AZƏRBAYCAN MİLLİ ENSİKLOPEDİYASI". ensiklopediya.gov.az. 2022-08-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-08-31.
  4. "DYP: Bakıda 5 milyona yaxın vətəndaş yaşayır, bu da yüklənməyə səbəb olur". Apa.az. 2023-04-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-04-21.
  5. (az.). 12-22may 2017 http://www.baku2017.com/baku-4.html (#bare_url_missing_title). 2020-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 16 iyun 2021.
  6. "Arxivlənmiş surət". 2020-03-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-03-08.
  7. Bakı şəhəri. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI (PDF). Bakı. 24 sentyabr 2017. 2017-08-28 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  8. "Bakı "Forbes"-in cəlbedici şəhərləri siyahısında". banker.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2017.
  9. "Bakı dünyanın ən görməli yerlərinin siyahısında". oxu.az. 2018-03-12 tarixində . İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2017.
  10. "Lonely Planet's best places in Europe 2015". www.lonelyplanet.com. Lonely Planet. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2017.
  11. "Bakı da dünyada məşhur turist şəhərləri siyahısında". www.azadliq.org. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2017.
  12. . azens.az. 2018-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017.
  13. "Milli ruhumuzu təsdiq edən toponimlərimiz". www.anl.az. 2017-10-21 tarixində . İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017.
  14. "Bakı kimi çoxlu "küləklər şəhəri" var". www.azadliq.org. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017.
  15. https://azerdict.com/izahli-luget/sar%C4%B1[ölü keçid]
  16. "Bakı sözünün mənası nədir?". news.milli.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017.
  17. "Arxivlənmiş surət". 2018-03-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-03-11.
  18. Исмизаде О.Ш., Джидди Г.А. Девичья бвшня в Баку. Баку. 968. 9–20.
  19. Ашурбейли, Сара. Очерк истории средневекового Баку (VIII – нач.XIX в.в.). Баку: Издательство АН Азерб.ССР. 1964. səh. 336.
  20. "BAKI ŞƏHƏRİNİN TARİXİ". baku-ih.gov.az. 2017-09-20 tarixində . İstifadə tarixi: 26 sentyabr 2017.
  21. Rəcəbli, Qəzənfər. Azərbaycan tarixi. Bakı: Elm və təhsil. 2013. 544. (#accessdate_missing_url)
  22. Ə. S. Sumbatzadə və başqaları. Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisadi və mədəni nəticələri, səh. 63 — Обозрение российских владении за Кавказом, Т. IV, стр. 69
  23. M. Ə. Musayev. XIX əsrdə Bakı şəhərinin ticarəti, səh. 84–86.
  24. . azens.az. 2017-09-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  25. Ə. Quliyev. Bakı proletariatının şanlı qələbəsi, Bakı, 1955.
  26. Muradov, Şahbaz. Azərbaycan Respublikasında etno-demoqrafik proseslər: tarixi dəyişikliklər və reallıqlar. Bakı. 2013. (#accessdate_missing_url)
  27. "New Republics in the Caucasus", The New York Times Current History, v. 11 no. 2 (March 1920), p. 492
  28. Michael Smith. "Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920", Journal of Contemporary History, Vol 36, No. 2, (Apr. 2001), p. 228
  29. . 2011-03-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-28.
  30. Azərbaycan tarixi. 7 cild, 5-ci cild, Bakı, 2001, s.268–314
  31. Sultanov, Chapay. "BAKU OIL IN DECISIVE BATTLES OF WORLD WAR II". www.visions.az. 2017-06-24 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  32. Yale, William (1968) Near East: A Modern History p. 247
  33. Dadyan, Khatchatur(2006) Armenians and Baku, p. 118
  34. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 – iyun 1941). Bakı: Elm. 2008. 568. ISBN . (#accessdate_missing_url)
  35. Agayev, Vagif. "World War II and Azerbaijan". www.azer.com. Azerbaijan International. 22 October 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  36. McLaughlin, Daniel. "Prized by Hitler, Azerbaijan is back in oil and gas boom". www.irishtimes.com. www.irishtimes.com. 9 August 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  37. . www.azerbaijan.az. 27 October 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  38. "Azərbaycanda neft qazçıxarmanın tarixi". www.socar.az. SOCAR. 9 August 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  39. Sadiqli, Fikrat. "Bakı nefti olmasaydı..." www.anl.az. 5 March 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  40. ARSPİHDA, f. 1, s. 23, i. 8, v. 172
  41. "Бакинский рабочий" qəzeti, 20 fevral 1955-ci il.
  42. ARDA, f. 1114, s. 5, i. 914, v. 82.
  43. "Бакинский рабочий" qəzeti, 8 noyabr 1967-ci il
  44. "Twenty Years After 'Black January,' Azerbaijan Still Struggles For Freedom". www.rferl.org. 2017-06-30 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  45. ISC, ISC-GEM Global Instrumental Earthquake Catalogue (1900–2013), Version 4.0, , 2017, 2016-11-25 tarixində , İstifadə tarixi: 2017-09-30
  46. Azərbaycan Respublikası Rabitə Nazirliyinin Arxivi — ARRNA. Kollegiyanın materialları, 2002-ci il, v. 33
  47. "Azerbaijan: Halt Illegal House Demolitions, Forced Evictions". www.hrw.org. 2019-09-11 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2017.
  48. "Azerbaijan counts human cost of architecture". www.theguardian.com. 2017-11-16 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2017.
  49. "Tarixi binaları da Bakının tarixindən siləcəklər…". www.azadliq.info. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2017.
  50. "Bakıda XX-ci əsrin əvvəlində inşa edilən bina sökülür". www.amerikaninsesi.org. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2017.
  51. "Bakının divarlardan silinən tarixi". news.lent.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2017.
  52. "Thirteen die in Azerbaijan university shooting". www.smh.com.au. 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2017.
  53. ""Bakı Ağ Şəhər" layihəsi 5 illiyini qeyd edir". azertag.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  54. "Bakı Ağ Şəhər layihəsi 3 ildən sonra". www.bakuwhitecity.com. 2017-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  55. "BAKININ ƏRAZİSİ". baku-ih.gov.az. 2017-09-20 tarixində . İstifadə tarixi: 26 sentyabr 2017.
  56. . azens.az. 2017-05-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2017.
  57. . wu.edu.az. 2017-09-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017.
  58. 4 Перепись Баку 1913, часть III, Население, выпуск 1, гор. Баку, Баку — 1916 г. səh. 4–5. Перепись Баку 1913 года, часть III, Население, выпуск 2, Промыслово-заводский районъ, Баку — 1915 г. səh. 4–5
  59. "Bakının əhalisinin sayı 2,5 mln. nəfərə yaxınlaşır". apa.az. 2017-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  60. Rusiya imperiyası əhalisinin siyahıya alınması (1897).
  61. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1926).
  62. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1939).
  63. .
  64. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
  65. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
  66. SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
  67. https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/2_4.xls.
  68. https://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/?lang=en.
  69. http://www.baku.azstat.org/section/demography/001.xls.
  70. "3 milyonluq Bakıda 120 məscid". www.azadliq.org. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  71. "Tolerantlıq". multiculturalism.preslib.az. 2017-09-26 tarixində . İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  72. Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 125.
  73. "ANCAQ BAKILILARIN BAŞA DÜŞƏCƏYİ 10 SPESİFİK SÖZ". pahoo.az. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.[ölü keçid]
  74. Şirəliev M. Bakı dialekti. Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı — Bakı — 1949, 250 s.
  75. Şirəliyev M. Ş. Bakı dialekti. II çapı. Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı — Bakı — 1957, 224 s.
  76. "Arxivlənmiş surət". 2016-09-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-24.
  77. "Bakı şəhəri və onun rayonları üzrə əhalinin sayı". 2020-06-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-05-02.
  78. "Arxivlənmiş surət". 2022-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-24.
  79. Kazımov, Seymur. "Bakı şəhər Bələdiyyəsi nə üçün yaradılmır?". BBC. 2017-04-02 tarixində . İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2017.
  80. (PDF). 2012: 2–28. 1 December 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  81. "İlham Əliyev Bibiheybət mədəninin ərazisində dünyada sənaye üsulu ilə qazılmış ilk quyunun bərpadan sonrakı vəziyyəti ilə tanış olub". 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-09-24.
  82. . www.caspianoilgas.az. Caspian Oil & Gas Azerbaijan. 4 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 December 2015.
  83. Sagheb, Nasser; Javadi, Masoud. "Azerbaijan's "Contract of the Century"". www.azer.com. Azerbaijan International. 11 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  84. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir: (Çoxcildliyin I–IX cildlərinin köməkçi aparatı).- Bakı, 2008.- 339 səh.
  85. "Transport routes of Azerbaijani oil (Baku-Novorossiysk, Baku-Supsa)". Azerbaijan Portal. 2009-02-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-06-08.
  86. . news.az. news.az. 4 March 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 December 2015.
  87. "Azərbaycanda neft yatağı ilə bağlı mühüm razılaşmanın imzalanma mərasimi olacaq". BBC. 2021-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 13 sentyabr 2017.
  88. "Baku to the future". www.economist.com. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  89. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild (XIX əsr). Bakı: Elm. 2007. 504. ISBN . (#accessdate_missing_url)
  90. Исторический обзор кредитных установлений в России. Соста- витель И.А.Печергин. СПб., 1904, стр. 121
  91. Rusiya MDTA, f. 20, siyahı 6, iş 192, v. 10; f. 583, siyahı 2, iş 1295, v. 125; f. 587, siyahı 44, iş 34, v. 107; f. 595, siy. 6, iş 183, v. 59
  92. . www.azerbaijan.az. 2009-12-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  93. . bfb.az. 2017-10-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2017.
  94. "STATİSTİK BÜLLETEN 08/2022" (PDF). Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2022.[ölü keçid]
  95. "They really ARE paved with gold: From New York's Fifth Avenue to Nizami Street in Baku, these are the world's most expensive shopping streets". www.dailymail.co.uk. 2016-06-07 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  96. "Bakıda ən yaxşı otellərin bəziləri Əliyevlərindir". www.amerikaninsesi.org/. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2017.
  97. "Turizm məntəqələri siyahısında Bakı şəhəri beşinci yeri tutub". www.trt.net.tr. 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 30 sentyabr 2017.
  98. . www.e-gov.az. 2018-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017.
  99. Drescher, Cynthia. "10 things to do in Baku". www.independent.co.uk. 2017-09-13 tarixində . İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017.
  100. Gould, Kevin. "Baku and beyond: a road-trip around Azerbaijan". www.theguardian.com. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017.
  101. ""Lotos" və "Diqlas" təkzib etdi". pia.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2017.
  102. "Bakının iri ticarət mərkəzləri terrordan necə qorunur?". az.trend.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2017.
  103. "Bakıdakı təmiz və çirkli çimərliklərin siyahısı". www.azadliq.info. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2017.
  104. "ABŞERON YARIMADASININ EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ" (PDF). 2020-01-09 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-07-25.
  105. "Arxivlənmiş surət". 2022-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-01-24.
  106. "Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower". whc.unesco.org. UNESCO. 2018-12-26 tarixində . İstifadə tarixi: 24 iyun 2017.
  107. "Tarixi memarlıq binaları". www.azerbaijans.com. 2017-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  108. . www.azerbaijan.az. 2017-09-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  109. "Azerbaijan UNESCO World Heritage Sites —Heritage". www.worldheritagesite.info. İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2017.[ölü keçid]
  110. . www.azerbaijan.az. 2017-10-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  111. . budapesttimes.hu. 14 August 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 December 2015.
  112. "Bakının əsrarəngiz fasadı". medeniyyet.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  113. "Tarixi xronologiya". bulvar.gov.az. 2017-09-14 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  114. . 2014-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-24.
  115. "Tajikistan takes flag pole war to new heights". www.telegraph.co.uk. 2017-03-20 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  116. "Bakının 12 əfsanəvi parkı". azertag.az. 2017-08-12 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  117. "Bakı İslam mədəniyyətinin paytaxtı kimi öz missiyasını uğurla başa çatdırdı". www.anl.az. 2017-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 23 sentyabr 2017.
  118. "Bakının ən yaxşı muzeyləri: ədəbiyyat, Nobel qardaşları və təbiət muzeyləri". azertag.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  119. . azerinfo.eu. 2017-07-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2017.
  120. "Azərbaycanın ilk səssiz filmi..." news.milli.az. 2017-06-23 tarixində . İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2017.
  121. "Azərbaycanda kinoteatrlar daha da populyarlaşır". fins.az. 2018-07-06 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  122. "10 фильмов, снятых в Азербайджане и ставших кинохитами". moscow-baku.ru. 2017-09-22 tarixində . İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2017.
  123. . www.gencol.az. 2017-09-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  124. . friday.az. 2016-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  125. . www.gapp.az. 2018-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  126. "Bakıda Mütləq Getməli Olduğunuz 10 Teatr". turizm.fins.az. 2017-12-20 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  127. . xalqqazeti.com. 2017-09-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  128. "Bu gün Hacı Zeynalabdin Tağıyevin doğum günüdür". az.baku.ws. 2017-12-19 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  129. "Bakı şəhərində olan məktəblərin sayı açıqlanıb Böyüt". apa.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  130. "Ali məktəblərimizin reytinq SİYAHISI". modern.az. 2017-09-13 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  131. "Azərbaycan universitetlərinin dünyadakı reytinqi nə qədərdi?". www.azadliq.org. 2017-09-03 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  132. "Premyer Liqa: Bakı klubları əyalətə köçürlər". apasport.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  133. "Qarabag are exiled from their home but could shock the Champions League". www.theguardian.com. 2018-03-17 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  134. "Historic Women's World Cup for Azerbaijan". www.ussoccer.com. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  135. "Baku to host 2019 UEFA Europa League final". UEFA. 2019-10-19 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  136. "Baku reveals UEFA EURO 2020 host city logo". www.uefa.com. UEFA. 2017-07-01 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2017.
  137. "Azerbaijani Futsal First League 2016/17". UEFA. 2017-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  138. Abbasov, Shahin. "Azerbaijan: Baku Looks Forward to Hosting Euro Games". www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. 2017-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2017.
  139. Gibson, Owen. "Azerbaijan and the sporting map: from F1 venue to Euro 2020 host". www.theguardian.com. www.theguardian.com. 2017-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 19 iyun 2017.
  140. Taylor, Alan. "Baku 2017: The Islamic Solidarity Games". www.theatlantic.com. www.theatlantic.com. 2017-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2017.
  141. "U.S. Chess Team Wins Olympic Gold in Baku". www.huffingtonpost.com. www.huffingtonpost.com. 2017-02-14 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2017.
  142. "Baku as tight as it looks – Ricciardo". en.f1i.com. en.f1i.com. 2017-06-21 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2017.
  143. "Neilands steals stage from sprinters, Pozdnyakov wins GC". www.eurosport.co.uk. www.eurosport.co.uk. 2017-09-09 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2017.
  144. "Dünya çempionluğundan klub qəbiristanlığınadək – LAYİHƏ". apasport.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  145. "Super League Women 2016/2017 Live Scores – Volleyball Azerbaijan". www.volleyball24.com. 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  146. Gibson, Owen. "Silence over European Games in Azerbaijan is a grim indication of future". www.theguardian.com. www.theguardian.com. 2018-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2017.
  147. "II Avropa Oyunları ilə əlaqədar bir qrup jurnalistin Minskə səfəri başlayıb". report.az. 2018-03-12 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  148. "Azerbaijan's price for hosting first European Games". BBC. 2017-06-10 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  149. "Bakı Nəqliyyat Agentliyi". bna.az. 2017-09-07 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  150. "Bütün avtobusların "Bakı kart" sistemi və kondisionerlərə keçməsi üçün vaxt uzadıldı". www.1news.az. 2017-04-17 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  151. "Əzəmətli şəhər- qədim və həmişəcavan Bakı". anl.az. 2017-09-09 tarixində . İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2017.
  152. "Bakıda ilk tramvay Read more: https://sputnik.az/event/20170203/408696806/bakida-ilk-tramvay.html". sputnik.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  153. "Uşaqlığımızın unudulmaz xatirəsi: Bakı tramvayı". www.bizimyol.info. 2017-10-08 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  154. "Tramvayı Bakıya qaytarırlar – bəs onu niyə ləğv etmişdilər?". modern.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  155. "Baku metro's history". metro.gov.az. 2018-06-07 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  156. "ADY: Tariximiz". ady.az. 2017-01-26 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  157. "Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu ətrafında müzakirə". jam-news.net. jam-news.net. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 1 iyul 2017.
  158. . www.acsc.az. 2017-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
  159. "Romanian envoy visits Baku Int'l Sea Trade Port". www.azernews.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2017.
  160. "Heydar Aliyev International Airport". www.airport.az. 2014-06-25 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  161. . www.gapp.az. 2018-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  162. "Qardaşlaşmış şəhərlər". azerbaijans.com. 2017-10-02 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  163. . deyerler.org. 2021-08-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  164. "Sister Cities: Baku and Houston". www.houstontx.gov. 2017-09-19 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  165. "Baku, Azerbaijan". www.honolulu.gov. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  166. "Baku, Brazilian Rio de Janeiro become twin cities". www.azernews.az. 2018-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  167. "Baku, Tbilisi to become sister cities". www.azernews.az. 2017-04-05 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.
  168. . www.today.az. 2016-05-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2017.

Xarici keçidlər

wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer

Bu meqale Baki seheri haqqindadir Diger menalar ucun Baki deqiqlesdirme sehifesine baxin Baki hemcinin Boyuk Baki Azerbaycan Respublikasinin paytaxti Abseron yarimadasinda Xezer denizinin qerb sahilinde yerlesir Sahesi 2140 km ehalisi 2018 ci ilin evveline qeder ehalisinin sayi 2 262 600 nefer idi 2022 ci ile aid diger resmi menbelere gore seherin qeyri resmi ehalisi 5 milyona yaxindir Baki Avropa ve Asiyanin kesismesinde yerlesen dunyanin en cazibedar ve kosmopolit seherlerinden biridir Baki seherinin terkibine 12 inzibati rayon 59 qesebe daxildir Seherin merkezi hissesi Baki buxtasina pilleli enen amfiteatrda yerlesir Bakinin deniz sahili hissesi okean seviyyesinden teqriben 28 m asagidir Baki rayonu erazisinde faydali qazintilardan neft qaz tikinti materiallari hasil edilir mualice ehemiyyetli mineral sular cixir Coxlu palciq vulkani var Iqlimi yari quraq ve subtropikdir Orta temperatur yanvarda 3 4 C iyulda ise 38 42 C dir Illik yaginti 210 mm dir Baki ucun guclu simal kuleyi xezri ve cenub kuleyi gilavar seciyyevi xususiyyet dasiyir Respublika tabeli seherBakiBayraq Gerb40 21 59 sm e 49 50 06 s u Olke AzerbaycanRegion Baki iqtisadi rayonuBasci Eldar EzizovTarixi ve cografiyasiEsasi qoyulub I esrIlk melumat V esrSahesi 2 140 km Merkezin hundurluyu 28 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi teq 5 milyon neferResmi dili Azerbaycan diliReqemsal identifikatorlarTelefon kodu 994 12Poct indeksi AZ1000Neqliyyat kodlari 10 90 77Digerbaku ih gov az Vikianbarda elaqeli mediafayllar Baki seherinde ve Abseron yarimadasinda insanlar cox qedim zamanlardan meskunlasmis ve burada yasayis menteqeleri yaratmislar Buna sebeb Baki seherinin fiziki cografi seraiti simaldan cenuba qerbden serqe geden miqrasiya ve ticaret yollarinin kesismesi merkezinde yerlesmesi iqlim seraiti ve en qedim zamanlardan yer uzune cixan Nafta adlanan yanacaq ve enerji serveti olmusdur Abseron erazisinde tapilmis arxeoloji materiallar Bakinin qedim yasayis meskeni oldugunu subut edir Pirallahi Zig golu etrafi Suvelan Merdekan Emircan ve s yerlerde e e III I ci minilliklere aid arxeoloji materiallar tapilmisdir Bakinin salindigi tarix deqiq melum deyildir Baki Qafqazda en ehemiyyetli turistik mekanlardan biri sayilir 2014 cu ilde Baki Forbes jurnalinin rusiyalilar ucun biznes qurulmasi sahesinde en celbedici kecmis SSRI seherlerinin reytinqinde top onluga dusub 2015 ci ilde Baki Lonely Planet nesrinin Avropada seyahet edilmeli en maraqli mekanlari reytinqinde 7 ci sirada The New York Times qezetinin 2015 ci ilde sefer etmek ucun dunyanin en yaxsi yerleri reytinqinde ise 51 ci yerde qerarlasib 2016 ci ilde TripAdvisor seyahet meslehetcisi saytinin topladigi rey sorgusunda daha cox ustunluk verilen ve inkisaf etmekde olan turizm menteqeleri siyahisinda Baki seheri 5 ci yerde qerarlasdirilib Globalization and World Cities Research Network un 2020 ci il hesablamalarina gore Baki inkisafina gore Gamma kateqoriyasina daxil edilir ve dunyanin en inkisaf etmis 145 ci seheridir TarixiEsas meqale Baki seherinin tarixiEtimologiya Baki adinin menseyi haqqinda muxtelif fikirler vardir Baki toponiminin qedimliyi haqqinda ilk melumata Ivan Mesaninovun 1927 ci ilde Bakida nesr olunmus Yegipet i Kavkaz adli meqalesinde rast gelmek olar Ferziyyeye gore e e III minilliyin sonlarina aid edilen Oluler kitabi Misir mifologiyasi toplusunda eksini tapmis Bakhav toponiminin Qafqazda formalasmasidir Sozun koku olan Baka Gunesin doguldugu yer ve ya Seher sefeqi kimi iddia edilir Bu toponim Boyuk Qafqazin serqinde yerlesen Baki ile eynilesdirilir Bezi menbelere gore Baki adina ise ilk defe V VIII esr menbelerinde Baqavan ve ya Baquan Atsi Baqavan ve ya Atsi Baqvan yeni Atesi Baquan kimi rast gelinib Baqa sozun koku an ve van ise mekan bildirir Toponim eramizin VII yuzilinde bu erazide yasamis bakan tayfasi ile elaqelendilir bezilerinin fikrince ise Bakuye sozunden goturulub Bakinin adlarindan biri de fars dilinden yaranan Badi Kube sozunun birlesmesinden yaranmasi ehtimal olunur Soz farsca bad kulek yel ve kubidan vurmaq zerbe yetirmek sozleriyle aciqlanir Fars dilinden tercumede Kulekler seheri menasi veren bu sozun mehz Bakinin esl tarixinin olmasini bir cox tarixciler iddia edir Bezi tarixciler Qedim fars dili etimologiyasinda Bagydad sozunun Paytaxt Baki ile elaqedar oldugunu soylese de ereb tarixciler bunun Baki ile hec bir elaqesi olmadigini ve bu sozun Iraqin paytaxti Bagdad oldugunu soyleyirler Professor Sara Asurbeyli Bakinin en qedim adinin Xunsar oldugunu yazir Bu yazilisda olan toponimin tertibi onun 3 min ilden artiq bir dovr erzinde movcud oldugunu gosterir Xunsarin menasi gune sari yeni Gunese dogru cevrilmis kimi aciqlanir Qafqazsunas Kerop Patkanov iddia edir ki seherin adi lak sozu baki den tepe demekdir emele gelir Maraqlisi odur ki tepe menasinda qedim turkcede de baqu sozu movcuddur Bu hipoteze gore Baki tepeler ustunde salindigindan seherin de adi bu sozden goturulmusdur Bu fikri cografiya elmleri doktoru Budaq Budaqov da iddia etmisdir Gerbi Baki quberniyasinin gerbi Baki seherinin ilk remzi her iki terefinde atesi simvolize eden gunes tesvirinin ortasinda hekk olunan buga sekli olmusdur Buga tesviri evvellce bayir qala divarinin qiris qapisi uzerine hekk olunubmus Bayir qala divarlari 1886 ci ilde dagidilmis ve onun darvazasi ic qala divarinda Sah Abbas darvazasinda yeniden insa olunmusdur Bakinin qedim simvolu olan buga tesviri hazirda Iceriseherin Qosa Qala qapilarinin her birinin uzerinde hekk olunmusdur Buganin sag ve sol terefi sir tesvirleri ile ehatelenmisdir Bezi tedqiqatcilar sir tesvirlerinin Sefevilerin hakimiyyetini simvolize etdiyi qenaetindedirler Baki seherinin ilk resmi gerbi 21 may 1843 cu ilde tesdiq olunmusdur 4 hisseden ibaret qalxanvari lovhenin 1 ci qizili sahesinde peleng ikinci qizili sahesinde yerden cixib alovlanan qaz dilimleri tesvir olunmusdur Lovhenin bu iki sahesinin tesviri Rusiyanin Kaspi vilayetinin gerbinden goturulmusdur Gerbin goy reng fonunda olan 3 cu sahesinde yuklu deve tesvir olunmusdur Bu seher sakinlerinin yuk dasimaqla mesgul olmalarini simvolize edir Gerbin goy reng fonunda olan 4 cu sahesinde yere sancilmis lovber tesvir olunmusdur ki bu da Bakinin yaxsi reyde malik liman seheri olmasindan xeber verir Baki seherinin ikinci gerbi 16 mart 1883 cu ilde tesdiq olunmusdur Gerbin qara rengli qalxanvari lovhesinde uc qizili rengli alov tesvir olunmusdur Qalxan quberniya ve seher gerblerinde islenen qirmizi rengli Aleksandr lenti Knyaz Aleksandr Nevskinin adina tesis edilen ordenin taxildigi lent ile sarinmis iki qizili sunbulle ehate olunmusdur ve seherlerin gerblerinde istifade edilen uc burclu qala tesviri ile bitir 14 aprel 1967 ci ilde Baki seherinin ucuncu gerbi qebul edilmisdir Gerbin ortasinda mavi dalgalarin ustunde Azerbaycani Odlar yurdu kimi remzlendiren uc qizili rengli mesel tesvir olunub 1975 ci ilde hemin gerbe elaveler edilmisdir Bakinin bugunku gerbinin Esasnamesi Baki Seher Icra Hakimiyyeti bascisinin 29 mart 2001 ci il tarixli serencami ile tesdiq edilmisdir Baki seherinin muasir gerbi onun resmi remzidir Qedim dovr Iceriseherde Qiz qalasi yaxinliginda 1964 cu ilde Omer Ismizade terefinden aparilmis arxeoloji qazintilar zamani askarlanmis e e IV VII esrlere aid baliq ejdaha fiquru AMEA Arxeologiya ve Etnoqrafiya Muzeyi Baki seherinde ve Abseron yarimadasinda insanlar cox qedim zamanlardan meskunlasmis ve burada yasayis menteqeleri yaratmislar Buna sebeb Baki seherinin fiziki cografi seraiti simaldan cenuba qerbden serqe geden miqrasiya ve ticaret yollarinin kesismesi merkezinde yerlesmesi iqlim seraiti ve en qedim zamanlardan yer uzune cixan nafta adlanan yanacaq ve enerji serveti olmusdur Abseron erazisinde tapilmis arxeoloji materiallar Bakinin qedim yasayis meskeni oldugunu subut edir Pirallahi Zig golu etrafi Suvelan Merdekan Emircan ve s yerlerde e e III I ci minilliklere aid arxeoloji materiallar tapilmisdir Bakinin salindigi tarix deqiq melum deyildir Orta esrler Sirvansahlar turbesi Sirvansahlar saray kompleksinin asagi heyeti erazisinde yerlesen uc tikiliden biridir Erken orta esrlerde Bakinin iqtisadiyyatinin esasini neft ve duz istehsali Baki ve Abseron bolgesinde becerilen boyaqotu ve zeferan teskil edirdi Onlarin hem quru karvan yollari hem de denizle uzaq Serq olkelerine ixraci feodal seherinin inkisafinin muhum amili idi Sirvanin terkibine daxil olan Abseron tebii ve teserrufat xususiyyetleri sayesinde ondan ferqlenen elahidde cografi iqtisadi ve siyasi vahid idi Abseronun iqtisadi ve siyasi merkezi olan Baki seheri teserrufat baximindan onun kendleri ile bagli olub sirvansahdan vassal asililiginda olan perakende feodal torpaqlarinin vahid dairesini teskil edirdi X esrin sonunda ve XI esrde Abbasiler xilafetinin tenezzulu ile elaqedar bir sira vilayetlerin ve olkelerin hakimleri o cumleden Sirvansahlar musteqil hakimiyyet surmeye basladilar Baki X esrin axirlarinda Sirvanin esas seherlerinden birine cevrildi Ehali senetkarliq ticaret bagciliq bostanciliq uzumculuk baramaciliq ekincilik neftcixarma baliqciliq ve s ile mesgul olurdu Feodal munasibetlerinin ticaret ve senetkarligin inkisafi seherin tereqqi etmesine imkan yaradirdi Beynelxalq ticaret yollari ayiricinda yerlesen Baki Serq ve Qerb olkeleri arasindaki ticaretde muhum ehemiyyete malik idi Baki X esrden liman seheri kimi meshur idi XI esrin sonu XIII esrin evvellerinde Baki tereqqi dovru yasiyirdi 1191 ci ilde Samaxida guclu zelzele bas verdikden sonra sirvansah I Axsitan muveqqeti olaraq paytaxti Bakiya kocurmusdu XII esrin sonu XIII esrin evveli Baki seherinin feodal iniksaf dovru idi Sirvansahlar seherde bir sira binalar tikdirerek onu mohkemlendirdiler XII esrin birinci yarisinda Baki ikicergeli qala divari ve xendekle ehate olundu Seherin mudafie sistemine Qiz Qalasi da daxil idi 1232 1235 ci illerde Bakini deniz terefden qorumaq meqsedile buxta daxilinde mohkemlendirilmis qala tikildi Sirvansahlar Xezer denizinde guclu donanma yaratdilar XIII esrin 30 cu illerinde monqollar Azerbaycana hucum ederek bir cox seherleri isgal etdiler Isgalcilarin geldiyi boyuk yoldan kenarda yerlesen Baki basqa seherlere nisbeten az zerer cekmisdi Hercend monqollar seheri alarken Qiz qalasinin yuxari hissesi dagidilmisdi Monqol istilasi ve olkenin viran edilmesi seherin iqtisadiyyatini dagitdi Abseronun ve Bakinin neft teserrufatini muveqqeti olaraq pozdu XIII esrin sonunda XIV XV esrlerde Baki Xezer denizinde baslica liman ve Sirvansahlar dovleti Derbendiler sulalesinin paytaxti olduqdan neinki Azerbaycanin elece de butun Yaxin Serqin muhum seherlerinden birine cevrildi Baki beynelxalq tranzit ipek ticaretinde ve Serqle Qerb arasinda diger mallarin ticaretinde feal istirak edirdi Bu feodal seherinin tereqqi dovru idi 1501 ci ilde Sah Ismayil Xetai Sirvana hucum ederek Bakini aldi Sefevi hokmdari I Tehmasib 1538 ci ilde Bakinin da daxil oldugu Sirvani Sefeviler dovletine birlesdirdi Sefevi Osmanli muharibeleri zamani 1578 ci ilde Osmanli ordusu Bakini tutdu 1607 ci ilde seher yeniden Sefevilerin hakimiyyeti altina kecdi Sefeviler dovrunde Bakida mis pullar buraxilirdi Baki ve Abseron ehalisinin xeyli hissesi xalcaciliqla mesgul olurdu XVI XVIII esrlerde senetkarliq xususile xalcaciliq daha da inkisaf etdi XVI esrdeki dagidici muharibelere Sefeviler dovletine birlesdirilmis Sirvandaki bir sira antifeodal usyanlara baxmayaraq Volqa Xezer yolunun acilmasi ile elaqedar Bakinin iri ticaret merkezi ve Xezer denizinde muhum liman kimi ehemiyyeti azalmadi XVI esrin sonlarinda XVII esrin evvellerindeki turk isgalindan sonra Baki yeniden Sefeviler dovletinin terkibine daxil oldu Merkezi hakimiyyetin guclenmesi XVII esrin 40 ci illerinden etibaren olkenin mehsuldar quvvelerinin inkisafini sarsidan feodal ara cekismelerinin ve dagidici muharibelerin kesilmesi Bakininin seher heyatinin inkisafina elverisli tesir gosterdi Sehere coxlu ecnebi tacirler ve seyyahlar gelirler Onlar seherin teserrufat heyatinin canlanmasini senetkarliq istehsalinin artmasini olkeden kenara aparilan neft ve duz hasilatini qeyd edirler Seherin sosial heyatinda tacirlerin rolu artir Seherin ve olkenin butun daxili ve xarici ticareti onlarin elinde cemlenmisdi Baki Xezer denizinde muhum liman idi Buradan tranzit yolu ile Avropaya Rusiyaya ve diger olkelere baslica olaraq Samaxi ipeyi ve basqa senetkarliq memulatlari dasinirdi Bakinin feodal inkisafi XVII esrin sonlarinadek davam etmisdir Bundan sonra neinki tekce Azerbaycanda elece de butun On Asiya olkelerinde movcud olan seher heyatinin tenezzulu musahide edilir XVII XIX esrler Esas meqaleler Baki xanligi Baki qezasi ve Baki quberniyasiXIX esrin sonunda Bakida Qara Seher Bakinin zengin tebii servetleri habele muhum herbi strateji ehemiyyeti XVIII esrin evvellerinden etibaren Rusiyanin diqqetini celb edirdi Xezerin cenub qerb sahillerine yiyelenmeye calisan I Pyotr xususi herbi deniz ekspedisiyasi yaratdi 1723 cu il iyunun 26 da I Pyotrun qosunu Bakiya daxil oldu Lakin Rusiya ve Iran arasinda baglanan Gence muqavilesine 1735 gore Baki yeniden Nadir sahin hakimiyyeti altina kecdi XVIII esrin ortalarinda Azerbaycanda bir sira xanliqlar o cumleden Baki xanligi yarandi 1796 ci ilin yazinda rus qosunlari Azerbaycana yurus etdi Iyunun 13 de Baki alindi II Yekaterinanin olumunden sonra car qosunlari 1797 ci ilin martinda Bakini terk etdi 1805 ci il avqustun 12 de car qosunu Bakini muhasireye aldi lakin muveffeqiyyet qazanmayaraq geri cekildi 1806 ci ilin evvelinde general Pavel Sisianovun qosunlari yeniden Bakiya yaxinlasdi Seheri teslim etmek haqqinda Baki xani Huseynqulu xanla danisiqlar zamani general Sisianov olduruldu Baki xanligi 1806 ci il oktyabrin 6 da carizm terefinden isgal olunduqdan sonra Bakida kapitalist munasibetlerin inkisaf dovru baslanir 1807 ci ilde Bakida 500 ev 3000 nefer ehali var idi 1810 cu ilde Bakinin Iceriseherinde ilk defe numunevi menzil tikintisi rayonu meydana geldi Iceriseherde iki ve ucmertebeli yasayisevleri tikildi hem de Azerbaycanin enenevi feodal seherlerinden ferqli olaraq yasayis evlerininesas fesadlari pencerelerle birlikde kuceye baxirdi 1813 cu ilde baglanmis Gulustan muqavilesi ile Simali Azerbaycan o cumleden Bakinin Rusiyaya birlesdirilmesi tesdiq edildi 1810 cu ilde Bakinin ticaret dovriyyesi 500 min manat idise 1827 ci ilde bu 5205 min manata qeder artmisdi 1832 ci ilde Bakida ticaretle 233 nefer 1849 cu ilde ise 322 nefer mesgul olurdu Bunlarin bir qismi 1852 ci ilde 67 neferi fabrik zavod memulati satisi ile mesgul olurdu 1840 ci illerin evvelinde Bakida 360 ticaret muessisesi var idi 10 aprel 1840 ci ilde teskil edilmis Kaspi vilayeti terkibinde merkezi Baki seheri olmaqla Baki qezasi yaradilmisdir Car I Nikolayin 1846 ci il 14 dekabr tarixli fermani ile Samaxi quberniyasi yaradildiqda Baki qezasi hemin quberniyanin terkibine daxil edilmisdir Seherin yukselis dovru ise esasen Azerbaycanda neft senayesinin inkisafi ile baglidir Bele ki 1848 ci ilde dunyada ilk neft quyusu mehz Baki seherinde qazilmis 1863 cu ilde Suraxanida ag neft zavodu tikilmis ve istismara verilmis 1869 cu ilde ise mexaniki usulla ilk defe olaraq erazide neft qaz cixarilmasina baslanmisdir 1859 cu il may ayinin 29 30 da bas vermis guclu zelzele neticesinde Samaxi seheri tamamile dagidilmisdi ve Car II Aleksandrin 6 dekabr 1859 cu il tarixli fermani ile Samaxi quberniyasinin merkezi Bakiya kocurulmus ve adi deyisdirilerek Baki quberniyasi adlandirilmisdi Hemin fermanla Baki seheri quberniya merkezi statusu almisdir Hemin dovrde seher ehalisinin sayi 13 min nefer teskil edirdi Neft senayesinin inkisafi ile elaqedar olaraq Baki seherinde neqliyyat elaqeleri de formalasmaga baslamisdir 1873 cu ilde bir cox zavodlarin Bakidan kenardaki bos erazilere cixarilmasi haqqinda serencam verilende Qara Seher erazisinde 100 e yaxin zavod ticaret muessiseleri ve yasayis yerleri tikildi 1878 ci ilde Nobel qardaslari terefinden Rusiya imperiyasinda ilk olaraq Balaxanidan Qara Sehere qeder neft kemeri cekilmisdir 1880 ci ilde seherden Sabuncu ve Suraxani medenlerine 26 km uzunlugunda ve 1883 cu ilde 520 km uzunlugunda Baki Tiflis demir yolu xetti cekilmisdir Neqliyyat vasiteleri ile yanasi Bakida rabite saheleri de yarandi 1868 ci ilde Baki Tiflis 1879 cu ilde Baki Krasnovodsk denizin dibi ile teleqraf xetleri 1886 ci ilde ise seherde ilk telefon xetti cekildi XX esr Esas meqaleler Mart soyqirimi Baki Kommunasi Sentrokaspi Diktaturasi Baki doyusu ve Qara YanvarBakini almis Qafqaz Islam Ordusunun seherde fexri kecidi XX esrin evvellerinde Rusiyadan fehle herekatinin en muhum hadisesi Baki proletariatinin ezemeti Dekabr tetili olmusdur Tetil 1904 cu il dekabrin 13 de Kaspi Qara deniz neft senayesi cemiyyetinin zavodunda basladi ve qisa muddetde seherin butun meden zavod rayonlarina yayildi umumseher tetiline cevrildi Tetilde istirak eden fehlelerin sayi 50 min nefere catirdi Tetilin uzanmasi Baki sahibkarlarinin ciblerine ziyan vurmaqlaberaber butun Rusiya senayesini iflic veziyyete salmisdi Tetilin uzanmasindan narahat olan maliyye naziri heyecan tebili calirdi Maliyye nazirinin telebile bas nazir Vitte Baki qubernatorunu general qubernatorla evez etdi ve ona gonderdiyiemrde neyin bahasina olursa olsun tetili dayandirmagi ve Baki neft medenlerinde habele neftayirma zavodlarinda isi berpa etmeyi teleb edirdi Bakida herbi veziyyet elan edildi Simali Qafqaz demir yolu stansiyalardan baslayaraq Bakiya qeder butun demir yolu herbilesdirildi Bu yol ile Bakiya qosun yeridilmesine baslandi Bakida butun numayisler qadagan olundu Baki proletariatinin Dekabr tetili Rusiyanin merkezi vilayetlerinde genis eks seda verdi Rusiya Imperiyasinin basqa seserlerinde fehleler Baki hadiselerine dair inqilabi vereqeler buraxdilar Hemin vereqelerde Baki proletariatinin Dekabr tetilinde qelebesinin butun Rusiya fehle sinfi ucun boyuk ehemiyyeti oldugu qeyd edilirdi 1907 ci ilde ise Baki Batumi neft kemeri istifadeye verilmisdir ve butun bunlarin tesiri neticesinde artiq 1908 ci ilde Baki seheri Zaqafqaziya umumi senaye mehsulunun 91 6 ni verirdi 1917 ci il Rusiya inqilablarindan sonra Azerbaycanda ictimai siyasi heyat deyisdi ve Baki Sovetinin hakimiyyeti ele almasi ile neticelendi 1918 ci ilin 30 mart ve 3 aprel tarixleri arasinda Baki seherinde ve Baki quberniyasinin muxtelif bolgelerinde elece de Samaxi Quba Xacmaz Lenkeran Haciqabul Selyan Zengezur Qarabag Naxcivan ve diger erazilerde Baki Soveti ve Dasnaksutundan olan ermeni silahli destelerinin azerbaycanlilara qarsi qirgin toretdiler Resmi menbelere esasen soyqirim neticesinde 12 mine yaxin azerbaycanli qetle yetirilmis on minlerle insan itkin dusmusdur Stepan Saumyan 1918 ci il aprelin 25 de Baki Xalq Komissarlari Soveti adli hokumet yaratdi Baki XKS ozunu Baki quberniyasi ve Dagistanda Sovet Rusiyasi hokumetinin yerli hakimiyyet orqani elan etdi 1918 ci ilde Nuru pasanin rehberlik etdiyi Osmanli ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti quvvelerinden ibaret Qafqaz Islam Ordusu ile Baki Kommunasi ve Sentrokaspi Diktaturasi quvveleri arasinda Baki doyusu bas vermisdir Sonradan doyuse Boyuk Britaniya Ermenistan ve Rusiya quvveleri de qosulmus ve bu doyus Qafqaz kampaniyasinin son doyusu olmusdur Lakin Baki doyusu ile gerginlik bitmemis ve hadiseler Azerbaycan Ermenistan muharibesi ile davam etmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin 1918 ci ilde qebul etdiyi Azerbaycanin Istiqlal Beyannamesinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin paytaxti haqqinda madde yox idi Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin 1921 ci ilde qebul edilen Konstitusiyasina da paytaxt haqqinda madde daxil edilmemisdi Azerbaycan SSR in 1937 ci il ve 1978 ci il konstitusiyalarinda ise Baki seherinin respublikanin paytaxti olmasi tesbit edilmisdi 1920 ci il aprelin 28 de Muveqqeti Inqilab Komitesi yeni hokumetin Azerbaycan SSR Xalq Komissarlari Sovetinin terkibini tesdiq etdi Aprelin 29 dan etibaren E H Qarayev basda olmaqla Baki Inqilab Komitesi de isleyirdi Bakida Seher Soveti ile yanasi Baki Qeza Inqilab Komitesi de fealiyyet gosterirdi Seherin butun rayonlarinda yerli hakimiyyet orqanlari yaradilmisdi 1920 ci il 1 7 sentyabr tarixinde Bakida serq xalqlarinin I qurultayi 1926 ci ilde ise I Umumittifaq turkoloji qurultayin kecirilmisdir Bakida teqibler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti liderlerinin gorkemli numayendelerinin diger partiyalarin siyasi qruplarin ve cereyanlarin rehberlerinin Azerbaycan ordusunun mudafie nazirliyinin xadimlerinin hebsleri intihar edir Onlarin bir coxu Nargin adasinda gullelendi Rusiyanin muxtelif hebs dusergelerine surgun edildi Ikinci dunya muharibesi Azerbaycandan uzaq simali qerb regionlarinda baslansa da Adolf Hitler neftle zenging olan Bakini zebt etmeyi ozunun esas meqsedlerinden biri hesab edirdi 1941 ci ilde Azerbaycanda 23 5 mln ton neft cixarilmisdir ki bu da butun Sovet Ittifaqinda hasil olunan neftin 71 4 ni teskil etmisdir Bele yuksek hasilat SSRI nin Ikinci dunya muharibesindeki qelebesini temin etmis xalq teserrufatinin qarsisinda duran bir cox meselelerin hellinde neftin xususi rolunu daha da artirmisdir Baki bulvarinda yerlesen Mirvari kafesi 1960 ci iller Muharibe seraiti ortaya yeni yeni cetinlikler atirdi 1942 ci ilde Qafqaz erazisinde doyusler getdiyinden Bakida neft quyularinin fealiyyeti muveqqeti olaraq dayandirildi Abseron yarimadasinda yeni yataqlar ise salinmadi Bundan elave istehsal olunmus xammali ve neft mehsullarini Simali Qafqaz ve Volqa cayi ile dasimaq mumkun deyildi Cunki neql infrastrukturu herbi emeliyyatlarin getdiyi erazilerden kecirdi Lakin tezlikle bu cetinlikden de cixis yolu tapildi Neft mehsullarini yer anbarlari na ve gollere Zig Masazir ve s doldurmaga basladilar Sonra onlari Xezer denizi ile neql edirdiler Muharibenin helledici merhelesi olan 1942 ci ilde Xezer denizi ile cebheye 505 min ton Hesterxan vasitesile 336 min ton neft mehsullari dasinmisdir Fasistlerin herbi hisselerinin 1942 ci ilin avqust ayinin sonunda Simali Qafqaza catmasi ve Qrozni neft rayonunun fasist ordusu terefinden zebt edilmesi Baki neftinin muharibenin gedisinde ehemiyyetini ve rolunu daha da artirdi ve onu on plana cekdi 1945 ci ilden sonra ise seherin inkisaf prosesi xeyli guclenmis Baki seheri respublikanin iqtisadi inkisafinda ve ictimai emek bolgusunde olduqca yuksek seviyyeye qalxa bilmisdir Butun bunlarin neticesinde seherde istehsal uzre senaye saheleri yaradilir ve seherle seheretrafi erazilerin elaqeleri genislenirdi Baki seherinin bele intensiv inkisafi seherin formalasmasinda muhum rol oynamisdir Ikinci dunya muharibesi illerinde Baki hospitallarinda 400 min nefere yaxin esger ve zabit mualice olunmusdur SSRI Nazirler Soveti terefinden 1951 ci ilde Baki su kemerinin ikinci novbesinin tikilmesi barede 1959 cu ilde ise Baki ve onun rayonlarinin qazla fasilesiz techiz edilmesi butun yasayis massivlerinin 1960 ci ile qeder tam qazlasdirilmasi haqqinda qerar qebul edilmisdi 1957 ci ilde sehere su verilmesi xeyli artdi Ancaq ehalinin su ile techizati hele de kifayet deyildi Bakida Azerbaycan televiziya merkezi oz fealiyyetini 1956 ci il fevralin 14 de ilk yoxlama verilisi ile basladi sonralar televiziya merkezinin verilisleri Bakidan 200 km e qeder mesafede muntezem olaraq qebul edilmeye baslandi 1966 ci ilde Baki Susa 1969 cu ilde Susa Naxcivan radiorele xetti istifadeye verildi 1970 ci ilde radiorele xetti ile Baki televiziya stansiyasi ilk defe Moskvadan rengli televiziya proqramini gostermek imkani elde etdi 1976 ci ilde Bakinin telefon rabitesinin 90 min telefon nomresini ozunde birlesdiren 36 telefon stansiyasi vardi Menzil telefon aparatinin sayi 1970 ci ilde 30 8 min 1980 ci ilde 230 9 min idi 1988 ci il 17 noyabrda Bakinin Azadliq meydaninda kutlevi etiraz mitinqlerinin kecirilmesi Azerbaycanda milli azadliq herekatinin baslanmasina sebeb oldu Hemin il 5 dekabrda Sovet qosunlarinin Azadliq meydanina yeridilerek mitinqcilere divan tutub komendant saatinin tetbiq etmisdi 1990 ci il yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece saat 23 30 da Baki seherine kecmis Sovet Ittifaqinin qosun hisseleri fovqelade veziyyet elan edilmeden yeridilmis dinc ehaliye divan tutulmus yuzlerle insan qetle yetirilmis yaralanmis ve itkin dusmusdur 1994 cu il martin 19 da Baki metrosunun 20 Yanvar metrostansiyasinda partlayis toredildi 14 nefer helak oldu 49 nefer yaralandi Hemin il iyulun 3 de metronun 28 May ve Genclik stansiyalari arasinda qatarda partlayis toredildi olen ve yaralananlar oldu 1997 ci il noyabrin 25 de Bakida Gurcustan Ukrayna Azerbaycan ve Moldova respublikasinin oz aralarinda emekdasliq haqqinda blok GUAM blokunun teskilini beyan eden protokol imzalandi 2000 ci il noyabrin 25 de saat 21 30 radelerinde Bakida 6 8 bal gucunde zelzele bas vermisdir XXI esr Neftciler prospektinde butiki 2001 ci ilde Bakida Dunya azerbaycanlilarinin birinci qurultayi kecirildi 2002 ci ilde internet ile 10 provaydr mesgul olurdu Internetden 120 min nefer istifade edirdi ve istifadecilerin 90 faizi Bakida idi Onlarin 80 faizi genclerden ibaret idi 2008 ci ilden baslayan Baki Seher Icra Hakimiyyetinin kutlevi sokuntu isleri ile elaqedar bezi tarixi abidelerin mehv olunmasi ve insanlar evlerinin muqabilinde verilen kicik kompensasiya ictimaiyyet ve insan huquqlari teskilatlari terefinden keskin tenqid olunub Seherda muhum sokuntu isleri ile elaqedar mehv olan tarixi binalardan Atlantli evi Moskva mehmanxanasi ve Qarabag mehmanxanasini qeyd etmek olar 2009 cu ilde Azerbaycan Dovlet Neft Akademiyasinda bas veren terror hadisesinde 13 nefer helak olmusdur 2011 ci il dekabrin 24 de Bakinin serqinde 100 ilden cox Qara Seher kimi taninan neft emali saxlanmasi ve dasinmasinda boyuk rol oynamis erazide seherin en boyuk yenidenqurma layihelerinden biri olan Baki Ag Seher layihesinin temeli qoyulub Layihenin esas meqsedi neft bumunun neticesi olan cirklenmis torpaqlarin temizlenmesi erazide yeni beynelxalq standartlara uygun sosial infrastrukturun yaradilmasi paytaxtin sakinleri ve qonaqlari ucun yeni yasayis is eylence ve istirahet mekaninin yaradilmasidir CografiyaRelyef ve geologiya Baki Xezer denizinin qerbinde Abseron yarimadasinin cenubunda 40 23 en 49 51 uzunluq meredianlarinin kesisdiyi noqtede yerlesir Abseron yarimadasinin cenubunda sahil etrafi su akvatoriyasinda Baki arxipelaqi yerlesir Arxipelaqa Kicik Zire Boyuk Zire Das Zire Xere Zire Zenbil Gil adasi Qara Su Qutan adasi Sengi Mugan Iqnat dasi Kur dasi Cigil Karvansaray adasi M Das adalar qovsu Xanlar adasi ve Baburi adasi daxildir Iqlim Bakinin yerlesdiyi Abseron yarimadasi yuksek orta illik temperatura ve az yagintiya malik erazidir Bakida havanin orta illik temperaturu 14 4 derece teskil edir Aydin az buludlu gunlerin sayina gore Abseron Qafqazda birinci yagintinin miqdarina gore ise sonuncu yeri tutur Bakinin iqlimi yari quraq ve subtropikdir gore BSk Mayin evvelinden baslayib sentyabr ayinin ortalarina kimi davam eden uzun yay quru ve isti kecir En isti vaxtlarda iyul ve avqust aylarinda gundelik orta temperatur 26 derece teskil edir Payizda yayin istisi sengiyir ve yerini quru mulayim xos hava evez edir Bakida qis mulayim kecir bele ki yanvar ayinda orta temperatur 3 5 derece olur Qis adeten qar ve saxtasiz kecen az gunesli gunlerden ibaretdir Buna baxmayaraq guclu simal kuleyi bezen hetta havada kicik damlalarla musahide olunur ve bu kulekler Bakinin en vacib elementidir Bakinin iqlimiGosterici Yan Fev Mar Apr May Iyn Iyl Avq Sen Okt Noy Dek IlMaksimum orta C 6 6 6 3 9 8 16 4 22 1 27 3 30 6 29 7 25 6 19 6 13 5 9 7 18 1Orta temperatur C 4 4 4 2 7 0 12 9 18 5 23 5 26 4 26 3 22 5 16 6 11 2 7 3 15 1Minimum orta C 1 8 1 8 2 8 4 2 6 6 9 4 11 4 10 9 9 0 6 4 3 7 1 4 5 8Mutleq minimum C 2 1 2 0 4 2 9 4 14 9 19 7 22 2 22 9 19 4 13 5 8 8 4 8 12 0Yaginti normasi mm 21 20 21 18 18 8 2 6 15 25 30 26 210Menbe Climatological Information for Baku Azerbaijan EhalisiEsas meqale Baki ehalisiDemoqrafiyasi ve etnik terkibi Bakiya miqrasiya edenlerin boyuk ekseriyyetini kisiler teskil edirdi Bele ki ailesi ile birlikde is axtarmaq cetin oldugundan miqrantlarin coxu oz ailelerini evde qoyub gelirdiler Tarixi menbelere esasen Bakinin neft senayesi muessiselerinde isleyen rus mutexessisleri fehle ve qulluqculari ekser hallarda oz aileleri ile birlikde ermenilerin coxu subay ve teklikde muselmanlarin ise hamisi oz ailelerini evde qoyub gelir ve teklikde yasayirdilar 1913 cu ilde Baki seherinde ehalinin sayi 3 defe artaraq 334 min nefere catmisdi Rusiya imperiyasinin 5 en boyuk seherinden birine cevrilen Bakida ehali baslica olaraq miqrasiya hesabina artmisdi Esasen Bakida meskunlasan miqrantlarin ekseriyyetini ruslar teskil edirdi Ermenilerin sayi da miqrasiya hesabina yuksek templerle artmis ve Baki ehalisinin milli terkibinde onlarin xususi cekisi 17 5 e qeder yukselmisdi Eyni zamanda Bakida yasayan diger milli azliqlarin da sayi defelerle artmisdi Meselen yehudilerin sayi 5 7 defe artaraq 10 8 min nefer olmus lezgilerin sayi ise min neferden 8 min nefere qeder artmisdi Bu dovrde Bakida azerbaycanlilarin sayinin artimi 74 teskil etmekle umumi artimdan olduqca geri qalirdi Bunun neticesinde Baki ehalisinin milli terkibinde onlarin xususi cekisi 1897 ci ildeki 36 0 den 1913 cu ilde 21 0 e enmisdi Bu dovrde Cenubi Azerbaycandan da on minlerle azerbaycanli Bakiya miqrasiya etmisdi 1913 cu ilde Bakida kecirilen ehali sayiminin materiallarinda Bakida her 6 neferden biri Cenubi Azerbaycandan idi 1970 ci ilde tekce Bakida 207 5 min nefer ermeni yasayirdi ki bu da butun Azerbaycanda yasayan ermenilerin 43 ne beraber idi 1988 ci ilde ermeni milletcilerinin azerbaycanlilarin Ermenistandan deportasiyasi ve kocurulmesi neticesinde qovulmus azerbaycanlilarin ekseriyyeti Bakida meskunlasdirildi Sumqayit hadiseleri ve Qara Yanvar Bakida Gencede ve basqa yerlerde azliqda yasayan ermenilerin ekseriyyetinin Azerbaycani terk etmesi ile neticelendi Hemin dovrde Moskvanin anti Azerbaycan tebligatina aldanan ve Azerbaycan xalqinin Rusiyaya qarsi hiddetinden tesvise dusen Bakili ruslar ve onlara yaxin olan rusdilli etnik qruplarin numayendeleri arasinda da Azerbaycani terk edib Rusiyaya gedenler oldu Qarabag muharibesinden sonra Bakida 500 mine yaxin qacqin ve mecburi kockunler meskunlasmisdir 2017 ci ilin evvelinden Baki seherinin ehalisinin sayi 3700 nefer ve ya 0 2 artaraq aprel ayinin 1 ne 2 mln 249 5 min nefere catib Hesabat dovrunde Bakida 3556 olum hali qeyde alinib ve ehalinin her 1000 neferine olum seviyyesi 6 4 teskil edib 2017 ci ilin ilk 3 ayi erzinde qeydiyyat sobeleri terefinden 2957 nikah ve 1134 bosanma hallari qeyde alinib Ehalinin her 1000 neferine nikahlarin sayi 5 3 bosanmalarin sayi ise 2 olub 1910 cu illerde Bakidan Semed Aga adli gemi ile Irana kocen qacqinlar Texniki problemlere gore qrafikler muveqqeti olaraq sondurulub Il Sayi1897 111 9041926 446 8321939 543 9391959 642 507 Il Sayi1970 851 5471979 1 021 9691989 1 150 0552009 2 045 800 Il Sayi2012 2 122 3002014 2 181 8002018 2 262 6002019 2 293 100 Il Sayi2020 2 293 7002021 2 300 500Din Iceriseherde yerlesen Cume mescidinin interyeri 2012 ci ilde Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesinin verdiyi menbeye gore Baki erazisinde 120 mescid var Baki erazisinin taninmis mescidlerinden Nardaran mescidi Tezepir mescidi Murtuza Muxtarov mescidi Heyder mescidi Bibiheybet mescidi Haci Sultaneli mescidi Iceriseherde yerlesen Mehemmed mescidi Sah mescidi Beyler mescidi ve Cume mescidini qeyd etmek olar Bakida 3 pravoslav 1 katolik 1 luteran kilsesi 1 ermeni hevari kilsesi ve 2 sinaqoq var Bakinin taninmis kilselerinden ve sinaqoqlarindan Muqeddes Murdasiyan Zenenler Kafedrali Bakire Meryemin Mesum Hamileliyi kilsesi Mixail Arxangel kilsesi Muqeddes Bakire Meryemin Mesum Hamileliyi kilsesi katolik Xilaskar kilsesi kilse 1934 cu ilde baglandi ve hal hazirda Azerbaycan Dovlet Filarmoniyasinin Kamera ve Orqan Musiqisi Zali Muqeddes Qriqori kilsesi kilse 1990 ci ilde baglandi ve hal hazirda Prezident Kitabxanasinin depozitar fond saxlanci Dag yehudilerinin sinaqoqu ve Askenazi yehudilerinin sinaqoqunu qeyd etmek olar Ibadet evleri ile yanasi seherde xristian ve yehudi dini tedris muessiseleri o cumleden pravoslav kilseleri yaninda bazar gunu mektebleri protestant icmalarinin Bibliya kurslari yehudilerin ivrit dilini yehudi dini ve medeniyyetini oyretme kurslari ve s fealiyyet gosterir Dialekti Baki ve ona yaxin erazilerde Azerbaycan dilinin serq qrupu dialekt ve sivelerine aid Baki dialekti Baki lehcesi movcuddur Dialektin ferqlendirici xususiyyetlerine cav kokunun coci formasinda sifet kimi co cov formasinda fel kimi islendirilmesi daxildir Inzibati bolgusuEsas meqale Bakinin inzibati bolgusu Baki seherinin terkibine 12 inzibati rayon 59 qesebe daxildir Sekil Rayonun adi Rayonlarin teskil olunma tarixi Erazi kv km Ehalinin sayi nefer Bineqedi rayonu 28 aprel 1920 170 268 400Qaradag rayonu 7 may 1923 1080 127 900Nerimanov rayonu 24 noyabr 1931 20 179 800Nesimi rayonu 13 iyun 1969 10 222 600Nizami rayonu 21 noyabr 1980 20 201 800Sabuncu rayonu 11 noyabr 1920 240 247 200Sebail rayonu 1920 30 102 600Suraxani rayonu 1920 120 222 000Pirallahi rayonu 21 dekabr 2012 30 20 600Xetai rayonu 1904 30 289 900Xezer rayonu 3 noyabr 1934 370 168 400Yasamal rayonu 1932 10 249 300Yerli hokumetBaki Seher Icra Hakimiyyetinin binasi 1860 ci ilden Samaxi quberniyasinin paytaxtina cevrilmis Bakini idare eden qurum 1870 ci ilde tesis edilmis Baki Seher Dumasi idi Duma uzvleri qlasni adlanirdi 1878 ci ilde Bakida Dumaya seckiler basladi Ilk Dumaya 72 nefer sonralar 75 nefer uzv secilmisdi Fermana gore azerbaycanlilarin sayi Duma uzvlerinin umumi sayinin yarisindan cox ola bilmezdi Dumaya yasi 25 den yuxari olan dasinmaz emlak sahibleri ve ya 1500 manatliq meblegde ticaret ve senaye muessiselerine malik sexsler secile bilerdiler Belediyye idareleri icraci Duma ise qanunverici orqan hesab edilirdi Seher teserrufatinin qurulmasi ucun Duma qerar verir belediyye idaresi ise bu qerari yerine yetirirdi Dumanin iclaslari rus dilinde aparilirdli Buna gore rus dilinde danisa bilmeyen qlasnilar iclaslarda cox zaman murgu vururdular Baki Seher Dumasinin taninmis uzvlerinden Hebib bey Mahmudbeyov Haci Zeynalabdin Tagiyev Aga Musa Nagiyev Semsi Esedullayev Ejder bey Asurbeyov Agabala Quliyev Memmedhesen Hacinski Hesen bey Agayev Elimerdan bey Topcubasov Ehmed bey Pepinov Mesedi Ezizbeyov ve Hesen bey Zerdabini qeyd etmek olar 1939 1977 ci iller arasi seheri Baki Seher Zehmetkes Deputatlari Sovetinin Icraiyye Komitesi idare edirdi 1977 ci ilde qurum Baki Seher Xalq Deputatlari Sovetinin Icraiyye Komitesi adlandirilmisdir 1991 ci ilden indiyedek seheri Baki Seher Icra Hakimiyyeti idare edir Azerbaycan Avropa Surasina uzv olan yegane dovletdir ki onun boyuk seher belediyyesi yoxdur Baki Seher Icra Hakimiyyetinin binasi Istiqlaliyyet kucesinin merkezinde yerlesir Bina 1900 1904 cu illerde memar Iosif Qoslavskinin layihesi esasinda barokko stilinde insa edilmisdir Binanin fasadinin bezeyi ucun Italiyadan qirmizi dekorativ kerpic ve rengli mermer getirilmisdir Fasadin merkezini Baki seherinin gerbi bezeyir IqtisadiyyatEsas meqale Azerbaycanda neft senayesiXIX esrde Bakida neft yataqlari Azerbaycanda XX esrin evvellerinden baslayaraq inkisaf eden ve Azerbaycan Respublikasinin iqtisadiyyatinda ehemiyyetli rolu olan neft senayesi esas etibarile Baki etrafinda cemlesib XVI esrin evvelerinde tarixci Emin Ehmed er Razinin melumatina gore Baki etrafinda 500 e qeder neft calasi ve quyu movcud olmus ve onlardan ag ve qara neft hasil edilmisdir 1647 ci ilde Turk seyyahi Ovliya Celebi Bakida olmus buradaki neft medenleri cixarilan neftin muxtelif renglerde olmasi neftin Irana Orta Asiyaya Turkiyeye ve Hindistana aparilmasi ve getirdiyi illik gelir haqqinda melumat vermis Bakida fealiyyet gosteren neft sirketlerini mufessel tesvir etmisdir 1729 cu ilde Rusiyanin Irandaki sefirliyinin emekdasi ve hekimi Ioann Lerkx Bakiya gelmis ve Abserondaki neft yataqlari haqqinda etrafli melumat vererek burada esrler boyu neftin hasil edildiyini meisetde ve senayede yanacaq kimi genis istifade olundugunu tesdiqlemisdir 1803 cu ilde dunyada ilk defe olaraq bakili Haci Qasimbey Mensurbeyov Bibiheybet korfezinde sahilden 18 ve 30 metr aralida ikiquyudan neft cixarmaga baslamisdir Lakin birinci deniz medeninin omru cox qisa olmusdur 1825 ci ilin guclu deniz firtinasi quyulari mehv etmisdir 1846 ci ilde Bibiheybetde Zaqafqaziya diyari Bas Idaresinin uzvu olan Vasili Semyonovun teklifi ile Baki neft medenlerinin direktoru mayor Alekseyevin rehberliyi altinda senaye usulu ile 21 metr derinlikde kesfiyyat quyusu qazilmis ve musbet netice vermisdir 1859 cu ilde Bakida Dubinin qardaslarinin iri neftayirma zavodu istifadeye verilmisdir Zavodda esasen ag neft istehsal olunurdu 1872 1873 cu illerde Xezer denizinde taxta barjlarla neft neql edilmisdir 1872 ci ilde Nobel qardaslari Bakida Branobel adli ilk neft sirketini tesis etdiler 1994 cu il sentyabrin 20 de Bakida Gulustan Sarayinda Qerbin neft sirketleri ile baglanmis neft sazisi musteqil Azerbaycan Respublikasinin yeni tarixinde boyuk rol oynadi Esrin muqavilesi adi ile taninmis bu muqavile Xezer denizinin Azerbaycan sektorunda Azeri Ciraq Gunesli neft yataginin derinlikde yerlesen hissesinin birge islenmesi ve hasil olunan neftin dunyanin 11 en iri neft sirketi pay seklinde bolusdurulmesine sebeb oldu 1997 ci ilde Baki Novorossiysk Simal ixrac boru kemeri 1999 cu ilde ise Baki Supsa Qerb ixrac boru kemeri istifadeye verilmisdir 1999 cu il aprelin 17 de Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Heyder Eliyev Gurcustan Prezidenti Eduard Sevardnadze ve Ukrayna Prezidenti Leonid Kucmanin istiraki ile Baki Supsa neft kemeri ve Gurcustanin Qara deniz sahilindeki Supsa ixrac terminali istismara verilmisdir Ciraq yatagindan hasil olunan neftin Supsa limanindan dunya bazarlarina ixracina baslanmis ve ilk defe olaraq Azerbaycan nefti simala yox qerbe istiqamet goturmusdur 1999 cu il noyabrin 18 de ATET in Istanbul Zirve gorusunun gendisinde Heyder Eliyev Eduard Sevardnadze ve Suleyman Demirel Xam neftin Azerbaycan Respublikasi Gurcustan ve Turkiye Cumhuriyyetinin erazilerile Baki Tbilisi Ceyhan esas ixrac boru kemeri vasitesile neql edilmesine dair sazis imzalamislar 2007 ci ilde Baki Tbilisi Erzurum Boru Xetti istifadeye verilmisdir Azerbaycan Prezidentinin 16 avqust 2001 ci il tarixli fermani ile 20 sentyabr her il Azerbaycanda Neftciler gunu pese bayrami kimi qeyd edilmesi resmilesdirilib 2017 ci ilde Bakida Azeri Ciraq Gunesli blokunun 2050 ci iledek islenilmesine dair muqavile imzalanmisdir Bakida Akkord STIK Azercell Azersu Azersun Holding Azerbaycan Respublikasi Dovlet Neft Sirketi Azerbaycan Hava Yollari Azpetrol Bakcell Nar Mobile Pasa Holding ve Synergy Group kimi iri Azerbaycan sirketlerinin bas qerargahlari yerlesir Maliyye 1874 cu il fevralin 28 de Bakida fealiyyete baslayan Baki kredit cemiyyeti ilk bank muessisesi olmaqla Simali Azerbaycanda kapitalist kredit sisteminin yaranmasinin esasini qoydu 1874 cu il iyunun 1 den Bakida ikinci bank muessisesi Dovlet bankinin sobesi fealiyyete basladi Bakida 1881 ci ilde Baki ictimai seher banki 1886 ci ilde Tiflis kommersiya bankinin sobesi 1890 ci ilde Volqa Kama kommersiya bankinin sobesi 1897 ci ilde Kiyev ve yaxud Cenubi Rus senaye bankinin sobesi 1898 ci ilde Sankt Peterburq Azov kommersiya bankinin sobesi Rus ticaret senaye bankinin sobesi 1899 cu ilde Don torpaq banki 1900 cu ilde Baki seher kredit cemiyyeti Iranin Ucot borc bankinin sobesi tesis edildi 1992 ci ilde Baki seherinde Azerbaycan Respublikasinin Merkezi Banki 2000 ci ilde ise Azerbaycanin esas fond birjasi olan Baki Fond Birjasi yaradilib Seherde ekser Azerbaycan banklarinin qerargahi o cumleden AccessBank Bank of Baku Bank Respublika Kapital Bank Azerbaycan Senaye Banki Azerbaycan Beynelxalq Banki Rabitebank Unibank ve Zaminbank in bas qerargahlari yerlesir 2022 ci ilin avqust ayinin statistikasina gore Baki seherinde 1157 bankomat movcuddur Turizm ve alis veris Esas meqale Azerbaycanda turizmFevvareler meydani Baki Qafqazda en ehemiyyetli turistik mekanlardan biri sayilir 2015 ci ilde Bakinin merkezindeki Nizami kucesi dunyanin en bahali kuceleri siyahisina daxil olub Dovlet Statistika Komitesinin 2014 cu ilde yaydigi melumata esasen Azerbaycanda 30 besulduzlu otel var ve onlarin ekseriyyeti Bakida yerlesir Seherin taninmis otellerinden JW Marriott Absheron Inturist otel Hilton Baku Kempinski Hotel Badamdar Four Seasons Hotel Baku Fairmont Baku Bulvar Hotel ve Jumeirah Bilgah Beach Hotel i qeyd etmek olar 2014 cu ilde Baki Forbes jurnalinin rusiyalilar ucun biznes qurulmasi sahesinde en celbedici kecmis SSRI seherlerinin reytinqinde top onluga dusub 2015 ci ilde Baki Lonely Planet nesrinin seyahet edilmeli en maraqli mekanlarin reytinqinde 7 ci sirada New York Times qezetinin 2015 ci ilde sefer etmek ucun dunyanin en yaxsi yerleri reytinqinde ise 51 ci yerde qerarlasib 2016 ci ilde seyahet meslehetcisi saytinin topladigi rey sorgusunda daha cox ustunluk verilen ve inkisaf etmekde olan turizm menteqeleri siyahisinda Baki seheri 5 ci yerde qerarlasib Bakinin populyar turist mekanlarindan Sirvansahlar Sarayi ve Qiz Qalasinin yerlesdiyi Iceri seher Baki bulvari Dovlet Bayragi Meydani Fevvareler meydani Atesgah Sehidler Xiyabani ve Baki telequllesini qeyd etmek olar Bakida 20 den cox ticaret merkezi var Onlardan Park Bulvar 28 Mall ve qeyd etmek olar Baki erazisinde muxtelif cimerlikler fealiyyet gosterir Onlardan Amburan ve Sixov cimerliyini qeyd etmek olar Etraf muhitPaytaxtda ekoloji seraiti gerginlesdiren sebeblerden biri de seher neqliyyatinda xarici olkelerden getirilmis dizel muherrikli kohne avtomobillerin sayinin artmasidir Ekoloji gerginliyi artiran sebeblerden biri de senaye muessiselerinin yasayis massivlerinin yaxinliginda yerlesmesidir Meselen sanitar normalarina gore kukurdlu neft emal eden zavodlarla yasayis massivleri arasinda en azi 1000 metrlik sanitar muhafize zonalari olmalidir H Eliyev adina Neftayirma zavodu ile 8 ci kilometr yasayis massivi arasindaki bu mesafe jemi 500 metr teskil edir Esasen kukurdlu neftleri emal eden bu zavoddan 1000 metr mesafede atmosferde olan kukurdlu birlesmelerin miqdari qebul edilmis hedden 13 defe coxdur SSRI dagilan erefede seherin butun neftayirma zavodlarindan neft kemerlerinden ve neft anbarlarindan etraf muhite atilan neftin ve emal edilmis neft mehsullarinin miqdari 300 min ton il teskil etmisdir Seher erazisinde 21 5 min hektar sahede landsaft ve torpaq ortuyu tamamile pozulmusdur Bunun 15 666 min hektari 73 neftle cirklenmis eraziler 1090 hektari das karxanalari 845 hektari zibilxanalar 2775 hektari qrunt sularinin seviyyesinin qalxmasi neticesinde su basmis ve bataqliqlasmis torpaqlar ve yerde qalani boru kemerleri muxtelif kommunikasiyalar ve neft meden yollari ile pozulmus torpaqlardan ibaretdir Seherde 845 hektar sahe tutan 12 zibilxana qeyde alinsa da senaye ve meiset tullantilari hara geldi atilir Baki qesebelerinin etrafinda onlarla zibilxanalar yaranmisdir Vaxtinda tedbir gorulmezse yarimada butovlukde zibilxanaya cevrile biler Baki seheri tabeliyinde olan erazide 90 fealiyyet gosterir Bunlardan 9 u dovlet muessisesi 81 i kicik muessisedir Movcud ve fealiyyetini dayandirmis butun karxanalar hesabina 1090 hektar sahede torpaq ortuyu mehv edilmis ve tebii landsaft tamamile pozulmusdur Baki seheri butun rayonlari ile birlikde ekoloji cehetce qismen agir metallar uzre gergin zonadir Seherin merkezi hissesinde sinkin miqdari yol verilen miqdar heddinden YVMH 115 mis 75 qurgusun 90 defe artiqdir Torpaqlarda yuksek anomal zeherlilik dereceleri ile ferqlenen coxlu miqdar poliqonlar Sumqayitda 5 den artiq Baki etrafinda texminen 15 qeyde alinmisdir Cirklenme sahelerinin olculeri 3 8 km hududunda deyisir Seherin siddetli YVMH den 100 defe artiq toksik eraziler Nerimanov Ramana Suraxani ve Xetai rayonlaridir Senaye muessiselerinin six yerlesdiyi sahelerde agir metallarin miqdari YVMH qiymetinden 200 defe coxdur RayonlariEsas meqale Bakinin inzibati bolgusu Baki seherinin 1 iyun 1940 ci il tarixli melumata gore rayonlarinin sayi 17 1 yanvar 1953 cu il tarixli melumata gore rayonlarinin sayi 13 1 yanvar 1965 ci il tarixli melumata gore rayonlarinin sayi 13 olmusdur Hazirda Baki seherinin 12 rayonu vardir Bakinin inzibati bolgusuRayonun adi Teskil olunma tarixi Erazi kv km Ehalinin sayi 2020 Ehalinin sixligiBineqedi rayonu 28 aprel 1920 170 268 400 1579Qaradag rayonu 7 may 1923 1 080 127 900 118Nerimanov rayonu 24 noyabr 1941 20 179 800 8990Nesimi rayonu 13 iyun 1969 10 222 600 22260Nizami rayonu 21 noyabr 1980 20 201 800 10090Sabuncu rayonu 11 noyabr 1920 240 247 200 1030Sebail rayonu 1920 30 102 600 3420Suraxani rayonu 1920 120 222 000 1850Pirallahi rayonu 21 dekabr 2012 30 20 600 687Xetai rayonu 1904 30 289 900 9663Xezer rayonu 3 noyabr 1934 370 168 400 455Yasamal rayonu 1932 10 249 300 12465Memarliq2000 ci ilde Iceri seher Sirvansahlar saray kompleksi ve Qiz qalasi ile birlikde UNESCO nun Umumdunya medeni irsi siyahisina daxil edilmisdir Ereb xilafetinin yukselisi dovrunde Bakida Azerbaycan memarliginin en deyerli orneklerini yaratmisdir Orta esr memarliq numunelerinden Nardaran qalasi Ramana qalasi Mehemmed mescidi Sah mescidi Haci Qayib hamami ve Atesgahi qeyd etmek olar 2000 ci ilde Bakinin Sebail rayonunda yerlesen Iceri seher Sirvansahlar saray kompleksi ve Qiz qalasi ile birlikde UNESCO nun Umumdunya medeni irsi siyahisina daxil edilmisdir XIX esrin sonunda Azerbaycanda neft senayesinin inkisafi olke memarligina tesir etmisdir Bakinin suretli iqtisadi inkisafi zengin senayecilerin boyuk tebeqesinin yaranmasi ile musayiet olundu onlarin arasinda Haci Zeynalabdin Tagiyev Aga Musa Nagiyev Murtuza Muxtarov Semsi Esedullayev kimi mesanatlar Bakida cox sayda ictimai binalar mektebler ve xestexanalarin yaranmasina sebeb olmusdur Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin memarliq numunelerinden Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatri Baki Seher Icra Hakimiyyetinin binasi Ismailiyye Sarayi ve Seadet Sarayini qeyd etmek olar 1890 ci illerde Merdekanda tikilmis Baki senayecisi Murtuza Muxtarovun villasi Baki varlilarinin seherkenari bag tikintilerinin baslangicini qoydu Bakinin yeni kapitalist seheri hissesinin formalasmasinda Azerbaycan memari Qasim bey Hacibababeyovun boyuk rolu olmusdur O Iceriseherden kenardaki tikintilerin esas hisselerinden birini teskil eden Parapet adli merkezi meydanin tikintisini heyata kecirmisdir Sovet dovru Azerbaycan memarliginin ilk merhelesi Baki etrafinda fehle qesebelerinin salinmasi ile baglidir Abseronda fehle qesebelerinin tikilmesi hemin dovrde genc sovet memarliginin ilk numuneleri idi Kecmis SSRI de ilk bas planlardan olan Boyuk Baki nin bas plani yeni tikilecek rayonlari da ehate edirdi Menzil probleminin helli ile bagli tedbirlerle yanasi Abseron yarmadasinda neqiliyyat rabitesi de tekmillesdirildi 1926 ci ilde Bakinin neft rayonlarini seherlerle baglayan elektrik demir yolu cekildi Kecmis SSRI de ilk elektrik demir yolu olan bu xett yol boyu insa edilecek tikililer kompleksinin memarliq helli ile bagli idi Hemin dovrde tikilmis Sabuncu vagzalinin binasi bu binalarin en maraqli numunelerindendir Ilk yasayis massivlerinden olan Memmedyarov qesebesinin salinmasi umumittifaq ehemiyyetli tedbirlerden biri idi Dunyada ilk defe aciq denizde polad direkler uzerinde salinmis sehercik olan Neft Daslarinin layihelendirilmesi ve tikintisi muharibeden sonraki dovr memarligin da ozel yer tutur Neft Daslari 1949 cu ilde Xezerde zengin neft yataginin tapilmasi ile bagli yaranmisdir Bakinin merkezi hissesinin yeniden qurulmasi 1950 ci illerde Azerbaycan memarlarinin muhum yaradiciliq fealiyyeti kimi davam edirdi 1960 ci illerin sonu 80 ci illerde Bakida bir sira iri ictimai bina ve qurgular tikilmisdir Bunlardan Baki Dovlet Sirki Respublika Sarayi Baki Qarabag Azerbaycan Moskva Abseron mehmanxanalari Baki Demir Yolu Vagzali Gulustan Sarayi ve s binalar seherin memarliq gorkemini daha da gozellesdirmisdir Bakinin memarliq simvollarindan bir sayilan Alov qullelerinin gece gorunusu Bakinin XXI esr memarliq numunelerinden SOCAR Tower Heyder Eliyev Merkezi Park Bulvar JW Marriott Absheron SOFAZ Tower Beynelxalq Mugam Merkezi ve Alov qullelerini qeyd etmek olar Parklari ve baglari Filarmoniya bagi Bakinin en meshur ve boyuk parki Baki bulvaridir Denizkenari bulvar Baki seher Dumasinin 1909 cu ilde qebul etdiyi qerara esasen salinib Bulvarin yaradilmasi hemin vaxt Baki Dumasinda calisan meshur muhendis Memmedhesen Hacinskinin adi ile baglidir 1920 ci illerin baslangicindan Bakida yasillasdirma ve bag park memarligi sahesinde muhum isler gorulmeye baslandi 1930 cu illerin evvellerinde yeni Baki bulvarinin salinmasi Bakinin merkezi hissesinin umumi memarliq plan qurulusunun yaxsilasdirilmasina ehemiyyetli tesir gosterdi Bu dovrde Bakinin memarliq inkisafi 1924 1927 ci illerin bas planinda nezerde tutulmus bir sira iri ictimai binalarin tikintisinin basa catdirilmasi ve yasillasdirilma islerinin genislendirilmesi ile seciyyelenir 1970 ci illerde bulvar serq ve qerb istiqametlerinde genislendirilerek uzunlugu 3 7 kilometre catdirildi 1998 ci ilden Baki bulvari milli park statusunu dasiyir Bulvarda muxtelif eylence ticaret medeniyyet ve idman merkezleri fealiyyet gosterir Bulvarin taninmis obyektlerinden Beynelxalq Mugam Merkezi Baki Idman Sarayi Baki Kristal Zali Seytan carxi Kicik Venesiya seherciyi ve Das salname muzeyini qeyd etmek olar 2010 cu ilde bulvarda Dovlet Bayragi Muzeyi ve Dovlet Bayragi Meydaninin acilisi olmusdur 20000 m erazisi olan meydanda ucaldilmis dayagin hundurluyu 162 metr bunovresinin diametri 3 2 bunovrenin ust hissesinin diametri 1 09 metrdir Qurgunun umumi kutlesi 220 tondur Bayragin eni 35 metr uzunlugu 70 metr umumi sahesi 2450 kvadratmetr kutlesi ise teqriben 350 kiloqramdir Ginnesin Rekordlar teskilati 2010 cu il mayin 29 da Azerbaycan dovlet bayragi direyinin dunyada en hundur bayraq direyi oldugunu tesdiq edib Hal hazirda Bakinin muxtelif yerlerinde yerlesen parklarin her birinin oz infrastrukturu coxsayli kafe restoran attraksion ve usaq meydancalari var Bakinin en muhum parklarindan Zabitler parki Filarmoniya bagi Xaqani bagi Dede Qorqud parki ve Merkezi Nebatat Bagini qeyd etmek olar MedeniyyetiEsas meqale Baki medeniyyeti 2009 cu ilde Baki ISESKO nun Islam medeniyyetinin paytaxti secilmisdir Muzey ve qalereyalari Nizami Gencevi adina Milli Azerbaycan Edebiyyati Muzeyi Bakida 20 den artiq muzeyi ve incesenet qalereyasi fealiyyet gosterir Seherin taninmis muzeylerinden Azerbaycan Tarixi Muzeyi Nizami Gencevi adina Milli Azerbaycan Edebiyyati Muzeyi Azerbaycan Xalca Muzeyi Hesen bey Zerdabi adina Tebiet Tarixi Muzeyi Miniatur Kitab Muzeyi Baki Muasir Incesenet Muzeyi ve Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyini ev muzeylerinden ise Bulbulun ev muzeyi Cefer Cabbarlinin ev muzeyi Neriman Nerimanovun xatire muzeyi Niyazinin ev muzeyi Vaqif Mustafazadenin ev muzeyi Tahir Salahovun ev muzeyi Leopold ve Mstislav Rostropoviclerin ev muzeyi ve Celil Memmedquluzadenin ev muzeyini qeyd etmek olar Kino sehnesi 1898 ci il yanvarin 8 de Bakida xarici filmler gosterilmeye baslandi 1898 ci ilde fotoqraf Aleksandr Mison Bakida Balaxanida neft fontani ve Bibiheybet neft medeninde yangin adli senedli sujetleri lente almaqla Azerbaycan kinosunun esasini qoydu Bakida 26 kinozali olan sekkiz dovlet ve ozel kinoteatr var Seherin taninmis kinoteatrlarindan Nizami Kino Merkezini kinoteatrlar sebekelerinden ise Park Cinema ve CinemaPlus i qeyd etmek olar Bakida cekilen meshur kinolardan Arsin mal alan Amfibiya adam Dunya kifayet deyil Ad gunu Bir cenub seherinde Brilyant el Gun kecdi Qorxma men seninleyem Neft ve milyonlar seltenetinde Axirinci asirim Eli ve Nino Dolu ve digerlerini qeyd etmek olar Kitabxanalari Bakida ilk resmi ictimai kitabxana 1896 ci ilde yaranib Seherin taninmis kinoteatrlarindan Azerbaycan Milli Kitabxanasi F Kocerli adina Respublika Usaq Kitabxanasi C Cabbarli adina Respublika Gencler Kitabxanasi ve AMEA Merkezi Elmi Kitabxanasini qeyd etmek olar Seherde hem de Azerbaycanin en boyuk kitab magazalar sebekesi olan Eli ve Nino yerlesir Teatrlari Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatri 1873 cu il martin 10 da 23 de Bakida realni mektebin sehnesinde Mirze Feteli Axundzadenin Lenkeran xaninin veziri pyesinin tamasaya qoyulmasi Azerbaycan milli teatrinin esasinin qoyulmasi kimi tarixe dusmusdur l883 cu ilde Baki teatr heveskarlari qrupu pesekar qrupa cevrildi Baki qrupunun ilk tamasalari sonralar butun Azerbaycanda teatr senetinin inkisafina guclu tekan verdi Bakida 15 den artiq muzeyi ve incesenet qalereyasi fealiyyet gosterir Seherin taninmis teatrlarindan Azerbaycan Dovlet Yug Teatri Azerbaycan Dovlet Akademik Milli Dram Teatri Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatri Azerbaycan Dovlet Kukla Teatri Azerbaycan Dovlet Genc Tamasacilar Teatri Azerbaycan Dovlet Musiqili Teatri Baki Belediyye Teatri Baki Usaq Teatri Azerbaycan Dovlet Pantomim Teatri Azerbaycan Dovlet Rus Dram Teatri Uns teatri ve Azerbaycan Dovlet Mahni Teatrini qeyd etmek olar Tehsil1865 ci ilde Azerbaycanda ilk gimnaziya Baki seherinde teskil olundu 1901 ci il oktyabrin 7 de Bakida Haci Zeynalabdin Tagiyevin qizlar mektebi yaradilmisdir Bu butun Zaqafqaziyada yegane qizlar mektebi idi 1910 cu ile qeder Bakida cemi iki orta umumtehsil mektebi vardi realni mekteb ve gimnaziya 2013 cu ilde Baki Seheri uzre Tehsil Idaresinin tabeliyinde 311 tam orta 3 umumi orta 7 xususi axsam qiyabi 4 saglamliq imkanlari mehdud usaqlar ucun mekteb var idi Bu mekteblerde 318 min 750 sagirdin telim terbiyesi ile 29949 muellim mesgul olur Bakinin taninmis ali tehsil muessiselerinden Azerbaycan Dovlet Iqtisad Universiteti Xezer Universiteti Baki Dovlet Universiteti ADA Universiteti Baki Ali Neft Mektebi Azerbaycan Dovlet Ressamliq Akademiyasi Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Dovlet Idarecilik Akademiyasi Azerbaycan Dovlet Neft ve Senaye Universiteti ve Azerbaycan Tibb Universitetini qeyd etmek olar Boyuk Britaniyanin Quacquarelli Symonds sirketi 2018 ci il ucun dunya universitetlerinin reytinqinde Xezer Universiteti 701 750 ci Baki Dovlet Universiteti ise 801 1000 ci yerleri bolusdurur IdmanFutbol Baki futbol klublarindan Neftci Inter Baki Sebail ve Zireni qeyd etmek olar Qarabag munaqisesine gore Bakida hem de Qarabag futbol klubu muveqqeti olaraq oyunlarini kecirir Seherde Baki Olimpiya Stadionu Tofiq Behramov adina Respublika Stadionu Dalga Arena Bayil Arena Bakcell Arena ve Inter Arena stadionlari yerlesir 2000 ci ilden sonra Bakida Futbol uzre 17 yasadek Avropa Cempionati 2016 ve FIFA U 17 Qadinlararasi Dunya Cempionati 2012 kimi beynelxalq futbol turnirleri kecirilib 2019 cu ilde UEFA Avropa Liqasinin finali Baki Olimpiya Stadionunda kecirilmisdi 2020 ci ilde seherde UEFA Avro 2020 nin qrup merhelesi ve 1 4 finali kecirilmeli idi amma COVID 19 pandemiyasi sebebinden turnir texire salindi Bakida hem de Araz Naxcivan MFK Olimpik Neftci Baki Ekol Baki ve Yasamal futzal klublari esaslanib Diger idman novleri Bakida muxtelif idman merkezleri movcuddur Seherin taninmis idman meydanlarindan Heyder Eliyev adina Idman Arenasini ve Baki Idman Sarayini qeyd etmek olar 2000 ci ilden sonra Bakida Baku Cup Futbol uzre 17 yasadek Avropa Cempionati 2016 FIFA U 17 Qadinlararasi Dunya Cempionati 2012 Bedii gimnastika uzre 25 ci Avropa cempionati 2018 Cudo uzre Dunya Cempionati kimi beynelxalq idman yarislari kecirilib 2016 ci ilde Bakida 42 ci Sahmat Olimpiadasi 2017 ci ilde ise 2017 Islam Hemreyliyi Oyunlari kecirilmisdir Hal hazirda Bakida Tour d Azerbaidjan velosiped yarislari ve Formula 1 cempionatinin Azerbaycan Qran Prisi kecirilir 2008 ci ilden etibaren Bakida Voleybol uzre Azerbaycan Superliqasi kecirilir Seherde Azerreyl Azeryol VK Lokomotiv Baki ve Rabite Baki qadin voleybol klublari esaslanib Avropa oyunlari 2015 ci ilde Baki ilk Avropa Oyunlarina ev sahibliyi etmisdir Yarislarda 50 olkenin 10 000 idmancisi 30 idman novunde mubarize aparib Yarislarda Bakinin 11 Mingecevirin ise 1 idman qurgusundan istifade olunub Avropa oyunlari neticesinde seherde Baki Su Idmani Sarayi Milli Gimnastika Arenasi ve Baki Aticiliq Merkezi insa olunub NeqliyyatIctimai neqliyyat Nizami metrostansiyasi Bakinin ictimai neqliyyatinin koordinasiyasini ve inkisafi Baki Neqliyyat Agentliyi terefinden idare olunur 2017 ci ilin 25 may tarixinden etibaren Bakida butun marsrut xetlerindeki avtobuslarda Baki Kart sistemi xidmet gosterir Baki konkasi ilk defe 7 19 aprel 1889 cu ilde herekete getirilir 1923 cu ilin oktyabrin 1 de Bakida elektrik tramvay xettinin cekilmesi baslanib ve 1924 cu il fevralin evvelinde bu xett istismara verilib 1941 ci ilin dekabrinda trolleybus xetti salindi 1960 ci ilden tramvay parkinin nezdinde Baki funikulyoru fealiyyete basladi 2002 ci ilde Bakida tramvay neqliyyati 2004 cu ilde ise trolleybus neqliyyati legv olunub 1967 ci il noyabrin 6 da istismara verilmis Baki metropoliteni Azerbaycanda yeralti demiryol xetlerini birlesdiren ictimai seher sernisin neqliyyati sistemidir Metropoliten movcud xetlerinin uzunlugu 36 63 km olmaqla 3 xett uzerinde yerlesen 25 stansiyadan 1 elektrik deposundan ve idare aparatinin da yerlesdiyi texnoloji korpusdan ibaretdir Butun metropoliten uzre gedis haqqi vahid tarifle mueyyen edilir Metropolitende gedis haqqinin yegane odeme vasitesi Baki Kart plastik kart sistemidir 2015 ci ilin yekunlarina esasen metropoliten orta hesabla gun erzinde 589 1 min il erzinde 215 milyon sernisin dasiyib Demiryolu neqliyyati Bakinin demiryolu neqliyyati Azerbaycan Demir Yollari terefinden idare olunur Azerbaycanda demir yolunun temeli hele 1878 ci ilde qoyulmus ve insasi 20 yanvar 1880 ci ilde basa catmisdir O uzunlugu cemi 20 km olan Baki Sabuncu Suraxani demir yolundan ibaret olmusdur 1945 ci il iyulun 6 da SSRI Dovlet Mudafie Komitesinin qerari ile musteqil Azerbaycan demir yolu yaradilmisdir Yollar nazirinin 1945 ci il 28 iyul tarixli 674 sayli emri ile Azerbaycan demir yolu 1945 ci ilin oktyabin 1 den teskil edilmisdir 1953 cu ilin may ayinin 14 de Azerbaycan ve Zaqafqaziya demir yollari Zaqafqaziya demir yolu adi altinda birlesdirilmis merkezi idaresi Tbilisiye kocurulmusdur Baki Tbilisi Qars demiryolu xettinde tikinti islerinin 2018 ci ilde yekunlasacagi gozlenilir Su neqliyyati XIX esrde Bakida neft hasilatinin suretli artimi Xezerde gemiciliyin inkisafina tekan verib Xezer Deniz Gemiciliyinin esasi 1858 ci il mayin 21 de Qafqaz ve Merkuri Sehmdar Cemiyyetinin yaradilmasi ile qoyulub 1881 ci ilde Bakida ilk denizcilik sinifleri teskil edilib 1902 ci ilde Baki Beynelxalq Deniz Ticaret Limani tesis edildi 1962 ci ilde Xezer Deniz Neqliyyati Layihe Axtaris Elmi Tedqiqat Institutu mutexessislerinin layihesi esasinda Baki Turkmenbasi gemi bere kecidi ise salinib Hava neqliyyati Hazirda Heyder Eliyev adina beynelxalq hava limani GYD Bakinin yegane beynelxalq hava xidmetidir ve Qafqazda en boyuk beynelxalq hava limanidir Taninmis sakinleriSeherin taninmis sakinlerden pianocu Vaqif Mustafazade mugenni Muslum Maqomayev violencel ifacisi Mstislav Rostropovic ressam Tahir Salahov sair Mikayil Musfiq aktrisa Hokume Qurbanova prezident Ilham Eliyev kesfiyyatci Mehdi Huseynzade heykeltaras Tokay Memmedov nobel mukafati laureati Lev Landau alim Lutfi Zade futbolcu Anatoli Banisevski mesenat Haci Zeynalabdin Tagiyev sahmatci Harri Kasparov kinorejissor Oskar mukafatcisi Vladimir Mensov filosof Maks Blek ballerina Qemer Almaszadeni ve digerlerini qeyd etmek olar Abbasqulu aga Bakixanov Azerbaycan sairi yazici alim mutefekkir ve tercumeci Haci Zeynalabdin Tagiyev Azerbaycan mesenati Aga Musa Nagiyev Azerbaycan mesenati Murtuza Muxtarov Azerbaycan mesenati Huseyn Ereblinski Azerbaycan aktyoru ve rejissoru Mehemmed Emin Resulzade Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin banilerinden biri Rixard Zorge Ikinci dunya muharibesinden evvel ve doneminde Almaniya ve Yaponiyada jurnalist adi altinda fealiyyet gostermis xefiyye Eliaga Vahid Azerbaycan sairi Sara Asurbeyli Azerbaycan tarixcisi ve serqsunasi Almas Ildirim Azerbaycan sairi Efrasiyab Bedelbeyli Azerbaycan klassik bestekari ve dirijor Lev Landau ifrataxiciligin riyazi nezeriyyesinin kesfine gore 1962 ci ilde fizika uzre Nobel mukafatina layiq gorulmusdur Settar Behlulzade Azerbaycan ressami Imam Mustafayev Azerbaycan ictimai siyasi xadimi Behram Mansurov Azerbaycan tarzeni Eliaga Agayev Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Maral Rehmanzade Azerbaycan ressami Nesibe Zeynalova Azerbaycan teatr ve kino aktrisasi Qara Qarayev Azerbaycan bestekari ve pedaqoqu Mehdi Huseynzade Azerbaycan partizani ve kesfiyyatcisi Hacibaba Huseynov Azerbaycan mugam xanendesi Leyla Bedirbeyli Azerbaycan teatr ve kino aktrisasi Lutfi Zade suni intellekt sahesinde qeyri selis mentiq nezeriyyesinin banisi Mikayil Abdullayev Azerbaycan ressami Sovket Elekberova Azerbaycan mugennisi Besir Seferoglu Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Tofiq Behramov Azerbaycanli futbol hakimi Medine Gulgun Azerbaycan sairesi Tokay Memmedov Azerbaycan heykeltarasi Mstislav Rostropovic violencel ifacisi Tahir Salahov Azerbaycan resssami Togrul Nerimanbeyov Azerbaycan ressami Elmira Sahtaxtinskaya Azerbaycan ressami Hacibaba Bagirov Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Seyavus Aslan Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Osman Mirzeyev Azerbaycan jurnalisti Emin Sabitoglu Azerbaycan bestekari Eldeniz Zeynalov Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Mikayil Musfiq Azerbaycan sairi Hesenaga Turabov Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Anatoli Banisevski 2004 cu ilde Azerbaycanda son 50 ilin en yaxsi futbolcusu secilib Agaxan Abdullayev Azerbaycan mugam xanendesi Yasar Nuri Azerbaycan teatr ve kino aktyoru Hemide Omerova teatr ve kino aktrisasi Ilham Eliyev Azerbaycan prezidenti Resad Sadiqov Azerbaycan milli futbol komandasinda en cox oyun keciren futbolcudur Isfar Sarabski Azerbaycan pianocusu Ramil Quliyev 200 metr mesafeye qacisda dunya cempionuQardas seherleriBakinin Dakar meydanininda Seneqalin Dakar seheri ile qardaslasmaya hesr edilen mozaika Baki 1978 ci ilden etibaren Umumdunya Qardaslasmis Seherler Federasiyasinin uzvudur Dakar Seneqal 1970 Neapol Italiya 1972 Sarayevo Bosniya ve Herseqovina 1972 Hyuston Texas ABS 1976 Besre Iraq 1979 Bordo Fransa 1976 Mayns Almaniya 1984 Vunqtau Vyetnam 1984 Izmir Turkiye 1986 Tebriz Iran 1986 Honolulu Havay ABS 1998 Rio de Janeyro Braziliya 2013 Tbilisi Gurcustan 2015 Ankara Turkiye 2016 QalereyaAtesgah Bakinin gece goruntusu Iceriseherde ressam evinin divari Qiz qalasi gun batarken Baki buxtasindan seherin gorunusu 2020 ci ildeHemcinin baxBakinin gormeli yerlerinin siyahisi Baki ehalisi Baki buxtasinin adalari Baki platosu Baki qirgini Baki Seher Medeniyyet Bas Idaresi Baki Seher Icraiyye KomitesiIstinadlarhttp www baku azstat org section demography Baky Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 550 AZERBAYCAN MILLI ENSIKLOPEDIYASI ensiklopediya gov az 2022 08 16 tarixinde Istifade tarixi 2023 08 31 DYP Bakida 5 milyona yaxin vetendas yasayir bu da yuklenmeye sebeb olur Apa az 2023 04 26 tarixinde Istifade tarixi 2023 04 21 az 12 22may 2017 http www baku2017 com baku 4 html bare url missing title 2020 08 05 tarixinde Istifade tarixi 16 iyun 2021 Arxivlenmis suret 2020 03 17 tarixinde Istifade tarixi 2020 03 08 Baki seheri Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin PREZIDENT KITABXANASI PDF Baki 24 sentyabr 2017 2017 08 28 tarixinde PDF Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Baki Forbes in celbedici seherleri siyahisinda banker az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 30 sentyabr 2017 Baki dunyanin en gormeli yerlerinin siyahisinda oxu az 2018 03 12 tarixinde Istifade tarixi 30 sentyabr 2017 Lonely Planet s best places in Europe 2015 www lonelyplanet com Lonely Planet 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 30 sentyabr 2017 Baki da dunyada meshur turist seherleri siyahisinda www azadliq org 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 30 sentyabr 2017 azens az 2018 03 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 sentyabr 2017 Milli ruhumuzu tesdiq eden toponimlerimiz www anl az 2017 10 21 tarixinde Istifade tarixi 25 sentyabr 2017 Baki kimi coxlu kulekler seheri var www azadliq org 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 25 sentyabr 2017 https azerdict com izahli luget sar C4 B1 olu kecid Baki sozunun menasi nedir news milli az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 25 sentyabr 2017 Arxivlenmis suret 2018 03 24 tarixinde Istifade tarixi 2018 03 11 Ismizade O Sh Dzhiddi G A Devichya bvshnya v Baku Baku 968 9 20 Ashurbejli Sara Ocherk istorii srednevekovogo Baku VIII nach XIX v v Baku Izdatelstvo AN Azerb SSR 1964 seh 336 BAKI SEHERININ TARIXI baku ih gov az 2017 09 20 tarixinde Istifade tarixi 26 sentyabr 2017 Recebli Qezenfer Azerbaycan tarixi Baki Elm ve tehsil 2013 544 accessdate missing url E S Sumbatzade ve basqalari Azerbaycanin Rusiya ile birlesdirilmesi ve onun mutereqqi iqtisadi ve medeni neticeleri seh 63 Obozrenie rossijskih vladenii za Kavkazom T IV str 69 M E Musayev XIX esrde Baki seherinin ticareti seh 84 86 azens az 2017 09 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 E Quliyev Baki proletariatinin sanli qelebesi Baki 1955 Muradov Sahbaz Azerbaycan Respublikasinda etno demoqrafik prosesler tarixi deyisiklikler ve realliqlar Baki 2013 accessdate missing url New Republics in the Caucasus The New York Times Current History v 11 no 2 March 1920 p 492 Michael Smith Anatomy of Rumor Murder Scandal the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku 1917 1920 Journal of Contemporary History Vol 36 No 2 Apr 2001 p 228 2011 03 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 09 28 Azerbaycan tarixi 7 cild 5 ci cild Baki 2001 s 268 314 Sultanov Chapay BAKU OIL IN DECISIVE BATTLES OF WORLD WAR II www visions az 2017 06 24 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Yale William 1968 Near East A Modern History p 247 Dadyan Khatchatur 2006 Armenians and Baku p 118 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde VI cild aprel 1920 iyun 1941 Baki Elm 2008 568 ISBN 978 9952 448 44 03 accessdate missing url Agayev Vagif World War II and Azerbaijan www azer com Azerbaijan International 22 October 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 December 2015 McLaughlin Daniel Prized by Hitler Azerbaijan is back in oil and gas boom www irishtimes com www irishtimes com 9 August 2021 tarixinde Istifade tarixi 8 December 2015 www azerbaijan az 27 October 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 December 2015 Azerbaycanda neft qazcixarmanin tarixi www socar az SOCAR 9 August 2021 tarixinde Istifade tarixi 8 December 2015 Sadiqli Fikrat Baki nefti olmasaydi www anl az 5 March 2016 tarixinde Istifade tarixi 8 December 2015 ARSPIHDA f 1 s 23 i 8 v 172 Bakinskij rabochij qezeti 20 fevral 1955 ci il ARDA f 1114 s 5 i 914 v 82 Bakinskij rabochij qezeti 8 noyabr 1967 ci il Twenty Years After Black January Azerbaijan Still Struggles For Freedom www rferl org 2017 06 30 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 ISC ISC GEM Global Instrumental Earthquake Catalogue 1900 2013 Version 4 0 2017 2016 11 25 tarixinde Istifade tarixi 2017 09 30 Azerbaycan Respublikasi Rabite Nazirliyinin Arxivi ARRNA Kollegiyanin materiallari 2002 ci il v 33 Azerbaijan Halt Illegal House Demolitions Forced Evictions www hrw org 2019 09 11 tarixinde Istifade tarixi 4 oktyabr 2017 Azerbaijan counts human cost of architecture www theguardian com 2017 11 16 tarixinde Istifade tarixi 4 oktyabr 2017 Tarixi binalari da Bakinin tarixinden silecekler www azadliq info 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 4 oktyabr 2017 Bakida XX ci esrin evvelinde insa edilen bina sokulur www amerikaninsesi org 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 4 oktyabr 2017 Bakinin divarlardan silinen tarixi news lent az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 4 oktyabr 2017 Thirteen die in Azerbaijan university shooting www smh com au 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 30 sentyabr 2017 Baki Ag Seher layihesi 5 illiyini qeyd edir azertag az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 Baki Ag Seher layihesi 3 ilden sonra www bakuwhitecity com 2017 06 06 tarixinde Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 BAKININ ERAZISI baku ih gov az 2017 09 20 tarixinde Istifade tarixi 26 sentyabr 2017 azens az 2017 05 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 sentyabr 2017 wu edu az 2017 09 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 sentyabr 2017 4 Perepis Baku 1913 chast III Naselenie vypusk 1 gor Baku Baku 1916 g seh 4 5 Perepis Baku 1913 goda chast III Naselenie vypusk 2 Promyslovo zavodskij rajon Baku 1915 g seh 4 5 Bakinin ehalisinin sayi 2 5 mln nefere yaxinlasir apa az 2017 07 29 tarixinde Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 Rusiya imperiyasi ehalisinin siyahiya alinmasi 1897 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1926 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1939 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1970 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1979 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1989 https www stat gov az source demoqraphy ap az 2 4 xls https www stat gov az source demoqraphy lang en http www baku azstat org section demography 001 xls 3 milyonluq Bakida 120 mescid www azadliq org 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 Tolerantliq multiculturalism preslib az 2017 09 26 tarixinde Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 Huseyn Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi Baki Elm ve tehsil 2014 seh 125 ANCAQ BAKILILARIN BASA DUSECEYI 10 SPESIFIK SOZ pahoo az Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 olu kecid Sireliev M Baki dialekti Azerbaycan SSR EA nesriyyati Baki 1949 250 s Sireliyev M S Baki dialekti II capi Azerbaycan SSR EA nesriyyati Baki 1957 224 s Arxivlenmis suret 2016 09 29 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 24 Baki seheri ve onun rayonlari uzre ehalinin sayi 2020 06 07 tarixinde Istifade tarixi 2020 05 02 Arxivlenmis suret 2022 01 24 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 24 Kazimov Seymur Baki seher Belediyyesi ne ucun yaradilmir BBC 2017 04 02 tarixinde Istifade tarixi 25 sentyabr 2017 PDF 2012 2 28 1 December 2017 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 December 2015 Ilham Eliyev Bibiheybet medeninin erazisinde dunyada senaye usulu ile qazilmis ilk quyunun berpadan sonraki veziyyeti ile tanis olub 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 2017 09 24 www caspianoilgas az Caspian Oil amp Gas Azerbaijan 4 March 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 December 2015 Sagheb Nasser Javadi Masoud Azerbaijan s Contract of the Century www azer com Azerbaijan International 11 December 2015 tarixinde Istifade tarixi 8 December 2015 Heyder Eliyev Musteqilliyimiz ebedidir Coxcildliyin I IX cildlerinin komekci aparati Baki 2008 339 seh Transport routes of Azerbaijani oil Baku Novorossiysk Baku Supsa Azerbaijan Portal 2009 02 19 tarixinde Istifade tarixi 2008 06 08 news az news az 4 March 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 9 December 2015 Azerbaycanda neft yatagi ile bagli muhum razilasmanin imzalanma merasimi olacaq BBC 2021 08 05 tarixinde Istifade tarixi 13 sentyabr 2017 Baku to the future www economist com 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde IV cild XIX esr Baki Elm 2007 504 ISBN 978 9952 448 37 5 accessdate missing url Istoricheskij obzor kreditnyh ustanovlenij v Rossii Sosta vitel I A Pechergin SPb 1904 str 121 Rusiya MDTA f 20 siyahi 6 is 192 v 10 f 583 siyahi 2 is 1295 v 125 f 587 siyahi 44 is 34 v 107 f 595 siy 6 is 183 v 59 www azerbaijan az 2009 12 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 bfb az 2017 10 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 sentyabr 2017 STATISTIK BULLETEN 08 2022 PDF Azerbaycan Respublikasi Merkezi Banki Istifade tarixi 21 oktyabr 2022 olu kecid They really ARE paved with gold From New York s Fifth Avenue to Nizami Street in Baku these are the world s most expensive shopping streets www dailymail co uk 2016 06 07 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Bakida en yaxsi otellerin bezileri Eliyevlerindir www amerikaninsesi org 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 22 sentyabr 2017 Turizm menteqeleri siyahisinda Baki seheri besinci yeri tutub www trt net tr 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 30 sentyabr 2017 www e gov az 2018 03 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 sentyabr 2017 Drescher Cynthia 10 things to do in Baku www independent co uk 2017 09 13 tarixinde Istifade tarixi 18 sentyabr 2017 Gould Kevin Baku and beyond a road trip around Azerbaijan www theguardian com 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 18 sentyabr 2017 Lotos ve Diqlas tekzib etdi pia az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 22 sentyabr 2017 Bakinin iri ticaret merkezleri terrordan nece qorunur az trend az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 22 sentyabr 2017 Bakidaki temiz ve cirkli cimerliklerin siyahisi www azadliq info 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 28 sentyabr 2017 ABSERON YARIMADASININ EKOLOJI PROBLEMLERI PDF 2020 01 09 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 07 25 Arxivlenmis suret 2022 01 24 tarixinde Istifade tarixi 2022 01 24 Walled City of Baku with the Shirvanshah s Palace and Maiden Tower whc unesco org UNESCO 2018 12 26 tarixinde Istifade tarixi 24 iyun 2017 Tarixi memarliq binalari www azerbaijans com 2017 10 02 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 www azerbaijan az 2017 09 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Azerbaijan UNESCO World Heritage Sites Heritage www worldheritagesite info Istifade tarixi 18 sentyabr 2017 olu kecid www azerbaijan az 2017 10 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 budapesttimes hu 14 August 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 December 2015 Bakinin esrarengiz fasadi medeniyyet az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Tarixi xronologiya bulvar gov az 2017 09 14 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 2014 09 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 07 24 Tajikistan takes flag pole war to new heights www telegraph co uk 2017 03 20 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Bakinin 12 efsanevi parki azertag az 2017 08 12 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Baki Islam medeniyyetinin paytaxti kimi oz missiyasini ugurla basa catdirdi www anl az 2017 12 06 tarixinde Istifade tarixi 23 sentyabr 2017 Bakinin en yaxsi muzeyleri edebiyyat Nobel qardaslari ve tebiet muzeyleri azertag az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 azerinfo eu 2017 07 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 sentyabr 2017 Azerbaycanin ilk sessiz filmi news milli az 2017 06 23 tarixinde Istifade tarixi 29 sentyabr 2017 Azerbaycanda kinoteatrlar daha da populyarlasir fins az 2018 07 06 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 10 filmov snyatyh v Azerbajdzhane i stavshih kinohitami moscow baku ru 2017 09 22 tarixinde Istifade tarixi 29 sentyabr 2017 www gencol az 2017 09 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 friday az 2016 09 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 www gapp az 2018 03 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Bakida Mutleq Getmeli Oldugunuz 10 Teatr turizm fins az 2017 12 20 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 xalqqazeti com 2017 09 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Bu gun Haci Zeynalabdin Tagiyevin dogum gunudur az baku ws 2017 12 19 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Baki seherinde olan mekteblerin sayi aciqlanib Boyut apa az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Ali mekteblerimizin reytinq SIYAHISI modern az 2017 09 13 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Azerbaycan universitetlerinin dunyadaki reytinqi ne qederdi www azadliq org 2017 09 03 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Premyer Liqa Baki klublari eyalete kocurler apasport az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Qarabag are exiled from their home but could shock the Champions League www theguardian com 2018 03 17 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Historic Women s World Cup for Azerbaijan www ussoccer com 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Baku to host 2019 UEFA Europa League final UEFA 2019 10 19 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Baku reveals UEFA EURO 2020 host city logo www uefa com UEFA 2017 07 01 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2017 Azerbaijani Futsal First League 2016 17 UEFA 2017 10 02 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Abbasov Shahin Azerbaijan Baku Looks Forward to Hosting Euro Games www eurasianet org www eurasianet org 2017 04 16 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2017 Gibson Owen Azerbaijan and the sporting map from F1 venue to Euro 2020 host www theguardian com www theguardian com 2017 03 10 tarixinde Istifade tarixi 19 iyun 2017 Taylor Alan Baku 2017 The Islamic Solidarity Games www theatlantic com www theatlantic com 2017 08 04 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2017 U S Chess Team Wins Olympic Gold in Baku www huffingtonpost com www huffingtonpost com 2017 02 14 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2017 Baku as tight as it looks Ricciardo en f1i com en f1i com 2017 06 21 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2017 Neilands steals stage from sprinters Pozdnyakov wins GC www eurosport co uk www eurosport co uk 2017 09 09 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2017 Dunya cempionlugundan klub qebiristanliginadek LAYIHE apasport az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Super League Women 2016 2017 Live Scores Volleyball Azerbaijan www volleyball24 com 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Gibson Owen Silence over European Games in Azerbaijan is a grim indication of future www theguardian com www theguardian com 2018 02 15 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2017 II Avropa Oyunlari ile elaqedar bir qrup jurnalistin Minske seferi baslayib report az 2018 03 12 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Azerbaijan s price for hosting first European Games BBC 2017 06 10 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Baki Neqliyyat Agentliyi bna az 2017 09 07 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Butun avtobuslarin Baki kart sistemi ve kondisionerlere kecmesi ucun vaxt uzadildi www 1news az 2017 04 17 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Ezemetli seher qedim ve hemisecavan Baki anl az 2017 09 09 tarixinde Istifade tarixi 29 sentyabr 2017 Bakida ilk tramvay Read more https sputnik az event 20170203 408696806 bakida ilk tramvay html sputnik az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Usaqligimizin unudulmaz xatiresi Baki tramvayi www bizimyol info 2017 10 08 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Tramvayi Bakiya qaytarirlar bes onu niye legv etmisdiler modern az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Baku metro s history metro gov az 2018 06 07 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 ADY Tariximiz ady az 2017 01 26 tarixinde Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Baki Tbilisi Qars demiryolu etrafinda muzakire jam news net jam news net 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 1 iyul 2017 www acsc az 2017 06 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 sentyabr 2017 Romanian envoy visits Baku Int l Sea Trade Port www azernews az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 24 sentyabr 2017 Heydar Aliyev International Airport www airport az 2014 06 25 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 www gapp az 2018 03 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Qardaslasmis seherler azerbaijans com 2017 10 02 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 deyerler org 2021 08 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Sister Cities Baku and Houston www houstontx gov 2017 09 19 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Baku Azerbaijan www honolulu gov 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Baku Brazilian Rio de Janeiro become twin cities www azernews az 2018 03 11 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Baku Tbilisi to become sister cities www azernews az 2017 04 05 tarixinde Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 www today az 2016 05 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 20 sentyabr 2017 Xarici kecidler

Nəşr tarixi: İyun 13, 2024, 05:18 am
Ən çox oxunan
  • September 29, 2024

    Hyoqo Prefektura İncəsənət Muzeyi

  • September 12, 2024

    Hymenolepis

  • Avqust 17, 2024

    Hyalmar Levin

  • Oktyabr 11, 2024

    Hvan Don-hyok

  • September 24, 2024

    Humanz

Gündəlik

  • Antikommunizm

  • Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri

  • İqtisadiyyat üzrə Nobel mükafatı

  • İsveç

  • Donald Tramp

  • Hizbullah

  • Şahzadə Mikasa (Yuriko)

  • Tayvan

  • 6 noyabr

  • 20 noyabr

NiNa.Az - Studiya

  • Vikipediya

Bülletendə Qeydiyyat

E-poçt siyahımıza abunə olmaqla siz həmişə bizdən ən son xəbərləri alacaqsınız.
Əlaqədə olmaq
Bizimlə əlaqə
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Bütün hüquqlar qorunur.
Müəllif hüququ: Dadaş Mammedov
Yuxarı