Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)

Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920) — ermənilər ilə azərbaycanlıların qarışıq yaşadıqları yerlərdə Birinci Dünya müharibəsinin son aylarından etibarən Azərbaycan və Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulana qədər davam etmiş müharibə.

Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)
Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanda hərəkət planı
Tarix	30 mart 1918-28 noyabr 1920
Yeri	Azərbaycan və Ermənistan
Səbəbi	Azərbaycanla Ermənistanın qarışıq əhali olan ərazilərdə torpaq mübahisələri: Naxçıvan Muxtar Respublikası, Zəngəzur, Qarabağ
Nəticəsi	Sovet qoşunları tərəfindən hər iki tərəfin ərazisi işğal olunmuşdur
Ərazi dəyişikliyi	Araz Türk Cümhuriyyətinin süqutu
Münaqişə tərəfləri
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Araz Türk Cümhuriyyəti Osmanlı İmperiyası 12 may 1920-ci ildən sonra RSFSR Türk Milli Hərəkatı Azərbaycan SSR İlk Ermənistan Respublikası Dağlıq Ermənistan Respublikası  • erməni milisləri Bakı və Göyçay döyüşündə: Böyük Britaniya Sentrokaspi Diktaturası
Komandan(lar)
Səməd bəy Mehmandarov Sultan bəy Sultanov Xosrov bəy Sultanov Həbib bəy Səlimov Səməd bəy Cəmillinski Cəfərqulu xan Naxçıvanski Anatoliy Qekker Andranik Ozanyan Drastamat Kanayan Lionel Denstervil
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hərbi münaqişə Ermənstan və Azərbaycan respublikalarının yaranmasından sonra bu iki yeni dövlətin bir-birinə qarşı ərazi iddiaları əsasında meydana çıxdı. İki dövlətin ordularından başqa, hər iki tərəf qarşı tərəfdəki öz həmvətənlilərindən ibarət hərbi birləşmələri dəstəkləyirdi. Ermənistan Respublikasının hərbi qüvvələri Naxçıvanda, Sürməlidə, Şərur-Dərələyəzdə, köhnə Rusiya imperiyasının İrəvan quberniyasının İrəvan şəhərində azərbaycanlı hərbi dəstələrə qarşı birbaşa əməliyyatlar təşkil etmiş, Azərbaycan isə Qarabağ və Zəngəzurda erməni milli şuralarına qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, bu iki dövlət bir-biriləri ilə birbaşa hərbi əməliyyatlara girmədilər. Münaqişə zamanı bir neçə qırğınlar həyata keçirilmiş, bölgənin etnik göstəriciləri xeyli dəyişikliyə məruz qalmışdır. Müttəfiq dövlətlərin nümayəndələrinin müdaxilələri, eləcə də daha kiçik kontekstdə Gürcüstanın vasitəçilik cəhdləri uğurlu olmamışdır. Beləliklə, iki millət arasında hərbi münaqişə yalnız RSFSR-in Qızıl Ordusunun XI bölməsi tərəfindən bölgənin işğal edilməsi ilə müvəqqəti də olsa, sonlandı.

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin səbəbləri və zəmini

Ermənilər və azərbaycanlılar arasında etnik münaqişə dərin tarixi köklərə malikdir və xalqlar arasında dini, mədəni fərqliliklər fonunda qarşılıqlı ərazi iddiaları yaranmışdı.

Hər bir halda, milli, dini, sosial və iqtisadi fərqliliklər iki toplum arasında açıq düşmənlik halına yalnız XIX əsrin sonlarında gəldi. Bölgəyə rusların yerləşməsindən sonra XVIII və XIX əsr boyunca ermənilər Azərbaycan türklərindən ibarət aristokratiyanın ağalığından qurtula bildilər. Kapitalist üsul idarəsinin yayılması ilə də erməni burjuaziyası formalaşmağa başladı və mövcud sosia-ekonomik münasibətlər dəyişməyə başladı. Bu proses nəticəsində formalaşn erməni elitlər köhnə azərbaycanlı elitlər ilə rəqabətə girə biləcək hala gəldilər.

XIX əsrin son onilliklərində Rusiya Zaqafqaziyasında ermənilərə qarşı düşmən münasibətinin ilkin şərtlərindən biri də yerli hakimiyyət orqanlarında müsəlman əhalinin təmsil olunmaması idi. Xüsusilə, 1870-ci il islahatına görə, qeyri-xristianlar şəhər şuralarındakı yerlərin yalnız 1/3 hissəsindən, 1892-ci ildən isə 20 faizdən çoxunu əldə edə bilməzdilər. Əslində imperiya miqyasında yəhudilərə qarşı qəbul edilmiş bu qanunlar Cənubi Qafqazdakı müsəlmanlara qarşı çevrilmişdi. Halbuki bölgədə mülklərin əksəriyyəti onlara aid idi və seçicilərin 80 faizini də onlar təşkil edirdi.

Zaqafqaziyanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra mərkəzi hökumət bölgə əhalisinin mədəni homogenliyinə nail olmağa çalışırdı. Buna görə də müsəlman aristokratiyasının mövqelərini zəiflətmək üçün tədbirlər görüldü, bu məqsədlə inzibati orqanlara bölgədə əsasən ermənilər tərəfindən təmsil olunan, əsasən xristianlar təyin edildi. 1880-ci illərdən başlayaraq çar hökuməti öz siyasətini dəyişərək Zaqafqaziya şəhərlərində erməni hökmranlığını sarsıtmağa çalışdı, bunun üçün antisemit siyasətinə bənzər bir ermənifobiya siyasəti yeritməyə başladı, müsəlmanların bu şəhərlərdə hökmranlıq iddialarını təşviq etdi. Bakı və Yelizavetpol quberniyaları, bəzi hallarda isə müsəlmanların tərəfində antierməni kompaniyalarında iştirak edirlər.

Bu ziddiyyət 1905-ci il inqilabi hadisələri zamanı qarşılıqlı etnik qırğınlar şəklini almışdı. Dövlətin aidiyyatı orqanları Zaqafqaziyanın Rusiyadakı inqilabi hadisələrdən diqqətini yayındırmaq üçün millətlərarası münaqişəyə qarışmırdı və hətta onu alovlandırırdı.

1905-1906-cı illərdəki erməni-tatar qırğınının dağıdıcı maddi və humanitar nəticələri olsa da, digər tərəfdən, bu silahlı etnik qarşıdurma münaqişədə iştirak edən hər iki etnik icmanın milli kimliyinin formalaşmasına və möhkəmlənməsinə töhfə verdi. Erməni milli hərəkatının liderləri baş verənləri bir növ mənəvi qələbə hesab edirdilər, çünki özünü müdafiə etmək üçün yenidən silaha sarılan ermənilərin şüurunda türklərin məğlubedilməzliyi mifi məhv edilmişdi. Eyni zamanda, orta təbəqəyə xas olan peşə sahələrində uzun müddət üstünlük təşkil edən ermənilərə qarşı inamsızlığın artması milli Azərbaycan burjuaziyasının inkişafına təkan verdi və bu da öz növbəsində daha mütərəqqi təhsil sisteminin, bir sıra türkdilli qəzetlərin, mədəniyyət və xeyriyyə cəmiyyətləri şəbəkəsinin yaranması formalaşmasına səbəb oldu.Erməni əsilli amerikalı tarixçi Riçard Hovanisyanın da bildirdiyi kimi, 1918-ci ildə güclü ruspərəst hisslərə sahib ermənilərlə osmanlıpərəst hissələrə sahib və bölgədə yenidən müsəlmanların-türklərin hakimiyyətini bərpa etməyə çalışan Azərbaycan türkləri arasında düşmən duyğular üzə çıxdı.

Amerikalı tarixçi Riçard Hovhanisyanın qeyd etdiyi kimi, 1918-ci ildə ermənilərin güclü rusiyayönümlü oriyentasiyası və regionda müsəlman hegemonluğunu bərpa etmək istəyən azərbaycanlıların türkyönümlü olması fonunda düşmənçilik yenidən alovlandı.

Oktyabr inqilabı və Zaqafqaziya

1917-ci ilin fevral ayında inqilab nəticəsində formalaşmış Rusiya Müvəqqəti Hökumətinin həmin ilin oktyabrında bolşeviklər tərəfindən devrilməsi nəticəsində Zaqafqaziyada vəziyyət qarışıq forma aldı. Yerli menşeviklər inanırdılar ki, aqrar bir ölkədə yerli şərtlər sosialist inqilabı üçün uyğun hala gəlməmişdir və sosializmə doğru transformasiya kapitalist inkişafın tamamlanması ilə davam etməlidir. Bolşeviklər isə əksinə, inqilabi dəyişiklikləri Rusiya imperiyasının bütün ərazisinə yaymağa çalışırdılar. Həmin dövrdə Zaqafqaziyada milli partiyalar - Azərbaycanın Müsavatı və Ermənistanın Daşnaksütyunu fəallaşdı.

Mərkəzi hakimiyyətə uğrunda gedən mübarizə fonunda Tiflisdə Zaqafqaziya Komissarlığı formalaşdırıldı. Komissarlığı ali qanunverici orqanı olan Seymə əsasən gürcülərin menşevikləri, azərbaycanlıların müsavatçıları və ermənilərin daşnakları, eləcə də iki rus nümayəndə daxil idi. Milli şuralar - Erməni Milli Şurası, Gürcüstan Milli Şurası və Azərbaycan Milli Şurası - Zaqafqaziya böyük nüfuz qazandılar. Bu şuraların nümayəndələri Komissarlıqda əsas söz sahibi idilər və onun idarə edilmə məsələsinə yön verirdilər. Komissarlıq yaradıldıqdan sonra Qafqaz Cəbhəsinin komandanı general M.A. Prjevalski yeni qurumun onun tərəfindən tanındığını bildirmiş və ordusuna yeni rəhbərliyə tabe olmaq əmri vermişdi.

Zaqafqaziya Komissarlığı öz hakimiyyətini Bakı istisna olmaqla bütün Zaqafqaziyaya yaya bilmişdi. Bakı şəhərində isə 1917-ci ilin noyabrında Sovet hakimiyyəti qurulmuşdu. Həmçinin Bakıda aylardır müsavatçılar, menşeviklər, bolşeviklər, SR-lər, daşnaklar arasında gedən mübarizə vagid idarəetmə orqanının yaradılmasına əngəl törətməkdə idi.

1918-ci ilin başlanğıcında öz ətrasfında müttəfiq və ya düşmən olmaqla fərqli qüvvələri formalaşdıran iki güc qaynağı meydana çıxdı. Sənaye mərkəzi olan Bakı bölgəni öz hakimiyyətinə almaq istəyən Sovet-bolşeviklər üçün əsas nöqtə demək idi və Zaqafqaziyanın ənənəvi mərkəzi anlamına gələn Tiflisə, yəni Komissarlığıa tabe olmamaqda qərarlı idi. Eyni zamanda anarxiya və qarışıqlıq həm Bakıda, həm də Yelizavetpolda getdikcə yayılmaqda idi. Yelizavetpolda əsl hakimiyyət Müsəlman Milli Komitəsinin əlində idi. Qarabağın dağlıq hissəsi ermənilər və azərbaycanlılardan təşkil edilmiş qarışıq şura tərəfindən idarə edilirdi. Eyni vəziyyət Şərur-Naxçıvanda da keçərli idi.

Qafqaz Cəbhəsinin dağılması və milli orduların formalaşması

Qafqaz Ordusunun komandanlığı tabeliyində olan qoşunların parçalandığını və döyüş səmərəsini tamamilə itirdiyini başa düşərək cəbhədəki vəziyyəti xilas etmək üçün dərhal könüllülük əsasında milli hissələrin yaradılmasına başlamaq qərarına gəldi. 1917-ci il dekabrın 5-də (18) Osmanlı ilə Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatların dayandırılmasını nəzərdə tutan barışıq imzalandı. Ertəsi gün Zaqafqaziya Komissarlığı "mümkünsə, ordunu tərxis etmək", milli hərbi birləşmələr və "bolşeviklərə qarşı mübarizəyə rəhbərlik etmək üçün xüsusi orqan" yaratmaq qərarına gəldi. Bir sıra rus bölmələrinin cəbhədən çıxarılması ilə paralel olaraq milli orduların - Gürcüstan Ordu Korpusu və Erməni Könüllülər Korpusunun yaradılması prosesi baş verdi. Dekabrda Qafqaz Cəbhəsi qərargahının təklifi ilə ayrı-ayrı hissələrin, ilk növbədə Yelizavetpoldakı (Gəncə) 219-cu Piyada Ehtiyat Alayının müsəlmanlaşdırılmasına başlanıldı. Dekabrın 18-də (31) Zaqafqaziya Komissarlığı müsəlman korpusunun daxil olduğu yeni ordunun yaradıldığını elan etdi. Qafqaz Cəbhəsi qoşunlarının baş komandanı general Prjevalskinin əmri ilə ertəsi gün rəsmi olaraq Zaqafqaziya müsəlmanları korpusunun yaradılmasına başlanıldı.

Osmanlı ilə barışıq xəbəri əsgərlərin cəbhədən kütləvi şəkildə getməsinə səbəb oldu. Zaqafqaziya Komissarlığı cəbhəni tərk etmiş bölmələri tərksilah etmək qərarına gəldi ki, bu da silahlarını təslim etmək istəməyən əsgərlər arasında son dərəcə mənfi reaksiyaya səbəb oldu. Müsəlman hərbi birləşməsini silahlandırmaq Müsəlman Milli Komitəsinin öhdəsinə verilmişdi və bu iş üçün yüksək miqdarda silah-sursata ehtiyac duyulurdu. Lakin hərbi anbarların böyük hissəsi Tiflis və Sarıqamışda yerləşirdi və müsəlmanlar silah və hərbi mal bölgüsündən uzaqlaşdırılmışdı. Buna görə də, azərbaycanlı nümayəndələr cəbhədən tərxis olub geri dönən rus döyüşçülərin tamamilə silahsızlandırılmasının ən ardıcıl tərəfdarları idilər. Bu proses 1917-ci ilin dekabrında Yelizavetpolda başladı. Yerli nüfuzlu şəxslər gürcü zabitlərin komandanlığı altında olan birinci Tatar alayından istifadə edərək 219-cu ehtiyat alayının silahlarını müsadirə etdilər. Bu alayın önəmli bir qismi erməni və ruslardan ibarət idi. Bu hərəkətlər Yelizabetpoldakı vəziyyətin hakimiyyətin və yerli hərbi komandirin nəzarətindən çıxmasına səbəb oldu.

1918-ci ilin yanvarında Tiflis-Biləcəri dəmiryolu xətti üzərindəki Dəllər, Ağstafa, Şamxor, Axtaqala və digər stansiyalarda, eləcə də Xaçmazda (Bakı-Dərbənd dəmiryolu xətti üzərində) yerli silahlı dəstələr cəbhədən geri dönən rus hərbçilərin üzərinə hücum edib silahları ələ keçirməyə çalışdılar. Ən genişmiqyaslı və qanlı toqquşma yanvarın 22-25-də (köhnə təqvimlə, 9-12) Azərbaycan silahlı dəstələrinin hücumu nəticəsində 2 minə yaxın rus əsgərinin öldürüldüyü Şəmxor stansiyasının ərazisində baş verdi. Bu toqquşma zamanı 2 min rus öldürüldü və bir neçə mini də yaralandı. 30-dan çox top, 100 pulemyot və 12 min tüfəng ələ keçirildi. V.M. Muxanovun bildirdiyinə görə, Şamxor hadisələri Zaqafqaziyada vəziyyətin tədricən anarxiyaya doğru irəliləməməsinin göstəricisi idi. Hərbi qatarlar hücumlar ilə eyni vaxtda İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında az qala hər gün azərbaycanlılarla ermənilər arasında irimiqyaslı toqquşmalar baş verməyə başladı, azərbaycanlı və erməni kəndlərinə ilk dəfə yanğınlar meydana çıxmağa başladı.

Zaqafqaziyadak; rejimin nwmay'nd'li ali qanunverici orqan; olan Seym 10 (23) fevralda toplandı və millətlərarası toqquşmaların artdığını etiraf etmək məcburiyyətində qaldı, lakin müxtəlif fraksiyaların nümayəndələrindən ibarət komissiyaların tərəfləri barışdırmaq cəhdləri uğur gətirmədi. V.M. Muxanova görə, Zaqafqaziyadakı vəziyyət əsas partiyalar tərəfindən, ya onların birbaşa, ya da dolayı yolla iştirakı ilə alovlandırılırdı. Müsavatçılar etnik və dini nifrətdən istifadə edərək Osmanlıya qarşı rəğbət aşılamaq istəyərkən, "daşnak rəhbərləri erməni birləşmələrinin yerli müsəlmanlara qarşı repressiyalarının qarşısını almadılar və bununla da özlərinə haqq qazandırdılar ki, sonuncular hərbi eşelonların hərəkətinə mane olur və erməni birləşmələri onların yolu ilə döyüşmək məcburiyyətindədir".

Həmin dövrdə Bakıda eyni zamanda müsavatçıların, daşnakların və bolşeviklərin Qırmızı Qvardiyası mövcud idi. Siyasi qarşıdurma etnik gərginliklə kəskinləşdi; şəhər yeni etnik zorakılıq ərəfəsində yaşayırdı.

Hələ 1917-ci ilin ortalarında rus ordusunun inqilabi şəkildə parçalanmasının əlamətlərinin meydana çıxması ilə əlaqədar Moskva və Petroqrad erməni milli komitələrinin üzvləri A.F.Kerenskini Qafqaz Cəbhəsinin sabitliyini qoruyub saxlamağın zəruriliyinə inandırmağa çalışırdılar. Bu məqsədlə onlar digər cəbhələrdən minlərlə erməni hərbi qulluqçusunun Qafqaza köçürülməsini təşkil etməyi xahiş etdilər. Bu addım ermənilərə görə Anadoluda ələ keçirilmiş yerlərin Rusiya üçün saxlanılmasında həlledici amilə çevrilə bilərdi. Razılıq alındı. Müvəqqəti Hökumətin süqutundan bir müddət əvvəl, oktyabr ayında Kerenski rus hissələrini əvəz etmək üçün 35 min erməni əsgərinin Qafqaza köçürülməsinə əmr verdilər. Lakin onların yalnız bir neçə mini cəbhəyə çatdı. Yerdə qalan əksəriyyəti isə Bakıya getdilər və orada şəhərdəki Erməni Şurasının rəhbərliyi altında 1918-ci ildə bolşevik hakimiyyətinin qurulmasına yardım etdilər.

Həm müsavatçılar, həm də bolşeviklər anlayırdılar ki, ikisi arasında hərbi toqquşma sadəcə zaman məsələsidir. 1918-ci ilin martında Bakı bolşevik və daşnakların Azərbaycan türklərinə qarşı qırğınları başladı. Tarixə Mart hadisələri və ya Mart soyqırımı kimi düşən hadisələr zamanı 10 mindən çox azərbaycanlı öldürüldü. Hadisələrin əvvəlində özlərinin bitərəfliyini elan edən daşnaklar qısa müddət sonra müsavatçılara qarşı qırğınlara qatıldılar. Bakıda başlayan antiazərbaycanlı qırğınları qısa müddət ərzində Bakı quberniyasının digər bölgələrinə də yayıldı. Hadisələr nəticəsində müsavatçıların Bakıdakı dayaqları tamamilə zəiflədildi və bolşevilərin sol SR-lər ilə ittifaq halında formalaşdırdıqları Bakı Kommunası hakimiyyətə gəldi.

Osmanlının hücumu

1918-ci ilin yanvarında rus ordusu faktiki olaraq cəbhəni tərk etdi. Bu zaman ərzində III türk ordusuna müqavimət bölgəyə səpələnmiş erməni dəstələri tərəfindən həyata keçirilirdi. Rus ordusu getdikdən sonra cəbhə boyunca türklərin (azərbaycanlılar da daxil olmaqla), kürdlərin, ermənilərin arasında etnik toqquşmalar davam etməkdə idi. 30 (12 fevral) yanvar tarixində Osmanlı ordusu ermənilər tərəfindən qırğınlara məruz qalan müsəlmanları qorumaq üçün hərbi əməliyyatlara başladığını elan etdi və 24 martdan etibarən 1914-cü il sərhədlərinə çatdı. Beləliklə də, bütün Şərqi Anadoluya nəzarət etməyə başladı. Geri çəkilən erməni hərbi dəstələri ilə birlikdə xeyli mülki erməni də bölgəni tərk etdi.

Martın 3-də Brest-Litovskda imzalanmış Rusiya-Türkiyə əlavə müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, rus qoşunları dərhal Ərdəhan, Qars və Batum rayonlarını (Qars və Batumi bölgələri) tərk etməli idi. Rusiya bu rayonların dövlət-hüquqi münasibətlərinin yeni təşkilinə qarışmamağı və bu rayonların əhalisinə qonşu dövlətlərlə, xüsusilə Türkiyə ilə razılaşaraq yeni sistem yaratmağa imkan verməyi öhdəsinə götürmüşdü. Müqavilədə mühüm bəndlərdən biri də həm Türkiyə, həm də Rusiya nəzarətində qalması planlaşdırılan bölgədəki erməni silahlı dəstələrinin hamısının Sovet tərəfindən tərkisilah edilməsinin nəzərdə tutulması idi. Brest-Litovsk müqaviləsinin imzalanması faktiki olaraq RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin Anadoludakı ermənilərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququndan bəhs edən “Türk Ermənistanı haqqında” dekretini ləğv etdi.

İmzalanmış razılaşmaya əsasən Osmanlı bölmələri Qars və Batumu ələ keçirdilər və 1877-ci il sərhədlərinə geri döndülər. 22 aprel tarixində Osmanlı imperiyasının təzyiqi altında Zaqafqaziya Seymi özünün Rusiyadan müstəqilliyini elan etdi. Lakin yeni respublika ilə Osmanlı imperiyası arasında aparılan danışıqlar heç bir nəticə vermədi və 15 may tarixində Osmanlı ordusu yeni hücuma keçdi. Hücumun əsas hədəfi İrəvan quberniyası ərazisi idi və bununla da ermənilər ilə yeni 3 həftəlik müharibə başlamış oldu. Bu böhran, gürcülərin almanlarla razılaşması, azərbaycanlıların isə Osmanlı ilə müttəfiqliyi Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının dağılmasına, onun yerində isə 3 yeni milli dövlətin formalaşmasına yol açdı.

Hətta Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının süqut etməsindən əvvəl azərbaycanlı millətçilər İstanbula gizli səfər həyata keçirmişdilər. Onların məqsədi İstanbuldakı Gənc Türk hökumətindən ikinci türk dövlətini elan etmək üçün onlara dəstək göstərilməsinə nail olmaq idi. Tərəflər əməkdaşlıq haqqında - xüsusən də Azərbaycanın gələcəyinin silahlı qüvvələrinin yaradılmasında türk ordusunun köməyi, onların maliyyələşdirilməsi, yerli türk əhalidən türk qoşunlarına yardım haqqında razılığa gəldilər.

İyunun 4-də Osmanlı imperiyası Batumidə Zaqafqaziya respublikalarının hər biri ilə sülh müqaviləsi bağladı. Ermənistan-Türkiyə müharibəsində milli qüvvələri məğlubiyyətə uğrayan Ermənistan üçün müqavilənin şərtləri ən çətin idi. Ermənistan Respublikasına keçmiş İrəvan quberniyasının yarıdan da az bir hissəsi - Yeni Bəyazid qəzası, Aleksandropol qəzasının şərqi, İrəvan, Üçkilsədə dövlət qurmağa icazə verilmişdi. Gürcüstan Osmanlı imperiyasına Axaltsıx və Axalkalaki qəzalarını verməyi qəbul edirdi. Osmanlı-Azərbaycan müqaviləsinə görə, Osmanlı Azərbaycanı Bakı və Yelizavetpol quberniyaları, eləcə də Naxçıvanın Ordubad dariəsindən ibarət respublika olaraq tanıyırdı. Əlavə olaraq da, Osmanlı imperiyası Azərbaycana Bakı və Qarabağın dağlıq hissəsində öz hakimiyyətini qurmağa yardım edəcəyinə söz verirdi.

1918-ci ilin iyununda Osmanlı və Azərbaycan türklərindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı. Ordunun məqsədi Mart soyqırımından sonra Bakı Kommunası qurulan və hakimiyyətin bolşeviklərə keçdiyi Bakını geri qaytarmaq idi. Eyni zamanda Bakı Kommunasının və ya digər adı ilə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin əsasən ermənilərdən ibarət ordusu qərbə doğru hərbi hücuma başlamışdı. Onların əsas məqsədi Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrini yerli azərbaycanlı hərbi dəstələrlə birləşmələrinə əngəl olmaq idi. İki tərəf arasında hərbi əməliyyatlar Bakı Kommunası qüvvələrinin məğlubiyyəti və nəticədə çevrilişlə nəticəsində Bakıda yeni hökumətin - Sentrokaspi Diktaturasının yaradılması ilə başa çatdı. İngilis Dunsterforce dəstəsinin Bakı müdafiəçilərinə kömək etməsinə baxmayaraq, 1918-ci ilin sentyabrında Qafqaz İslam Ordusu Bakını ələ keçirdi və ermənilərdən Mart soyqırımının qısası alındı.

1918-ci ilin yayında və payızında Zaqafqaziyanın etnik cəhətdən qarışıq rayonlarında artıq Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi gedirdi. Digər tərəfdən də, Osmanlı ilə Ermənistanın razılaşmasını tanımayan Andronik Ozanyan öz dəstəsi ilə Naxçıvanda və Zəngəzurda azərbaycanlı hərbi dəstələrə qarşı döyüşməkdə idi. Digər tərəfdən də Qafqaz İslam Ordusunun dəstəyi ilə Azərbaycan Qarabağın dağlıq hissəsində öz hakimiyyətini formalaşdırmağa çalışırdı.

Bu arada gənc respublikalar arasında qarşılıqlı ərazi iddiaları yarandı. Azərbaycan Bakı və Yelizavetpol quberniyaları ilə yanaşı, İrəvan quberniyasının müsəlmanların məskunlaşdığı ərazilərə, Zaqatala qəzasına, habelə Tiflis quberniyasının bir sıra qəzalarına – Tiflis, Sığnax, Borçalin, Axalkalakil, Axalsixı ərazilərinin hamısına və ya bəzi hissələrinə iddialı idi. Ermənilər İrəvan quberniyasına, Borçalı qəzasının cənubuna, Tiflis quberniyasının Axalkalaki qəzasına, Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissələrinə, Zəngəzura, Qarabağa və Qazaxa iddia irəli sürürdü. Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında Zaqatala dairəsi və Tiflis quberniyasında bəzi bölgələr üstündə ərazi mübahisəsi var idi. Ermənistanla isə borçalı və Axalkalaki qəzalarına görə mübahisələr getməkdə idi. Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsində məğlub olmasına və Mondros atəşkəsini imzalamasına görə ordularının Zaqafqaziyadan geri dönməsindən sonra hər üç respublika Qars və Batuma iddia irəli sürrməyə başladı.

Borçalı qəzasının kimə aid olması problemi Gürcüstanla Ermənistan arasında müharibə ilə nəticələndi və Azərbaycanla Gürcüstan arasında ərazi mübahisələri müharibəyə çevrilməsə də, Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti qurulana qədər davam etdi.

Eyni zamanda, Qarabağın və Zəngəzurun erməni əhalisi Ermənistanın tərkibinə daxil olmaq niyyətində olduqlarına görə Azərbaycan hakimiyyətinə tabe olmaqdan boyun qaçırsalar da, Ermənistan hakimiyyəti onlara mühüm köməklik göstərə bilmədi. Öz növbəsində, İrəvanın cənubundakı müsəlmanların məskunlaşdığı rayonlar Osmanlı və Azərbaycandan dəstək və silah alaraq Ermənistan Respublikasının hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdilər. Maraqların toqquşması son nəticədə mübahisəli ərazilərdə qanlı qarşıdurmaya gətirib çıxardı.

Mübahisəli ərazilər və tərəflərin arqumentləri

Yelizavetpol quberniyası

Yelizavetpol quberniyasl 1868-ci ildə formalaşdırılmışdı və İrəvan quberniyasının dağlıq hissələrinin şərqində, Tiflis quberniyasının Bakı quberniyasının qonşuluğunda yerləşirdi. Halisinin əksəriyyətini azərbaycanlılar və ermənilər təşkil edirdilər (1886-cı ildə 55.96 faizi azərbaycanlılar, 35.43 faizi ermənilər, 4.68 faizi isə kürdlərdən ibarət idi - efn). Ermənilər dağlıq bölgələrdə əhalinin əksəriyyətini təşkil etməkdə idilər, lakin azərbaycanlılar digər yerlərdə əksəriyyəti təşkil etməklə birlikdə, ilin müəyyən hissələrində düzənliklərdən ermənilərin yaşadıqları dağlıq yerlərə köçməkdə idilər.

Bu dövr ərzində erməni-azərbaycanlı münaqişəsi Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissələrində yayılmış. Bu münaqişə yerlərini 3 hissəyə bölmək olar:

• Qazax qəzasının Dilican boyunca cənub-qərb dağlıq hissəsi,
• Qarabağın dağlıq hissəsi - Şuşa qəzasının böyük hissəsi, Yelizavetpol, Cavanşir və Cəbrayıl qəzalarının dağlıq yerləri,
• Qarabağın dağlıq hissəsindən keçid boyunca yerləşən azərbaycanlı və kürd kəndləri ilə ayrılmış Zəngəzur qəzası.

Zaqafqaziya Federasiyasının dağılmasından sonra Qazax qəzasının dağlıq hissəsi Ermənistanın tərkibinə daxil oldu, Dağlıq Qarabağda və Zəngəzurda isə Ermənistan-Azərbaycan qarşıdurması daha iki il davam etdi.

Qarabağda etnik sərhəd faktiki olaraq Mil-Qarabağ çölünün qərb kənarından keçən Dağlıq və Düzən Qarabağın fiziki-coğrafi sərhədinə uyğun gəlirdi. Eyni zamanda azərbaycanlıların məskunlaşdığı Düzən Qarabağda bir sıra erməni kəndləri, ermənilərin məskunlaşdığı Qarabağın dağlıq hissəsində isə azərbaycanlı kəndləri var idi. Qarabağın ən böyük şəhəri olan Şuşada azərbaycanlı və erməni məhəlləsi var idi. Yay aylarında azərbaycanlı köçərilərin miqrasiyası ilə əlaqədar olaraq Qarabağın dağlıq hissəsində etnik sərhəd silinmiş və əhalinin qarışıq yaşamaqda olduğu geniş zolaq formalaşmışdı..

Zəngəzur Şərqi Zaqafqaziya, İrəvan quberniyası və Naxçıvanı birləşdirən strateji dəhliz idi. 1916-cı ildə burada 120 min müsəlman və 101 min erməni (yayda Zəngəzurun dağlıq rayonlarının otlaqlarına köçən Qarabağın düzənlik hissəsinin azərbaycanlı maldarları istisna olmaqla) yaşayırdı. Eyni zamanda xeyli sayda azərbaycanlı periferial ərazilərdə, məsələn cənub-şərq yamaclarında olan Qubadlı məntəqəsində əksəriyyəti təşkil edirdilər. Erməni tərəfi Zaqafqaziyanın aministrativ-ərazi bölgüsündə islahatlar keçirilməsini təklif etmişdi. Bu layihəyə görə, mərkəzi Zəngəzurun əhalisinin çoxunu köçərilər təşkil edən periferial bölgələri əsas hissədən ayrılmalı idi. Beləliklə də, köçərilər çıxdıqdan sonra qəzanın əhalisi 88 min ermənidən, 2 min digər xristianlardan və 46 min müsəlmanlardan ibarət olacaqdı.

Riçard Hovanisiyan bildirir ki, həm azərbaycanlılar, həm də azərbaycanlıların bu ərazilər üzrə iddialarında qərarlı idilər.

Ermənistan Respublikası Yelizavetpolun dağlıq bölgələrinə iddialarını burada ermənilərin əksəriyyəti təşkil etməsinə, dini və mədəni billik iddialarına əsaslandırırdılar. Belə ki dağlıq bölgələr azərbaycanlıların məskunlaşdığı düzənlik bölgələrdən fərqlənməkdə idi. Ermənilərə görə bu dağlıq hissə Ermənistanın təbii müdafiəsini təşkil edəcək, Araz vadisini və Araratın qorunmasını asanladıracaqdı. Onlara görə Qarabağın dağlıq bölgəsinin Ermənistana verilməməsi onun təbii bütövlüyünün pozulması anlamına gəlməkdə idi. Strateji nöqteyi-nəzərdən dağlıq rayonların itirilməsi Ermənistan üçün Azərbaycanla Türkiyə arasında sonuncu səddin aradan qaldırılması və İrandan təcrid olunması demək idi. Ermənilər hətta bölgənin türklər tərəfindən ələ keçirilib, demoqrafiyasının dəyişdirilməsindən sonra belə Qarabağda erməni dövlətçiliyinin qalıqlarının qaldığını bildirirdilər. Onlar bu iddialarını Qarabağın erməni məliklikləri və onun Səfəvi imperiyası tabeliyində öz muxtariyyətlərini saxlamaları ilə əsaslandırırdılar.

Azərbaycan tərəfi isə öz iddialarını tarixi, coğrafi və iqtisadi arqumentlərə əsaslandıqmaqda idi. Azərbaycan tərəfinə görə, erməni məlikliklərinin müəyyən muxtariyyətə sahib olmalarına baxmayaraq, onla buranın türklərin Qarabağ bəylərbəyiliyinin tərkib hissəsi olduğunu bildirirdilər. Rus işğalına qədər Türk tayfaları Cənubi Qafqaza hakim olmuşdular. Yelizavetpol quberniyasının 8 qəzasının 7-də azərbaycanlılar mütləq əksəriyyəti təşkil edirdilər. Azlıq olduqları Qarabağın dağlıq hissəsində belə həm Azərbaycan türkləri, həm də kürdlər əhəmiyyətli azlıq hesab edilirdilər. Azərbaycan tərəfinin fikrincə, ermənilərin kompakt yaşadıqları ərazilərin özbaşına ayrılması və onların Ermənistana birləşdirilməsi regionun coğrafi, iqtisadi və siyasi birliyini təhdid edərdi. Azərbaycan tərəfi erməni tərəfdən fərqli olaraq, dağlıq və aran ərazilərini bir-birindən ayrı hesab etmir, onları azərbaycanlıların ənənəvi köçəri həyat tərzinə uyğun gələn vahid bütöv hesab edirdi.

Anatoli Yamskov göstərir ki, 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən azərbaycanlılar Şuşa və Cəvanşir qəzalarının kənd əhalisinin 54,8 faizini (115,8 min nəfər) təşkil etmiş, yayda onların yalnız 1/3 hissəsi Qarabağın düzənlik hissələrində qalmış, qalanları dağlıq hissələrə, yəni Şuşa və Zəngəzur qəzalarına köç etmişdirlər. Arsen Saparov onu da qeyd edir ki, Qarabağ köçərilərinin çoban həyat tərzinə görə sağ qalması Qarabağın dağlıq hissələrinin yüksək dağ otlaqlarına çıxış əldə etməkdən asılı idi, belə ki onlar hər il ilin müəyyən dövrlərində yüksək yerlərə köç edir və bu zaman oturaq əhalinin bölgəsindən keçirdilər.

Qarabağın dağlıq və düzənlik ərazilərinin bir-birindən ayrılması köçəri azərbaycanlıların təsərrüfatlarının tamamilə yox olması anlamına gələ bilərdi. Ermənistan bunu həll etmək üçün Azrbaycanın düzən yerlərində suvarma sisteminin yaradılması, otlaq ərazilərinin əvəzinə Azərbaycanın şimalında yeni yerlər təşkil edilməsi və ya otlaq ərazilərdən istifadəyə icazə verən xüsusi dövlətlərarası sazişin imzalanmasından ibarət idi. Azərbaycan tərəfi bütün bu təklifləri rədd etməkdə idi..

Strateji nöqteyi-nəzərdən Dağlıq Qarabağ Ermənistan üçün olduğu qədər Azərbaycan üçün də önəmli idi, çünki bu regiona nəzarətin olmaması Türkiyə ilə əlaqənın olmaması demək idi. Bu da Azərbaycanın təhlükəsizliyini pozurdu. Azərbaycan tərəfi iqtisadi arqumentlər də irəli sürdü: Yelizavetpol quberniyası Azərbaycana bağlı idi, çünki demək olar ki, bütün əsas nəqliyyat yolları İrəvanla deyil, Bakı ilə bağlı idi. Dağlıq Qarabağ erməniləri Bakıdan gələn tədarükdən asılı idilər və minlərlə yerli sakin orada daimi və ya mövsümi işlə təmin olunmuşdu. Qarabağın Bakı ilə əlaqələrini kəsilməsi bütün bunların da yox olması anlamına gələrdi.

İrəvan quberniyası

1916-cı ilin statistik göstəricilərinə görə İrəvan quberniyasında erməni əhali əksəriyyəti təşkil etməkdə idi.Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz və Sürməli qəzalarında müsəlman əhali, yəni azərbaycanlılar və az sayda kürdlər üstünlüyə sahib idilər.Ermənistan Respublikasının elan edilmə ərəfəsində respublika ərazisində 670 min erməninin yaşadığı halda, 375 min də azərbaycanlı yaşamaqda idi.

1918-ci ilin sonlarına qədər Azərbaycan İrəvan quberniyasında Batum müqaviləsi ilə Osmanlı ordusu tərəfindən ələ keçirilməmiş bölgələrə iddia irəli sürürdü. Osmanlının ordusunu geri çəkməsindən sonra Azərbaycan naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli qəzalarına, eləcə də Üçmüədzin və İrəvan qəzalarının bəzi hissələrinə iddia irəli sürdülər. Bu yerlərə İrəvan şəhərinin ətrafını təşkil edən yerlər də daxil idi. Azərbaycan tərəfinin arqumentləri tarixi və demoqrafik idi: bu bölgə Rusiyaya ilhaq olunmazdan əvvəl onun ərazisi müsəlman xanlıqlarına məxsus idi. Rusiyaya qoşulduqdan sonra buraya minlərlə erməni köçkünün köçürülməsinə baxmayaraq, cənub rayonları öz müsəlman xarakterini saxlamış, müsəlmanların əksəriyyətini isə bilavasitə Azərbaycan Respublikası ilə bağlı olan azərbaycanlılar və ya türklər təşkil edirdi.

Erməni mövqeyinə görə, müsəlmanların qəzalarda əksəriyyəti təşkil etmələrinə baxmayaraq, bütün quberniyada ermənilər say etibarilə üstünlüyə sahib idilər və azərbaycanlıların öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinin tədbiq edilməsi bütün Ermənistan Respublikası ərazisinin bütövlüyünün pozulmasına yol açardı. Ermənilər tarixi baxımdan bölgədə erməni dövlətlərinin mövcud olduğunu, bu dövlətlərin paytaxtlarının Araz çayı sahilində yerləşdiyini bildirirdilər. Onlar bölgənin türklər tərəfindən işğal edilməsi ilə bu gedişatın dəyişdiyini, nəticədə demoqrafiyanın da böyük dəyişikliy məruz qaldığını bildirirdilər. Erməni tərəfi coğrafi arqumentlər də irəli sürdü ki, dəniz səviyyəsindən 1200 metrə qədər yüksəklikdə yerləşən Araz vadisi topoqrafik cəhətdən çölləri və düzənlikləri dəniz səviyyəsindən 300 metrə qədər yüksəklikdə yerləşən Şərqi Zaqafqaziya ilə əlaqəli deyil. Belə ki, ermənilər Araz vadisini də kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarına görə ələ keçirmək niyyətində idi. Bundan əlavə, bu çayın vadisi Ermənistan üçün strateji baxımdan da önəmli idi, çünki onu İran ilə birləşdirən dəmiryolu buradan keçməkdə idi. Həmçinin bu bölgə Zəngəzura və Qarabağa olan keçidi də təmin edirdi. Siyasi nöqteyi nəzərdən, Ermənistan özünə təhlükə kimi gördüyü üçün Azərbaycan ilə Türkiyə arasında sərhədin formalaşmamasına çalışırdı.

Xarici dövlətlərin iştirakı

Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi bir sıra xarici dövlətlərin regiondakı vəziyyətə bu və ya digər şəkildə təsir edən maraqlarının toqquşması fonunda baş verdi.

Osmanlı imperiyası

1917-ci il iki rus inqilabı və ondan sonra Qafqaz Cəbhəsinin süqutu Gənc Türk hökumətində Osmanlı İmperiyasının Qafqazla bağlı çoxdankı planlarının həyata keçirilməsinə ümid verdi. İttihad və tərəqqi hökuməti inanırdı ki, pantürkizm vasitəsiylə Qafqazda əldə edilən irəliləmə Ərəb vilayətlərinin itirilməsini kompensasiya edəcəkdir. 1918-ci ilin fevral ayında hücuma keçən Osmanlı ordusu əvvəllər ruslar tərəfindən ələ keçirilmiş Şərqi Anadolu torpaqlarını geri qaytara bildi. Hətta apreldə Batum və Qars oblastları da ələ keçirildi. Orduların ciddi müqavimətə məruz qalmaması və rahat irəliləməs Hərb naziri Ənvər paşanı daha da irəli getmək üçün ümidləndirdi. İlkin planlara Bakı neft mədənləri bölgəsinin ələ keçirilməsi və Cənubi Azərbaycanın birləşdirilməsi idi. Sonrakı planlara Türkistana doğru irəliləmək, Xəzər dənizi hövzələrini ələ keçirmək, İranın cənubunda, Əfqanıstanda və Hindistanda antiingilis üsyanları meydana çıxarmaq idi.

May ayının sonunda Osmanlı ordusu erməni könüllü dəstələri ilə döyüşdükdən sonra Batum sülh müqavilələri imzalandı. Müqavilələr nəticəsində Zaqafqaziya 3 dövlətə parçalandı və ZDFR süqut etdi. Ermənistan və Gürcüstan Osmanlı imperiyasının bütün torpaq iddialarını qəbul etməyə məcbur oldu. Bunun əksinə Azərbaycan öz iddia etdiyi bölgələri əldə etməklə birlikdə, Osmanlı ona öz ərazisində təhlükəsizliyi təmin etməyə yardım edəcəyini, Qarabağnı dağlıq hissəsində və Bakıda daşnak və bolşeviklərə qarşı müharibədə ittifaq quracağına söz verdi. Eyni zamanda, Osmanlı hökuməti Azərbaycan ərazisini qurulmaqda olan Turan imperiyasının bir hissəsi olaraq görməkdə idilər. Bu imperiyaya Türküstan, Cənubi Azərbaycan, Şimali Qafqaz kimi yerlər daxil idi.

Ənvər Paşanın uzaqgörən planları isə Bakı neftinə böyük ehtiyacı olan Alman İmperiyasının etirazına, daha sonra isə müqavimətinə səbəb oldu. Gürcüstanı öz himayəsinə götürən Almaniyanın təzyiqi ilə Ənvər paşa Bakıya hücumda nizami türk qoşunlarından istifadə etməkdən əl çəkməli oldu. Çünki nizami ordunu oraya daşımaq Zaqafqaziya dəmir yolunun Gürcüstan hissəsindən istifadəni tələb edirdi. Bunun əvəzinə, Osmanlı komandanlığı öz əsas qüvvələrini Cənubi Azərbaycana göndərdilər. Gəncədə Bakını azad etmək üçün Osmanlı ordu hissələrindən və azərbaycanlı hərbi könüllülərdən ibarət Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı. Orduya Osmanlı paşası Nuru Paşa komandan təyin edildi. Buraya döndərilən diviziya Aleksandropol-Dilican-Ağstafa vasitəsiylə, yəni Gürcüstan ərazisindən yan keçərək getdilər.

15 sentyabrda Qafqaz İslam Ordusu bir neçə döyüşdə qazanılan qələbədən sonra Bakını azad etdi və bu şəhər Azərbaycanın paytaxtı elan edildi. Hər bir halda, bir ay yarımdan sonra müharibənin başqa cəbhələrində ağır məğlubiyyətlər alan Osmanlı ordusu döyüşlərdən çəkilməyə məcbur oldu və Mudros atəşkəs müqaviləsini imzaladı. Lakin hələ də bölgədə təsir gücünə sahib olan Osmanlı imperiyası geri çəkilərkən Araz və Qars Cümhuriyyətləri kimi rejimlərin qurulmasında iştirak edib, özlərinin xeyli zabitini bu qurumların ordularında xidmət üçün geridə buraxdılar. Osmanlı rəhbərliyinin Zaqafqaziya ilə bağlı bu siyasəti Türkiyə-Naxçıvan-Zəngəzur-Azərbaycan dəhlizinin strateji əhəmiyyətini dərk edən türk millətçiləri tərəfindən davam etdirildi.

Mustafa Kamal və 1919-cu il mayın 3-də XV Orduya komandan təyin edilən general Kazım Karabəkirin təmsil olunduğu türk millətçiləri Naxçıvan bölgəsinin strateji əhəmiyyətini dərk etdilər. Kazım Qarabəkir mayor Veysəl bəyə və 11-ci diviziya komandiri Cavid bəyə yazdığı məktubda bildirirdi:

Biz hər tərəfdən mühasirəyə alınmışıq, amma Azərbaycana Naxçıvan pəncərəsi açıqdır. Mən istəyirəm ki, bu pəncərə bağlanmasın.

Şərur-Naxçıvanın müdafiəsinə dəstək Qarabəkir üçün həm Ermənistana qarşı qarşıdakı hərbi əməliyyatlar üçün strateji əhəmiyyəti baxımından, həm də yerli müsəlman əhalinin müdafiəsi maraqlı idi. Bundan əlavə, Ermənistanın İran ilə sərhədinin olmasının və ermənilərin Vana hücum etməsinin qarşısının alınması məsələləri də var idi. 18 iyul 1919-cu ildə bu məqsədlə Qarabəkir Paşa 4 zabit və 7 əsgər ilə birlikdə Xəlil bəyi Şərur-Naxçıvan bölgəsinə göndərdi.

Böyük Britaniya

Oktyabr inqilabından sonra Böyük Britaniya və Fransa Rusiya ərazisini özləri arasında nüfuz dairələrinə bölmək üçün razılığa gəldilər. Qara dənizin şimalında ərazilər Fransanın, bu bölgənin şərqindəki ərazilər - Şimali və Cənubi Qafqaz da daxil olmaqla, Böyük Britaniyanın təsir dairəsinə düşdü.

Müttəfiqlərin Cənubi Rusiyaya müdaxiləsinin rəsmi məqsədi Mərkəzi Qüvvətlərin qoşunlarının bölgəyə nüfuz etməsinin qarşısını almaq və Orta Şərqdəki Britaniya mülklərinin təhlükəsizliyini təmin etmək idi. Rus tarixçisi L.I. Miroşnikov göstərir ki, Böyük Britaniyanın Zaqafqaziyada və Zakaspidə məqsədi bu regionda tam hökmranlıq və Sovet hakimiyyətini devirmək məqsədilə Rusiyada əksinqilabı dəstəkləmək idi.

Həmin dövrün ingilis kəşfiyyatına görə Cənubi Qafqazın coğrafi və strateji üstünlüyü ondan ibarət idi ki, Asiyanın içərilərinə gedən nəqliyyat yolları bu bölgədən keçirdi. Böyük Britaniya Bakı neftinə çıxış əldə etməkdə, eləcə də Cənubi Asiyada bolşevik Rusiyasının ingilis mülklərinə inqilabi təsirinə qarşı Zaqafqaziyadan maneə kimi istifadə etməkdə maraqlı idi.

Bölgəyə Britaniyanın ilk müdaxilə cəhdinin tarixi 1918-ci ilin yayının sonlarına və oktyabrın əvvəllərinə gedib çıxır. 7-17 avqust tarixlərində Bakını ələ keçirmək üçün əməliyyatlar keçirən qafqaz İslam Ordusunun qarşısını almaq üçün britaniyalılardan ibarət "Densterforce" İran ərazisindən general Lionel Denstervillin komandanlığı altında buraya gəldi. 14 sentyabrda britaniyalılar azərbaycanlı və türk hərbçilərin hücumları qarşısında tab gətirməyərək geri çəkilməyə məcbur oldular.

Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Mərkəz dövlətləri ordularının Zaqafqaziyadan çəkilməsi britaniyalıların yeni müdaxiləsi üçün şərtlər formalaşdırdı. Mesopotamiyadakı Britaniya qüvvələri komandanı Bakı və onun neft mədənlərini ələ keçirməyi İranın şimalındakı ingilis generalı Uilyam Monqomery Tomsona tapşırdı. Danışıqlar zamanı Tomson azərbaycanlı və türk ordularının 17 noyabrdan etibarən Bakıdan çıxmasını tələb etdi. Bu tarixdə Bakıya ingilis ordusu ilə birlikdə Dağıstanda Qafqaz İslam Ordusuna qarşı döyüşmüş və Biçeraxovun komandanlığı altında olan dəstələr də gətirildi. Eyni zamanda Bakı quberniyasının qubernatoru vəzifəsini icra etdiyini bildirən Tomson Azərbaycanın yerdə qalan qisminin Azərbaycan ordusunun tabeliyində qalacağını və silahlı erməni dəstələrin şəhərə daxil olmasına icazə verilməyəcəyini də elan etdi. Azərbaycan müttəfiq dövlətlər tərəfindən rəsmi şəkildə tanınmasa da, İngiltərə, Fransa və ABŞ burada mövcud olan dövlətlərlə de-fakto münasibətlər saxlamaq istədiklərini bildirdilər.

17 noyabrda Tomsonun komandanlığı altındakı ingilis ordusu Bakıya daxil oldu.

28 dekabrda general Tomson Bakıdakı hökuməti Azərbaycan ərazisindəki yeganə legitim hökumət orqanı kimi tanıdığını bildirdi. Bu Paris sülh konfransında yekun qərar veriləcəyi ana qədər belə davam edəcəkdi..

Dekabrın 11-də İngiltərə Hərbi Departamenti öz əmrində Zaqafqaziyadakı ingilis hərbi missiyasının vəzifələrini müəyyən etdi: Türkiyənin atəşkəs şərtlərinə əməl etməsini təmin etmək, Zaqafqaziya dəmir yolu və Bakı-Batum neft kəmərinə nəzarət, Bakının, Batumun və mümkün olacağı təqdirdə Tiflisin işğalı. Eyni zamanda, Hərbi Nazirlər Kabineti Uinston Çörçillin Rusiyanın gec-tez Zaqafqaziyaya qayıdacağı fikrini qəbul edirdi.

1918-ci ilin dekabrında və 1919-cu ilin yanvarında Tessalonikidən transfer edilən 27-ci diviziya Batuma gəldi. 24 dekabrda ordunun qərərgahı yaradıldı və komandan Briqada generalı J. Cook-Collis təyin edildi. 26 dekabrda Gürcüstanın baş naziri Noy Jordaniyanın etirazlarına baxmayaraq, britaniyalılar Tiflisə daxil oldular. 12 yanvar tarixində Qarsda, 26 yanvarda Naxçıvanda Britaniya qubernatorluğu yaradıldı. Bu dövrdə ümumiyyətlə Zaqafqaziya olan ingilis ordusunun sayı 20 min nəfərə çatırdı və bunların təkcə 5 mini Bakıda idi.

Amerikalı konflikt eksperti Arsen Saparovun qeyd etdiyi kimi, Britaniyanın Zaqafqaziyada siyasətini iki amil müəyyənləşdirirdi: bir tərəfdən regiona nəzarəti bərqərar etmək niyyəti, digər tərəfdən bu niyyəti zorla həyata keçirmək üçün qoşunların kifayət qədər olmaması. Bu şəraitdə ingilislər yerli siyasi qüvvələrlə əməkdaşlıqdan imtina edə bilməzdilər, buna görə də onların qərar və hərəkətləri, o cümlədən Ermənistan-Azərbaycan qarşıdurması ilə bağlı addımları çox vaxt formalaşan siyasi mühit və yerlərdəki vəziyyət tərəfindən müəyyən edilirdi.

İngilislər, bir qayda olaraq, Zaqafqaziyada etnik münaqişələrlə bağlı siyasətini inqilabdan əvvəlki inzibati-ərazi bölgüsü əsasında qurmağa üstünlük verirdilər. Məhz buna görə də Yelizavetpol quberniyasında Böyük Britaniya Azərbaycanın Qarabağ və Zəngəzura, İrəvan quberniyasında isə Ermənistanın Araz vadisinə olan iddialarını dəstəkləyirdi.Etnik münaqişənin müvəqqəti və ya daimi həlli kimi Britaniya nümayəndələri qarışıq ərazilərin əhalisinin mübadiləsi ideyasını irəli sürdülər.

Etnik münaqişənin müvəqqəti və ya daimi həlli kimi Britaniya nümayəndələri qarışıq ərazilərin əhalisinin mübadiləsi ideyasını irəli sürdülər.

Riçard Hovhannisyan Böyük Britaniyanın Azərbaycanın Qarabağ və Zəngəzura iddialarını dəstəkləməsinin səbəbləri ilə bağlı öz baxışını belə ifadə edir:

İmperatorluğunda çoxmilyonluq müsəlman əhalisi olan ingilislərin fikrincə, Müsəlman dünyasında ilk respublikanı dəstəkləməklə tabeliyindəki müsəlmanları sakitləşdirmək mümkün ola bilər, bundan əlavə, Azərbaycanın siyasi və iqtisadi sabitlik əldə etməsi Türkiyənin pantürkist və panislam ajiotajının ona təsirini zəiflədə bilərdi. Ola bilsin britaniyalıar eyni zamanda Osmanlının şərq vilayətlərini Ermənistana vermək niyyətində idilər və belə olacağı halda da, Qarabağ və Zəngəzurun Azərbaycana verilməsi daha məntiqə uyğun olardı. Böyük Britaniyanın Zaqafqaziya siyasətinin əsas amili olan neftin bu məsələdə böyük rol oynadığı düşünülür; çünki əgər Bakıda minnətdar hökumət olsaydı, Bakı neftini əldə etmək daha asan olardı.

Zaqafqaziya britaniyalıların hərbi mövcudluğu çox uzun müddət davam etmədi. 1919-cu ildən etibarən Britaniya imperiyası daha lazımlı bölgələr olan İrlandiya, Əfqanıstan, Hindistan, Misir və Türkiyə kimi yerlərdə daha ciddi problemlərlə qarşı-qarşıya qalmış vəziyyətdə idi. Bu şərtlər altında onlar Zaqafqaziyada öz hərbi varlıqlarını davam etdirməyi uyğunsuz hesab edirdilər və 3 iyul 1919-cu ildə ordularını buradan evakuasiya etmək qərarına gəldilər. Britaniya hərbi qarnizonu təkcə müvəqqəti olaraq Batumda saxlanıldı. Zaqafqaziyadan Britaniya ordusunun geri çəkilməsi həm Azərbaycan, həm də Ermənistanda mənfi təəssürat oyandırmışdı. Azərbaycan hökuməti ağ qvardiyaçı Könüllü Ordu ilə problemlərdən çəkinməkdə idi, erməni hökuməti isə özünün cənub və cənub-şərq bölgələrində yayılmış müsəlman üsyanlarına görə bundan çəkinməkdə idi. Ermənistan parlamentinin 1919-cu il avqustun 15-də müsəlmanlardan gələn hərbi təhlükəyə həsr olunmuş iclasında bir çox deputatlar Antantadan məyus olduqlarını bildirdilər; onlar Rusiyaya istiqamətlənmək ideyası da irəli sürürdülər.

Buna baxmayaraq, hətta qoşunların evakuasiya edilməsindən sonra belə Böyük Britaniya 1920-ci ilə qədər Zaqafqaziya mühüm rol oynamağa davam etdilər. Bu bölgənin siyasi quruluşunun tamamilə dəyişilməsi ilə nəticlənən Qızıl Ordunun gəlişinə qədər davam etdi.

Cənubi Rusiya (ağ qvardiyaçı qüvvələr)

Özünü tamamilə təcrid edilmiş vəziyyətdə tapan Ermənistan Respublikası vətəndaş müharibəsinin getdiyi Rusiya daxilində istər sovet, istərsə də qeyri-sovet qüvvələr arasında özünə müttəfiq axtarmağa başladı. Beləliklə, Ermənistan hökuməti Rusiyanın digər Zaqafqaziya dövlətlərindən Ermənistana qarşı düşmənçiliyini və Türkiyədən gələn təhlükəni neytrallaşdıra biləcəyini əsas götürərək, onun müstəqilliyinin tanınmasına nail olmağa və Rusiya ərazisindəki bütün dövlət qurumları ilə dostluq münasibətlərini təmin etməyə çalışırdı. Ermənistan hökuməti Kuban anti-sovet regional hökuməti və Cənubi Rusiya silahlı qüvvələrinin komandanlığı ilə erməni hərbi əsir və qaçqınların vətənlərinə qayıtmasında, çörək, digər ərzaq məhsulları, silah və sursat təchizatının təşkilində köməklik ümidi ilə əlaqələr qurdu. Eyni zamanda, Ermənistan hakimiyyəti anladı ki, Rusiyanın cənubunun Könüllü Ordusu Sovet Rusiyası kimi keçmiş Rusiya imperiyasından ayrılmış müstəqil dövlətlərin mövcudluğunu tanımır.

Ermənistan ilə Cənubi Rusiya Hərbi Qüvvələri arasındakı əlaqələr mümkün olan bütün yollar ilə Britaniya misisyası tərəfindən təşviq edilirdi.

1919-cu ilin yayında Qars və Şərur-Naxçıvandakı müsəlmanların üsyanının Ermənistanı çətin vəziyyətə salmasından qaynaqlaraq Ermənistan ordusunun baş qərərgah rəisi Cənubi Rusiya Hərbi Qüvvələrinin baş qərərgah rəisi M. M. Zinkeviç yazdığı məktubda "mənəvi və ya daha yaxşı halda maddi dəstək" istədiklərini bildirmişdi. O, bu istəyini ermnilərin "ən neytral element" olaraq Rusiya üçün həm keçmişdə, həm də gələcəkdə önəmli olduğu ilə əlaqələndirirdi. Rusiyanın Cənub Qoşunlarının komandanı, general A.İ. Denikinin -nin xatirələrinə görə, 1919-cu ilin iyulunda Cənubi Rusiya Hərbi Qüvvələri Batum və Ərdəhan vasitəsilə Ermənistana kömək üçün bir neçə milyon patron göndərdi.

Müasirlərinin xatirələrinə görə, bu kömək olmasaydı, "Ermənistan bir il əvvəl məhv ola bilərdi... Ermənistan ancaq Rusiyadan birbaşa döyüş sursatı yardım aldı...". Erməni tarixçisi Qeqam Petrosyan qeyd edir ki, Rusiyanın cənubundan hərbi-iqtisadi yardım Ermənistanda siyasi nüfuzu artırmaq məqsədilə edilib. Denikinin könüllü ordusu Ermənistan Respublikasının müstəqilliyini tanımaq istəməmirdi, əksinə ona yalnız Ermənistanı Rusiyaya qaytarmaq məqsədilə kömək edirdi. Ermənistan hakimiyyətinin özü də Paris Sülh Konfransındakı tələblərinə Antanta ölkələrinin dəstəyinə ümid edərək Rusiyanın cənubu ilə rəsmi əlaqələr qurmağa tələsmirdilər. Onlar xüsusilə amerikalı polkovnik Haskele və Ermənistan üçün Amerika mandatı almasına ümidlər bağlanmışdılar. Lakin bu ümidlərın heç biri özünü doğrultmadı.

1919-cu ilin avqustunda erməni hökuməti Cənubi Rusiya (CRHQ) ilə münasibətləri tənzimləmək üçün Zinkeviçi Yekaterinodara göndərdilər. O, oktyabrın əvvəllərində döndüyü zaman artıq Cənubi Rusiya hərbi Qüvvələrinin Ermənistandak rəsmi nümayəndəsi statusuna malik idi. Ermənistan isə Rusiya imperiyasını bərpa etmək üçün Ağ hərəkatının qurduğu planların həyata keçirilməsini istəməyərək ehtiyatlı siyasətini davam etdirirdi.

Ermənistandan fərqli olaraq, Azərbaycan ilə CRHQ münasibətləri xeyli gərgin idi. Dağıstanın Könüllü Ordu tərəfindən ələ keçirilməsi Azərbaycan hökumətində ciddi narahatlığa yol açmışdı. Onlar qorxurdular ki, ağ qvardiyaçılar Rusiya imperiyası sərhədlərini bərpa etmək üçün cənuba irəliləyişlərini daha da davam etdirərdilər. Denikin isə Zaqafqaziya müstəqil dövlətləri tanımaqdan imtina etməsinə baxmayaraq, Azərbaycana qarşı hərbi əməliyyatlar apara bilmədi, çünki bu, Antanta ilə münasibətlərin pozulması demək olardı. Lakin o, Bakı neftindən imtina edə də bilmirdi, buna diplomatiya və hədə-qorxu yolu ilə nail olmağa üstünlük verdi. 1919-cu ilin sentyabrında Denikin Azərbaycan hökumətinə nota göndərərək, Rusiyanın cənubunu təkcə neft və neft məhsulları ilə təmin etməyi deyil, həm də Xəzər Donanmasının yeganə emalatxanasında Könüllülər Ordusunun hərbi gəmilərinin əsaslı təmiri üçün şərait yaradılmasını tələb etdi. . Oktyabr ayında daha sərt ikinci nota göndərildi. Sonra Könüllü Ordunun baş komandanlığının nümayəndəsi Bakıdan geri çağırıldı ki, bu da artıq münasibətlərin pozulması demək idi. Azərbaycanda və Gürcüstanda Denikin qüvvələrinin Bakıya qarşı gözlənilən hərbi əməliyyatları ilə bağlı şayiələr yayıldı.

Noyabrın başlanğıcında Azərbaycan Zəngəzur ekspedisiyasına başladı. Hərbi əməliyyatların məqsədi Zəngəzur üzərində nəzarəti təmi etmək də Türkiyə ilə sərhədə çatmaq idi. Rusiya kəşfiyyatı bunu Azərbaycanın lazımlı silah-sursat əldə edərək həm Ermənistana, həm də CRHQ-ə qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirmə niyyəti kimi başa düşürdülər. Bunun qarşısını almağa çalışan Denikin noyabrın 9-da “Azərbaycan hakimiyyətinin Rusiya ordusuna düşmən münasibəti və Azərbaycan qoşunlarının Ermənistan ərazisinə xaincəsinə hücumu ilə əlaqədar” əmr imzaladı. Əmrdə Azərbaycan ordusunda xidmət edən rus zabitlərinə bu xidmətdən ayrılmaları tələb edilirdi. Qeqam Petrosyanın sözlərinə görə, bu sərəncam Cənubi Rusiya ilə Ermənistan arasında gizli hərbi ittifaq və Azərbaycana gözlənilən birgə hücum haqqında şayiələrə səbəb oldu və bu, Azərbaycan hakimiyyətini Zəngəzurdakı planlarından əl çəkməyə məcbur etdi.

Rus tarixçiləri Karmov və Lobanovun qeyd etdiyi kimi, CRHQ dağılmadan əvvəl Azərbaycan üçün təhlükə yaradırdı, lakin artıq 1920-ci ilin yanvarında şimal sərhədində yeni bir təhlükə yarandı - Sovet Rusiyası. 1920-ci il fevralın 7-də ağ qvardiyaçı komandanlıq Zaqafqaziya dövlətlərinin müstəqilliyini tanıdı, lakin tezliklə Rusiyanın cənubu bolşeviklərin hücumuna məruz qaldı və onlrın hakimiyyəti altına düşdü.

Sovet Rusiyası

1920-ci ilin yaz mövsümünün sonlarına qədər Ermənistan ilə RSFSR arasında münasibətlər məhdud idi. Bunun əsas səbəbi RSFSR-in Zaqafqaziya dövlətlərinin müstəqilliyini tanımaması faktından qaynaqlanmaqda idi. RSFSR-in Xarici işlər üzrə xalq komissarı G. Çiçerin Ermənistan və Azərbaycan dövlətlərinin "шутовскими республиками" adlandırmışdı. Rusiya Kommunist Partiyasının Qafqaz Diyar Komitəsi və Qafqaz BÜrosu erməni hökumətinin güc tədbiq edilərək devrilməsinə çağırış edirdi. Onlar bu hökuməti imperiliazmin köməkçisi və işçilərin, kəndlilərin amansız düşməni hesab edirdilər. Eyni zamanda Ermənistanın Cənubi Rusiyadakı antibolşevik qüvvələrlə əlaqə qurması da bolşeviklər tərəfindən onun düşmən quruluş kimi qəbul edilməsinə yol açmışdı.

Sovet Rusiyası Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə maraq göstərməməkdə idi. RSFSR Xarici İşlər Komissarlığı ilə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi arasında münasibətlər 1920-ci ilin əvvəllərində başladı. Bu münasibətlər məhdud çərçivədə idi və Denikinə qarşı birgə mübarizə ilə əlaqədar idi. Bu əlaqələr Sovet Rusiyanın Azərbaycanın müstəqilliyini tanıması ehtimallarını da gündəmə gətirmişdi..

1920-ci ilin aprel ayının ortalarında Qızıl Ordunun XI birləşməsi Denikinin qüvvələrini Şimali Qafqazda məğlub edərək Azərbaycanın şimal sərhədlərinə yaxınlaşdı. 27 apreldən 28 aprelə keçən gecədə bolşevik ordusunun köməkliyi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti işğal edildi, hökumət dəyişdirildi. Azrevkom Sovet hakimiyyətini elan etdi və təcili hərbi yardım tələbi ilə RSFSR Xalq Komissarları Sovetinə müraciət etdi. Aprelin 28-də AzSSR Xalq Komissarları Soveti Qarabağ və Zəngəzurdakı Azərbaycan qoşunlarına hücumu dayandırıb müdafiəyə keçmək əmri verdi.

Rusiya Kommunist Partiyasının Qafqaz Diyar Komitəsinin rəhbəri Serge Orconikidze Azərbaycanda qazanılmış uğurdan daha da həvəslənərək, eyni prosesi Zaqafqaziyanın yerdə qalan hissəsindədavam etdirmək qərarına gəldi. Lakin Moskvadan gələn əmrdə bu istiqamətdə əməli addımlar atmağı dayandırmaq və Ermnistan ilə Gürcüstana müdaxilədən yayınmaq istənilirdi.

Arsen Saparov bildirir ki, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında müəyyən edilmiş sərhədin olmamasına, Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ üzərində münaqişə olduğu üçün Qafqaz Diyar Komitəsi və ya Qafqaz Bürosu Moskvannı verdiyi əmrdən kənara çıxmadan bu iki dövlətin işlərinə müdaxilə etmə imkanı əldə etdilər. Saparova görə, Azərbaycanın milli maraqları ilə Sovet Rusiyasının maraqları üst-üstə düşürdü. Beləliklə, Azərbaycan bolşevikləri münaqişəli bölgələrdə dəstək qazandılar, eyni zamanda Moskvadakı bolşeviklərin də əsas marağı olan Türkiyə ilə quru ərazisi yaratmaq istəyinin də reallaşdırılması üçün münbit şərait yarandı.

Şərur-Naxçıvanda qarşıdurma

Naxçıvan bölgəsində ilk toqquşmalar

Oktyabr inqilabından qısa müddət sonra Naxçıvan və Culfada iki etnos arasında sülhü və əmin-amanlığı qorumaq üçün birgə komitələr formalaşdırıldı. Eyni dövr ərzində həmin şəhərlərdə azərbaycanlı və erməni özünümüdafiə dəstələri təşkil edildi. Birgə komitələrin fəaliyyəti uzun müddət davam etmədi. tədricən azərbaycanlılar və ermənilər arasında münasibətlər pisləşməyə başladı və müəyyən məqamda bəlli oldu ki, birgə münasibətləri davam etdirmək uzun müddət mümkün olmayacaq. Naxçıvanın mərkəzindəki azərbaycanlı məhəllələrində yaşayan ermənilər tədricən erməni məhəllələrinə köçdülər, eyni zamanda buradakı ermənilərin ticarət obyektləri də erməni məhəllələrinə köçdü. Bu addımlar azərbaycanlılar tərəfindən ermənilərin müharibəyə hazırlaşmasının əlamət kimi qəbul edildi və onlar da hərbi toqquşmaya hazırlaşmağa başladılar. 15 mart 1918-ci ildə şəhərdə azərbaycanlılar və ermənilər arasında toqquşmalar başladı.

Naxçıvandakı toqquşmalar ilk öncə atıcı silahlardan istifadə ilə başlasa da, sonradan artilleriyadan da istifadə edilməyə başlanıldı. Makinski ailəsinin xanı Murtuzaqulu xanın vasitəçilik istəyi uğursuzluqla nəticələndi.

Qəzanın digər yerlərində vəziyyət ermənilərin lehinə idi. Döyüşlər zamanı bir çox azərbaycanlı kəndləri dağıdıldı. Türk tarixçi İbrahim Ethem Atnurun bildirdiyinə görə, ermənilərin əlində Culfada yerləşən böyük hərbi anbar var idi. Bu anbar bütün ordunu təmin etmək üçün kifayət edirdi. Halbuki azərbaycanlılar bu imkandan məhrum idilər və hər bir güllə üçün pul ödəməyə məcbur idilər. Hər bir halda, azərbaycanlılar da özlərini təşkilatlandırmağa və silahlandırmağa nail olmuşdular. Döyüşən tərəflərin qüvvələrinin qismən bir-birinə bərabər olmasına görə, aprel ayının ikinci yarısında atəşkəs imzalamaq mümkün oldu. Atəşkəsin şərtlərinə görə, hər bir şəhər və məntəqəyə bir azərbaycanlı, bir də erməni komissar təyin edildi. İbrahim Atnurun bildirdiyinə görə, 1918-ci ilin yayında Andronikin gəlişinə qədər münasibətlər qismən sabit olaraq qalmaqda davam etməkdə idi. Məhdud səviyyədə baş verən toqquşmalar və qarşıdurmalar zamanla ortadan qalxmağa başlamışdı.

Andranikin Naxçıvan yürüşü və Osmanlı idarəçiliyinin qurulması

4 iyun 1918-ci ildə Ermənistan ilə Osmanlı hökuməti arasında müharibəni bitirən Batum müqaviləsi imzalandı. Lakin Erməni Xüsusi Hücum Diviziyasınnı komandanı general Andronik bu müqaviləni tanımaqdan imtina etdi və onu imzalayanları milləti alçaldan xəyanətkarlar olaraq adlandırdı. O, eyni zamanda Ermənistan Respublikasını tanımaqdan da imtina etdi və buna görə də, 5 iyun tarixində ordudan qovuldu.

Andronik öz dəstəsi ilə Naxçıvan qəzasından keçərək Cənubi Azərbaycan ərazisinə daxil oldu. O, burada Britaniya qüvvələri ilə birləşmək və Osmanlı türklərinə qarşı döyüşlərə qatılmaq niyyətində idi. 20 iyunda Naxçıvana gəldikdən sonra Osmanlı ordusunun irəliləməsini durdurmaq üçün ordusuna Culfaya gedən dəmiryolu üzərindəki körpüləri və tunelləri partlatmağı əmr etdi.

21 iyunda o, Culfaya gəldi və İran sərhədini keçdi. Bu zaman Araz çayı üzərindəki körpünü mühafizə edən kiçik Osmanlı dəstəsi onun tərəfindən silahsızlandırıldı.

24 iyun tarixində Xoy yaxınlığında Osmanlı ordusunun XII piyada alayı ilə qarşılaşan Andronik toqquşmada məğlub olub, 125 döyüşçünü itirdi. Bundan sonra o, əvvəlki fikrindən daşındı və Naxçıvan qəzasına getmək qərarına gəldi. Araz çayını keçən Andronik Culfa ıəhərindən bir neçə kilometr məsafədə yerləşən Yaycı kəndində yerli könüllü dəstə ilə toqquşmaya girdi. Andronikin tabeliyində xidmət rus zabitlərin bunu inkar etməsinə baxmayaraq, azərbaycanlı və türk tarixçilər Andronikin bu müddət ərzində yerli mülki əhaliyə qarşı qırğınlar həyata keçirdiyini bildirirlər.Yaycı döyüşlər zamanı Andronik oz dəstəsini Ordubad ətrafında yerləşən erməni kəndi olan Cannabda yerləşdirdi. Bu kənddə qaldığı müddət ərzində o, ətrafda yerləşən bir çox azərbaycanlı kəndlərini darmadağın etdi və əhalisinə qarşı qırğınlar həyata keçirdi. Lakin bu addımları atarkən yerli könüllü dəstələrlə toqquşma zamanı öz dəstəsi də xeyli itki verdi.

28 iyun tarixində Andronikin mülki əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi qırğınların xəbəri bütün Naxçıvan qəzasına artıq yayılmışdı. Bu zaman Şərurda olan Osmanlı zabiti Xəlil bəy bütün Şərur və Şahtaxtı əhalisini Andronikə qarşı mübarizəyə qalxmağa səslədi. O, eyni zamanda Naxçıvan qəzasına ordu göndərilməsi üçün yuxarı komandanlığa da müraciət etdi.

Əlavə Osmanlı qüvvəsinin göndərilməsi xəbərini aldıqdan sonra Andronik erməni kəndi olan Abrakunisə getdi. Onun məqsədi burada öz dəstəsinə əlavə qüvvə əclb etmək idi, lakino, bu məsələdə uğursuzluqla qarşılaşdı.

İrana ərazisinə keçib Britaniya ilə birləşməyi bacarmayan Andronik bir neçə ay öncə Bakıda öz hakimiyyətini təsis edən Sovet Rusiyası nümunəsində özünə müttəfiq tapmağa çalışdı. 14 iyul tarixində Andronik öz adından "fərman" yayımlayaraq Naxçıvan qəzasının Sovet Rusiyasına birləşdirildiyini, qəzada fövqəladə hərbi vəziyyətin yaradıldığı elan etdi. O, əhaliyə silahlarını təhvil verməyi əmr edirdi. Elə həmin gün Andranik Qafqaz işləri üzrə komissarı Stepan Şaumyana məktub göndərdi və orada bildirdi ki, o, mərkəzi Rusiya hökumətinin tabeliyinə keçərək Naxçıvan qəzasını RSFSR-in ərazisi elan edir, həm də türk ordusunun rayon ərazisində irəliləməsinin qarşısını almaq üçün hərəkətə keçir. Andronikin məktubuna yazdığı cavabda Şaumyan bu barədə Moskvaya müraciət etdiyini bildirdi və elan etdi ki, o, Andorniki "həqiqi xalq qəhrəmanı" hesab edir. Moskvada Andranikin müraciəti müsbət qarşılandı; bir neçə qəzetdə Andraniki milli qəhrəman kimi tərifləyən məqalələr dərc olundu. Andranik öz qərarını özünün və erməni xalqının rus xalqı ilə şərəf və vicdan bağlılığı olması ilə əlaqələndirirdi.

Naxçıvanın Müsəlman Milli komitəsi bütün bunlara baxmayaraq, əlində olan silahları təslim etməyi rədd etdi və ermənilərin gözlənilən hücumlarına hazırlaşmağa başladılar. 16 iyul tarixində Andronik öz dəstəsini Abrakunisdən Naxçıvana doğru irəlilətməyə başladı. Yolda olduğu zaman - 17 iyul sabahı Nehrəm kəni onun hücumuna məruz qalsa da, azərbaycanlılar hücumu dəf etməyi bacardılar. İtkilər verən Andronik geri çəkilməyə başladı və Naxçıvançayın sahillərinə çəkildi.

O, burada Naxçıvan çəhəri kənarlarında mövqeləndi. Şəhəri ələ keçirməyə cəhd edən ermənilər üç gün davam edən şiddətli döyüşlərdə yerli milislərə qalib gələ bilməyib iyulun 20-də vaxtında gələn Osmanlı diviziyası tərəfindən şəhərdən sıxışdırılıb çıxarıldılar. Osmanlı ordusu bölməsi və azərbaycanlı könüllülərin hücumları qarşısında dura bilməyən Andronikin dəstəsi Zəngəzura doğru geri çəkilməyə məcbur oldu. Onun buradakı fəaliyyəti bir qədər sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında hərbi qarşıdurmanın yaranmasında mühüm rol oynadı.

Naxçıvan qəzası üzərində öz hakimiyyətini quran Osmanlı ordusu Zaqafqaziya dəmiryolu xəttinin Şahtaxtı-Culfa dəmiryolu istiqamətində də öz hakimiyyətlərini təsis etdilər. Onlar bu yolvasitəsiylə Təbrizə ordu göndərməkdə idilər 7 avqust tarixində I Qafqaz Xüsusi Korpusunun komandanı Kazım Qarabəkir Paşanın qərərgahı Naxçıvana köçürüldü. Onun ordusuna Təbriz və Naxçıvan istiqamətində ola biləcək hücumları dəf etmək əmr edilmişdi. Osmanlı ordusundan sonra Naxçıvana Osmanlı inzibati sistemi də gətirildi. Çünki Batum müqaviləsinə əsasən Şərur-Naxçıvan bölgəsi Osmanlı imperiyasına birləşdirilmişdi.

Ordubad Milli Komitəsinin rəhbəri Mir Hidayət Seyidzanin bildirdiyinə görə, Osmanlı türklərinin gəlişi ilə birlikdə bölgədə iki xalq arasında toqquşmalar üç aylığına dayandırıldı. Eyni zamanda, erməni tarixçi Riçard Hovanisiyanın bildirdiyinə görə, Osmanlı ordusunun son dövrlərdəki hücumu nəticəsində İrəvan quberniaysının cənubunda məskunlaşmış 100 min erməni bölgədən köçdü.

Birinci Dünya müharibəsindən sonra Araz vadisi

Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsində məğlub olması və Mudros müqaviləsini imzalaması bölgədəki müsəlman əhalinin təhlükə qarşısında buraxdı. Belə ki müqavilənin şərtlərinə görə Osmanlı ordusu Zaqafqaziyanı tərk etməli idi və bu da böglənin Ermənistana birləşdirilməsi təhlükəsini ortaya çıxarırdı. Bunun qarşısını almaq üçün Türkiyə komandanlığı atəşkəsin şərtlərini pozaraq, qoşunların Arpaçaydan o tərəfə (1877-ci il Rusiya-Türkiyə sərhədi) təxliyəsini dekabrın 4-nə qədər ləngitməklə yerli müsəlman milisləri təşkil etməyə başladı. Bu müddət ərzində Araz vadisindəki yerli müsəlmanlardan formalaşmış bir neçə tabor silahlı təşkil edildi və Arak Türk Cümhuriyyətinin elan edilməsinə şərait yaradıldı. Osmanlı ordusunun əsgərləri onun hakimiyyətini formalaşdırmasına kömək etmək üçün Araz adisində qaldı.

1918-ci ilin noyabr-dekabr ayları ərzində Osmanlının müharibədə məğlub olmasından ilhamlanan Osmanlı ermənilərinin silahjlı dəstələri Dərələyəzdə xeyli azərbaycanlı kəndlərini dağıtdılar. Qovulan və ya öldürülən kənd sakinlərinin yerində Anadoludan sürgün edilmiş və buraya gəlmiş 15 min erməni yerləşdirildi. Eyni zamanda, erməni hakimiyyət orqanları müsəlman kəndlərində təbliğat kampaniyaları təşkil edərək, özlərinin xoş niyyətlərini, sülhsevərliyini və Araz Cümhuriyyəti ərazisinin Antanta tərəfindən Ermənistanın nəzarətinə keçməsinin gözlənilən olduğunu bəyan edirdilər.

Dekabr ayının əvvəllərində Ermənistan hökuməti Qəmərli kəndinə nümayəndə heyəti göndərərək Araz Cümhuriyyətinin nümayəndələri ilə görüş keçirdilər. Lakin görüş uğursuzluqla nəticələndi. Eyni zamanda İrəvandan 20 kilometr aralıda yerləşən və Zəngibasar bölgəsinin mərkəzi olan Uluxanlı kəndi Ermənistan Respublikasının tabeliyinə keçəcəklərini bildirdilər. Araz Cümhuriyyətinin rəhbəri Əmir bəy Zamanbəyzadə və hərb naziri İbrahim bəy Cahangiroğlu kəndin Ermənistana birləşməsini təşkil edən Əli xan Makinskinin həbs edilməsi barədə əmr verdilər. Bu məqsəd üçün Uluxanlıya göndərilnə hərbi dəstə kəndə çatmadan kəndə 300 süvari və 400-500 piyadadan ibarət erməni silahlı dəstəsi artıq çatmış idi. Beləliklə, Uulxanlıya gedən azərbaycanlı hərbi dəstəsi oranı evakuasiya etməyə məcbur oldu. Bundan drəhal sonra erməni ordusu Əli xan Makinski ilə birlikdə Qəmərliyə daxil oldu.

10 dekabr tarixində erməni silajlı dəstəsi polkovnik Doluxanovun rəhbərliyi altında Şərur-Dərələyəz qəzasının cənub-qərbində yerləşən Şərur məntəqəsinə hücum təşkil etdilər. Yol boyunca yerləşən və böyük kənd olan Dəvəli də ermənilər tərəfindən ələ keçirildi. Lakin Vedibasar bölgəsində təşkil edilən və Böyük Vedidə toplanan, Abbasqulu bəy Şadlınskinin rəhbərlik etdiyi azərbaycanlı dəstə bu erməni ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Vedibasardan yan keçən erməni ordusu hücumunu davam etdirdi və Sədərəyə doğru hücuma keçdi. Araz Cümhuriyyətinin rəhbəri Əmir bəy və hərb naziri İbrahim bəy müdafiəni təşkil etməyə başlayıb Naxçıvandan yardım istədilər. Naxçıvan könüllülərinin komandanı Kərim xan İrəvanski bu tələbi yerinə yetirmədi, lakin Şərur-Naxçıvan bölgəsindən xeyli dəstələr Araz Cümhuriyyətinə yardım etməyə getdi. Say və döyüş sursatı baxımından üstün olan erməni ordusu azərbaycanlıları Arazdəyən döyüşündə məğlub etməyi bacardılar və Sədərəyi ələ keçirdilər.

14 dekabr tarixində Şərura erməni hücumu başladıldı, lakin erməni ordusu Baş Noraşendə məğlub edildi. Növbəti döyüş Dəhnə və ya Qurd Qapısı keçidində baş verdi. Döyüş zamanı azərbaycanlılar geri çəkilməyə məcbur oldular. Keçidi ələ keçirən erməni ordusu Dəmirçi, Quşçu və Maxta kəndləri üzərində də öz hakimiyyətini qurmuş oldu. Ermənilərin Şərura olan hücumu yalnız Gürcüstan ilə Ermənistan arasında Borçalı qəzası uğrunda müharibənin başlaması ilə dayandırıldı. Eyni zamanda, VIII erməni piyada alayı Sürməli qəzasına hücum edib Duzluca və İğdırı ələ keçirdi. Lakin kadr çatışmazlığı səbəbindən ermənilər yalnız Qars bölgəsinin cənub sərhədi ilə İranla sərhəd arasındakı strateji nöqtələrdə qarnizonlar yerləşdirdilər.

Ermənilərin irəliləməsinin qarşısını ala bilməməsi və hökumətinin bir çox nazirlərinin qaçması Araz Cümhuriyyətinin nüfuzunun azalmasına səbəb oldu. Müharibə naziri İbrahim bəy Cahangiroğlunun Qarsa getməsi Araz Cümhuriyyəti faktiki olaraq mövcudluğuna son qoydu. Bundan sonra Naxçıvan qəza hökuməti hərbi yardım xahişi ilə İrana üz tutdu və Ermənistan hakimiyyəti ilə danışıqların hazırlığına başladı.

İran iki erməni və iki müsəlmandan ibarət nümayəndə heyətini Naxçıvana göndərərək azərbaycanlılar və ermənilər arasında vasitəçilik etməyə çalışdı. Nümayəndələr 23 dekabrda Naxçıvana gəldilər və Osmanlı zabitləri Xəlil bəy ilə Veysəl bəyin xatirələrinə görə 25 dekabrda İrəvana getdilər. Eyni zamanda Naxçıvan qəza hökuməti Cəfərqul xan Naxçıvanın rəhbərliyi altında Dəmirçi-Quşçuya nümayəndə heyəti göndərərək polkovnik Doluxanova atəşkəs təklifi etdi. Lakin heyət həbs edildi və Doluxanov Noraşen ilə Yengicə kəndlərinə yeni erməni hücumu başladıldı. Lakin bu dəfə ermənilər yaxşı təlim görmüş və təşkil edilmiş azərbaycanlı silahlı dəstə ilə qarşılaşdılar. Bu dəstəyə polkovnik Kəlbəli xan Naxçıvanski və Məşədi Əliəsgər ağa komandanlıq edirdi. İki gün davam edən döyüşlərdən sonra ermənilər məğlub olub geri çəkilməyə məcbur oldular. Ermənilər eyni zamanda əvvəlcə ələ keçirdikləri Şərurun kəndlərindən və Qurd Qapısı keçidindən də çıxarıldılar. Erməni dəstələri Dəvəlidə, azərbaycanlı dəstə isə Arazdəyən də yerləşdi. Dekabrın 28-də Kəlbəli xan öz dəstəsi ilə Naxçıvana qayıtdı. Şərurdakı uğursuzluqdan sonra Doluxanov Vedibasar üzərində nəzarəti bərqərar etmək üçün növbəti cəhd etdi, lakin bu dəfə vedililər hücumu dəf edə bildilər.

1919-cu il yanvarın 12-də İran və Naxçıvan nümayəndə heyətləri İrəvandan qayıtdılar; Onlarla birlikdə hökumətin iki nümayəndəsi və Andranikin iki nümayəndəsinin də daxil olduğu Ermənistan nümayəndə heyəti də gəlmişdi. Yanvarın 14-də Hacı Mehdi Bağırovun başçılığı ilə Naxçıvan hökuməti erməni tərəfinin şərtlərini qəbul edərək hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında müqavilə imzaladı.

Barışıq müqaviləsinin imzalanmasından az sonra Britaniyanın general-qubernatoru U.Tomsonun əlaqə zabiti mayor Uilyam D.Gibbon Bakıdan Naxçıvana gələrək 15 min erməni qaçqını geri götürməyi tələb etsə də, rədd cavabı aldı.

18 yanvar tarixindı kapitan F.İ. Lawton İrəvandan Naxçıvana gəldi. II Kameron Yüksək Alayının komandanını müavini olan Lawton ilə birlikdə, IV Atıcı Briqadanın zabiti olan leytenant F.L.Schwind də onun ilə birlikdə idi. Lawton və Naxçıvan Milli Şurası sərhədlərin demarkasiyası, dəmiryolları və teleqraft xəttlərinin fəaliyyətinin bərpa edilməsi barədə razılığa gəldilər. Eyni zamanda Amerika Yardım Cəmiyyətinin taxıl göndərməsi də razılaşdırıldı. Habelə Naxçıvan Milli Şurası erməni hakimiyyətinin qəbul edilməz olduğunu da elan etdi. Eyni zamanda şuranın rəhbəri Əmir bəy Zamanbəyzadə də bölgənin Azərbaycana aid olduğunu da bildirdi. Yanvarın 21-də İrəvana qayıdan Lawton Ermənistan rəhbərliyindən bütün hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağı və Britaniyanın Tiflisdəki qərargahından əlavə göstərişlər gözləməyi tələb etdi. Erməni tərəfi bu tələbləri qəbul etdi. Çünki ermənilər bir tərəfdən ingilislərlə münaqişəyə girmək istəmurdilər, digər tərəfdən on min nəfərlik Azərbaycan milisinin müdafiə etdiyi Şərur-Naxçıvanı tutmağın mümkünsüzlüyünü anlamışdılar. Lawton 27-ci diviziyanın qərargahına təcili raport göndərdi və orada Şərur-Naxçıvanda hərbi general-qubernatorluğunun yaradılmasının, erməni qoşunlarının İrəvan qəzasının cənub hissəsindən çıxarılmasının zəruriliyini bildirdi. Yanvarın 26-da keçirilən qərargah iclasında general-qubernatorluğun yaradılması və Lawtonun polkovnik-leytenant rütbəsi müvəqqəti olaraq Şərur-Naxçıvan vilayətinin general-qubernatoru təyin edilməsi qərara alındı.

Bu, erməni tərəfinin narazılığına səbəb oldu və Lautonun təyinatından az sonra Davaludan olan erməni birləşmələri Əfşar kəndini ələ keçirdilər. Vedi sakinlərinin dəstəyi ilə kənd geri alındı, lakin döyüşlər davam etdi. Toqquşmalardan xəbər tutan Lawton və Naxçıvan xanı Kəlbəli dərhal əhalisi əsasən ermənilərdən ibarət olan Dəvəliyə yola düşdülər; Lawton general Pirumyandan qoşunlarını Əyyub kəndinə çəkməyi tələb etdi və bu əsasda onların arasında münaqişə yarandı. Bundan sonra Lawton qərargahın ona verdiyi göstərişə uyğun olaraq İrəvana getdi və general-qubernatorluğun şimala, Qurd qapısından Vediçay çayına qədər genişləndirilməsinin zəruriliyini bildirdi. Ermənistan hökuməti bu qərara etiraz etdi, lakin bu təklif fevralın 6-da Zaqafqaziyadakı ingilis komandanlığı tərəfindən təsdiqləndi. Şərur-Naxçıvan yarımmüstəqil statusunu saxladı, ona yerli hökuməti əvəz edən xan hökuməti rəhbərlik edirdi; Qurd qapısından Vediçaya qədər erməni administrasiyası qaldı, lakin erməni silahlı qüvvələri Dəvəluda cəmi 50 nəfərlik qarnizon buraxaraq zonanı tərk etməli oldular.

Erməni idarəsinin yaradılması və Araz vadisində üsyan

1919-cu ilin martından etibarən İngiltərənin Şərur-Naxçıvan siyasəti dəyişməyə başladı. İngilis kəşfiyyatı Türkiyənin nüfuzunun artmasından ehtiyatlandı və podpolkovnik Lawton Xan hökumətinin hər şeyə qadir olmasından, Milli Şuranın aqressivliyindən və onun general-qubernator kimi malik olmalı olduğu səlahiyyət və təsirin olmamasından şikayətləndi. İnqilislər Vediçay-Sədərək bölgəsində ermənilərə qarşı təzyiqlərin olduğunu bildirirdilər. Bu qarşıdurmaların qarşısını almaq üçün Britaniya taboru kifayət etmirdi. Laughtonun təqsirkarları cəzalandırma cəhdləri və İrəvandakı ingilis nümayəndəsi polkovnik Temperleyin xanlar ilə vasitəçilik cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. İngilis komandanlığı ilə müsəlman əhali arasında münasibətlər pisləşdi; Məşədi Əli Əsgər Həmzəyev Kəlbəli xana yazdığı məktubda ingilis əsgərlərinin Xanlıqlar kəndində bir sıra cinayətlər törətdiyini və Baş-Noraşendə yanğın törətdiyini və bunu yerli sakinlər də təsdiqlədiyini yazmışdı.

Zaqafqaziyada müsəlmanların getdikcə güclənməsi britaniyalıları narahat edir. Bu da Qars Şurasının və Şərur-Naxçıvan general-qubernatorluğunun ləğv edilməsi qərarının qəbul edilməsi ilə nəticələnir. Bu qərarlar 2-3 aprel tarixində keçirilən Batum konfransında verilir. Yerli azərbaycanlı rəhbərlik qərardan qəzəblənib, ondan şikayət etsələr də, nəticədə qərarları yerinə yetirməyə məcbur olurlar. 16 may tarixində Gevorq Varşamyan qubernator vəzifəsinə təyinat alır və 20 may tarixində ermənilərin ilk ordu birləşməsi Naxçıvana daxil olur. 22 mayda britaniyalı qüvvələrin bölgədən evakuasiyası başladılır və onların sonuncu birləşməsi 7 iyun tarixində bölgəni tərk edir. Britaniyalılar Naxçıvanda yalnız leytenant Schwindin nümunəsində hərbi missiya buraxmağı lazım bilirlər.

Naxçıvan əhalisinin erməni administrasiyasını başlanğıcda soyuq qəbul etməsinə baxmayaraq, münasibətlər tolerant yanaşmaya görə nisbətən yaxşı idi. Bu ilk erməni ordu birləşmələrinin gəlişinə qədər davam etdi. Bölgədə erməni ordusunun varlığı əhalini narahat etməyə başladı, bundan əlavə, azərbaycanlı əhalinin silahlarının müsadirəsi prosesi də başladıldı. Bu gərginliyin daha da artmasına və toqquşmalarn meydana çıxmasına səbəb oldu. Türk tarixçi İbrahim Atnur bildirir ki, silahların müsadirəsi altında etnik təmizləmə siyasəti izlənilirdi.

Erməni administrasiyasının yaradılmasından qısa müddət sonra, 1918-ci ilin yayında bölgəyə Osmanlı ordusu gəldikdən sonra köç edən erməni əhalinin geriyə dönməsi başlandı. Eyni zamanda, Dərələyəzdən köç etməyə məcbur edilmiş müsəlman əhalisi də geri dönməyə başladı. Azərbaycanlıların Dərələyəzə geri dönməsinə erməni hakimiyyəti general Tomsonun onlara təzyiq etməsindən sonra razı olmağa məcbur olmuşdu. Ermənilərin yerləşməsi prosesi heç də hər zaman sülh şəraitində həyata keçirilmirdi. Belə ki azərbaycanlılar öz əvvəlki evlərinin ermənilər tərəfindən ələ keçirildiyini əsas gətirərək, məsələn Şərurun Keştaz kəndindəki evlərdən çıxmaqdan imtna edirdilər. Onları buna məcbur etmək üçün 30 nəfərlik erməni silahlı dəstəsi kəndə göndərildi. Bu zaman kənddə qalan 4 Osmanlı zabiti müqavimət təşkil etdi və ermənilərin hücumunu dəf etməyi bacardılar. Hücum zamanı 15 erməni əsgəri və zabiti öldürüldü. Növbəti gün ermənilər kəndə zirehli qatar və artilleriya ilə birlikdə hücum təşkil etdilər. Bu dəfə də kəndi ələ keçirməyi bacarmasalar da. bombardman nəticəsində onu xarabaya çevirdilər.

Beləliklə, erməni idarəçiliyinin yalnız dəmiryolları və əsas yolların üzərində təsis edilməsi mümkün oldu. Sovet Azərbaycanı tarixçisi Mədətov bildirir ki, Şərurda real hakimiyyət məşədi Əliəsgər ağa Həmzəyevin, Naxçıvan qəzasının şimalında isə Böyük xan Naxçıvanskinin, Ordubadda isə Səmədbəyovun əlində idi. Türk tarixçisi Atnur isə rəhbərliyin ermənilərə verilmə prosesi zamanı toqquşmalardan yayınmaq üçün gərəkli olan britaniyalıların ayrılmasından sonra ermənilərin Araz vadisi üzərində hakimiyyət qurmağa başladıqlarını bildirir. 1 iyul tarixində Başnak rəhbərlərdən Aşot Məlik-Mosesyants Ordubad bölgəsinin rəhbəri təyin edildi. Ordubad ətrafına silahlı dəstə ilə gələn Aşot əhalidən tabe olmağı tələb etdi. Tələbin rədd edilməsindən sonra növbəti gün başqa bir ultimatum göndərildi və yenə tabe olmaq tələb edildi. Bundan sonra Ordubada hücum edən erməni ordusu yerli əhali tərəfindən məğlub edildilər. Bundan dərhal sonra Ordubad əhalisi Azərbaycandan yardım istədilər və oraya Səməd bəy Cəmillinski siyasi məmur olaraq göndərildi.

Bu əsnada Araz vadisində erməni idarəçiliyi nümayəndələri ilə azərbaycanlı əhali arasında düşmənçilik öz pis həddinə çatmaqda idi. Qaracuq kəndində 50 nəfərdən ibarət partizan dəstəsi yaradılmışdı. Dəstəyə naxçıvanlı demokratlar Məmməd Rəhimov və Mirzəli bəy Bektaşev rəhbərlik edirdi. Bundan bir qədər sonra partizan dəstələri Ordubadda, Şərurda, Yaycıda, Bulqanda, Vedibasarda və Naxçıvanın şimalında də peydə olmağa başladı. Bu dəstələrin hamısı erməni idarəçiliyi ilə silahlı mübarizəyə başladılar. Cəhri kəndində qərərgah quran Kərim xan İrəvanki 6 erməni zabitini ələ keçirərək bundan əvvəl həbs edilən azərbaycanlılarla dəyişdirilməsini təklif etdi.

Vedibasardakı böyük azərbaycanlı kəndlərindən olan və İrəvana yaxın yerləşən Böyük-Vedi əhalisi 1918-ci ilin dekabrında iki dəfə ermənilərin hücumunu dəf etməyi bacardı. Buna görə də, erməni ordusunun Şərur-Naxçıvanı ələ keçirməsi zamanı elə də onların təsirinə məruz qalmadı. Riçard Hovanisiyan bildirir ki, beləliklə Böyük Vedi müsəlman partizanların mərkəzinə çevrildi. İyunda partizanlar Dəvəli kəndinə hücum etdilər, 1 iyulda onlar 9 erməni hərbçisini, 12 kəndlini qətlə yetirdilər. İrəvandakı ingilis hərbi nümayəndəsi polkovnik Plovdenin məsləhəti ilə erməni hakim dairələri polkovnik Apresnyankın komandanlığı altında kəndi ələ keçirmək üçün 400 nəfərlik hərbi dəstə göndərdilər. Plovden qorxurdu ki, Böyük Vedi kəndi ətraf bölgələrdə azərbaycanlıların ermənilərə qarşı müqavimətinin simvoluna çevrilə bilər. Hər bir halda, uğursuz danışıqlardan sonra azərbaycanlılar erməni hərbi dəstəsini pusquya düşürüb darmadağın etdilər. Ağır itki verən ermənilər geri çəkilməyə başladılar. Geri çəkilən erməni ordusu geridə cəsədlərini və ağır silah-sursatını da buraxmışdı. Ümumiyyətlə bu döyüşdə erməni tərəfi 26 zabit, 200 sıravi hərbçi itirmişdi. Riçard Hovanisiyana görə, bu məğlubiyyət erməni ordusunun bir il ərzində aldığı ən ağır və alçaldıcı məğlubiyyəti idi. Məğlub olan erməni hərbi dairələri britaniyalıları inandırmağa çalışırdılar ki, onların məğlubiyyətinin əsas səbəbi azərbaycanlılar tərəfində Osmanlı-türk zabitlərinin döyüşməsi amili olmuşdur. Lakin əslində azərbaycanlılar tərəfində döyüşən heç bir Osmanlı-türk zabiti yox idi.

Növbəti 10 gün ərzində erməni ordusu uğursuz bir şəkildə Böyük Vedini ələ keçirmək üçün hücumlar etdilər. Ermənistandakı Azərbaycan səfiri Məmməd xan Təkinski 14 iyulda bildirirdi ki, erməni ordusu Vedibasarı ələ keçirməyə çalışır, hətta "erməni keşişləri belə xaç yürüşü ilə kəndin dağıdılması üçün çağırışlar" edirlər. Hər bir halda, Böyük Vedililər ətrafdakı xeyli azərbaycanlı kəndindən yardım alaraq bütün hücumları dəf etməyi bacardılar. Ermənilərin kəndə növbəti hücumuna Dro komandanlıq edirdi. O, nizami erməni ordusu ilə birlikdə, könüllü şəxslərdən toplanan Mauserists yaraqlı dəstəsindən də bu hücum zamanı istifadə edirdi. 1918-ci ildən etibarən Vedinin müdafiəsinə rəhbərlik edən Abbasqulu ağa Şadlınski erməni hücumunu kəndin yaxınlığında dəf etmək qərarına gəldi. Müqavimətin zəifliyi ermənilərin əhalinin kəndi tərk etdiyini düşünməsinə yol açdı və bundan sonra onlar hücumlarını daha da sürətləndirdilər. Lakin kəndin lap yaxınlığına gəldikdən sonra ağır atəşə məruz qaldılar. Şəxsi heyətin çoxunu itirən erməni ordusu Cob kəndinə geri çəkilməyə məcbur oldular.

Vedililərin ermənilərə qarşı müqaviməti Şərur-Naxçıvanda da geniş əks-səda qazandı. Onlar da bundan ruhlanaraq 1918-ci ildə formalaşdırılan könüllü taborları yenidən formalaşdırdılar. Məmməd xan Təkinski hadisələr barədə Bakıya məlumat verərkən hökumətdən daha sürətli qərarlar almalarını tələb edirdi. O, Azərbaycandan ordusunu Ermənistan ilə sərhədə cəmləşdirərək İrəvanda nəyin baş verməsi ilə bağlı qarışıqlığın ortaya çıxardılmasını və üsyançıların daha da ruhlanmasını təklif edirdi. Azərbaycanın baş naziri Nəsub bəy Usubbəyli hərbi müdaxilə təklifini rədd etdi. Onun belə qərar verməsinin başlıca səbəbi şimaldan Denikin təhlükəsinin gündən günə artması idi. O, hərbi müdaxilə əvəzinə İran vasitəsiylə 300 min Rusiya imperial rublunun və 200 min güllənin göndərilməsini həyata keçirdi. 20 iyulda Tiflis vasitəsiylə Təkinskiyə əlavə 4 milyon rubl pul göndərildi. Təkinski şəxsi köməkçisi İsgəndər xan Naxçıvanski və bir başqa çapar vasitəsiylə pulları Naxçıvana göndərdi. Təkinski bir həftə ərzində Naxçıvandakı əsgərlərin sayını 6 min nəfərdən 10 min nəfərə çatdıracağını bildirdi.

Beləliklə, vəziyyət tədricən daha da pisləşməyə doğru getməkdə idi. Vedibasardan Aralığa, oradan da Naxçıvana qədər olan azərbaycanlılar üsyana başlamağa hazır idilər. General Korey tərəfindən Naxçıvana göndərilən Britaniya zabiti Schwindin bildirdiyinə görə, münaqişənin böyüməsinin səbəbləri Böyük Vediyə ermənilərin ekspedisiyası, kənar müdaxilələr və “hər iki tərəfin qətl və ya qırğından başqa heç bir problemi fitri şəkildə həll edə bilməməsi” idi. Kənd yerlərində məhdud miqyaslı toqquşmalar da baş verməkdə idi. 21 iyul tarixində Məmməd xan Təkinski artıq Şərurun emrənilər yaşayan bir neçə kəndinin əhalisinin qaçdığını bildirirdi. Osmanlı general Kazım Qarabəkir paşa Araz vadisinin gərəkliliyini anlayaraq özünün bir neçə zabitini oraya göndərdi. Bunlara kapitan Xəlil bəy (o, 1918-ci ildə Şərurun müdafiəsinə rəhbərlik etmiş, Araz Cümhuriyyətinin çöküşü ilə də oranı tərk etmişdi) rəhbərlik edirdi. 17-18 iyul tarixində sərhədi keçən Xəlil bəy Şərurda təşkil edilmiş süvari dəstənin komandanlığına keçdi. Münaqişə kəskinləşdikcə Zaqafqaziyadakı Britaniya komandirinin müavini general-mayor Corc Norton Korey dərhal atəşkəs tələb etdi. Eyni zamanda, polkovnik Plowden təkid etdi ki, Azərbaycan türk təlimatçıları ilə əməkdaşlıq etmiş zabitlərini və qiyamın təşkilində iştirak etmiş səfir Xan Tekinskini geri çağırsın.

Polkovnik Plowden ilə zabit Schwindin münaqişənin böyüməməsi üçün etdiyi cəhdlər uğursuzluqla nəticələndi. 20 iyul tarixində Naxçıvanda azərbaycanlılar və erməni qarnozonu arasında döyüşlər başladı. Erməni qarnizonuna general Şelkovnikov rəhbərlik edirdi. Leytenant Schwind Kəlbəli xan Naxçıvanski və erməni qubernatorla danışdıqdan sonra 3 günlük atəşkəsə razılıq verildi. Lakin bu atəşkəs uzun müdət davam etmədi. İkinci atəşkəsə nail olmaq da mümkün olmadı. Azərbaycanlı dəstələr 22 iyul tarixində polis mərkəzini ələ keçirdilər və şəhərin şimalındakı 500 nəfərlik erməni dəstəsini mühasirəyə aldılar. Mühasirəyə almaq mümkün olsa da, erməniləri məğlub etmək mümkün olmadı.

22 iyul tarixində şimaldakı azərbaycanlılar kapitanXəlil bəyin komandanlığı altında Şərurdakı bütün erməni postlarına hücum təşkil etdilər. Şahtaxtı stansiyasından sonra, yerli erməni dəstəsi ilə birlikdə Naxçıvandakı orduya yardıma gedən və Humbapet Capanın komandanlığı altındakı erməni zirehli qatarı da məğlub edildi. Şahtaxtıdan olan iki rota Baş-Noraşen kəndində polkovnik Karakeşişyanın qarnizonu ilə əlaqə qura bilsə də, iki gündən sonra qarnizon mühasirəyə alındı. İyulun 25-də Karakeşişyanın koloniyası Baş-Noraşendəki mühasirədən çıxa bildi və Baş-Noraşen və Ulia-Noraşen erməniləri ilə birlikdə Arpaçay boyunca İrəvan və Dərələyəzin yüksək dağlıq bölgələrinə qalxdı. Noraşen stansiyası yaxınlığında gedən döyüşlərdə azərbaycanlı üsyançılar qənimət kimi 42 pulemyot, 4 top və bir zirehli qatar, çoxlu sayda mərmi və patron alaraq III alayın bir rotasını məğlub etdilər. Xanlıqlar kəndinin erməni qarnizonu döyüşsüz təslim oldu: təslim olanlar 5 zabit və 195 əsgərdən ibarət idi. İyulun 26-da azərbaycanlılar Qurd qapısı ilə Noraşen stansiyası arasında erməni zirehli qatarını ələ keçirdilər. Daha sonra zirehli qatarın müqavimətsiz təslim olması ilə bağlı Ermənistanda tribunal keçirildi.

Qurd Qapısı adlı yerdə davam edən iki günlük döyüş də azərbaycanlıların qələbəsi ilə nəticələndi. Beləliklə də, İrəvan qəzasının sərhədində yerləşnə keçid azərbaycanlıların nəzarətinə keçdi. Ermənilərdən keçid istiqamətindən Dəvəliyə doğru geri çəkildilər. Lakin orada da azərbaycanlılar tərəfindən məğlub edildilər və Şirazlı kəndi istiqamətinə doğru geri çəkildilər. Burada bir neçə azərbaycanlı kəndini ələ keçirdikdən sonra 24-25 iyul tarixlərində artilleriyadan yardım alaraq yenidən Böyük Vedi kəndinə hücum etdilər. Lakin onların bu hücumu da uğursuzluqla nəticələndi. Hücuma qatılan bütün erməni dəstələri ağır itki ilə üzləşdilər. Məğlub olan erməni ordusu Ağdamlar-Məsumlu-Yıva-Xorvirab monastrırı xətti üzrə Araz çayı üzərində müdafiəyə keçdilər. Bununla eyni zamanda Aralıqdan olan dəstələr də İrəvan qəzası boyunca hücuma keçdilər.

Ermənilərin Şahtaxtı və Noraşendə məğlub edilmələri Naxçıvandakı qarnizonlarını çətin vəziyyətə saldı. 25 iyul tarixində general Şelkovnik öz qarnizonunu dağlıq yerdə yerləşən qalaya qaldırdı. Buraya yerləşən erməni ordusuna Naxçıvan və Aznaburtdan çıxar erməni sakinlər də qatıldılar.

Bu zaman Culfada olan erməni sərhəd mühafizəçiləri və qaçqınları şəhərin İran tərəfində olan hissəsinə getdilər və oradan Təbrizə yollandılar. Leytenant Schwind də Naxçıvanı eyni yolla tərk etməyə çalışdı, lakin Kəlbəli xan Naxçıvanski tərəfindən əngəl olundu və həbs edildi. 28 iyulda isə britaniyalı zabitlr və ABŞ xeyriyyəsinin nümayəndələri qatar ilə Culfaya yola salındılar və sərhədi keçdilər. Eyni zamanda iki maşın da onlardan müsadirə edildi.

Ümumilikdə, iyul döyüşləri erməni ordusunun tam məğlubiyyəti ilə nəticələndi. II və III piyada alaylarının 25 zabiti öldürüldü, təxminən bunun iki qatı zabit isə yaralandı. Bununla birlikdə, öldürülən qeyri-zabit erməni döyüşçülərin sayı heç bir zaman dəqiq bir şəkildə bildirilmədi. Bundan əlavə, xeyli miqdarda hərbi sursat və silah da azərbaycanlılar tərəfindən ələ keçirildi. Ermənilər zirehli qatar, 8 lokomotiv və 100 yük vaqonu da itirdilər. 25 iyuldan etibarən Ermənistanda cəmi 100 min güllə qalmışdı. Kapitan Xəlil bəy ermənilərin vəziyyətinin ciddiliyini onlara izah etmək üçün ciddi yara almış 29 ermənini onların qərərgahına göndərdi. Bundan başqa, Xəlil bəy erməniləri düşmən münasibətlərin sonlanmayacağı halda, əsirlikdə olan çox sayıda erməninin də taleyinin bundan təsirlənəcəyini bildirdi.

Amerikanın Şərur-Naxçıvanda neytral zona layihəsi

Bölgədə antierməni üsyanının başlamasından qısa müddət sonra Ermənistandakı müttəfiqlərin ali nümayəndəsi amerikalı pokovnik Uilyam Haskell Şərur-Naxçıvanda neytral bölgənin yaradılması məsələsini gündəmə gətirdi. Bu neytral bölgəyə amerikalı general-qubernator başçılıq etməli idi. Haskellin planına görə, bu general-qubernatorluq bölgədə düşmənliklərin və toqquşmaların kəsilməsinə, eyni zamanda da ABŞ xeyriyyə fondu olan Yaxın Şərq Yarım Cəmiyyətinin rahat fəaliyyət göstərməsinə yardım edə bilərdi. Lakin İbrahim Atnur bunu ABŞ-ın bölgədə öz nüfuzunu gücləndirməsi, Zaqafqaziyada ABŞ bazası yaradaraq Ermənistana, Gürcüstana, Azərbaycana, eyni zamanda da Hindistan istiqamətində təsir etmə qabiliyyətini yüksəltməsi, həmçinin də gümanki Bakı neftinə yaxınlaşma cəhdi kimi irəli sürməkdədir..|Комм}}

29 avqust 1919-cu ildə Haskell Şərur-Naxçıvan bölgəsində neytral zonanın yaradılması ilə bağlı azərbaycanlı tərəfi ilə razılığa gəldi. İbrahim Atnur bu 12 maddəlik razılaşma ilə Şərurda, Naxçıvanda və hətta əsasən ermənilər tərəfindən idarə edilən Dərələyəzdə belə Azərbaycanın yurisdiksiyasının tanındığını iddia edir. Lakin Tiflisə döndükdən sonra Haskell fikrini bu şərtlərin ermənilər tərəfindən qəbul edilməyəcəyini əsas gətirərək dəyişdirir. Beləliklə də, 1 sentyabr tarixində yeni 21 maddəlik müqavilə layihəsi İrəvan və Bakıya göndərilir. Bu yeni layihədə Azərbaycanın Naxçıvan üzərində hüquqi statusu artıq əks etdirilməmişdi. Sonda, Haskell ermənilərin lehinə daha bir addım ataraq müqavilə layihəsi mətnində daha bir dəyişiklik edir və Dərələyəzi də bu neytral bölgə ərazisindən çıxarır. Bu dəyişikliklər Bakıdakı azərbaycanlı rəsmilərin etirazı ilə qarşılanır. Onlar Haskellə, Tiflisdəki Britaniya nümayəndəsi Oliver Wardropa öz şikayətlərini bildirirlər və yeni bir kompromis müqavilə mətni təklif edirlər. Lakin Haskell mövqeyini dəyişdirmir və Azərbaycana təzyiq etməyə davam edir. Sonda 4 oktyabr tarixində Haskell Ermənistan ilə Azərbaycanın neytral zona barədə razılığa gəlməsinə nail olurlar.

Bu razılıqdan məmnun qalan Haskell Zaqafqaziyanı tərknedir və hərbi mühəndis polkovnik Reyə nəzərdə tutulan neytral bölgəni təşkil etməyi tapşırır. Rey həm azərbaycanlı, həm də erməni nümayəndələr ilə birlikdə Naxçıvana səfər etmək istəsə də, bunu həyata keçirmək mümkün olmur. Çünki Azərbaycan tərəfi Haskellin durmadan mövqe dəyişdirməsini əsas gətirərək onu müşayiət etməkdən imtina edib, Bakıya gəlməsini və Naxçıvandan olan nümayəndələrlə danışıqlar aparmasını təklif edirlər. Erməni tərəfi də azərbaycanlıların iştirak etməməsini əsas gətirərək onunla Naxçıvana getməkdən imtina edirlər. 24 oktyabrda Naxçıvana gedən Reya yalnız general-qubernator kimi nəzərdə tutulan polkovnik Delly və 5 başqa amerikalı zabit müşayiət etməkdə idi. Rey burada Səməd bəy Cəmillinski və Xəlil bəyin katibi ilə görüşdü. Hər iki şəxs görüşə Azərbaycan və Türkiyə bayrağı ilə birlikdə gəlmişdilər. Müzakirələr Böyük xan Naxçıvaninin evində təşkil edildi. Görüşdə Naxçıvanı təsmil üçün Xəlil bəy, kəlbəli xan Naxçıvanski, Səməd bəy Cəmillinski və Heydərqulu xan Muradhasilov iştirak edirdilər. Heydərqulu xan görüşdəcə neytral bölgə layihəsini tanımadığını bildirir. Xəlil bəy isə, müsəlmanların artıq britaniyalılar tərəfindən aldadıldığını, onların hakimiyyəti ermənilərə verdiyini əsas gətirərək amerikalılara heç bir şans verməyəcəklərini bildirdi. Beləliklə, görüşdən heç bir uğurlu nəticə əldə etmək mümkün olmadı. İbrahim Atnur bunun səbəbinin amerikalılar tərəfindən çox yaxşı başa düşüldüyün bildirir. O, ABŞ sənədinə istinad edərək bildirir ki, məlum olmuşdu ki, amerikalı xeyriyyə təşkilatları təkcə erməni sakinlərə yox, eyni zamanda erməni ordusuna da yardım edirdi. Araz vadisindəki yerli müsəlmanlar tərəfindən bu məlum olduğu üçün onlar amerikalılara güvənməməkdə idilər. Bu eyni zamanda Gürcüstan və Azərbaycan hökumətlərinə də aid idi. Haskellin gəlişi ilə ermənilərə verilən dəstək daha da artmışdı və bu da polkovnik Reyi narahat edirdi. O, müsəlman qaçqınlara da müəyyən yardım edilməsini təklif etmişdi.

3 gün davam edən uğursuz danışıqlardan sonra Rey oktyabrın 29-da İrəvana döndü. Haskell bu nəticələrdən qəzəblənmişdi və Azərbaycan tərəfini Reyə dəstək olmamaqda ittiham edirdi. Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Məmmədyusif Cəfərov ona hökumətinin passiv mövqeyini elan etdiyini bildirməklə cavab vermişdi. Baş nazir Yusifbəyli İrəvandakı Azərbaycan nümayəndəsi Əbdürrəhman Haqverdiyevə Reyə Azərbaycan tərəfinin ermənilərin Zəngəzurdan bütün hərbi birləşmələrini çəkəcəyi və hərbi əməliyyatları durduracağı halda razılıq verdiyini bildirmək barədə təlimat vermişdi. Lakin reallıqda ermənilər orada öz mövqelərini daha da gücləndirməyə çalışmaqda idilər və bu da neytral bölgə layihəsinə Azərbaycanın dəstək verməkdən imtina etməsi ilə nəticələnmişdi. Cəfərov Haqverdiyev vasitəsiylə naxçıvanlı liderlərə düzgün mövqe göstərdiklərinə görə təşəkkür etmişdi.

Əlavə toqquşmalar

1919-cu ilin iyul ayının sonlarında Naxçıvan bölgəsində davam edən yeganə erməni müqavimət ocağı Ordubad yaxınlığındakı Aqulisdə davam etməkdə idi. Kəndlərin çoxunun azərbaycan hakimiyyətin və yeni komissar Abbasqulu bəy Tahirova tabe olduqlarını bildirmələrinə baxmayaraq, Aqulis sakinləri kəndin mərkəzində müdafiə təşkil etmək üçün toplanmışdılar. Kənd sakinlərinin erməni hökumətinə yardım üçün müraciət etməsindən sonra avqustda Zəngəzurda olan Qaregin Njde və sentyabrda isə Kazar Qasparyanın komandanlığında kiçik dəstə kəndə göndərildi. Lakin Aqulisin müdafiəsi getdikcə daha da çətinləşirdi. Buna görə də, erməni hökuməti Njdedən və Qaspiriyandan əməliyyatı durdurmağı tələb etdi. Verilən əmrə itaət etməyən Njde kəndin mühasirəsini yarmağa çalışdı. Oktyabrda Aqulisin erməni dəstələri Zəngəzur qüvvələri ilə birlikdə Ordubada hücum etdilər, lakin məğlub edildilər. Bu uğursuz hücumdan sonra nəhayət Naxçıvandakı hökumətin hakimiyyətini tanıdılar.

Bundan sonra da zaman-zaman erməni tərəfi Naxçıvanı ələ keçirməyə çalışırdılar. Belə ki, Qarsdan gətirilən 500 nəfərlik erməni döyüşçüsü 4 top ilə birlikdə Böyük Vediyə hücum təşkil etdilər. Kənd bombardman edilsə də, onu ələ keçirmək mümkün olmadı. Bundan başqa, sərhəd boyunca da kiçik toqquşmalar ara-sıra baş verməkdə idi. Civə ətrafındakı erməni kəndləri Xəlil bəy dəsdəsi tərəfindən neytrallaşdırıldı. Noyabrın əvvəllərində, ermənilər Naxçıvanın şimal sərhədinə hücum etsələr də, Sultanbəy, Martiros və Sis kimi erməni kəndləri Xəlil bəyin cavab hücumu nəticəsində ələ keçirildi.

Eyni zamanda 6-23 yanvarda da toqquşmalar baş verdi.

Bu zaman Ermənistan ərazisində qalan azərbaycanlı əhali etnik təmizləməyə məruz qaldığı üçün Bəyaziddəki Osmanlı komandanından yardım istədilər. Türk komandanı yerli əhali ilə əlaqə yaratmaq və onlara yardım göndərmək qərarına gəldi. 1919-cu ilin dekabrında Aralıq, ZƏngibasar, İğdır, Üçmüəzzinin müəyyən hissələrindəki azərbaycanlılar şuralar formalaşdıraraq burada təşkilatlandılar. Bu şuraların yaradılmasına Bəyaziddəki Türk komandanının göndərdiyi, lakin azərbaycanlı olan (Şahtaxtı kəndindən) Çingiz bəy yardım etmişdi. Bu bölgədə azərbaycanlı və Osmanlı-türk zabitləri də mövcud idi. Belə ki Zəngibasar silahlı dəstəsinə Məmməd bəy rəhbərlik etməkdə idi. 14 fevral 1920-ci ildə XI diviziyanın komandanı Cavid bəyin əmri ilə kapitan Mühiddin bəy və ehtiyat zabiti Ehsan bəylər də Zəngibasara göndərildilər. Yerli azərbaycanlı əhalinin mütəşəkkilliyi erməni hücumlarına qarşı sədd yaratsa da, bir çox müdafiəsiz qüvvələr talanlara məruz qalmaqda davam edirdi.

Qarabağda qarşıdurma

Qarabağ 1918-ci ildə

Riçard Hovanisiyanın da bildirdiyi kimi, 1918-ci ilin ilk yarısında həm azərbaycanlıların, həm də ermənilərin qarışıq yaşadığı bir çoxdə etnik münaqişə artıq getməkdə idi. Lakin Qarabağdakı ermənilər və azərbaycanlılar nisbətən sülh şəraitində yaşamaqda idilər. Zaqafqaziya Komissarlığının və Zaqafqaziya Seyminin səlahiyyəti nominal olaraq tanınsa da, Dağlıq Qarabağ faktiki olaraq müstəqil idi və ikimillətli çoxpartiyalı şura tərəfindən idarə olunurdu.

Qarabağ və Zəngəzura nəzarəti bərqərar etmək üçün Azərbaycana kömək etmək istəyən türklərin gəlişi ilə kövrək tarazlıq pozuldu. 1918-ci il avqustun əvvəllərində Qarabağ ermənilərinin I Qurultayında Nuri Paşanın Azərbaycanın hakimiyyətini tanımaq və türk əsgərlərini Şuşaya qəbul etmək tələbini rədd edən Qarabağ Xalq Hökuməti seçilərək formalaşdırıldı. Qarabağ Ermənilərinin II Qurultayı (20-24 sentyabr) Nuri Paşanın tələbini bir daha rədd edərək, Zaqafqaziya respublikaları arasında Konstantinopolda mərkəzi güclərin iştirakı ilə keçirilən konfransa qədər status-kvonun saxlanmasını müdafiə etdi.

Bakının Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən ələ keçirilməsi Azərbaycan və Osmanlı qüvvələrinə Şuşanı ələ keçirməyi gündəmə gətirə biıməsinə yol açdı. Qarabağa Cavid bəyin komandanlığı altında hərbi qüvvə göndərildi. Bu qüvvələr iki həftəlik toqquşmalardan sonra Qaraqışlaq kəndini ələ keçirə bildilər. Bununla da Qarabağdakı və Zəngəzurdakı ermənilər arasında əlaqələr kəsildi. Bakıdakı ermənilərin taleyindən xəbərdar olan və Əsgəran keçidi vasitəsiylə əlavə 5 minlik qüvvənin göndərildiyini öyrənən Qarabağ ermənilərinin III Konresi Nuru Paşanın əmrlərini qəbul etməyə məcbur oldu. 8 oktyabr tarixində Cavid bəyin komandanlığı altında ordu Şuşaya daxil oldu. Onu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin nümayəndəsi kimi İsmayıl xan Ziyadxanov da müşayiət edirdi.

Hər bir halda, Riçard Hovanisiyanın da bildirdiyi kimi Qarabağın kənd yerləri hələ də Azərbaycan hakimiyyətini tanımağı rədd edirdi. Beləliklə də, Nuru Paşanın Bakı dövründə bu yerlərdə tam olaraq hakimiyyəti bərpa etmək mümkün olmadı. Beləliklə erməni partizan dəstələrin rəhbərləri oktyabr ayının sonlarından öz qüvvələrini Gorusa cəmləşdirən Andronikdən yardım istədilər. Qarabağ və Zəngəzur ermənilərinin yardım edəcəyi barədə təminat alan Andronik Gorusda daha 10 gn Şuşanın rəhbəri Gerasim Məlik-Şahnəzəryandan və Vərəndə partizanlarının rəhbəri Sokrates bəy MƏlik-Şahnəzəryanın ona müraciətini gözlədi. Sokrates bəy azərbaycanlı rəhbərlərlə Andronikin gəlişinə qarşı çıxmamaq barədə onları razı salmaqla məşğul idi. Lakin o, bu işdə uğurlu ola bilmədi. Beləliklə, Andronik Şuşaya yürüşə başladı. Lakin onun dəstəsi azərbaycanlı dəstənin komandanı Sultan bəy Sultanov ilə güclə bacara bilsə də, general Tomsonun əmri ilə yürüşü dayandırmağa məcbur oldu.

1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlı ordusunun ayrılmasından sonra Qarabağdakı erməni hakimiyyəti təsis edildi. Hakimiyyət Şuşanın bələdiyyə rəisi və Qarabağın Xaçın, Vərəndə, Çiləbörd, Dizak icmaalarından olan nümayəndələr ilə birlikdə idarə edilirdi.

Böyük Britaniyanın Qarabağdakı missiyasının vasitəçiliyi

15 yanvar 1919-cu ildə genral Tomson Azərbaycan hökuməti tərəfindən Dr. Xosrov bəy Sultanovun Qarabağ və Zəngəzur qubernatorluğunun rəhbəri təyin edilməsinə razı oldu. Erməni ictimaiyyəti həm Britaniyanın Azərbaycana belə bir dəstək verməsindən, eləcə də qubernator seçimindən şoka düşmüş vəziyyətdə idi. Riçard Hovanisiyanın bildirdiyinə görə, Xosrov bəy Qarabağ azərbaycanlılarını 1918-ci ilin yayında ermənilərə qarşı qaldırmaq, Panturanist və Türk İttihadçıların komandanlarının dostu olmaqla və Bakının azad edilməsinə qatılması ilə seçilməkdə idi və bunlar ermənilər tərəfindən mənfi qarşılanırdı.

10-21 fevral 1919-cu ildə keçirilən Qarabağ ermənilərinin IV konqresi Azərbaycan parlamentinə nümayəndə göndərməkdən imtina etdi və Azərbaycanın Qarabağın "daxili işlərinə qarışmasına" etiraz etdi. Onlar bildirirdilər ki, "Dağlıq Qarabağ Ermənistan Respublikasının daxili hissəsidir və istənilən formada olan Azərbaycan hakimiyyətini rədd edir". İrəvandakı hökumətin və Parisdəki erməni nümayəndəliyinin Tomsona göndərmiş olduqları məktublarda Qarabağ ermənilərinin "fundamental hüquqlarının" pozulamsından bəhs edilirdi. Elə bu konres zamanı Qarabağ ermənilərinin Milli Şurasının daimi icraiyyə orqanı seçildi. Bu orqanın Qarabağın Ermənistana ilhaq edilməsini elan edəcəyi öhdəliyini götürdüyü güman edilirdi.

Elə bu zaman Xosrov bəy Sultanovun özü və britaniyalı hərbi nümayəndə mayor G.N.G. Monk-Masonun rəhbərlik etdiyi heyət Şuşaya gəldi. Monk-Mason Erməni Milli Şurasını məlumatlandırdı ki, Sultanovun rəhbərliyi altında erməni köməkçi, 3 ermənidən, 3 azərbaycanlıdan və 1 britaniyalıdan ibarət şura fəaliyyət göstərməlidir. Monk-Mason həmçinin əlavə etdi ki, Sultanovun təyinatı Qarabağın daimi statusu barədə hələ heç nə demək deyil. Lakin eyni zamanda qubernatorun əmrləri sorğu-sual edilmədən yerinə yetirilməlidir, əgər belə olmayacağı halda belə şəxslərə qarşı ciddi tədbirlər görüləcəkdi. Bununla belə, nə Milli Şura, nə də Qarabağın dörd partizan komandiri Monk-Masonun təlqininə tabe olmaq istəmədilər.

Erməni Milli Şurası britaniyalılara 7 ermənidən, 3 müsəlmandan, Ermənistan və Azərbaycanın hər birindən 1 nümayəndədən ibarət qarışıq şuranın yaradılmasını təklif edirdilər. Bu şuraya britaniyalı şəxs rəhbərlik etməsi idi və qarşılıqlı razılıqla seçilməli idi. həmçinin ortada başqa layihəər də mövcud idi. Məsələn Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi, Osmanlı hücumundan əvvəl mövcud olan administrativ idarə etməsi formasının yenidən bərpa edilməsi, Qarabağın ermənilər yaşayan hissəsində və ya ümumiyyətlə Qarabağda Britaniya general-qubernatorluğunun yaradılması kimi təkliflər ermənilər tərəfindən dilə gətirilməkdə idi. Lakin nə Tomson, nə də o Tiflisə getdikdən sonra onu Bakıda əvəz edən polkovnik D.I. Şattlvort bu təklifləri qəbul etdi.

Martın 27-də Britaniyanın Tiflisdəki qərargahının rəhbəri olduqdan iki həftə sonra Tomson İrəvana rəsmi səfərə gəlib və burada Xatisyanla Qarabağ məsələsini müzakirə etdi. Tomson söz verdi ki, Sultanov mayor Monk-Masona tabe olacaq, general-qubernatorluq Zəngəzura qədər uzanmayacaq və Azərbaycan qarnizonu yalnız Xankəndində olacaq. Bir ay sonra, Böyük Britaniyanın Qara dəniz qüvvələrinin komandanı general J. F. Milne eyni şeyi söylədi.

Bu arada böhranlı vəziyyəti həll etmək üçün aprelin 19-da briqada generalı rütbəsinə yüksəldilmiş Şattlvort Qarabağ Ermənilərinin V Qurultayını çağırmağı Qarabağ Milli Şurasına tapşırdi. Konqresdə (23-29 aprel) həm Şattlvort, həm də X. Sultanov uzun-uzadı çıxış edərək ermənilərin hüquqlarını və təhlükəsizliyini təmin edəcəyinə söz verdi. Şattlvort iqtisadi faktorları, Düzən Qarabağla əlaqələrin kəsiləcəyi təqdirdə yaranacaq aclığı, Qarabağı Bakı-Tiflis dəmir yolu ilə birləşdirən Yevlax şossesinin əhəmiyyətini vurğuladı. Nümayəndələrin cavabı güzəştə getməykdən imtina oldu. Bundan sonra Şattlvort öz missiyasının uğursuzluğunu etiraf etdi və Azərbaycanın hərəkətə keçməsinə daha mane ola bilməyəcəyini açıq şəkildə bildirdi. Azərbaycan hərbi gücünü artırmağa başladı. Baş nazir Fətəli xan an Xoyski müttəfiqlərin nümayəndələrinə və Gürcüstan hökumətinə verdiyi bildirişdə ermənilərin Şuşa, Əsgəran və Qarabağın bir sıra digər yerlərində kiçik Azərbaycan qarnizonlarına hücumu və dövlətin asayişi bərpa etmək üçün gördüyü qabaqlayıcı tədbirlər barədə məlumatlar göndərdi.

Bu arada, aprel-may aylarında Gürcüstan hakimiyyətinin təşəbbüsü ilə gənc respublikalar arasında ərazi və sərhəd problemlərinin həlli üçün Tiflisdə konfrans keçirildi. Lakin ermənilər ilə azərbaycanlıların mübahisəli ərazilərin etnik və ya iqtisadi əsaslar üzərində sahibinin müəyyənləşdirilməsi prinsipləri üstündə uzlaşa bilməməsinə görə konfrans uğursuzluqla nəticələndi.

Məhz V qurultayın əvvəlində general Tomsonun icazəsi ilə Ermənistanın Qarabağdakı qeyri-rəsmi nümayəndəsi Mişa Arzumanyan vəziyyəti araşdırmaq və Ermənistan hökumətini məlumatlandırmaq üçün Bakıdan Qarabağa gəldi. Şattlvort ümid edirdi ki, Arzumanyan Milli Şuranı Azərbaycan hakimiyyətini tanımağa inandıracaq; O, həmçinin hesab edirdi ki, Ermənistan Qarabağı Azərbaycan kimi tanısa, münaqişə həll olunacaq. Arzumanyanın da Qarabağ erməniləri ilə eyni mövqedə olması üzə çıxdıqdan sonra Şattlvort onu Bakıya geri qaytardı. Onu Ermənistanın Qarabağdakı rəsmi nümayəndəsi kimi Qarabağ məsələsində güzəştə getmə tərəfdarı kimi tanınan knyaz Hovsep Arqutyan (Arqutinski-Dolqoruki) əvəzləyib. Lakin mayın 10-da ikinci dəfə Qarabağa gələn Şattlvortun ümidlərinə baxmayaraq, o, Qarabağ və Zəngəzur ermənilərini ingilis komandanlığı ilə əməkdaşlığa çağırmaqla kifayətləndi.

Qarabağ üzərində Azərbaycan nəzarətinin yaradılması

İkinci “Şatlvort” uğursuzluğundan sonra Azərbaycan Qarabağda hərbi mövcudluğunu artırdı. İyunun 2-də mayor Monk-Mason Qarabağ ermənilərinin rəhbərlərini çağıraraq onlara Şattlvortdan radioqram təqdim edərək onlardan bütün siyasi fəaliyyətdən əl çəkmələrini tələb etdi. Liderlər radioqramı imzalayana qədər Britaniya missiyasının binasından çıxmağa icazə verilmədi. Ertəsi gün Sultanov Azərbaycan qarnizonuna şəhərin ermənilərə məxsus hissəsini mühasirəyə almağı əmr etdi və Milli Şuradan erməni silahlılarının saxladığı qalanı təslim etməyi tələb etdi. İmtina iyunun 4-də silahlı Azərbaycan əsgərlərinin təhdid nümayişi ilə müşayiət olundu. Atışma başladı. Erməni barrikadaları və hətta Britaniya missiyasının binası azərbaycanlılar tərəfindən şiddətli atəşə məruz qaldı, lakin Sultanov erməni milislərini mövqelərindən sıxışdırıb çıxara bilmədi.Monk-Mason hər iki tərəfdən atışmanı dayandırmağı və aralarında ingilis forpostlarının yaradılmasına icazə verməyi tələb etdi, lakin Sultanov Qarabağ Şurası həbs edilərək onun yanına gətirilənə qədər döyüşü dayandırmaqdan imtina etdi. Monk-Mason, guya Şattlvortun yeni göstərişləri ilə tanış etmək bəhanəsi ilə onun nümayəndələrini öz yerinə çağıraraq, Erməni Şurasını Qarabağdan qovmağa cəhd etmək qərarına gəldi. Monk-Masonun hiyləsini hiss edən Erməni Şurası yalnız özünün 3 nümayəndəsini oraya göndərdi. Bu 3 nəfər digərlərinin harada olduqlarını bilmədiklərini iddia edirdilər. Monk-Mason onları Qarabağdan qovdu. Bundan sonra o, yenidən tərəflərdən hərbiləşdirilmiş mövqeləri britaniyalı hərbçilərə təhvil verilməsi barədə əmr göndərdi.

Düşmənliyi sonlandırmaq üçün britaniyalılar tərəfindən məcbur edilən Xosrov bəy qardaşının yardımından istifadə etmək qərarına gəldi. Qardaşı Sultanov bu zaman 2 min nəfərli ksüvari dəstəyə rəhbərlik etməkdə idi. 5 iyun tarixində Sultanovun silahlıları Heybəlikəndə hücum etdilər. Gecə ilə azərbaycanlı nizami qüvvələrin gəlişi ilə birlikdə kənddəkilərin müqaviməti qırıldı və əhali tabe etdirildi. Bundan sonra Kərkicahanda və Cəmillidə də azərbaycanlılar qələbə qazandılar. Bu döyüşlər zamanı erməni dəstələri general-qubernator Sultanovun ordusuna qarşı müqavimət göstərmələrinin mümkünsüz olduğunu gördülər. Həmçinin Sultanov açıq bildirdi ki, yeni bir müqavimət daha da qanlı şəkildə yatırılacaqdır. Bu döyüşlər həm ermıni hökumətinin, həm də Zaqafqaziyadakı amerikalı nümayəndələrin etirazlarına yol açdı. Hər iki tərəf Britaniyalıların effektiv olmamaqda ittiham edirdilər. Xosrov bəy Sultanov Bakıya çağırıldı. Bu çağırılma guya onun həbs edilməsi barədə şayiələrin gəzməsinə səbəb oldu. Lakin o, iyun ayının sonunda yenidən Şuşaya qayıtdı.

Bu hadisələr baş verərkən Qarabağ ermənilərinin liderlərinin əhval-ruhiyyəsi daha da pisləşməyə başladı. Şuşanın bələdiyyə rəisi Gerasim Məlik-Şahnəzəryan, tacirlər, ziyalılar və yerli xalqçılar artıq tədirəcn o nəticəyə gəlirdilər ki, bundan sonrakı müqavimət fəlakətlə nəticələnə bilər. Daşnaklar, bölgədən qaçmış Milli Şura və partizan rəhbərləri hələ də təslim olmaq istəməməkdə idilər. Ermənilər arasında tədrici dəyişikliklərin getdiyini hiss edən Xosrov bəy Yepiskop Vahan və digər nüfuzlu Şuşa ermənilərinin vasitəçiliyi ilə Qarabağ ermənilərinin VI konresinin toplanmasına razılıq verilməsinə nail oldu. Şuşakənddə iyun ayının 29-da başlayan konqresdə ilk dəfə ermənilər Xosrov bəyi dinləmək istədiklərini göstərdilər. Çünki nümayəndələr britaniyalıların nəinki Şuşadan, o cümlədən Zaqafqaziyadan da ayrıldıqlarının fərqində idilər və yaxınlaşmaqda olan fəlakəti hiss edirdilər. Lakin bu dəfə də Xosrov bəy onları dinləmək istəməməkdə idi. Buna görə də o, gözlənilmədən məsləhətləşmək üçün Bakıya yollandı.

VI konres qarışıqlıqlarla keçdi. Sonda Bakıya 3 nümayəndə göndərildi. Nümayəndələr qarabağlı ermənilərin təkliflərini AXC-ə çatdırmalı idilər. Təklifə görə ermənilərin Azərbaycan hakimiyyətini tanımaları qarşılığında Azərbaycan hökuməti də öz üzərinə müəyyən öhdəliklər götürməli idi. Bu öhdəliklərə Qarabağ ermənilərinə administrativ və kültürəl muxtariyyət, Zəngəzura hərbi əməliyyat keçirilməyəcəyi barədə təminat vermək, eləcə də Qarabağa müsəlman qubernator təyin etməmək, ermənilərin silahlarını müsadirə etməmək daxil idi. Hər bir halda, Azərbaycan hökuməti daha sərt şərtlər irəli sürdü və bu şərtlər Erməni Şurası tərəfindən rədd edildi.

Şuşakənddə 12 avqust tarixində toplanan Qarabağ ermənilərinin VII konresində müəyyən əhval-ruhiyyə yenidən gündəmə gətirildi. Gerasim Xaçaturyanı Bakı yolunda, Crebaerdin iki nümayəndəsini Şuşikənd yolunda qətlə yetirənlər qınandı. Eyni zamanda Şuşaya hərəkət və Xosrov bəy ilə barışdırıcı ton rədd edildi. 14 avqustda Xosrov bəy konresə ultimatum göndərdi və bildirdi ki, Azərbaycan hökumətinin layihəsi 48 saat ərzində qəbul edilməyəcəyi halda hökumət güc tədbiq edəcəkdi. Eyni gündə Qarabağ ermənilərinin Milli Şurasının Bakıya göndərmiş olduqları nümayəndələr geri qayıtdı. Nümayəndələr bundan əvvəl Bakıdakı Ermənistan nümayəndəsi Tiqran Bekzadyan ilə danışıqlar aparmaq üçün oraya göndərilmişdi. Bekzadyan şuraya bildirdi ki, heç biryerdən kömək gəlməyəcəkdir və Qarabağ erməniləri öz qüvvələrinə etibar etməlidirlər. Hər yerdən ümidi üzülən konres özünün 15 nümayəndəsini Xosrov bəy ilə əvəvl bildirilən şərtlər üzrə razılaşma imzalamaq üçün göndərdi. 22 avqustda - bir həftəlik danışıqlardan sonra imzalanan razılaşmaya görə, Dizaq, Vərəndə, Xaçın və Craberd Qarabağın dağlıq hissəsi kimi Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğu elan edildi. Bu Versal sülh müqavilələrində son qərar verilənə qədər belə davam etməli idi. Riçard Hovanisiyan bildirir ki, bu razılaşma Azərbaycan üçün milli zəfər, Xosrov bəy üçün isə Qarabağ ermənilərin tabe olmağa məcbur edən qubernator kimi şəxsi zəfər idi. Çünki Azərbaycanın yurisdiksiyasının müvəqqəti tanınması belə nəticədə Azərbaycana daxil olmaq yolunda böyük addım idi.

Zəngəzurda qarşıdurma

1917-ci ilin fevralındakı Fevral inqilabından sonra Zəngəzur Gorusda təşkil edilmiş qarışıq erməni-müsəlman administrasiyası tərəfindən idarə edilirdi. Lakin xalqlar arasında münasibətlərin pisləşməsi azərbaycanların ayrılaraq Dondarlı kəndində öz idarəetmələrini yaratmaları ilə nəticələndi.

1918-ci ilin iyun ayında Zəngəzurda ermənilər ilə Azərbaycan türkləri arasında münasibətlər qəflətən pisləşdi. İyul ayının sonunda Andranik Naxçıvandan buraya geri çəkildi. Bu zaman onun silahlı dəstəsində 3-5 min döyüşçü və Türkiyədən gətirdiyi 30 min qaçqın var idi. Yerli erməni liderləri Andraniki dəstəkləməkdə idilər. Zəngəzura gələn Andranik bir neçə müsəlman kəndini ələ keçirdi. Bu kəndlər Zəngəzur daxilində bir çox istiqamətdə gedən yollara nəzarət etmək baxımından əhəmiyyətli idi. Andranikin bu hərbi əməliyyatları zamanı həyata keçirdiyi etnik təmizləmə bu zaman İrəvanda olan Xəlil Paşanın şiddətli etirazlarına yol açdı. Lakin erməni hökuməti Zəngəzurun, eləcə də bütün Yelizavetpol quberniyasının Azərbaycan yurisdiksiyasında olduğunu bildirdi və özünün edə biləcəyi heç nəyin olmadığını əlavə etdi.

Oktyabr ayının sonlarında Andranik öz dəstəsini Gorus yaxınlığında cəmləşdirdi və Şuşaya yönəlmiş əməliyyatlara başladı. Lakin buradan Şuşaya gedən yol Zabux dərəsi və Həkəri çayı boyunca yerləşən 20 kənddən ibarət dar vadidən keçirdi. Azərbaycan türklərindən və kürdlərindən ibarət Sultan bəyin dəstəsi bu yerləri yaxşı tanımaqda idi. 29 noyabr 1918-ci ildə 3 günlük döyüşlər başladı. Döyüşlər nəticəsində Andranikin dəstəsi ağır itkilər verərək bir neçə yüksəkliyi və kəndi ələ keçirə bildi. Bu kəndlərə Abdallar kəndi də daxil idi. Lakin qısa müddət sonra britaniyalı kapitan Skvir və fransız kapitan Gasfield Şuşadan buraya gəldi. Onlar tərəfindən Andranikə verilən və general Tomson tərəfindən imzalanmış əmrdə bütün düşmənliklərə dərhal son qoymaq və dərhal Gorusa dönmək əmr edilirdi.

1919-cu ilin yanvarında Britaniya komandanlığı Azərbaycan hökumətinin Xosrov bəyi Zəngəzur və Qarabağın qubernatoru təyin etməsini təstiqlədi. Bu da erməni tərəfinin etirazlarına yol açdı və Azərbaycan tərəfinin buna cavabı onu izlədi. Britaniya tərəfi isə son qərar üçün Paris sülh konfransında veriləcək qərarı gözləməyin lazım olduğunu bildirirdi.

22 martda Andranikin Zəngəzuru tərk etməsindən sonra Azərbaycan üçün regionun həssaslığı üzə çıxmağa başladı. Hər bir halda, hətta Andranikin Xüsusi Hücüm Diviziyasının ayrılmasından da əvvəl Zəngəzurun Mərkəzi Milli Şurası - yəni ermənilərin idarəetmə orqanı İrəvan hökumətindən silah və sursat tələb etdi. Xosrov bəyin qubernator təyin edilməsindən sonra bu tələblər daha da intensivləşməyə başladı. Eyni zamanda bu şura Xaçaznuni hökumətindən Zəngəzura müvəqqəti qubernator göndərməyi və nizami dəstə zabitləri təyin etməyi tələb edirdilər. Britaniya komandanlığının tələblərinə müqavimət göstərmək, hətta etiraz etmək üçün belə həddindən çox zəif olan erməni hökuməti yalnız polkovnik-leytenant Arsen Şahmazyanı müvəqqəti komissar olaraq göndərdi. Şahmazyana Zəngəzurun Ermənistana daxil olmasını asanlaşdırmaq tapşırılsa da, nə baş nazir Kaçaznuni, nə də müavini Xatisyan onun təyinatını təsdiqləmədi, bununla da Qarabağ münaqişəsində fəal iştirakını inkar ediblər.

1919-cu ilin ilk aylarında britaniyalı zabitlər Zəngəzura təzyiq etməyə başladılar və Azərbaycanın hakimiyyətinin müvəqqəti əsaslarla tanınmasını tələb etdilər. Aprelin sonunda Zəngəzur rəhbərliyini razı salmağın mümkün olmayacağı bəlli olanda general Şattlvort Xosrov-bəy Sultanovun Zəngəzur qubernatoru kimi tanınmasını tələb etmək üçün şəxsən Gorusa getdi. Lakin bu hədəfinə çatmaqda uğursuzluqla üzləşən Şattlvort, Bakıya geri döndü. Bundan yalnız iki həftə sonra general Tomson iki britaniyalı bölməyə erməni təbliğatçıları həbs etmək barədə əmr göndərdi. hər bir halda, təhdidlər və ərazi bombardmanları effektiv olmadı və qorxu əvəzinə, erməni döyüşçüləri üçün sadəcə döyüş nümayişi təsiri bağışladı. Şattlvort Ermənistan hökumətini ikili oyun oynamaqda - Zəngəzur işlərinə qarışmamaqda, eyni zamanda erməni agentlərini maliyyələşdirməkdə ittiham edib. Şattlvort sonuncu dəfə mayın 19-da bölgəni tərk etdi. Monk-Masonun cəhdləri də uğursuz oldu.

Nəticədə ingilislər Qarabağın Azərbaycanın tərkibinə daxil olması şərti ilə Zəngəzurda status-kvonun qorunub saxlanmasını dəstəkləyərək taktikasını dəyişdilər. Mayın 29-da 27-ci diviziyanın yeni komandiri general Kori Şuttlevorta məlumat verdi ki, o, Azərbaycan hökumətinə onların Zəngəzurda öz administrasiyasını güc yolu ilə qurmaq cəhdinin Kori tərəfindən hərbi təcavüz kimi qiymətləndiriləcəyini açıq şəkildə bildirməlidir. O, Ermənistanın baş naziri Xatisyana yazıb bildirmişdi ki, Azərbaycana yerli hakimiyyət orqanlarının Zəngəzurda olması ilə barışmaq tapşırılmışdı. General Kori (Corey) bunu ermənilərə böyük güzəşt kimi qiymətləndirirdi.

Aprelin ortalarından başlayaraq ermənilərlə yerli müsəlmanlar arasında mübarizə başladı və bu mübarizə müsəlmanların mərkəzi Zəngəzurdan periferiyaya, çöllərə və ya İrana sürgün edilməsinə səbəb oldu. Qan tökülməsi Azərbaycanda etirazlara səbəb oldu. İyunun 21-də “Azərbaycan” qəzeti Xosrov bəy Sultanovun xəbərini dərc etdi. Xəbərdə ermənilərin dağ keçidlərini bağlamaqları və 150 min baş mal-qarası olan 10 min köçəri müsəlmanın yaylaqlara çıxa bilmədiyini bildirdi. Eyni zamanda qxəbərdə Xosrov bəyin Sultanovun hökumətdən "on minlərlə insan qarşısında borcunu" yerinə yetirmək üçün icazə tələb etdiyi də qeyd edilmişdi.

1919-cu ilin 22 avqustunda Qarabağ Azərbaycana tabe etdirildi. Beləliklə, Tomsonun payızda Qarabağa doğru irəliləyən Andranikdən hücumu dayandırmasından sonra bu tərəfdə üstünlük əldə edən Azərbaycan buradakı münaqişədən qalib ayrılmışdı. Zəngəzurun şərq bölgələri, yəni müsəlmanların üstünlük təşkil etdiyi bölgələrdə Azərbaycan əsasən hakimiyyəti əlində saxlamaqda idi. Lakin Zəngəzurun yerdə qalan hissələri - Sisian, Gorus, Mehri və Qafan yerli erməni hakimiyyəti altında idi. Burada müsəlmanların üstünlük təşkil etdiyi düzən yerlər olan Bərgüşad və Oxçuçay hövzəsi istisna təşkil edirdi. Beləliklə, Qarabağ, Muğan və Şərur-Naxçıvan uğrunda gedən mübarizə Azərbaycanın qələbəsi ilə nəticələnmiş, Zəngəzurun yerdə qalan hissəsini almaq üçün hazırlıqlar başladılmışdı. Qarabağ üzərində hakimiyyət formalaşdırılmasından heç bir həftə keçməmiş Müsavat Partiyasının başqanı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qarabağın və Lənkəranın azad edilməsini və naxçıvanlıların Azərbaycana birləşmək uğrunda mübarizəsini vurğulayaraq, Zəngəzurun azad edilməsinin və Culfaya yolun açılmasının vaxtının yetişdiyini bəyan edirdi. Oktyabrda Zəngəzur üzərində tam hakimiyyət qurmaq üçün Cavad bəy Şıxlınskinin komandanlığı altında I Piyada diviziyası və Davud bəy Yadigarovun komandanlığı altında II süvari alayı formalaşdırıldı. Bundan əlavə, Xosrov bəyin qardaşı, məşhur Qarabağ bəyi və hərbi lider Sultan bəy də AXC-nin müharibə naziri Mehmandarovun onun dəstəsinin etibarsızlığı ilə bağlı xəbərdarlıqlarına baxmayaraq. öz dəstəsini hücum üçün hazırlamağa başladı.

29 oktyabr tarixində Cavad bəy Şıxlınski dəstəsinə və hücumun uğurlu olacağına inanmaqda idi. O, özünün ön dəstəsinin komandanı olan kapitan İbrahimova Abdallar kəndindən Teqə getməyi və oradakı erməni dəstəsinə ultimatum təqdim edərək Gorusa gedən yolun açılmasını tələb etməyi əmr etmişdi. Tələbi rədd edilən Azərbaycan qüvvələri noyabrın əvvəllərində Zəngəzura hücuma başladılar. Lakin 7 noyabr tarixində azərbaycan qüvvələr özlərinin əvvəlki yerlərinə geri qayıtmağa məcbur oldular. Azərbaycanlıların məğlubiyyəti heç də yalnız kimsəsiz erməni kəndlərini talayan və hətta Azərbaycanın nizami hissələrini atəşə tutan tayfa milislərinin nəzarətsizliyi ilə bağlı deyildi və ermənilərin əks-hücumları qarşısında nizamsız şəkildə geri çəkilməyə başladılar. Azərbaycanlıların məğlubiyyətində boş qalmış erməni kəndlərini talayan və hətta Azərbaycanın nizami hissələrini atəşə tutan tayfa silahlılarının intizamsızlığı önəmli yer tuturdu. Beləliklə, ermənilərin əks-hücumları qarşısında təsadüfi geri çəkilməyə başladı. Beləliklə, azərbaycanlı qüvvələr geri çəkilməyə başladılar.

Azərbaycan ordusunun qərbdən hücuma keçməsi ilə birlikdə, Naxçıvan qüvvələri də qərbdən zəngəzura hücuma keçdi. Xəlil bəyin komandanlıq etdiyi dəstələr Sisiana doğru irəliləməkdə idi. Eyni zamanda Osmanlı zabitinin komandanlıq etdiyi bir başqa dəstə də Ordubaddan Zəngəzurun azərbaycanlı kəndlərini qorumaq üçün hücuma keçdi. Ordubad və Əlincəçay bölmələrinin eyni zamanlı hücumuna məruz qalan erməni hərbi birləşmələri vVərməziyar və Ələkli kəndlərindən qovuldular. Sisian istiqamətindəki döyüşlər Əngələvit kəndi ətrafında baş verdi. Xəlil bəy 3 kəndi ələ keçirməyi bacardı. Lakin şərqdə Azərbaycan ordusunun uğursuzluqla üzləşməsinə görə Naxçıvandan hücum edən dəstələr də Zəngəzuru tərk etməyə məcbur oldular.

Noyabrın ortalarında britaniyalı Ser Oliver Vardrop və amerikalı polkovnik Ceyms rey dərhal döyüşləri sonlandırmağı tələb etdi. 20 noyabr 1919-cu ildə Tiflisdə danışıqlar başladı və 23 noyabr tarixində Ermənistanın baş naziri Xatisyan və Azərbaycanın baş naziri Yusifbəyli razılaşma imzaladılar.

Sazişin imzalanmasına baxmayaraq döyüşlər dayanmamışdı. Xəlil bəy davamlı olaraq Dərələyəzə hücumlar təşkil etməkdə idi. Onun Osmanlının XI Ordusu tərəfindən silah-sursatla təmin edilməsinə baxmayaraq, bu hücumlar uğursuzluqla nəticələndi. Eyni zamanda Zəngəzurdakı erməni ordusu komandanı Qaregin Njde qüvvələrini Geğadzor vadisinə cəmləşdirərək Tatev ilə Qafan arasındakı əlaqəni kəsdi. O, buradan regionda sağ qalmağı bacarmış azərbaycanlı kəndlərinə yeni hücum etməyə hazırlaşırdı.

1 dekabrda ermənilərin hücumları başladı. Yerli azərbaycanlılar Dərəbaz, Tatev və Genvaz dəstələrinin hücumları qarşısında 3 gün inadlı müqavimət göstərdilər və hətta Qafan taborunu mühasirəyə almaqlarına da az qalmışdı. Lakin hücumun dördüncü günündə erməni dəstələri azərbaycanlıların əsas mövqelərini keçə bildilər və artilleriyanın yardımı ilə Şəhərcik məntəqəsini də ələ keçirdilər. 7 dekabr tarixində bölgədəki son azərbaycanlı kəndi olan Acıbacı yağmalandı və yandırıldı. Daşnak liderlərinin etnik təmizləməsinin davam etməsi nəticəsində azərbaycanlı əhali dağlıq bölgəyə gizlənməyə, ya Naxçıvana, ya da Həkəri çayı boyuna qaçdılar. Atnur arxiv materiallarına əsasən bildirir ki, Şabadan, Pirdov, Atqız və Oxçu kəndlərinin əhalisindən yalnız 261 nəfər sağ qalmışdı və Ordubada sığınmışdı.

Ermənilərin bu cür davranışları Azərbaycan tərəfinin etirazlarına səbəb oldu. Xosrov bəy Sultanov hökumətə yenidən silaha əl atmağa çağırış etdi və bildirdi ki, erməni nizami ordusu təkcə bir bölgədə pulemyotlardan istifadə edərək 9 kənddə 400 evi dağıtmışdır. Azərbaycanın xarici işlər naziri Cəfərov bu informasiyanı müttəfiq komandanlığına göndərdiyi etiraza da daxil etdi. Yusifbəyli müttəfiqlərin komissarlarından Haskellə, Vardrop və Gürcüstan xarici işlər naziri Gegeçkoriyə yazmışdı ki, ermənilərdə olan ağır silahların müsadirə edilməyəcəyi və sülhə əməl etməyə məcbur edilməyəcəkləri halda Azərbaycan hücuma keçəcəkdir.

Müttəfiqlərin Ali komissarı Uilyam Haskell 3 dekabrda yenidən Zaqafqaziyaya geri döndü və polkovnik Reyi Zəngəzur böhranını həll etməkdə uğursuz olmaqda ittiham etdi. O, həmçinin Şərur-Naxçıvan bölgəsində ABŞ general-qubernatorluğu layihəsinin həyata keçirilməməsinə görə narazı idi. O, bu layihənin həyata keçirilməməsinin baiskarı kimi Azərbaycanı və Xəlil bəyi ittiham edirdi. İstanbulda olan admiral Mark Bristol Haskellə bildirmişdi ki, Rey və Tiflisdəki digər amerikalılar təbliğat ilə həqiqəti bir-birindən ayırd edə bilmirlər. Beləliklə, Bristola görə, onlar (yəni Rey və başqa amerikalılar) inanırdılar ki, həqiqətən də Azərbaycan Qarabağ-Zəngəzur-Naxçıvan "körpüsü" yaratmağa çalışmaqdadırlar. Bristolun sözləri Haskelə təsir edib-etməməsindən asılı olmayaraq, onun Rey ilə münasibətləri o qədər gərginləşdi ki, sonuncu Haskell qayıtdıqdan bir həftə sonra istefa verdi.

Azərbaycanın Zəngəzur ilə bağlı etirazlarından sonra Haskell söz verdi ki, o, ermənilərin nizami ordusunu təftiş etmək üçün müfəttişlər göndərəcəkdir. O, həmçinin erməni hökumətinə məsləhət gördü ki, Zəngəzura göndərilən hər hansı hərbi sursat və ya şəxsi heyəti geri çağırsın. O, əlavə etdi ki, əgər erməni hökumətinin Zəngəzurdakı işlərə qarışması ilə bağlı şübhələr özünü doğrultsa bu Ermənistanın gələcəyinə ağır təsir edəcəkdir. Xatisyan yenidən zəngəzurda nizami ordularının olmasını və hərbi əməliyyat həyata keçirmələrini inkar etdi. O, əlavə etdi ki, əgər bu şübhələr təstiqlənərsə o, bu işə qarışan dövltə rəsmilərini cəzalandıracağına söz verir. Eyni zamanda o, Dərələyəzdəki yerli azərbaycanlı silahlıalra qarşı nizami ordu göndərildiyini qəbul edirdi. Ümumilikdə o, Azərbaycanl Zəngəzuru ələ keçirməyə çalışmaqda ittiham edirdi.

Haskell və Vardropu sakitləşdirmək üçün erməni hökuməti Arsen Şahmazyanı dekabrda geri çağırdı və onun hərbi səlahiyyətlərini general Kazarova, mülki səlahiyyətlərini isə Sergey Məlik-Yolçuyana verdi. Hətta Kazarova Azərbaycan ittihamlarının doğruluğunu müəyyən etmək və əgər varsa, qanunu pozanları cəzalandırmaq da tapşırıldı. Lakin hətta Xatisyan bu direktivləri Müttəfiq komandanlığına çatdırıb və Zəngəzurda nizami qoşunların olmasını inkar etməkdə davam etdiyi bir vaxtda belə erməni komandiri Dronun başçılığı ilə 400 piyada, 300 süvari, 2 top və 30 pulemyotdan ibarət ekspedisiya dəstəsi təkcə Zəngəzurda erməni hakimiyyətini möhkəmləndirmək deyil, həm də Dağlıq Qarabağın “azad edilməsi” və Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi məqsədi ilə bölgəyə göndərildi.

Ermənistan-Azərbaycan Sülh Konfransı

Zəngəzur üzərində gərginliyin artmasına görə Ermənistanın baş və xarici işlər naziri Xatistan Azərbaycanın xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərova yazdığı məktubda sülh konfransı keçirilməsini təklif etdi. O, Gürcüstan ilə Ermənistan arasında buna bənzər kofnransın uğurlu olmasını nümunə kimi göstərir və sərhəd şəhərlərindən birində (ya Azərbaycanın Qazax, ya da Ermənistanın Dilican və ya Qarakilsə şəhərlərində) konfransın təşkil edilməsini təklif edirdi. Konfransda qaçqınlar məsələsi, müvəqqəti sərhədlərin demarkasıyası, transit razılaşmaları və s. məsələlərin müzakirə edilməsi qeyd edilmişdi. Oktyabrın 26-da Azərbaycan tərəfi Xatisyanın təklifini bu şərtlə qəbul etdi ki, konfransın məqsədi ərazi mübahisələrinin yekun həlli olsun, həmçinin konfransın keçirilməsi üçün daha münasib yer kimi Bakını irəli sürdü. Erməni tərəfinin əvvəllər Bakıdan imtina etməsinə baxmayaraq, Xatisyan dərhal Cəfərova erməni nümayəndələr Tiqran Bekzadyan, Martiros Arutyunyan və Vaan Papazyanın noyabrın 20-də Bakıya gələcəklərini bildirdi.

Lakin Zəngəzur üstündə toqquşmaların artmasına görə konfransın tarixi 26 noyabra ertələndi və ancaq 14 dekabrda başlaya bildi. 14 dekabra qədər ertələnməsinin səbəbi Müsavat Partiyasının özünün 2-11 dekabr aralığında konqres keçirməsi idi. Qurultayda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Qafqaz Konfederasiyası ideyasını irəli sürərək, bunun təkcə iqtisadi və siyasi fayda gətirməyəcəyini, həm də daha böyük Azərbaycan türk dövlətinin yaradılmasına şərait yaradacağını qeyd etdi.

Birinci plenar iclasa Məmməd Yusif Cəfərov sədrlik etdi və o, ikitərəfli danışıqlarda əldə edilən təvazökar uğurlardan, xüsusən də Tiflisdə əldə olunan son barışıqdan məmnunluğunu ifadə etdi. Parlamentin üzvü Fətəli Xan Xoyski əlavə edib ki, Qafqaz xalqlarının yalnız sıx əməkdaşlığı onları dağıdıcı etnik çəkişmələrdən və daxili təlatümlərdən xilas edə bilər. Erməni tərəfdən Martiros Arutyunyan Tiqran Bekzadyan və Arqutinski-Dolqoruki ilə birlikdə “azad Azərbaycan xalqı”nı alqışlayaraq, xalqlarının yalnız sülh və azad yaşamaq istədiyini bildirdi. Ermənistan nümayəndə heyəti bəyan etdi ki, bir respublikanın azadlığı digərlərinin azadlığı olmadan mümkün deyil.

Bununla belə, bütün nikbinliyə baxmayaraq, konfrans üç qapalı iclasda natamam gündəmdən başqa bir şeylə nəticələnmədi. Artıq ilk qapalı görüşdə məlum oldu ki, hər iki tərəfin mövqeyi dəyişməyib. Sərhədlərin və Qafqaz Konfederasiyası ilə bağlı yekun danışıqlar nəticəsiz qalıb və tərəflər dekabrın 21-də ikinci plenar iclas keçirmək barədə razılığa gəldilər. Lakin bu da uğurlu olmadı. Erməni tərəfi tərəflərin öz hökumətləri ilə məsləhətləşmələri üçün fasilə verməyi və daha sonra konfederasiyanın müzakirəsi üçün paralel Transqafqaz görüşü və daha konkret məsələlərin müzakirəsi üçün ikitərəfli görüşlərin keçirilməsi ilə Tiflisdə yenidən toplaşmağı təklif etdi. Nə biri, nə də digəri heç vaxt həyata keçirilməyib. Konfransa verilən fasilə həm də onun sonu oldu.

Sülh konfransı zamanı da döyüşlər və etnik təmizləmə dayanmadı. Şərur-Naxçıvanın Ordubad yaxınlığındakı ermənilərin məskunlaşdığı hissəsində dekabrın 17-18-də Zəngəzurlu qaçqınlar da daxil olmaqla müsəlman izdihamı ermənilərin Aşağı Akulis kəndinə hücum edərək erməniləri öldürdü, digərlərini isə Yuxarı Akulisə qaçmağa məcbur etdi. Ordubadın komendantı ovə Osmanlı ordusu kapitanı olan Ədib bəy burada Osmanlı hücumundan etibarən qalmışdı və erməniləri sakitləşdirməyə çalışırdı. O, ermənilərə bildirmişdi ki, əgər vəziyyət daha da pisləşərsə o sərhədin o biri tərəfindəki Bəyaziddən nizami Osmanlı ordusu çağıracaq və onların köməkliyi ilə ermənilər rahat şəkildə İrana göndəriləcəklər və ya Akulis müdafiə ediləcək. 24 apreldə müsəlmanlardan ibarət silahlı dəstə Yuxarı Akulis kəndinə yaxınlaşdı və ermənilər komendant Ədib bəydən, eyni zamanda da Ordubadın komissarı Abbasqulu bəy Tahirovdan yardım istədilər. Tahirov və şiə şeyxi Akulisə gələrək müsəlman izdihamı sakitləşdirməyə çalışsa da, hər ikisi uğursuz oldu. Kəndin ətrafında hərəkətlənmə başladıqdan sonra onlar ermənilərə Akulisin yanı ilə axan çayın ətrafındakı kiçik müsəlman məhəlləsində yerləşmələri təklif edildi. Ermənilərin müsəlman izdiham tərəfindən yağmalanması gedərkən Tahirov Ordubada geri döndü. Başqa kəndə gedən emrənilər yolda da hücumlara məruz qaldılar.

Akulis hadisələri Ermənistan cəmiyyətində rezonans doğurdu və erməni jurnalistlərin Azərbaycan hakimiyyətinin siyasətinin tənqidinə səbəb oldu.

Təxminən bir aya yaxın idi ki, Azərbaycan tərəfi hücumla bağlı heç nə bilmədiyini bildirirdi. Qırğın bir sıra mənbələr tərəfindən təsdiqləndikdən sonra xarici işlər naziri Xan Xoyski yerli hakimiyyət orqanlarının onu yatırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, iğtişaşların baş verə biləcəyini etiraf etdi. Yanvarın 21-də o, söz verdi ki, araşdırma aparılacaq və erməni tərəfinin iddiaları təsdiqlənərsə, bütün günahkar məmurlar cəzalandırılacaq və oğurlanmış şəxslərin qaytarılması üçün hər şey ediləcək. Lakin Zəngəzurdakı münaqişə və Naxçıvandakı ağır siyasi vəziyyət səbəbindən Azərbaycan müdaxilə edə bilmədi. Eyni zamanda, Fətəli xan Xoyski problemlərin mənbəyini ermənilərin Zəngəzurda törətdikləri vəhşiliklərdə gördüyünü bildirmişdi. Belə ermənilərin vəhşilikləri nəticəsində Naxçıvana çoxlu qaçqın müsəlman gəlmişdi.

Bu zaman Qaregin Njde tərəfindən Zəngəzurda etnik Azərbaycan türklərinə qarşı həyata keçirilən etnik təmizləmə davam etməkdə idi. 19 yanvar tarixində Njdenin döyüşçüləri 20 kəndi ələ keçirdilər. Eyni tarixdə general Kazarovun dəstəsi Gorus ilə Həkri çayı vadisi arasındakı əsas yolu ələ keçirdi. Buna cavab olaraq Fətəli xan Xoyski bütün bu olanlara cavab olaraq etirazında hücumun ilk günündə Zəngəzurun ilk günündə 9 azərbaycanlı kəndinin dağıdıldığını, razılaşmadan sonra isə daha 40 kəndin xaraba edildiyini bildirir və bu hücumlarda nizami erməni qoşununun iştirak etdiyini yenidən irəli sürürdü. Buna cavab olaraq erməni hökuməti onlarda belə bir məlumatın olmadığı cavabını verib əlavə məlumat istədilər. Erməni hökuməti eyni zamanda məsələni araşdıracağını və təqsirkarları cəzalandıracağını da bildirmişdi.

1920-ci ilin mart-aprel aylarında müharibə

Avqust razılaşmasından sonra Qarabağda vəziyyət

Qarabağda vəziyyət 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycanın hakimiyyətinin formalaşdırılmasından sonra da gərgin olaraq qalmağa davam edirdi. Bölgədəki erməni qüvvələri antiazərbaycan üsyanları çıxarmağa çalışmaqda idi. Eyni zamanda Azərbaycan hökumətindəki militaristlər və millətçilər Xosrov bəy Sultanov və Azərbaycan ordusuna tam olaraq bölgəyə daxil olmaq, oranı əsaslı şəkildə ölkəyə birləşdirilməsi üçün baş nazir Yusifbəyliyə təzyiq göstərirdilər. Ermənilər azərbaycanlıların bölgədə hərbi istehkamlar quraşdırmasına etiraz edirdilər. Həmçinin Xosrov bəy erməniləri cəlb edərək onların əli ilə yerli ermənilərin silahlarını almaqda idi.

1919-cu ilin avqustundakı razılaşmadan sonra Şuşa ermənilərinin liderlərindən bir çoxu xaricə getdi. Onlar orada müdafiə komitələri quraraq ermənilərin öz silahlarını Xosrov bəyin adamlarına satmasına qarşı mübarizə aparmağa və sursatların qorunmasının təmin edilməsinə çalışdılar. Hər bir halda, Qarabağ erməniləri arasında Azərbaycan ilə münasibətlərə yanaşmada konsensus yox idi. Şuşanın silahsız şəhər əhalisi, sahibkarları və ziyalıları Azərbaycan hakimiyyətinin dolayı olaraq qaldığı Dizaqdan, Vərəndədən və Xaçından olan kəndli soydaşlarından fərqli olaraq vəziyyətə baxırdılar. Eyni zamanda daşnaklar, bolşevik olmayan sosial-demokratlar və bəzi SR-lər Ermənistana birləşməyin tərəfdarı olduqları halda, bolşeviklər, SR-lərin əksəriyyəti, xalqçılar, o cümlədən tacirlər və ziyalılar bölgənin Zaqafqaziyanın şərqi ilə olan iqtisadi əlaqələrini əsas götürməkdə idilər.

Zəngəzur böhranı fonunda, 23 oktyabr tarixində özünümüdafiə komitəsi İrəvana nümayəndələr göndərərək Qarabağa bir neçə ziyalı və zabitin göndərilməsini. İstəklərdən biri də Azərbaycanın avqust razılaşmasını pozaraq Qarabağın dağlıq hissəsində birbaşa öz hakimiyyətini qurmaq üçün cəhd edəcəyi halda 6 aylıq maliyyələşmənin həyata keçirilməsini idi. Daşnaksutyun partiyası üzvlərinin Erməni hökumətini və partiya bürosunu Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini təmin edə bilmədiklərinə görə tənqidləri davam etməkdə idi. Buna görə yeni partiya bürosu partiyanın ABŞ qanadının üzvü, əslən qarabağlı Arsen Mikaelyanı daşnak Aparaj Qarabağın Mərkəzi Komitəsi ilə əməkdaşlıq etməyə göndərdilər. Eyni zamanda Ermənistan müdafiə naziri də polkovnik-leytenant Zaxar Mesyanı da Mikaelyan ilə birlikdə göndərdi. Onların hər ikisi dekabr ayında Cavanşir qəzası ərazisinə gəldilər və 3 yanvar 1920-ci ildə Qızılobada Dronun nümayəndələri ilə görüşdülər. Bu nümayəndə Zəngəzurdan buraya gəlmişdi. Lakin bundan qısa müddət sonra Aparaj Komitəsi və Miakelyan arasında mübahisə yarandı. Daşnaksutyun partiyasının mərkəzi qurumunun müdaxilə mübahisələr ləğv edildi və bütün Qarabağdakı partiya orqanları Mikaelyana tabe etdirildi.

Artıq ləğv edilmiş özünümüdafiə komitələrinin köhnə rəhbərləri olan Asatur Avetisyan, Xaçik Melkumyan və Aslan Şahnəzəryan Mikaelyanın nümayəndələri olaraq Vərəndə və Dizaqda fəaliyyət göstərməyi qəbul etdilər. Onların tapşırığı hər bir kənddə özünü müdafiə birliyi yaratmaq, silahların satışını durdurmaq, sursatı qorumaq və Xosrov bəyin agentlərini üzə çıxarmaq idi. Miaelyan və Mesyan eyni zamanda Qarabağın ermənilər yaşayan bölgələrinə rəhbərlər də təyin edib, Qarabağın 5 məntəqəsi ilə Zəngəzur arasında çapar rabitəsi formalaşdırdılar. Həmçinin "xəyanətkar" hesab edilən şəxsləri də cəzalandırmaq üçün orqan yaradılmışdı.

Yanvar ayının sonunda Dəli Kazarın ermənilərdən ibarət dəstəsi Qarabağa gəlib üsyanın hazırlıqlarında mərkəzi fiqurlardan birinə çevrildi. Fevral boyunca Dəli Kazar, Zaxar Mesyan və Dro tərəfindən göndərilmiş kapitan Ter-Martirosyan erməni gəncləri cəlb edərək onlara təlimlər keçib, hərbi yürüşlər təşkil etdilər. Eyni zamanda kiçik miqdarda silahlar Zəngəzurdan gətirilərək onlara verildi.

Azərbaycan tərəfi də sakit durmamışdı. Yanvarın əvvəllərində özünün erməni casuslarından Mesyan ilə Mikaelyanın Qarabağa gəlişini öyrənən Xosrov bəy kənd yerlərindəki erməni liderlərdən qarşıdurmanı önləməklərini tələb etdi. 19 yanvarda o, ermənilərdən Azərbaycan ilə Qarabağ arasındakı iqtisadi əlaqələrin toxunulmaz olduğunun qəbul edilməsini də tələb etdi. Eyni zamanda Xankəndindəki erməni qarnizonu gücləndirildi, Tərtər çayı boyunca yerləşən erməni kəndlərində ordu birlikləri yerləşdirildi, Gorusa tərəf 3 top göndərildi. Hazırlıqlarda keçmiş Osmanlı sərkərdəsi Xəlil Paşa iştirak edirdi, o, Azərbaycanda türk nüfuzunu gücləndirmək, xüsusən də hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun daha çox türkyönlü sərkərdəyə keçməsi üçün əlindən gələni edirdi. Xəlil Paşanın özü şəxsən Cəbrayıl qəzasında azərbaycanlı silahlı dəstələrin təliminə rəhbərlik etmişdi. Xəlil Paşa, Teymur bəy Novruzov kimi hərbçilər tez-tez Şuşaya gəlib-getməkdə idilər. Bundan əlavə, fevralın 8-də Zəngəzur vasitəsilə İrəvana Qafqaz İslam Ordusunun keçmiş komandanı Nuri Paşanın Sultanovu ziyarət etməsi barədə məlumat gəldi. Bu, Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri və onlarla müttəfiqlərin Tiflisdəki nümayəndələri arasında növbəti etiraz, ittiham və təkzib mübadiləsinə səbəb oldu.

Hər iki tərəfin müharibəyə hazırlaşması xüsusən Şuşadakı 15 minlik erməni əhalinin narahat olmasına səbəb olmuşdu. Onlar hər iki tərəfi Avqust razılaşmasına əməl etməyə çağırırdı. Daşnak partiyasının Şuşa bölməsinin rəhbəri Mikaelyandan Dəli Kazarı və digər bütün "dəliləri" bölgədən təmizləməsini istəmişdi. Ermənilərin partiyalararası bürosu Mikaelyandan əgər üsyan başlatmaq istəyirsə bölgəni tərk etmələrini istədilər. Bu büroya Qarabağ ermənisi daşnaklar, bolşeviklər və SR-lər daxil idi. Bolşeviklər Azərbaycanın yaxın bir zamanda bolşevikləşəcəyini, buna görə də üsyanın mənasız olduğunu bildirirdilər. Lakin bu və ya Şuşa ziyalılarının üsyanı önləmək üçün həyata keçirdikləri digər bütün amillər uğursuzluqla nəticələndi.Bütün bunlar baş verərkən Cavanşir, Xaçın, Dizaq və Vərəndədə erməni gənclərinin təlimləri davam etməkdə idi. Erməni nümayəndələri Azərbaycan bölmələrinin arasında sıvışaraq Zəngəzurdakı komissar Sergey Məlik-Yelçyan, Dro və general Kazarov ilə daimi əlaqə saxlayırdılar. Əslən qarabağlı Məlik-Yelçyan və Dro Qarabağın zorla ilhaq edilməsinə qarşı deyildilər. Lakin soyuq hava şəraitinə və təminatın zəifləməsinə görə Zəngəzur dəstəsi müvəqqəti olaraq tərxis edildi və Dro İrəvana getdi. O, martın sonuna qədər burada qalacaq və Qarabağdakı vəziyyəti müşayiət edəcəkdi. Ermənistan hökumətində isə Hərb naziri Nəzərbəyov Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinin tərəfdarı idi. Martın əvvəlində isə baş nazir Xatisiyan bildirdi ki, Qarabağdakı məsələlər özünümüdafiə mövqesindən o tərəfdə getməyəcəkdir.

Qarabağda iki xalq arasında gərginlik də böyüməyə davam etməkdə idi. Xosrov bəy Şuşa erməniləri üzərinə təzyiqi daha da artırmaqda və Azərbaycana müqavimət göstərmənin mənasızlığını göstərməyə çalışmaqda idi. Ağdam-Şuşa yolunda ermənilərə tez-tez hücumlar edilir, onlar soyulur və döyülürdülər. Hətta bəziləri öldürülürdü. Bu əsnada Xankəndi də bir hadisə baş verdi. Belə ki ilk öncə bir azərbaycanlı hərbçi yoxa çıxdı və bir müddət sonra kimliyi müəyyən edilə bilinməyən bir cəsəd ortaya çıxdı. Bu şəhərdəki ermənilərin kütləvi cəzalandırılmasına yol açdı. Erməni Xarici İşlər Nazirliyinin bu hadisə ilə bağlı etiraz notasına cavabında Fətəli xan Xoyski hadisələrin şişirdildiyini bildirmişdi:

Azərbaycan hərbi birləşmələri tərəfindən guya 400 mülki erməninin səbəbsiz yerə döyülməsi, evlərinin dağıdılması, Ağdam-Şuşa yolunun ermənilərin üzünə bağlanması və ermənilərin iqtisadi boykot edilməsi ilə bağlı verdiyiniz məlumatlara gəlincə, qeyd etməyi zəruri hesab edirəm ki, bu məlumatların hamısı yalandır. Reallıqda belə oldu: fevralın 21-də Xankəndi yaxınlığında öldürülmüş və eybəcər hala salınmış bir müsəlman meşədə tapıldı, Xankəndidə yerləşən alayın əsgərləri onun itkin düşmüş yoldaşları olduğunu müəyyən etdilər. Bu əsasda fevralın 22-də qətlə yetirilən şəxsin yoldaşları və Zəngəzur qaçqınları tərəfindən törədilmiş xırda həddi aşmalar baş vermiş, Xankəndidə 2, Ağdamda 3, Xocalıda 3 erməni qətlə yetirilmişdir. General-qubernatorun fövqəladə tədbirləri ilə dərhal asayiş bərpa edilib və cinayəti törədən 4 nəfər saxlanılıb, onlar həbsxanada saxlanılır və məhkəmədə layiqli cəzalarını alacaqlar.

Xankəndidəki hadisədən hətta 4 gün əvvəl Xosrov bəy Siltanov Erməni Milli Şurasına müraciət edəərk onlardan özlərinin növbəti konqreslərini keçirmələrini istədi. Xosrov bəy ermənilərin Qarabağın Azərbaycana tam olaraq birləşdirilməsini, Zəngəzur və Basarkeçərdən gələ biləcək müdaxiləyə qarşı qoruna bilmək üçün Hadrut, Marquşavan və Kirs kəndlərin Azərbaycan ordusunun yerləşdirilməsini müzakirə edilməsini istəyirdi. 28 fevral tarixində ermənilər Şuşada özlərinin VIII konreslərini keçirməyə başladılar. Eyni zamanda Şuşada bolşeviklərin və SR-lərin konqresdə dominantlıq etmələrindən narahat olan Mikaelyan Şuşakənddə başqa bir konres keçiriləcəyini elan etdi. Şuşa, Dizaqın nümayəndələri, Xaçın, Gülüstan və Cavanşirin bəzi nümayəndələri Şuşadakı konqresə toplandılar. Beləliklə, Qarabağ erməniləri parçalanmış vəziyyətə düşdülər. Növbəti iki gün ərzində hər iki konrqres qarşı tərəfdəki nümayəndələri özünə cəlb etməyə çalışsa da, heç bir uğur əldə edilə bilmədi.

Nümayəndələrin əksəriyyəti Şuşadakı konresə getmişdilər. Bu konresdə də üstünlük partiyalararası büro və bolşevik Aleksandr Tsaturyan, Dr. Sarkis Ambartsumtan tərəfindən edilməkdə idi. Onlar aydın şəkildə bildirdilər ki, müəyyən şərtlər altında Azərbaycanın şərtlərini qəbul etməyə hazırdılar. Həmçinin özünü Qarabağ ermənilərinin VIII konresi adlandıran Şuşakənddəki konresdə isə Azərbaycan Avqust razılaşmasını pozmaqda ittiham edildi və “Azərbaycanın istənilən təcavüzünə qarşı çıxılacağı” elan edildi.

Şuşa və Şuşakənd konreslərindən sonra Qarabağda vəziyyət getdikcə pisləşməyə davam etdi. Xosrov bəy ermənilərə xüsusi icazə olmadan Şuşanı tərk etməyi qadağan etdi. O, erməni məhəllərinə onları müşayiət etmək üçün azərbaycanlı zabitlər yerləşdirdi və Çar Rusiyası ordusunda xidmət etmiş erməniləri qeydiyyata almağa başladı. O, bu zabitlərin kənd yerlərində gedən üsyan hazırlıqlarına qatılmasını önləməyə çalışırdı. Erməni-daşnak qaynaqlarının bildirdiyinə görə, 11 və 12 mart tarixlərində Bakıdan Qarabağa və Cəbrayıla 90 vaqon silah-ursat, döyüşçü gətirilmişdi. Eyni zamanda Xəlil Paşa azərbaycanlı silahlılara təlim keçməyə də davam edirdi. Yexlax-Şuşa yolu ermənilər üçün təhlükəli hal almağa başlamışdı vı Şuşadakı varlı ermənilər kəndlərdə təhlükəsiz yer tapa bilmək üçün şəhəri tərk etmişdilər.

Ermənilər də üsyana sürətlə hazırlaşmaqda idilər. Dəli Kazar və Mesyan tərəfindən cəsatələndirilən Mikaeltan üsyanın hazırlıqlarını davam etdirməkdə idi. O, bu məqsəd üçün Zəngəzurdan 3 pulemyot və 50 min güllə də qəbul etmişdi. Mikaelyan, Dəli Kazar və Mesyan tərəfindən hazırlanan üsyan planına şuşalı erməni zabit Hovakim Stepanyan tərəfindən müəyyən dəyişikliklər də edildi. 10 və 12 mart tarixlərində Mikaelyan artıq Zəngəzura üsyanın 17 mart gecəsi başlayacağı məlumatını bildirdi. Lakin Məlik-Yelçyan və general Kazarov Dronun hələ bölgədə olmadığına, həmçinin Njdenin Ordubada hücumu da həmin günə planlandığına görə üsyanı gecikdirməyi məsləhət gördülər. Buna görə də, Mikaeltan üsyanı azərbaycanlıların Novruz bayramını qeyd edəcəyi 22-23 marta qədər yubatmağa qərar verdi.

Njdenin Zəngəzur qüvvələrinin 19 mart gecəsi Ordubada hücum etməsi ilə birlikdə, erməni silahlı qüvvələri Vedibasara və Naxçıvana böyük qüvvələrlə müxtəlif istiqamətlərdən hücuma keçdilər. Ordubad istiqamətindən olan erməni hücümunda 800 süngü, 1 top və xeyli ayda pulemyot, Civə kındi istiqamətindəki hücumda 300 süngü, 4 pulemyot və 2 top, Böyük Vedi istiqamətində 600 süngü, 6 pulemyot, iki top və 4 dağ topu, Ahura kəndi istiqamətində 150 süngüdən istifadə edilməkdə idi. İlkin üstünlüyə və Ordubad ilə Culfa arasındakı Aza kəndinin ələ keçirilməsinə baxmayaraq, sonda ermənilər Azərbaycan qüvvələri tərəfindən məğlub edildilər. Abbasqulu bəy Şadlınski tərəfindən rəhbərlik edilən vedililər də Böyük Vedi ərazisində mühüm strateji yerləri ələ keçirməyi bacardılar. Ordubad ətrafında gedən döyüşlərdə hər iki tərəf ağır itki verdi. Ermənilərin burada verdiyi itki 200 canlı və 7 pulmeyotdan ibarət idi. Hər bir halda, ermənilər burada da məğlub edildilər. Ordubada olan hücuma rəhbərlik edən Qarejin Njde heç bir zaman Akulis kəndini ələ keçirməyi bacarmadı. Erməni hücumu zamanı Xəlil bəy ilə razılığa uyğun olaraq kapitan Mühiddin bəyin rəhbərlik etdiyi Zəngibasar silahlıları İğdıra hücum etsələr də, nəticə əldə edə bilmədilər.

Qarabağ üsyanı

Üsyan bir çox istiqamətdə gecə hücumları ilə başladı. Güclü duman şəraitində üsyançılar Dizaqdan Cavanşirə qədər uzanan yerlərdə mühüm strateji yerləri ələ keçirməyi bacardılar. Dəli Kazar Əsgərandakı azərbaycanlı qarnizonunu silahsızlandırdı və ətrafdakı bir çox keçid və təpəlikləri ələ keçirməyi bacardı. O, Ağdan ilə olan kommunikasiyanın kəsilməsinə də nail oldu. Kapitan Ter-Martirosyan asanlıqla Cavanşir birliyini Marquşavana və Tərtərçayı sahilinı hücumunu təmni etsə də, Ağdama diversiya məqsədli hücum həyata keçirə bilmədi. Cənub-şərq cəbhəsində Vərəndə və Dizaq silahlıları Qarabağ düzənliyinin üzərindəki bir neçə yüksəkliyi ələ keçirdilər. Eyni zamanda Stepanyan və Sasuntsi Manuk Müsəlmanlar (Zəngəzur qəzasnda Gorus və Qarabağ arasında xəritədə göstərilməyən bir kənd) kəndindəki azərbaycanlı postlarını ələ keçirdilər. Onlar burada 2 top, 25 min müxtəlif təyinatlı silah-sursat ələ keçirdilər. Ələ keçirilənlər içərisində müxtəlif hərbi sənədlər və bölgədəki qərərgahların mərkəzlərinin xəritəsi də var idi. Əməliyyat ilə Korindzor vasitəsiylə Zəngəzura gedən yol açılmış oldu.

Perimetr boyunca üsyançıların uğur qazanmasına baxmayaraq, mərkəzdəki toqquşmalarda üsyançılar ciddi uğursuzluğa uğradılar. Polkovnik Mesyan Xankəndini 400 nəfərlik qüvvə ilə mühasirəyə aldıqdan sonra əməliyyatın davam etdirilməsini Aleksan-dayı Balasyana və leytenant Lalayana həbalə edir. Daşnaksutyun partiyasının sənədlərinə görə, gözlənildiyi kimi Xankəndindəki azərbaycanlı qüvvələr gözlənilmədən yaxalandıqları üçün təslim olmağa qərar verirlər. Lakin Azərbaycan qarnizonu təslim olarkən gözlənilmədən Aleksan-dayı onlara doğru atəş açır və azərbaycanlılar döyüşməyə başlayırlar. Bu səhv Aleksan-daya və Lalayana həyatları bahasına başa gəlir və döyüşdən sonra üsyançılae geri çəkilməyə məcbur olurlar. Üsyançıların planlarında əsas yer tutan Xankəndini ələ keçirməkdəki uğursuzluğa görə Şuşanın da taleyi həll edilmiş olur. Planlandığı kimi Vərəndə polisi 22 mart tarixində Xosrov bəyi guya Novruz bayramına görə təbrik etməyə və maaşları almağa görə Şuşaya gəldi. Eyni zamanda 100 nəfər silahlı şəxs Nerse Azbekyanın rəhbərliyində gizli şəkildə şəhərdəki Azərbaycan qarnizonunu tərkisilah etmək üçün şəhərə daxil oldu. Lakin vərəndəlilər bütün gecə boyunca əyyaşlıqla məşğul olduqları üçün onlara tapşırılan mövqelərə yerləşmədilər. Buna görə də vərəndəlilərlə əlaqə qura bilməyən Azbekyanın dəstəsi uzaqdan qaladakı azərbaycanlı hərbçilərə atəş açdı. Yuxudan ayılan azərbaycanlılar silahlandılar. Yalnız bundan sonra vərəndəli silahlılar erməni evlərində olan azərbaycanlı zabitləri əsir götürməyə başladılar. Şəfəq vaxtına qədər hər iki tərəfdə qarışıqlıq hökm sürməkdə idi. Bu zaman azərbaycanlılar Xankəndinə edilən hücum və ermənilərin məğlub edilməsi barədə məlumat aldılar. Bundan ilhamlanan azərbaycanlı hərbçilər Şuşanın ermənilər yaşayan məhəlləsinə hücuma başladılar. Ağdamdan olan general Novruzov bildirirdi ki, ermənilər dağlardan Şuşanı bombardman edirdilər və kommunikasiya vasitələri bu zaman kəsilmişdi. Azərbaycanlıların hücumu Şuşa ermənilərini qəfil yaxaladı. Ermənilərin cəzalandırılması başladı. Ölənlər arasında Yepiskop Vahan, polis rəisi Avetis Ter-Quqasyan, bolşevik Aleksandr Tsaturyan və bir çox başqa intelektuallar da var idi.

Şuşa və Xankəndiyə edilən hücumların dəf edilməsinə baxmayaraq, hər iki yaşayış məntəqəsi ətraf dünyadan təcrid edilmiş vəziyyətdə qaldı, Azərbaycanın digər hissələri ilə heç bir əlaqə mövcud deyildi.

Qarabağ hadisələri İrəvan və Bakı arasında da qarşılıqlı gərginliyə yol açdı. Azərbaycan tərəfi erməniləri Azərbaycanın milli bayramında gözlənilməz və xəyanətkar hücum etməkdə ittiham edirdi. Parlament hökumətdən dərhal Qarabağdakı üsyanı yatırmağı tələb edirdi. Digər tərəfdən erməni mətbuatı və erməni hökuməti Azərbaycanı Avqust razılaşmasını pozmaqda ittiham edirdi. Onlar bu barədə Müttəfiq Ali Komandanlığına da şikayət etmişdilər. Xatisov bu barədə yazmış olduğu şikayətdə Azərbaycanı Avqust razılaşmasını pozmaqda, ermənilərə qarşı zorakılıq və silahsızlandırmadan şikayət edir, Azərbaycan tərəfini Gənc Türk rəhbərliyi ilə əməkdaşlıq etməkdə, "Erməni Qarabağ"ına son qoymağa çalışmaqda ittiham edirdi. Üsyanın başlaması ilə birlikdə ermənistanda hökumət dəyişikliyi baş verdi və ilk dəfə olaraq tam olaraq daşnaklardan ibarət hökumət təşkul edildi.

Arsen Saparovun da bildirdiyi kimi pis kordinasiyaya görə erməni üsyanı elə özünün ilk mərhələsində ram edildi. Lakin döyüşlər hələ davam etməkdə idi. Tiflisdəki ABŞ konsulluğunun müraciəti əsasında Ermənistanın Hərb Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış memorandumda Azərbaycan tərəfinin 3 istiqamətdə - Əsgəran (Şuşa), Xaçın (Vəngli kəndi) və Gülüstanda Qaraçınar-Yuxarı Ergeç-Aşağı Ağcakənd - hücuma keçdiyi bildirilirdi. Azərbaycanın Hərb Nazirliyi Səməd bəy Mehmandarov Azərbaycannı qərbinə gələrək daha yaxşı hərbi əməliyyatların hazırlıqlarına başladı. Qarabağda tam həcmli hərbi əməliyyatlar başladı.

24 mart günü ermənilər Tərtər (Gülüstan) istiqamətində hücuma keçsələr də, Tərtəri ələ keçirə bilmədilər. Buradakı azərbaycanlı qüvvələri, yəni Tərtər bölməsi (Kazımbəyovun komandanlığında olan Gəncə alayının bir taboru və polkovnik Tonqiyevin swvari alay) gecə döyüşlərində Marağalı kəndini, daha sonra isə Yüzbaşıyevin Marquşavandakı mülkünü ələ keçirdilər. Ermənilərlə növbəti döyüş Marquşavandan 3 km məsafədə yerləşən Çaylə kəndində baş verdi. 26 mart 22:00-da artilleriya və tüfəng atəşlərindən sonra Tərtər alayı Çaylı və Bruc kəndini ələ keçirib yandırdı. Buradakı erməni qüvvələri Çaylının dağlıq hissəsinin qərbinə doğru geri çəkildilər. 28 mart tarixində polkovnik Kazımbəyov mərkəzi qərərgaha Yenikənd və Qaraçinar kəndlərini də ələ keçirməsi barədə məlumat verdi. Eyni zamanda 1 apreldə baş vermiş döyüşlərdən sonra Aşağı və Yuxarı Ağcakənd kəndləri də Azərbaycan qüvvələrinin əlinə keçmiş oldu. 29 mart gecə saat 2-də isə Xarxaputa kəndi də ələ keçirilmişdi. 31 mart tarixində bildirildi ki, partizanların Erkeç kəndini ələ keçirdikləri və oradan Gülüstan kəndinə doğru hərəkətə başlamaları barədə məlumat verildi. 27 aprel tarixli Ermənistan Hərb NAzirliyinin məlumatına görə, Gülüstan istiqamətindəki bütün erməni kəndləri dağıdılmış və Azərbaycan qüvvələrinin əlinə keçmişdi. Bircə Çaykəndin qərbindəki kəndləri ələ keçirmək mümkün olmamışdı, çünki aprelin 11-12 tarixlərində Azərbaycan qüvvələri Çaykənd ətrafında uğursuzluqla üzləşmişdi.

Həmçinin Ermənistan Hərb Nazirliyi Azərbaycanın Ağdamdan Xaçın istiqamətində həyata keçirdiyi hücumun da uğursuzluqla nəticələndiyini bildirirdi.

Eyni zamanda Şuşa istiqamətində 26 mart tarixindən etibarən Azərbaycan qüvvələri Həbib bəy Səlimovun, Teymur bəy Novruzovun və Cavab bəy Şıxlinskinin komandanlığı altında Əsgəran və ətrafını azad etməyə çalışdı. Buradakı erməni qüvvələrinə Dəli Kazar rəhbərlik edirdi. 29 martda baş verən döyüşlər zamanı azərbaycanlılar Pirlər kəndini ələ keçirib yandırdı. Eyni zamanda azərbaycan hərbçilər Xanabad kəndini ələ keçircilər və ermənilərin əks-hücumunu dəf etdilər. Qasımbəyovun komandanlıq etdiyi süvarilər erməni qüvvələrini Meşədalı, Qazançı kəndlərindən qovaraq Fərrux kəndini də ələ keçirdi. Döyüşlərin nəticəsi olaraq, ermənilər 2 km geriyə çəkildilər və Azərbaycan Əsgəranı, Xanabadı, 3360 metr hündürlüyə malik yeri və Daşbaşı kəndini günün sonunda ələ keçirdi. 30 mart tarixində general Mehmandarov Əliağa Şıxlınskiyə yazdığı məktubda Həbib bəy Slimovun Daşbaşını almaq üzrə olduğunu bildirmişdi. Eyni zamanda Səlimov Bakı alayındakı problemlərə və partizanlara etibar etməyin təhlükəli nəticələrə yol aça biləcəyi ehtimalına görə əlavə qüvvələrin göndərilməsini istəyirdi.

Bu arada, erməni tərəfində Əsgəran müdafiəçilərinin gücləndirilməsi məsələsi də kəskin idi. Dronun hələ də İrəvanda olması və üsyançılara köməyə gedə bilməməsi ermənilərin problemlərini daha da ağırlaşdırırdı. Martın 26-da polkovnik-leytenant Tarverdyanın kiçik ordusu Zəngəzurdan Qarabağa göndərildi, lakin azərbaycanlıların Cəbrayıldan irəliləməsi səbəbindən tezliklə geri çağırıldı. Yalnız martın 29-da Tarverdyan Qarabağa gəldi, lakin onun əsgərləri və heyvanları çox taqətdən düşmüşdü, buna görə də o, Dəli Kazara köməyə cəmi 100 süvari göndərə bilmişdi. Yardım qeyri-kafi və vaxtında olmadı və aprelin 3-də Azərbaycan qoşunlarının genişmiqyaslı hücumu nəticəsində Əsgəran ələ keçirildi. Dali Kazar öldürüldü. Trnavarzda erməni komandirləri ilə Mikaelyan arasında keçirilən görüşdə “general Dro” gələnə qədər Qarabağ qüvvələrinin komandanlığı Tarverdyana verildi. Erməni əhalisi kütləvi şəkildə kəndlərini tərk edir, erməni komandirləri tərk edilmiş bir neçə kəndi işğal edərək kəndlilərin köçünü dayandırmağa çalışırdılar.

Əsgəranın azad edilməsindən sonra mühasirədə olan Şuşaya gedən yol açılmış oldu. Aprelin 4-də Sultanov tərəfindən həbs edilən ermənilərdən qisas alan Azərbaycan qoşunları şəhərə daxil oldular. Həmin günün gecəsi Kətük, Aranzəmin və Naxçıvanik kəndləri də azad edildi. 5 aprel tarixində general Səlimov öz raportunda Şuşa iqtisamətində yerləşən Daşbaşının, Yenicənin, Mehdikəndin, Qayabaşının, Ballıcanın və Xanazaxın da azad edildiyini bildirdi. Eləcədə Şuşanın bombardman edildiyi yerlər olan Turşsu və Abdallara da Azərbaycan ordusu nəzarət etməyə başladı. Tərtər istiqamətində isə Tonqiyevin qüvvələri Göyarx kəndini də azad etməyi bacardılar. Polkovnik Kazımbəyiv bir neçə döyüşdükdən sonra Talış kəndini də ələ keçirməyi bacardı.

General SƏlimovdan 8 aprel tarixində Əliağa Şıxlınskiyə göndərilən raportda bildirilirdi ki, azərbaycanlılar Şuşa iqtisamtində hücumlarını davam etdirməkdədilər (lakin hücumun xüsusiyyətləri bildirilməmişdi). Həmçinin Azərbaycan ordusunun ermənilərin Şuşanı bombardman etdiyi Malıbəyli-Daşkənd-Şuşakənd-Manaşarkənd istiqamətindən də qovulduqları bildirilirdi. Səlimov eyni zamanda Dığ istiqamətində də ermənilərin Abdallardan Zabux çayına doğru geri çəkildiklərini, Yarmanın ələ keçirildiyini, Turşsuya və oradan da Abdallara gedən bütün yolun təmizləndiyini bildirirdi.

General Səlimov ələ keçirən zaman erməni kəndlərinin onun qoşunların ardınca nəzarət edə bilmədiyi azərbaycanlı qiyamçılar tərəfindən yandırıldığını, lakin bu kəndlərdə əhalinin olmadığını, sadəcə erməni üsyançılarının olduğunu diqqətə çatdırıb.

General SƏlimovun qərərgahının əməliyyat barədə 8 aprel tarixli raportunda səhər saatlarında Şuşakənd və Daşkəndə hücumun başladığı da bildirilmişdi. Tarixçi Riçard Hovanisiyan döyüşlərdə iştirak edən erməni döyüşçülərə istinad edərək bildirir ki, polkovnik Tarverdiyanın komandanlığı altında əks-hücum başladılmış, Dronun Gorusa gəldiyi xəbəri yayılmış və onun gəlişi ilə də birlikdə böyük miqdarda təminat və canlı qüvvə də göndərilmişdir. Erməni əks-hücumu nəticəsində azərbaycanlılar bir qədər geri çəkilsələr də, Səlimovun bildirdiyinə görə Bakı alayının vaxtında özünü çatdırmasına görə emrənilər Keşişkəndə qədər qovulmuşdular.

9 apreldə Azərbaycan ordusu Keşişkəndi ələ keçirmək üçün əməliyyatlara başladılar. Orada möhkəmləndirilmiş istehkamların və topların olduğu barədə məlumatlar var idi. 10 aprel tarixində Səlimovun komandanlığında Azərbaycan ordusu Keşişkəndin cənub və cənub-qərbindəki yüksəklikləri ələ keçiribdilər. Bunun ardınca isə Sıznık kəndi də ələ keçirildi. 12 apreldə, yəni dörd gün davam edən ağlr döyüşlərdən sonra Keşişkənd, Dağdağan və Harov Azərbaycan ordusu tərəfindən ələ keçirildi.

Erməni üsyanı, A.Saparovun yazdığı kimi, fəlakətlə başa çatdı. Qarabağ Milli Şurasının nümayəndəsi Aslan Şahnazaryan aprelin 10-da Ermənistan parlamentinin bütün fraksiyalarına göndərdiyi teleqramda (hökumətə surəti ilə birlikdə) belə məlumat vermişdi:

Martın 23-də Şuşa şəhərinin bütün erməni hissəsi ilə birlikdə əhalisi tamamilə məhv edilmiş və yandırılmışdır. Aprelin 3-də Azərbaycan qoşunları Əsgəranı yarıb. Ətraf ərazilər yanır, Ermənistan Qarabağının bütün xətti boyunca bombardmanlar davam edir. Yerli və gələn qüvvələrin nəinki özünü müdafiə etməsi, hətta ən azı bir bölgəni qırğından xilas etməsi tamamilə ağlasığmazdır... Sizi bütün mümkün təcili tədbirləri görməyə çağırırıq... bütün Erməni Qarabağı xalqının ölməsinin qarşısını almaq üçün.

13 aprel tarixində Tro Zəngəzurdakı erməni ordusu ilə birlikdə Qarabağın Tum kəndinə gəldi və Qarabağdakı erməni ordusuna komandanlıq etməyə başladı. Onun səfərbərliyi nəticəsində Vərəndə və Dizaq döyüşlərə cəlb edildi, 3 minlik piyada və 500 nəfərlik süvari ordu toplandı. Erməni tərəfinin ümumi gücü 5 min nəfərə çatdı. Əlavə olaraq, Qaregin Njde 300 nəfərlik Qafan dəstəsi ilə birlikdə Qarabağa gəldi. Zəngəzurdan 900 min patron, 2 min artilleriya mərmisi, çoxlu sayda pulemyot və əl qumbarası gətirildi. Bundan əlavə, Dro mülki məsələlərə cavabdeh olan orqan kimi Xaçik Melkumyanın rəhbərlik etdiyi direktoratı topladı. Müdirliyin köməyi ilə Dro ordusu üçün lazım olan hər şeyi tələb etdi.

Dro həlledici zərbəyə hazırlaşarkən Azərbaycan qoşunları hücuma davam edirdi. Səlimovun 14 apreldə bildirdiyinə görə Martiz dağı ələ keçirilmiş, ermənilər demək olar ki, tamamilə Abdallar istiqamətində Zabux çayı boyunca qovulmuşdular. 19 apreldən etibarən cəbhə Qoçaz istiqamətində genişlənməkdə idi. Eyni zamanda erməni partizanların fəaliyyəti nəticəsində Azərbaycan ordusunun Şuşa istiqamətindəki mövqelərində vəziyyət qarışmağa başlamışdı.

15 aprel tarixli səlimovun raportunda Azərbaycan bölmələrinin Qarabağda və Cəbrayıl qəzasında olan bölmələri belə göstərilmişdi: 300 nəfərlik Bakı alayı, 1200 nəfərlik Cavanşir alayı, 380 nəfərlik süvari alayı, 250 süvarilik Qarabağ alayı, Cəbrayılda döyüşən 400 nəfərlik Həncə alayı və 200 nəfərlik Şəki süvariləri. Ordunun əməliyyatlara uyğun olaraq yenidən qruplaşdırılması belə təşkil edilmişdi: Tərtər istiqamətində iki top ilə birlikdə şəki alayı, Qoçaz istiqamətində Cavanşir alayı, 4 dağ topu və təxminən 1000 nəfərlik Sultan bəyin dəstəsi, ehtiyat olaraq Şuşada isə Bakı alayı, Şirvan dəstəsi, 4 yüngül top, 4 top. Eyni zamanda Quba taboru və Qarabağ alayı da iki top ilə birlikdə Xankəndidə yerləşdirilmişdi. Əsgəranda Ağdaş alayının bir taboru və bir top, Cəbrayıl istiqamətində Gəncə taboru, süvari alay, 2 yüngül top, 4 dağ topu və Xəlil Paşanın silahlıları yerləşdirilmişdi.

Bu mərhələdə iki tərəf arasındakı toqquşmalar bütün Gəncə quberniyasının dağlıq hissələrini - Qazaxdan Cəbayıl qəzasına əhatə etməkdə idi.

23 mart tarixində polkovnik Şahzadə Qacar ZƏngəzur ermənilərinin Cəbrayıl qəzasına hücum etdiklərini və 3 kəndi yandırdıqlarını bildirdi. Bu istiqamətdə olan ermənilər Şahzadə qacarın komandanlığı altındakı 4 piyada tabouna, Gəncə piyada alayının III dəstəsi ilə birlikdə bir pulemyota, 4 yopa və iki yüz nəfərlik süvari dəstəyə qarşı döyüşməkdə idilər. Lakin Qarabağ general-qubernatorunun Cəbrayıl qəzasındakı müavininin bildirdiyinə görə, 27 martda azərbaycanlılar əks hücuma keçmiş, 50 nəfər ermənini öldürmüş, 4 nəfəri əsir götürmüşdülər. Bu hücumda onlara Cəbrayıl və Zəngəzurdan olan silahlılar da yardım etmişdilər. Bu hücum Qarejin Njdeni Ordubada uğursuz yürüşünü dayandırmağa və Qafan cəbhəsinə geri gəlməyə məcbur etmişdi. Bir neçə gün ərzində Azərbaycanın Cəbrayıldan Zəngəzura olan hücumlarını dəf etmək mümkün oldu. 8 apreldə Səlimovun qərərgahına gələn kəşfiyyat materialında bildirilirdi ki, Cəbrayıl cəbhəsindəki Poryaşen mövqesi Azərbaycan ordusu tərəfindən ələ keçirilmişdir. Daha sonra Səlimov Şıxlınski və Mehmandarova bildirmişdi ki, 23 aprel tarixində buradakı qüvvələr tamamilə geri oturdulmuş və 23 noyabr 1919-cu il sərhədləri bərpa edilmişdir.

Ermənistan və Azərbaycan arasında toqquşma Qazax qəzasında da baş verdi, lakin burada daha da böyüməyərək sərhəd toqquşması mahiyyətində qaldı. Buradakı yerli Azərbaycan hakimiyyət orqanları ermənilərin Qazax vasitəsiylə qüvvələri Qarabağa göndərəcəyindən qorxurdular, buna görə də sərhəddə nəzarəti artırmışdılar. Erməni tarixçi Riçard Hovanisiyan bildirir ki. 5 aprel tarixində Azərbaycan qüvvələri erməni kəndləri olan Tatlı və Paravakare kəndləri istiqamətində bir neçə yüksəkliyi ələ keçirmişdilər. Eyni zamanda Gəncədəki komandanlardan olan Avel Makayev Əliağa Şıxlınskiyə bildirmişdi ki, ermənilərin Azərbaycan kəndləri istiqamətində hücumu dəf edilmiş, həmçinin erməni Tatlı kəndi ilə aradakı adsız kənd ələ keçirilmişdir. 7 apel tarixində Azərbaycan tərəfi ermənilərin yaşadığı Kələcə və Kotkənd bölgələrini ələ keçirdilər və digər yerlərə də hücum təşkil etdilər. Eyni gündə erməni qüvvələri də Yaradullı adlı Azərbaycan kəndini ələ keçirib yandırdılar. 9 apreldə isə Azərbaycan qüvvələri Tatlı kəndini ələ keçirib yandırdılar. Xatisyan və Xoyskinin hər ikisini bir-birini sülhün şərtlərini pozmaqda ittiham etdi. 14 aprel tarixində Qazaxın hakimi Əmiraslan xan Xoyski Kəmərli kəndinin erməni qüvvələri tərəfindən ələ keçirilib yandırıldığını, lakin son nəticədə onların Salahlı və Şıxlı sakinləri tərəfindən oradan qovulduğunu bildirmişdi. Qazax mahalında toqquşmalar aprelin 18-də Uzuntalda Tiflisdə keçirilən konfransın nəticəsi olaraq yaradılmış komissiyanın iştirakı ilə sülh müqaviləsi imzalanana qədər davam etdi.

Sülhə əchd

1 aprel tarixində Qafqazdakı Britaniya, İtaliya və Fransız komissarlar hər iki tərəfin hökumətindən aralarındakı münaqişəni sülh yolu ilə həll etmələrini tələb etdi. Xoyski müttəfiq nümayəndələrin Qarabağa qarışıq komissiya göndərilməsi təklifini rədd etdi və izah etdi ki, Qarabağda hansısa araşdırılmanın aparılması yalnızca ermənilərdən yana olacaqdır. Buna görə də, araşdırılma aparılmalıdırsa 1918-ci ildən etibarən davam edən Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurmasını araşdırmaq lazımdır.

Nəticədə münaqişənin həlli məsələsi Tiflisdə Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan arasında təşkil edilməsi planlanan konfransın öhdəsinə buraxıldı. Buna qədər də qarşılıqlı mübahisələrin həll edilməsi üçün Ermənistan və Azərbaycan arasında 19 yanvarda görüş keçirilmiş və konfransın 1 apreldə çağırılması fikri qəbul edilmişdi. Lakin ilk plenar iclas 9 apreldə təşkil edildi. Bu iclasda da əvvəllər olduğu kimi bəlli oldu ki, hər iki tərəfin məsələlərə yanaşmasında ciddi fərqlər mövcuddur. Bu fərqlər hətta konfransın gündəliyi məsələsində də var idi. Beləliklə, konfransın gündəliyi barədə razılaşm yalnız 4-cü görüşdə müəyyənləşdirilə bilindi və 6 maddədən ibarət oldu. Bunlar düşmənliyin kəsilməsi, üç respublikanın daimi orqanının formalaşdırılması, ərazi iddialarının həll edilməsi, xarici siyasətdə kordinasiya, Zaqafqaziya konfederasiyası məsələsi və iqtisadi məsələlər idi. Buna baxmayaraq, demək olar ki, konfrans tamamilə birinci məsələyə kökləndi və qızğın debatlar getdi. Əldə edilən tək uğur Qarabağda, Qazaxda və Naxçıvanda gedən düşmənliyi durdurmaq üçün komissiyaların yaradılması qərarə oldu. Konfrans neç bir zaman sonlandırılmadı, lakin bu komissiyaların geri dönəcəyi vaxta qədər ertələndi.

Bu zaman 22 apreldə regiondakı hərbi əməliyyatları legitimləşdirmək üçün Dro Qarabağ ermənilərinin IX konqresini topladı. Konqresdəki nümayəndələr Qarabağın dağlıq hissəsi ilə Ermənistanın birləşdirilməsinə və Dronun bölgəni "azad etməsinə" çağırış etdilər. Lakin Dro heç bir zaman hücum üçün əmr verə bilmədi. çünki Zaqafqaziyada siyasi vəziyyət sürətlə dəyişdi və 27-28 aprel tarixində Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı həyata keçirildi.

Azərbaycan ərazisində və mübahisəli ərazilərdə sovet hakimiyyətinin qurulması

1920-ci ilin aprel ayının ortalarında Denikinin ordusunun qalıqlarını da məğlub edən bolşeviklərin XI Qızıl Ordusu Azərbaycan şimal sərhədinə yaxınlaşdı.

Bolşevik ordusunun Azərbaycana daxil olmasından sonra 27-28 aprel tarixlərində Azərbaycanın paytaxtında hakimiyyət də onların tərəfdaşlarının əlinə keçid. Formalaşdırılan Azərbaycan İnqilab Komitəsi ölkəni Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası olaraq elan etdi və RSFSR-in Xalq Komissarları Sovetindən təcili hərbi yardım istədi. 28 apreldə İnqilab Komitəsi Nəriman Nərimanovun rəhbərliyi altında Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti formalaşdırıldı. Nərimanov elə ilk günlərdəcə Qarabada və Zəngəzurda döyüşən Azərbaycan ordusuna hücumu durdurmağı və müdafiəyə keçməyi əmr etdi. Bu zaman artıq XI Qızıl Ordu 28 apreldı Bakıya daxil olmuşdu belə və bu zaman Azərbaycan ordusunun demək olar ki, bütün bölmələri ermənilərlə döyüşə cəlb edildiyi üçün bolşevik ordusu ciddi müqavimətlə qarşılaşmamışdı.

Azərbaycan Kommunist Partiyasının məsul şəxslərindən olan Mirzə Davud Hüseynov Ermənistan hökumətinə nota göndərdi və ordularını həm Qarabağdan, həm də Zəngəzurdan geri çəkməsini, xalqlararası qırğınları sonlandırmağı tələb etdi. Bunlar yerinə yetirilmədiyi təqdirdə isə Azərbaycan İnqilab Komitəsinin özünü Ermənistan ilə müharibədə hesab edəcəyini bildirdi.

Qars vilayətində və Naxçıvanda vəziyyətin kəskin pisləşdiyini nəzərə alaraq Azərbaycan SSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığı mayın 8-də Cənub-Qərbi Zaqafqaziyada baş verən hadisələrlə bağlı erməni xalqına və Ermənistan hökumətinə müraciət göndərdi. Müraciətdə erməni hökumətinə 15 may tarixindən gec olmayaraq Bakıya heyət göndərilməsini və bütün mübahisəli məsələlərin həll edilməsi üçün danışıqların başladılmasını təklif edirdi. Ermənistanın xarici işlər naziri A. Ohancanyan cavabında Naxçıvan və Qars əhalisini Ermənistan ordusuna qarşı müqavimət göstərməkdə ittiham edirdi. Mayın 15-də RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarının müavini L.Karaxan M.D.Hüseynova teleqram vuraraq, ona məlumat verdi ki, RSFSR hökuməti Ermənistan hökumətinin Ermənistanla Azərbaycan arasında vasitəçilik tələbi ilə razılaşdı və ilk qayda olaraq “Azərbaycan və Ermənistan arasında mübahisəli əraziləri işğal etmək qərarına gəldi”.

May ayının əvvəllərində XI Qızıl Ordunun bölmələri Yevlaxdan Qarabağın dağlıq hissəsi, Gəncə və Qazax istiqamətində irəliləməyə başladılar. Sovet ordusunun gəlməsi ilə birlikdə Azərbaycan ordusunun mühüm bir hissəsi bu ordunun bir hissəsi kimi yenidən təşkil edildi və XI ordunun əməliyyat planlamasına transfer edildi. Eyni zamanda AXC-nin yerli məmurları Sovet orqanlarının üzvünə çevrildilər. Mayın ilk yarısı etibarilə Sovet hakimiyyəti demək olar ki, Azərbaycanın bütün ərazisi boyunca təsis edilmişdi. Bölgələrdə işlərə yerli İnqilab Komitələri nəzarət edirdi.

12 mayda ilk Sovet bölmələri Qarabağa gəldi. Arsen Saparovun da bildirdiyi kimi Sovet ordusunun gəlişi erməni xalqı tərəfindən rus hakimiyyətinin yenidən bərpa edilməsi və etnik qarşıdurmanın sonlandırılması kimi dəyərləndirilirdi. Eyni zamanda Qarabağdakı erməni üsyanının uğursuz olması və Şuşadakı erməni məhəlləsinin dağıdılması Qarabağ ermənilərini İrəvandan göndərilən emisarlara qarşı çevrilməsinə səbəb olmuşdu. Riçard Hovanisiyan da Qarabağ ermənilərinin Daşnaksutyuna qarşı çevrilmə sentimentlərindən bəhs etməkdədir. Erməni silahlıları bolşeviklər tərəfə keçdilər. 1920-ci il üsyanının təşkilatçıları və rəhbərlərindən polkovnik Mesyan erməni bolşevikləri və Qızıl Ordu hissələri tərəfindən Vank kəndindən qovulmuş, kapitan Ter-Martirosyan isə Mardakert və Vank arasında, ehtimal ki, üsyançılar tərəfindən öldürülmüşdür. Belə bir şəraitdə və xalq dəstəyindən də məhrum olan Dro qısamüddətli müqavimətdən sonra ultimatumu qəbul etdi və Qarabağdan çıxdı. Beləliklə, burada da Sovet hakimiyyəti quruldu və yalnız bir neçə təcrid edilmiş qrup dağlara çəkilərək məhdud müqavimətini davam etdirdi. Qarabağ bölgəsinin Şuşa şəhərində Müsəlman İnqilab Komitəsi, Tağavard məntəqəsində isə Erməni İnqilab Komitəsi Sovet hakimiyyətinin nümayəndəsi oldu.

Erməni ordusu Qazax-Şəmsəddil bölgəsində də bir neçə döyüşdə məğlub edildi.

Gəncədə AXC ordusunun bir bölməsinin Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan yaratmasından sonra çətin vəziyyət meydana çıxmışdı. Azərbaycanda antisovet üsyanların başlamasına görə, Sovet ordusu da erməni ordusu ilə əməkdaşlıq etməyə başladı. Bu iki ordu Gəncədə üsyan qaldırmış keçmiş AXc ordusuna qarşı birgə əməliyyatlar həyata keçirdilər.

Bunlarla paraleldə moskvada Ermənistan ilə Sovet Rusiyası arasında danışıqlar davam etməkdə idi. Bu danışıqlar zamanı Qızıl Ordu Azərbaycanın Zaqatala, Gəncə, Ağdam-Şuşa bölgələrində sovetlərə qarşı getməkdə olan üsyanları yatırmaq ilə məşğul idi. Eyni zamanda Ermənistan da Zəngibasarda, Vedibasarda və Oltudao lan müsəlman enklavlarındakı üsyanları yatırdıqdan sonra Qars, Sarıqamış, Aleksandropol, Dilican, Yeni Bəyaziddəki bolşeviklərin üsyanını yatırmaq ilə məşğul idi.

İyunun ortalarında Ermənistan nümayəndə heyəti ilə danışıqlar zamanı sovet tərəfinin bəyanatlarının tonu dəyişdi. Əgər buna qədər Qızıl Ordu Azərbaycan ərazisində antisovet üsyanları səbəbindən Zəngəzur və Naxçıvan üzərində nəzarəti bərqərar edə bilmirdisə, iyunun 15-də Şuşinin süqutundan sonra Gorus vasitəsilə Naxçıvana gedən yol açılmış oldu.

25 iyunda XI Qızıl Ordunun komandanı Levandovski İran ilə sərhədə çatmaq üçün hazırlaşma əmrini imzaladı. Əmrə əsasən ordu Naxçıvan-Culfa-Ordubad xətti boyunca İran sərhədinə yerləşməli idi. Eyni zamanda bir qrup erməni döyüşçüsü general Baqdasarovun komandanlığı altında İrəvandan Naxçıvana doğru yürüşə başlamışdı. Hər bir halda, 2 iyul tarixində bu erməni ordusu 9 min döyüşçüdən ibarət və Cavid bəyin komandanlığı altında Culfa, Naxçıvan və Ordubada irəliləyən Türk ordusu ilə qarşılaşdı. Bu ordunun irəli bölməsi 3 min nəfərdən ibarət olmaqla Şahtaxtı və Naxçıvana artıq çatmışdı.

5 iyul tarixində Sovet ordusu Gorusu ələ keçirdi. 7 iyul tarixində Kamalist Türkiyə ilə Sovet Rusiyası arasında əlaqə üçün yolları təmizləmək üçün türklərin Bəyazid Diviziyasının nümayəndələri Qızıl Ordunun XX diviziyasının qərərgahına gəldilər. Bu ordunun qərərgahı Gorusda yerləşməkdə idi. Nümayəndələr Naxçıvan-Ordubad xəttinə doğru birgə hücum həyata keçirilməsini əklif edirdi. Naxçıvanda və Zəngəzurda erməni ordusunun olduğunu və hökumətdən də heç bir müsbət cavab verilmədiyini nəzərə alan Sovet hakimiyyəti Naxçıvanda sovet idarəetmə üsulunu bərqərar etmək üçün hücuma keçmək qərarına gəldi. 17 iyulda XI Ordu Naxçıvana doğru hücum başlatdı. Qırmızı Ordunun hissələrinə daşnak qoşunlarını Ermənistanın dövlət sərhədini keçməmiş dayanmadan amansızcasına məhv etmək əmri verildi. Erməni qoşunlarının Naxçıvana hücumunun qarşısı bir tərəfdən Qızıl Ordunun hücum əməliyyatları, digər tərəfdən isə türk qoşunlarının kütləvi hücumu ilə alındı.

28 iyul - 1 avqust tarixlərində Qırmızı Ordu və Kamalist qoşun hissələri Naxçıvana birgə nəzarəti ələ keçirdilər, burada iyulun 28-də Naxçıvan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. Avqustun 10-da Ermənistanla RSFSR arasında atəşkəs sazişi imzalandı və bu saziş sovet qoşunlarının mübahisəli ərazilərdə - Zəngəzurda, Qarabağda və Naxçıvanda (Şaxtaxtı və bütün Şərur erməni qoşunlarının nəzarəti altında qaldı) müvəqqəti mövcudluğunu təmin etdi.

Geryusun ələ keçirilməsindən və Qarabağın şimalında Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra sovet qoşunları cənub hissəsinə nəzarəti bərqərar etməyə çalışsalar da, Qafan yaxınlığında Njdenin milisləri tərəfindən məğlubiyyətə uğradılar və Əngələvitdə Dro qoşunlarının hücumuna məruz qaldılar. Qarabağdakı sovet birləşmələri geri çəkildikdən sonra Dro onlardan "işğal olunmuş bütün erməni torpaqlarını tərk etməyi" tələb etdi. Ancaq artıq avqustun 5-də Sovet qoşunları əks hücuma keçdi və 2 gün sonra Gorus geri alındı. Kamalist Türkiyə ilə Sovet Azərbaycanı arasında Şuşa-Gorus-Naxçıvan dəhlizi yenidən açıldı.

Sentyabrın əvvəllərində Zəngəzurda Qızıl Ordunun 11-ci Ordusunun hissələri şimaldan Qafan və Qacaran istiqamətində hücuma cəhd etdi. Üç həftə sonra Qızıl Ordu hissələri Naxçıvan və Cəbrayıldan Türkiyə və Azərbaycan birləşmələri ilə əməkdaşlıq edərək Mehri istiqamətində irəlilədilər. Njdenin komandanlığı altında olan erməni milisləri isə hücuma tab gətirərək oktyabrın ortalarında Qapan və Kacaranı geri aldı və sovet-türk qoşunlarını Naxçıvan ərazisinə çəkilməyə məcbur etdi.

Noyabrın əvvəlində Zəngəzur milislərinin dəstələri sovet və Azərbaycan qoşunlarının Cəbrayıldan növbəti hücumunu dəf etdi və noyabrın 9-da Geryusiyə əks hücuma keçdi. Noyabrın 22-də Zəngəzur erməniləri Dərələyəzdən olan ekspedisiya dəstəsinin köməkliyi ilə sovet qoşunlarını darmadağın edərək Gorus, Tatevi, Darabas və Əngələviti onlardan geri aldılar. Sovet qoşunları Qarabağın köhnə inzibati sərhədindəki Abdallara çəkilməyə məcbur oldular.

Lakin müstəqil Ermənistan dövləti son günlərini yaşayırdı. 1920-ci il noyabrın 28-də XI Qızıl Ordunun hissələri Qazaxın cənub-şərqində Sovet Azərbaycanı və Ermənistanın demarkasiya xəttini keçdi. Noyabrın 30-da Dilicanda Ermənistanın sovetləşdirilməsi elan edildi və dekabrın 4-də Ermənistanın sovetləşdirilməsi başa çatdı.

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mübahisəli ərazilər

Mübahisəli ərazilər məsələsi Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra kəskin məsələlərdən birinə çevrildi. Bununla bağlı Sovet Azərbaycanı rəhbərliyinin mövqeyi barışmaz idi. İyunun 18-də Nərimanov, A. Mikoyan (Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü), Mdivani (RKP Qafqaz Bürosunun üzvü) və Ermənistan KP MK-nın üzvü Nuricanyan RSFSR xalq naziri Çiçerinə göndərilən notalarında qeyd edirdilər:

Ermənistan əslində Azərbaycan ilə müharibə vəziyyətindədir. Artıq Sovet Azərbaycanının tərkibinə daxil olmuş, guya mübahisəli olan Zəngəzur və Qarabağa gəlincə, biz qəti şəkildə bildiririk ki, bu yerlər şübhəsiz ki, bundan sonra da Azərbaycanın tərkibində olmalıdır...Əhalisi tamamilə müsəlmanlardan ibarət olan Culfa və Naxçıvan qəzaları bir ildən artıqdır ki, parçalanmış və özlərini yerli xalq hökumətinin köməyi ilə daşnaklara qarşı özlərini müdafiə etmişdirlər, həm hərbi məqsədlər, eləcə də Türkiyə ilə birbaşa kommunikasiyasının qurulması üçün bu yerlər ələ keçirilməli və Azərbaycana ilhaq edilməlidir.

Eyni mövqe 1920-ci il iyulun 10-da Nərimanov, Mdivani, Mikoyan və XI Ordu İnqilabi Hərbi Şurasının üzvlərinin (Vesnik, Levandovski və Mixaylov) RKP (b) Mərkəzi Komitəsinə göndərdiyi kollektiv məktubda ifadə edilmişdir. Burada qeyd edilmişdi:

Müsavat hökuməti dövründə Qarabağ bütövlükdə Azərbaycanın tərkibində idi və müsəlman kütləsi gözlənilməz köhnəliyə dönüşü və Sovet hökumətinin Azərbaycanı öz köhnə sərhədləri daxilində qoruyub saxlaya bilməməsini xəyanət, ermənipərəstlik və ya sovet hökumətinin zəifliyi kimi qiymətləndirəcək.

Məktub müəllifləri azərbaycanlıların bu cür hisslərinin antisovet qiyamına gətirib çıxaracağını, Qarabağda və Zəngəzurda daşnakların yerləşdirilməsinin Türkiyədə inqilaba zərbə vuracağını da qeyd ediblər. Müəlliflər mərkəzi hakimiyyətə "Qarabağ və Zəngəzur məsələsində tərəddüd etmək" ilə bağlı xəbərdarlıq edirdilər. Belə ki onlar vurğulayırdılar ki, "Şərqin sinfi inqilabının güclü qeyri-milli mərkəzi və mənbəyi yaratmaq əvəzinə, Qızıl Ordunun himayəsində olan, ermənilərə və gürcülərə paylanmış Azərbaycan" formalaşdırmağın əleyhinə çıxırdılar.

1920-ci ilin iyun ayındakı Moskva danışıqlarda ermənilərin mövqeyi Qarabağı və Zəngəzuru mübahisəli ərazi kimi tanımaq, lakin eyni zamanda Naxçıvanı, Ordubadı, Culfanı və Şərur-Dərələyəzi erməni əraziləri kimi tanınmasında israr etməkdən ibarət idi.

Azərbaycanı dəstəkləyən Kommunist Partiyasının Qafqaz Bürosunun və XI Ordunun hərbi-sitasi rəhbərliyindən fərqli olaraq, Kommunist Partiyasının Siyasi Bürosu və Xarici İşlər üzrə Komissarlığı bununla razılaşmırdı. Onlar azərbaycanlı bolşeviklərdən fərqli olaraq Azərbaycanda onlara qarşı inqilab təhlükəsinin olmasından qorxmurdular. XİK rəhbəri Çiçerin Ermənistan və Azərbaycan arasında neytral münasibətləri davam etdirməyin, Qarabağ və Zəngəzurun statusunu mübahisəli ərazi elan edilməsinə tərəf idi. Bu mövqe azərbaycanlı bolşeviklərin etirazlarına yol açdı. Beləliklə, Anastas Mikoyan 29 iyunda Orconikidzeyə teleqram yazmışdı:

Biz mərkəzin Qatabağ və Zəngəzura yönəlik siyasətindən qəzəblənmişik. Siz də mərkəz qarşısında bizim mövqemizi dəstəkləyin. Biz Ermənistan ilə sülhə qarşı deyilik, lakin bu Qarabağ və Zəngəzurun bahasına olmamalıdır.

Orconikidze də azərbaycanlı bolşeviklərin etirazlarını Çiçerinə göndərirdi:

Bakı əhalisi çox qəzəblidir və və mən onlarla razı olmaya bilmərəm ki, biz vəziyyətin tələb etmədiyi güzəştlərə gedirik. Ermənilər mənim ilə Bakıda danışarkən taamamilə Qarabağ [məsələsini] tərk etməyə razı idilər...Qarabağ Xalq İşləri Nazirliyinin ikinci Zaqatalasıdır [Zaqatala rayonu ilə bağlı Azərbaycan-Gürcüstan münaqişəsi zamanı Sovet Xarici İşlər üzrə Xalq Komissarlığının gürcüyönlü mövqeyinə işarədir]. Burada böyük təxribat gedir ki, bütün bunları Moskvadakı ermənilər edir.

Eyni zamanda Azərbaycanın mövqeyi üçün lobbiçilik edənlər də var idi. Belə ki Qafqaz Bürosunun katibi Serqo Orcinikidze inanırdı ki, Qarabağ və Zəngəzuru Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanımaq Azərbaycanda güclənmək və Bakını qorumaq üçün vacibdir. İosif Stalin Orconikidze tərəfindən Çiçerinə göndərilnə məktubun kənarına qeyd etmişdi ki, tərəflər arasında manevr etmək olmaz, konkret olaraq tərəf seçilməlidir və bu tərəf də əminliklə Azərbaycan və Türkiyədir.

Ermənistanda, daha sonra Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşeviklər ərazi mübahisələrinin həllini öz üzərlərinə götürdülər.

1 dekabr 1920-ci ildə Nəriman Nərimanovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan İnqilab Komitəsi Ermənistanın sovetləşdirilməsini təbrik edərək Zəngəzur və Naxçıvanın (burada iyul ayından sovetləşmə aparılmışdı) Ermənistanın ayrılmaz bir hissəsi olduğu bildirilirdi. Qarabağın dağlıq hissəsində isə insanalra öz müqəddəratını təyin etmə hüququ verilirdi. Lakin konflikt üzrə ekspert Arsen Saparovun qeyd etdiyi kimi, bu bəyanatlar Nərimanov tərəfindən Serqo Orconikidzenin təzyiqi altında verilib və tərəflərdən hər hansı birinə simpatiya deyil, yaxınlarda elan edilmiş Erməni İnqilab Komitəsinin qeyri-sabitliyindən narahat olan Qafqaz Bürosunun siyasi zərurəti yerinə yetirmə ehtiyyacını əks etdirir. Saparov Nərimanovun özünün bu bölgələrin heç birindən imtina etmək fikrində olmadığını düşündüyünü yazmışdır.

Lenin Azərbaycanın Naxçıvanın Ermənistana verilməsi təklifini bəyənərək bəyan etdi ki, son sözü Naxçıvanın zəhmətkeşləri deyəcək. 1921-ci ilin əvvəlində keçirilən referendum Naxçıvan əhalisinin 90 faizinin Azərbaycanın muxtar respublika kimi daxil edilməsinin tərəfdarı olduğunu nümayiş etdirdi. Bununla eyni zamanda Türkiyə Böyük Millət Məclisi də Naxçıvanın öz əhalisinə. strateji əhəmiyyətinə və yerli əhalinin erməni işğalından çəkindiyinə görə Azərbaycanın bir hissəsi elan edilməsində israr edirdi. Anadoludakı millətçilərlə müqavilə imzalamaq istəyən Lenin bu fikirlə razılaşdı. Nəticədə Naxçıvan Moskva və Qars müqavilələri ilə Azərbaycanın tərkibində saxlanıldı. Audrey Altstadt göstərir ki, RSFSR ilə Ermənistan arasında 1920-ci ilin dekabrında bağlanmış müqavilədə yalnız Zəngəzur Ermənistan kimi tanınıb.

Bu arada, üç Zaqafqaziya respublikası arasında şiddətli ərazi mübahisələri davam edirdi, onların həlli üçün hər üç respublika sovetləşdirildikdən sonra 1921-ci il mayın 2-də[369] Sergey Kirovun başçılığı ilə xüsusi demarkasiya komissiyası yaradıldı.

3 iyun 1921-ci ildə Qafqaz Bürosunun plenumunda Qafqazdakı vəziyyət müzakirə edilərkən Zəngəzurda antisovet üsyanı davam etməkdə idi. Üsyanı müzakirə edən büronun qəbul etdiyi qətnamədə üsyanın yatırılması istiqamətində çalışmaq qərarı ilə birlikdə 5 maddəlik qətnamə də qəbul edildi. Qətnaməyə görə Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistanın bir hissəsi elan edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. 15 iyunda Ermənistan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Qarabağın Sovet Ermənistanına birləşdirildiyini ehtiva edən bəyannamə qəbul etdi. Bundan əlavə, Audrey Altstadt qeyd edir ki, “Sovet Ermənistanı” qəzetinin Azərbaycan SSR-in Qarabağın Ermənistana verilməsinə razılıq verdiyini elan etdiyini yazır. Halbuki Azərbaycan KP MK üzvləri arasında aparılan müzakirələrin qeydləri göstərir ki, onların belə bir “müqavilə” haqqında heç bir məlumatı yox idi. Hələ bundan əvvəl, 1921-ci il mayın 23-də Ermənistan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Sovet Ermənistanının Qarabağdakı nümayəndəsini də təyin etmişdi. Hər bir halda, Arsen Saparov bildirir ki, 1921-ci il 3 iyun tarixli qətnamənin beşinci bəndi Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi kimi deyil, Zəngəzurdakı üsyanı sakitləşdirmək cəhdləri kontekstində nəzərdən keçirilməli olan təbliğat gedişindən başqa bir şey deyildi.

25 iyun 1921-ci ildə Kirov tərəfindən rəhbərlik edilən demarkasiya komissiyası Tilifdə özünün ilk iclasını həyata keçirdi. Görüşdə Gürcüstandan Svanidze və Silvester Todriya, Azərbaycandan Mirzə Davud Hüseynov, Rəsulzadə (M.Ə. Rəsulzadə ilə qarışdırılmamalıdır), Muxtar Hacıyev və Ermənistandan Aleksandr Bekzadyan iştirak edirdilər. Komissiyanın üç dövlət arasındakı ərazi münaqişəsini həll edəcəyi ehtimal edilsə də, tərəflərin heç bir ortaq məxrəcə gələ bilməməsi aşkar idi. Ermənistan nümayəndələri əhalinin əksəriyyətini təşkil etmə arquentini irəli süərərk Gürcüstandan Axalkalakini və Azərbaycandan Ermənistanı istəyirdi. Lakin bu iki dövlət daxildəki millətçi müxalifətə görə bunu yerinə yetirə bilməzdilər. Həmçinin Gürcüstan və Azərbaycan tərəfi Qarayazı düzündəki sərhəd məsələsində də bir-biriləri ilə razılığa ələ bilmirdilər. Davamlı gedən müzakirələr və bu müzakirələrdən heç bir nəticənin çıxmaması Orconikidze və Qafqaz Bürosunun digər üzvlərini növbəti sessiyanın toplanacağını elan etmələrinə yol açdı. Azərbaycan nümayəndə heyətinin barışmaz xarakterini nəzərə alaraq, Kirov və Orconikidze iyunun 26-da Nərimanova göndərdikləri teleqramda “Azərbaycana bir erməni kəndi, Ermənistana bir dənə də olsun müsəlman kəndi olmasın” prinsipinə əməl etməyi “məsləhət” etdilər; Beləliklə, Kirov və Orconikidze Azərbaycanın yenidən Dağlıq Qarabağdan imtina etməsini tələb edərək, hələ iyunun 27-də sərhəd mübahisələrini həll etməyə ümid edirdilər. Həmin gün Əliheydər Qarayev Bakıya Qarabağın erməni komissarı Askanaz Mravyanın Qarabağa getməsi ilə bağlı həyəcanlı xəbəri çatdırdı - Azərbaycan hökuməti başa düşürdü ki, Qarabağda erməni komissarı qoyulsa, Ermənistanın mövqeləri daha da möhkəmlənəcək.

6 iyun tarixində (amma sənədlər və protokol 27 iyuna tarixləndirilmişdir) həm Kirov və Orconikidzedən Qarabağ məsələsini tərk etməyə çağıran müraciət alan, həm də Qarabağa erməni komissarın göndərildiyi xəbərini alan Azərbaycanda yerli Kommunist Partiyasının Siyasi Bürosu və Mərkəzi Komitənin İcraiyyə Orqanı təcili toplandı. Katib Loznerin sədrliyi ilə Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə, Həmid Sultanov, Levon Mirzoyan, Əliheydər Qarayev, Ruxulla Axundov, Semyon Qutinin, Qriqori Kaminskinin iştirakı ilə keçirilən iclasda Orconikidze və Kirovun tövsiyələrinə məhəl qoyulmaması qərara alındı və Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistan tərəfindən ilhaqına qarşı səs verildi. Saparovun da bildirdiyi kimi Azərbaycan bolşevikləri millətçilikdə ittiham edilməmək üçün öz mövqelərini iqtisadi və administrativ əsaslara dayandırmaqda idilər. Eyni zamanda Tiflisdəki Qafqaz Bürosuna və İrəvandakı Ermənistan hökumətinə Mravyanın geri çağırılması və Ermənistanın Qarabağ üzrə fövqəladə komissarının səlahiyyətlərinin ləğv edilməsi tələbi ilə bir neçə teleqram göndərildi.

4 iyul 1921-ci ildə Tiflisdə Qafqaz Bürosunun genişləndirilmiş plenumu keçirildi. Görüşdə büronun üzvü olmadığına görə səsvermə haqqı da olmayan Stalin də iştirak edirdi. Məqsəd Qarabağ məsələsini sonlandırmaq idi. Plenumda hər birində iki variant olan iki layihəyə baxılıb. Birinci layihəyə görə, Qarabağ Azərbaycanın ixtiyarına verilməsi (Nərimanov, Maxaradze, Nazaretyan lehinə, Orcenikidze, Myasnikyan, Kirov, Fiqatner əleyhinə), həm düzən, həm də dağlıq Qarabağda xristianlar ilə müsəlmanların iştirakı ilə referendum keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Nərimanov və Maxaradz bu ikincinin də lehinə səs verdi. İkinci layihəyə görə isə Qarabağ Ermənistana daxil edilirdi (Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner, Kirov lehinə səs verib) və referendum yalnız ermənilərin yaşadığı terlərdə keçirilirdi. Sonuncuya Orconikidze, Myasnikov, Fiqatner, Kriov və Nazaretyan lehinə səs vermişdilər.

Beləliklə, səsvermə Azərbaycanın əleyhinə dönməkdə idi. Plenumda iştirak edənlərin çoxu Ermənistanın lehinə qərar verilməsinin tərəfdarı idilər. Çıxış edənlər nəinki Qarabağın Azərbaycana verilməsinin, hətta orada referendum keçirilməsinə də qarşı çıxırdılar. Çünki belə olacağı halda üstün olan tərəf Azərbaycan tərəfi olacaq, beləki onların sayı çox idi. Nərimanov Azərbaycan üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə məsələnin yekun qərarını RKP (b) MK-nın ixtiyarına buraxmağı təklif etdi və bunu Qafqaz Bürosu dəstəklədi. Hesab edilir ki, sessiyadan sonra Stalin öz fikrini açıqlayıb və Qafqaz Bürosunun üzvlərinə təsir edib. Elə ertəsi gün Orconikidze və Nazaretyan Qarabağ məsələsinin Moskvaya verilməsi ilə bağlı Qafqaz Bürosunun qərarına yenidən baxmağı təklif etdilər və yeni qərar verildi:

a) Müsəlmanlarla ermənilər arasında milli sülhə və Yuxarı və Aşağı Qarabağın iqtisadi bağlılığına, onun Azərbaycanla daimi bağlılığına əsaslanaraq, Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in tərkibində buraxılmalı, ona inzibati mərkəzi muxtar bölgədə yerləşən dağlıq Şuşa olan olan geniş regional muxtariyyət verilməlidir. b) Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinə tapşırılsın ki, muxtar vilayətin hüdudlarını müəyyən etsin və onu RKP MK Qafqaz Bürosunun təsdiqinə təqdim etsin.

Saparovun fikrincə, Stalinin Azərbaycanın xeyrinə məsləhət verməsinin və Qafqaz Bürosunun qərarının bir gündə belə kəskin şəkildə dəyişməsinin səbəbi çox güman ki, Zəngəzurda antisovet hərəkatının məğlubiyyətindədir. Njdenin başçılıq etdiyi üsyançılar Ermənistanda sovet sistemi üçün təhlükə olmaqdan çıxdıqdan sonra bolşeviklərin Qarabağı Ermənistana keçirmək istəyinin səbəbi aradan qalxdı. Saparov bildirir ki, elə bir vəziyyətdə Nərimanovun enerjili çıxışları və inadkar davranışları fonunda erməni bolşeviklərin ləng və ətalətli davranışları nəticəsində Qafqaz Bürosunun status-kvonu saxlayaraq Qarabağı muxtariyyət bahasına olsa da, Azərbaycanın tərkib hissəsində saxlaması təccüblü deyildir.

Qarabağın Azərbaycan tərkibində saxlanılmasının ehtimal bir başqa səbəbini S.V. Vostrikov təqdim etməkdədi. O, bunu bolşeviklərin Kemalist Türkiyəsi ilə ittifaq bağlamağa çalışmaqları ilə əlaqələndirir.

Bundan iki həftə sonra Kirov Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi oldu. Hələ Qafqaz Bürosu yaradıldığı zamandan Orconikidzenin sağ əli olan Kirov Azərbaycanın birinci katibi olduqdan sonra da Stalin ilə Orconikidzenin Nərimanov ilə iqtisadi və ərazi mübahisələrində onların adamı rolunu ifa etməyə başladı. Nərimanov öz növbəsində Qarabağın dağlıq hissəsində ayrıca inzibati sistemin yaradılmasına qarşı çıxırdı. O, inanırdı ki, bu orada Azərbaycanın zəif olan mövqeyini daha da zəiflədə bilər. Eyni zamanda muxtar qurumun sərhədləri də müəyyənləşdirilməmişdi. Arsen Saparovun da qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan bolşevikləri tarixi Qarabağın dağlıq və aran hissəsinə parçalanmasını və Azərbaycanda yekcins erməni ərazi vahidinin formalaşmasını istəmirdilər.

26 sentyabr 1921-ci ildə Azərbaycan Kommunist PArtiyasının Mərkəzi Komitəsinin və Təşkilat Bürosunnu birgə iclası təşkil edildi. İclasda Kirov, Nərimanv, Ruhulla Axundov, Əliheydər Qaraye, Sultanməcid Əfəndiyev, Stukalov, Mirzoyan, Dadaş Dünyadzadə, Mirzə Davud Hüseynov iştirak edirdilər. İclasda Bünyadzadə və Nərimanovun əleyhinə səs vermələrinə baxmayaraq, çoxluq tərəfindən muxtariyyət məsələsinə yenidən baxılması və o vaxta qədər də bunun təşkil edilməməsinə səs verdilər. Bundan sonra 21 oktyabrda Qarabağın Şuşa, Cavanşir, Qubadlı və Qaryagin bölgələrinin partiya funksiyonerlərinin, Bünyadzadənin, Mirzoyanın və Qarayevin iştirakı ilə keçirilən iclasda bölgədəki quldurluğa qarşı kəskin mübarizənin aparılması qərarə qəbul edildi. Saparov bu qərar ilə Azərbaycan bolşeviklərinin Qarabağda vəziyyəti sabitləşdirmək və beləliklə də, muxtariyyət yaradılması ehtiyyacını ortadan qaldırmağa çalışırdılar.

Eyni zamanda, Arsen Saparov muxtariyyət ilə bağlı Azərbaycan bolşevikləri arasında yekdilliyin olmadığını da bildirir. Azərbaycan kKommunist Partiyasının bəzi liderləri Qarabağdakı ermənilərə muxtariyyət verilməsini istəmirdilər, əsasən rus kökənli olan bir başqa qismi isə Qafqaz Bürosunun qəbul edilmiş qərarının yerinə yetirilməsinə tərəf idilər.

6 oktyabrda Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin Təşkilati Bürosunun iclasında Kirov Qarabağ muxtariyyətinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi barədə qərar qəbul etdi. Amerikalı tarixçi Audrey Altstadt bunu Qars müqaviləsinin imzalanmasınd

Sovet Ermənistanının rəhbərlər Azərbaycan rəhbərliyinin qəbul edilmiş muxtariyyət barədə qərarı yerinə yetirmək istəmədiyindən Qarabağdakı erməni bolşeviklər vasitəsiylə xəbərdar idilər. Buna görə də onlar 5 iyun 1922-ci ildə Qafqaz Diyar Komitəsinə müraciət edərək Azərbaycandan Qafqaz Bürosu tərəfindən qəbul edilmiş qərarı yerinə yetirilməsinin tələb edilməsini istədilər. Onların bu istəkləri 27 oktyabr 1922-ci ildə yerinə yetirildi.

1922-ci il dekabrın 20-də Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Rəyasət Heyəti Vilayət Komitəsinin təzyiqi ilə Kirovdan və vilayəti idarə edən iki erməni kommunisti Mirzəbekyan və Armenak Qaragözovdan ibarət Qarabağ işləri üzrə mərkəzi komissiyanın yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Altstadtın bildirdiyinə görə, bu Azərbaycandakı erməni kommunistlərin bir illik "partiya işi" fəaliyyətinin nəticəsi idisə, Saparov bunu Diyar Komitəsinin Bakıya etdiyi təzyiqlərin nəticəsi kimi görür. Növbəti gün 5 erməni və iki azərbaycanlıdan ibarət olan və Qaragözovun rəhbərlik etdiyi, məqsədi muxtariyyəti formalaşdırmaq olan bir başqa komissiya da təşkil edildi. Audrey Altstadtun da qeyd etdiyi kimi komissiyanın heyəti kifayət qədər ziddiyyətli idi. O, Qaragözovu nümunə göstərir. Beləki o, 1922-ci ildə Qarabağda çalışmasına baxmayaraq, Azərbaycan İnqilab Komitəsinin, Azərbaycan Kommunist Partiyasının da üzvü idi. Bundan əlavə o, Ermənistan İnqilab Komitəsinin də üzvü idi və onun dövründə Qarabağa gətirilən partiya işçiləri erməni idi. Bu da Qarabağdakı Kommunist Partiyası orqanında erməni xarakterini qabardırdı.

1923-cü ilin iyununda Qaragözovun komitəsi Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin Rəyasət Heyətinə Qarabağı ayrıca inzibati birlik kimi yaradılmasını təklif etdi. 1 iyulda Kirov Mərkəzi Komitənin Rəyasət Heyətinə ünvanlanan "təkliflə" mərkəzi Xankəndi olmaqla Qarabağda erməni muxtariyyətinin yaradılması protokolunu imzaladı. Qaragözovun rəhbərlik etdiyi İnqilabi Komitə, Manutsyanın rəhbərlik etdiyi partiyannın regional komitəsi yaradıldı. Eyni zamanda muxtar vilayətin sərhədinin müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi demarkasiya komissiyası da formalaşdırıldı.

1926-cı ildə bütün ittifaq ərazisində aparılmış siyahıyaalmaya görə, muxtar vilayətin ümumi əhalisinin 89.24 faizini ermənilər təşkil edirdi. Anatoli Yamskoya görə, 1920-ci illərin əvvəllərində muxtar vilayətin ərazisində daimi yaşayanların 94% ermənilərdən ibarət idi. Lakin nəzərə alınması lazım olan bir digər məqam bu siyahıyaalmanın qış aylarında keçirilməsidir. Çünki bu aylarda bölgənin ənənəvi azərbaycanlı əhalisi qış ayların ənənəvi qışlaqlarına, yəni düzən ərazilərə gedirdilər. Yayda isə yüksək dağlıq ərazilərə öz sürüləri ilə birlikdə yaylaqlara çıxırdılar. Buna görə də, bölgədəki demoqrafik göstəricilər hər ilin mövsümündə dəyişirdi və 1926-cı il siyahıyaalmasında regionun əsas azərbaycanlı əhalisi siyahıya alınmamışdır. Yamskov qeyd edir ki, köçəri xalqların mövsümi istifadə etdikləri köçəri ərazinin tamhüquqlu əhalisi sayılmaq hüquqlarına dair nöqteyi-nəzər hazırda həm postsovet ölkələrindən, həm də “uzaq xaricdən” olan müəlliflərin əksəriyyəti tərəfindən paylaşılmır. O, bu mövqenin həm ermənipərəst, həm də azərbaycanpərəst kitablarda da eyni olduğunu bildirir. Çünki XIX əsr Rusiya Zaqafqaziyasında bölgə yalnız orada məskunlaşmış insanların mülkiyyəti ola bilərdi.

Qarabağ məsələsinin həll edilməsinin son mərhələsi üzrə işlər gedərkən Naxçıvanın ZSFSR-in bir parçası olan Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət statusu alması məsələsi Kommunist Partiyası və III Ümumnaxçıvan Sovetləri Konqresində həll edilmişdi. Bu məsələ 1923-cü ilin fevralında Naxçıvan səviyyəsində, həmin ilin iyun ayında isə Azərbaycan SSR səviyyəsində tam olaraq həll edildi. Gümanki kompensasiya olaraq Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin rəhbəri Musabəyov təkcə administrativ deyil, Naxçıvan üçün siyasi muxtariyyət də tələb edirdi. 1924-cü ilin mart ayında Naxçıvan Muxtar Bölgəsi ərazisində Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaradıldı.

Nəticə olaraq Qarabağ, Naxçıvan və Zəngəzur məsələlərində Moskva müəyyən balansa nail oldu. Zəngəzur Azərbaycana verilən Naxçıvan ilə əsas Azərbaycan arasında bariyer olaraq Ermənistana verildi. Zəngəzurun itirilməsi Azərbaycan üçün çox ağrılı qəbul edildi. Naxçıvan və Qarabağ prosesləri də paralel şəkildə həll edilməklə, bir-birini kompensasiya edəcək şəkildə planlaşdırıldı. Azərbaycan Qarabağ və Naxçıvan üzərində özünün nominal hakimiyyətini təsis edərkən, Qarabağın qərb hissəsi üzərində də faktiki hakimiyyətini itirirdi. Ermənistan həm Naxçıvan, həm də Qarabağ üzərindəki bütün nominal iddialarını itirir, lakin eyni zamanda Azərbaycandakı ermənilər üzərində xüsusi mədəni haqlar və böyük siyasi təsir mexanizmaları əldə edirdi. Lakin bu hüquq Ermənistandakı azərbaycanlılar üçün Azərbaycana verilməməkdə idi. Bu da Ermənistandakı azərbaycanlıların qəzəbənməsinə yol açmışdı. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti "Leninizmin millətlər siyasətinin parlaq nümunəsi" kimi təqdim edilməkdə idi. Ərazi mübahisələrinin həlli və həll edilmə yolları bütün yerlərdə Moskvanın və Kommunist Partiyasının hakimliyinin nümunəsi idi. Nə Azərbaycan, nə də Ermənistan respublikanın suverenliyinə təminat verilsə də, ərazi nizam-intizamından və daxili işlərə qarışilmasından qorunmamışdı. Eyni zamanda bütün mübahisəli ərazilərdə gərginlik hələ də qalmaqda idi.

“Qarabağ məsələsinin son həllindən” 65 il sonra Dağlıq Qarabağda münaqişə yenidən alovlandı və qanlı Qarabağ müharibəsi baş verdi. 26 illik uğursuz danışıqlardan sonra münaqişə 2020-ci ildə yenidən müharibə mərhələsinə keçdi. 2020-ci il və növbəti bir neçə il ərzində baş vermiş hərbi toqquşmalar və anti-terror əməliyyatları nəticəsində bütün Qarabağda Azərbaycanın faktiki və hüquqi hakimiyyəti yenidən bərpa edildi.

Müharibənin humanitar nəticələri

Müharibə zamanı hər iki tərəf iddia etdikləri bölgələrdə hakimiyyətlərini qurmaq üçün hərbi əməliyyatlara əl atmaqdan çəkinməmişdi. Bu addımlar regionda dərin izlər buraxmışdı.

1918-1920-ci illər hadisələri nəticəsində Zaqafqaziyanın etnik xəritəsi xeyli dərəcədə dəyişdi. Azərbaycanın Nuxa, Şamaxı kimi ermənilərin də yaşadığı yerlərdə 1918-ci il mart soyqırımından sonra Azərbaycanın hakimiyyəti təsis edilməsi ilə ya ermənilər qovuldu, ya da cəzalandırıldı. Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar bu məsələdən ən çox ziyan çəkən kəsimlərdən biri oldu.

Zəngəzur məsələsində Azərbaycanın iddiasını zəiflədən ən əsas məqamlardan biri də 1917-1920-ci illər boyunca ermənilərin orada apardığı etnik təmizləmə nəticəsində azərbaycanlıların sayının çox azalması idi. Bölgənin etnik tərkibindəki dəyişiklikləri 1897 və 1926-cı il siyahıyalınmasında görmək mümkündür. 1897-ci ildə burada yaşayan 137,9 min nəfərdən 63,6 minini erməni (46,2%), 71,2 minini azərbaycanlı (51,7%), 1,8 minini kürd (1,3%) təşkil edirdi. 1922-ci il kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasına əsasən Zəngəzurun Ermənistanda qalan hissəsində yaşayan əhalinin 63,5 min nəfərin 56,9 mini erməni (89.5%), 6,5 mini (10.2%) azərbaycanlılar təşkil edirdi.

Ümumilikdə isə rəsmi siyahıyaalınmaya diqqət yetirdikdə 1918-1921-ci ildə Ermənistanda 180 min adamın (İrəvan quberniyasında yaşayan azərbaycanlıların 2/3-sinin ) ya öldürüldüyü, ya da qovulduğu qənaətinə gəlmək mümkündür. Şuşada isə proses əks istiqamətdə getmişdi və şhəər demək olar ki, tamamilə azərbaycanlılardan ibarət şəhər olmuşdu.

1915-ci il Rusiya Statistika İlliyinin 1914-cü il əhalisi ilə bağlı məlumatları və 1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasının məlumatlarını müqayisə edən Castin Makkarti belə nəticəyə gəlib ki, etnik təmizləmə nəticəsində 180 min nəfər, yəni İrəvan vilayətinin müsəlman əhalisinin 2/3 hissəsi kütləvi şəkildə qətlə yetirildi və ya qovuldu. Müharibə çoxlu sayda müsəlman qaçqınla nəticələndi. Belə ki, Castin Makkartinin hesablamalarına görə, 1922-ci ildə Osmanlı İmperiyasında Zaqafqaziyadan olan 272.704 qaçqın var idi və 1922-ci ilə qədər ölənləri də nəzərə alsaq, qaçqınların sayı 400 minə çata bilərdi.

Müharibə nəticəsində Azərbaycan köçəriləri də çox əziyyət çəkdi. 1922-ci il aprelin 29-da Azərbaycan SSR Sovetlər II qurultayında Qəzənfər Musabəyovun məruzəsində deyilir ki, Ermənistan-Azərbaycan müharibəsi nəticəsində köçərilər 4 il dağ otlaqlarına çıxa bilməyib, nəticədə böyük bir malyariyadan xeyli sayda insan və mal-qara tələf olmuşdur.

Zəmin

.

Qeydlər

1. Riçard Hovanisyan:"Erməni-tatar toqquşmalarına qiymət verildikdə, ölənlərin sayı və maddi itkilər qiymətləndiriləndə erməni siyasi liderləri heç də bədbəxt görünmürdülər. Milli şüur daha bir pillə irəliləmişdi. Mənəvi qələbə qazanılmışdı, çünki müsəlmanın məğlubedilməzliyi haqqında mifi darmadağın edilmişdi; Ermənilər yenidən döyüşməyi öyrənmişdilər. Nəticələr ermənilərə qarşı etibarsızlığı intensivləşdirən, uzun müddət orta təbəqənin peşələrinə nəzarət edən, müsəlman burjua sinfinin inkişafına daha böyük təkan verən, daha mütərəqqi bir təhsil sistemi - bundan qaynaqlanaraq daha mütərəqqi təhsil sistemi, bir neçə türkdilli jurnal və xeyriyyə-mədəni cəmiyyətlər şəbəkəsi quran tatarlar üçün də tamamilə mənfi deyildi."
2. ESBE-nin 1886-cı il məlumatına görə, vilayətin əhalisini əsasən ermənilər (56%), azərbaycanlılar (“tatarlar” kimi qeyd olunanlar – 37,5%) və kürdlər (5,5%) təşkil edirdi.
3. Digər mənbələrə görə, 1914-cü ildə İrəvan qəzasında müsəlman əhali hələ də üstünlük təşkil edirdi.

İstinadlar

1. Hovannisian, 1997. səh. 316—319
2. Hovannisian, 1971a. səh. 79
3. Hovannisian, 1971b. səh. 43, 44—45
4. Баберовски, 2004. səh. 307—352
5. Altstadt, 1992. səh. 25
6. Хомизури, 1997. səh. 29
7. Hovannisian, 1971a. səh. 80
8. Kazemzadeh, 1951. səh. 54—55, 57—58
9. Kazemzadeh, 1951. səh. 57—64
10. Муханов, 2019
11. Kazemzadeh, 1951. səh. 64—69
12. Hovannisian, 1971. səh. 83
13. Стеклов, 1928
14. Гасанов, 2016
15. Reynolds, 2011. səh. 170
16. Базанов, 2014
17. Волхонский, 2004
18. Hovannisian, 1967. səh. 81
19. Suny, 1993. səh. 121
20. Kazemzadeh, 1951. səh. 67, 69—76
21. Баберовски, 2010. səh. 136—138
22. Kazemzadeh, 1951. səh. 76-79
23. Allen və Muratoff, 1953. səh. 460—464
24. Reynolds, 2011. səh. 200
25. Шахбазян, 2004
26. Allen və Muratoff, 1953. səh. 464—467
27. Allen və Muratoff, 1953. səh. 476-477
28. Seykhzamanli, 1998. səh. 476-477
29. Hovannisian, 1971a. səh. 35—36
30. Swietochowski, 2004. səh. 130
31. Hovannisian, 1971a. səh. 36
32. Hacıyev, 2010. səh. 310
33. Hovannisian, 1971a. səh. 37
34. Allen və Muratoff, 1953. səh. 478—479, 486—488
35. Allen və Muratoff, 2011. səh. 488—489
36. Gerwarth, 2013. səh. 179
37. Hovannisian, 1971. səh. 92
38. Ямсков, 1998
39. Hovannisian, 1971a. səh. 82—83
40. Мкртчян, 1985
41. Hovannisian, 1971a. səh. 86
42. Hovannisian, 1971a. səh. 79, 81
43. Hovannisian, 1971a. səh. 79—81
44. Hovannisian, 1971a. səh. 81—82
45. Saparov, 2014
46. Hovannisian, 1971a. səh. 82
47. ЭСБЕ, 1886
48. Hovannisian, 1971. səh. 90—91
49. Hovannisian, 1971a. səh. 13
50. Hovannisian, 1971a. səh. 90—91
51. Hovannisian, 1971a. səh. 91—92
52. Saparov, 2012. səh. 319
53. Allen və Muratoff, 1953. səh. 459
54. Allen və Muratoff, 1953. səh. 467—468
55. Swietochowski, 2004. səh. 130—131
56. Allen və Muratoff, 1953. səh. 468—469
57. Allen və Muratoff, 1953. səh. 478—479
58. Allen və Muratoff, 1953. səh. 495
59. Allen və Muratoff, 1953. səh. 497
60. Hacıyev, 2010. səh. 298—299
61. Atnur, 1999. səh. 230—231, 235
62. Atnur, 1999. səh. 230
63. Atnur, 1999. səh. 231
64. Atnur, 1999. səh. 231, 235
65. Махмурян, 2002. səh. 16
66. Юсиф-заде, 2008. səh. 12
67. Махмурян, 2002. səh. 15
68. Мирошников, 1996. səh. 337, 338
69. Юсиф-заде, 2008. səh. 16
70. Юсиф-заде, 2008. səh. 13
71. Юсиф-заде, 2008. səh. 14
72. Юсиф-заде, 2008. səh. 21
73. Юсиф-заде, 2008
74. Hovannisian, 1971a. səh. 159—161
75. Махмурян, 2002. səh. 40—41
76. Махмурян, 2002
77. Saparov, 2012. səh. 289
78. Arslanian, 1980
79. Hovannisian, 1971aКарм. səh. 157
80. Rose, 1980
81. Кармов və Лобанов, 2015
82. Петросян, 2012
83. Мустафа-заде, 2006
84. Байбуртян, 2012
85. Saparov, 2012. səh. 292
86. Hacıyev, 2010. səh. 281—282
87. Hacıyev, 2010. səh. 283
88. Hacıyev, 2010. səh. 283—284
89. Hacıyev, 2010. səh. 281
90. Hacıyev, 2010. səh. 284—285
91. Hacıyev, 2010. səh. 285—286
92. Hovannisian, 1971a. səh. 87
93. Hacıyev, 2010. səh. 287
94. Allen və Muratoff, 1953. səh. 467
95. Hacıyev, 2010. səh. 287—288
96. Hacıyev, 2010. səh. 288
97. Musayev, 1998. səh. 58
98. Симонян, 2016
99. Musayev, 1998. səh. 61
100. Hacıyev, 2010. səh. 288—289
101. Musayev, 1998. səh. 60—62
102. Hacıyev, 2010. səh. 289
103. Musayev, 1998. səh. 60
104. Hacıyev, 2010. səh. 290—291
105. Simonyan, 2016
106. Musayev, 1998. səh. 58—59
107. Hacıyev, 2010. səh. 291—292
108. Hacıyev, 2010. səh. 292—293
109. Hacıyev, 2010. səh. 293
110. Hacıyev, 2010. səh. 292
111. Musayev, 1998. səh. 83
112. Hacıyev, 2010. səh. 294—297
113. Musayev, 1998. səh. 90
114. Hovannisian, 1971a. səh. 229
115. Hacıyev, 2010. səh. 320—324
116. Hacıyev, 2010. səh. 323
117. Hacıyev, 2010. səh. 324—325
118. Hacıyev, 2010. səh. 324
119. Hacıyev, 2010. səh. 325
120. Hacıyev, 2010. səh. 325—326
121. Hacıyev, 2010. səh. 327
122. Hacıyev, 2010. səh. 328—329
123. Hacıyev, 2010. səh. 333
124. Hovannisian, 1971a. səh. 230
125. Hacıyev, 2010. səh. 331
126. Hacıyev, 2010. səh. 334
127. Hacıyev, 2010. səh. 342—343
128. Hacıyev, 2010. səh. 344
129. Hacıyev, 2010. səh. 346
130. Hovannisian, 1971a. səh. 190
131. Hacıyev, 2010
132. Hacıyev, 2010. səh. 348
133. Hovannisian, 1971a. səh. 230—231
134. Кавказский календарь на 1912 год, 1912. səh. 147
135. Hacıyev, 2010. səh. 351
136. Hovannisian, 1971a. səh. 232
137. Hacıyev, 2010. səh. 351—352
138. Hovannisian, 1971a. səh. 237
139. Atnur, 1999. səh. 158
140. Hovannisian, 1971a. səh. 245
141. Hovannisian, 1971a. səh. 246
142. Atnur, 1999. səh. 184—186
143. Atnur, 1999. səh. 188
144. Hovannisian, 1971. səh. 247
145. Atnur, 1999. səh. 189
146. Atnur, 1999. səh. 185
147. Atnur, 1999. səh. 186—187
148. Atnur, 1999. səh. 199
149. Hovannisian, 1982. səh. 66—67
150. Hasanli, 2015. səh. 284
151. Hovannisian, 1982. səh. 68
152. Кулиева, 1999
153. Atnur, 1999. səh. 200
154. Hovannisian, 1982. səh. 69
155. Hovannisian, 1982. səh. 69—70
156. Hovannisian, 1982. səh. 70
157. Hovannisian, 1982. səh. 72
158. Hovannisian, 1982. səh. 71
159. Atnur, 1999. səh. 215
160. Atnur, 1999. səh. 213
161. Atnur, 1999. səh. 215—216
162. Atnur, 1999. səh. 216—218
163. Atnur, 1999. səh. 218—219
164. Atnur, 1999. səh. 219—221
165. Atnur, 1999. səh. 222
166. Atnur, 1999. səh. 224
167. Atnur, 1999. səh. 225
168. Hovannisian, 1982. səh. 205
169. Atnur, 1999. səh. 226
170. Atnur, 1999. səh. 227
171. Atnur, 1999. səh. 228—229
172. Hovannisian, 1982. səh. 206
173. Atnur, 1999. səh. 263—266
174. Atnur, 1999. səh. 268
175. Atnur, 1999. səh. 270
176. Atnur, 1999. səh. 274—275
177. Atnur, 1999. səh. 275
178. Hovannisian, 1971a. səh. 83—85
179. Hovannisian, 1971a. səh. 88—89
180. Hovannisian, 1971a. səh. 89
181. Hovannisian, 1971a. səh. 162—163
182. Hovannisian, 1971a. səh. 164
183. Hovannisian, 1971a. səh. 164—167
184. Hovannisian, 1971a. səh. 167—171
185. Hovannisian, 1971a. səh. 173—174
186. Hovannisian, 1971a. səh. 171—173
187. Лежава, 2000. səh. 45-48 
188. Hovannisian, 1971a. səh. 173—175
189. Lieberman, 2006. səh. 137
190. Волкова, 1969. səh. 10
191. Гарданов, 1969. səh. 13
192. Mccarthy, 1997. səh. 380
193. Saparov, 2012. səh. 291
194. McCarthy, 1996. səh. 218—220
195. К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы, 1989. səh. 115-116
196. Yaddaş müharibəsi: Zaqafqaziyada miflər, identiklik və siyasət 2022-01-31 at the Wayback Machine V. A. Şnirelman, səh 200
197. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Yuxarı Qarabağda siyasi vəziyyətin kəskinləşməsi və erməni separatizminə qarşı mübarizə 2018-03-14 at the Wayback Machine Xalq Qəzeti 29.05.2013

Mənbə

• Lieberman, Benjamin, Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe, Ivan R Dee, Inc, 2006, ISBN  (#invalid_param_val)
• McCarthy, Justin, Death and Exile the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, Darwin Press Inc, 1996, ISBN  (#invalid_param_val)
• Волкова, Наталья Георгиевна Волкова, Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв., Москва: СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР: Наука, 1969, ISBN  (#invalid_param_val)
• Saparov, Arsène, Why Autonomy? The Making of NagornoKarabakh Autonomous Region 1918–1925, Europa–Asia Studies. — Ann Arbor: University of Michigan March (vol. 64, no. 2), 2012 (#invalid_param_val)
• Mccarthy, Justin, The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923, 1997, ISBN  (#invalid_param_val)
• К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы, Sarah, К истории образования Нагорно-Карабахской Автономной Области Азербайджанской ССР: Документы и материалы, Baku, 1989 (#invalid_param_val)
• Гарданов, В. К., Кавказский этнографический сборник, Том 4, 1969 (#invalid_param_val)
• Hacıyev, İsmayıl, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Naxçıvan, Naxçıvan: Əcəmi Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2010 (#invalid_param_val)
• Atnur, İbrahim Ether, Muxtariyyat ərəfəsində Naxçıvan, NDU - Naxçıvan: «Qeyrət» nəşriyyatı, 1999 (#invalid_param_val)
• Hovannisian, Richard, The Republic of Armenia V 2 – From Versailles to London, 1919–1920, University of California Press, 1982 (#invalid_param_val)
• Kazemzadeh, Firuz, The Struggle for Transcaucasia (1917–1921), New York City: Philosophical Library, 1951, ISBN  (#invalid_param_val)  (ing.)
• Муханов, В. М., Кавказ в переломную эпоху (1917—1921), Москва: Модест Колеров, 2019, ISBN  (#invalid_param_val)
• Hovannisian, Richard G., The Republic of Armenia, Volume I: 1918-1919, London: University of California Press, 1971a, ISBN  (#invalid_param_val)
• Hovannisian, R. G., The Armenian People from Ancient to Modern Times — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century, Palgrave Macmillan, 1997, ISBN  (#invalid_param_val)
• Hovannisian, Richard G., Russian Armenia. A Century of Tsarist Rule, Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. — Neue Folge (т. 19, № 1), 1971b (#invalid_param_val)
• Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, Hoover Press (Studies of nationalities), 1992, ISBN  (#invalid_param_val)
• Баберовски, Иорг, Цивилизаторская миссия и национализм в Закавказье: 1828—1914 гг. // Новая имперская история постсоветского пространства: Сборник статей. Под ред. И. В. Герасимова, С. В. Глебова, Л. П. Каплуновского, М. Б. Могильнер, Л. М. Семёнова. Центр исследований национализма и империи, Казань: (Библиотека журнала “Ab Imperio”), 2004, ISBN  (#invalid_param_val)
• Хомизури, Г. П., Социальные потрясения в судьбах народов (на примере Армении), Moskva, 1997 (#invalid_param_val)
• Гасанов, Гасан Азиз оглы, На пути к первой республике. Очерки истории Азербайджана с февраля 1917 года до мая 1918 года, Bakı: Çaşıoğlu, 2016 (#invalid_param_val)
• Базанов, С. Н., Великая война: как погибала Русская армия, Moskva: Вече, 2014, ISBN  (#invalid_param_val)
• Волхонский, М. В., Закавказский комиссариат, Большая Российская Энциклопедия, 2004, ISBN  (#invalid_param_val)
• Suny, Ronald Grigor, Looking toward Ararat, Indiana University Press, 1993, ISBN  (#invalid_param_val)
• Баберовски, Й., Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе = Der Feind ist überall. Stalinismus im Kaukasus / [пер. с нем. В. Т. Алтухова], Российская политическая энциклопедия, Moskva, ISBN  (#invalid_param_val)
• Seykhzamanli), Naki Keykurun (Published by Tomris Azeri), The Minister of National Security of Azerbaijan Democratic Republic (1918-1920), Nyu-York, 1998 (#invalid_param_val)
• Gerwarth, Robert, War in Peace: Paramilitary Violence in Europe after the Great War (The Greater War), Oxford University Press, 2013, ISBN  (#invalid_param_val)
• Allen və Muratoff, Allen W. E. D., Muratoff P. P., Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border. 1828—1921, Cambridge: Cambridge University Press, 1953, ISBN  (#invalid_param_val)
• Reynolds, Michael A., Shattering Empires. The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires, 1908–1918, Cambridge: Cambridge University Press, 2011, ISBN  (#invalid_param_val)
• Шахбазян, А. А., Армения. Разд. Исторический очерк: Армения в 20 в., Большая Российская Энциклопедия, 2004, ISBN  (#invalid_param_val)
• Swietochowski, Tadeusz, Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community, Cambridge University Press, 2004, ISBN  (#invalid_param_val)
• Allen və Muratoff, Allen W. E. D., Muratoff P. P., Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border. 1828—1921, Cambridge: Cambridge University Press, 2011, ISBN  (#invalid_param_val)
• Ямсков, А.Н., Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт. — Фактор этноконфессиональной самобытности в постсоветском обществе, Москва: Московский Центр Карнеги, 1998, ISBN  (#invalid_param_val)
• Мкртчян, А. А., Межэтнические контакты в Нагорном Карабахе (вторая половина XIX — начало XX в.) // Межэтнические контакты и развитие национальных культур: сборник статей., Москва: Ин-т этнографии АН СССР, 1985 (#invalid_param_val)
• Saparov, Arsene, From Conflict to Autonomy in the Caucasus: The Soviet Union and the Making of Abkhazia, South Ossetia and Nagorno Karabakh, Routledge, 2014, ISBN  (#invalid_param_val)
• Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, ЭСБЕ, Эриванская губерния, 1886 (#invalid_param_val)
• Махмурян, Г. Г., Политика Великобритании в Армении и Закавказье в 1918-1920 гг. Бремя белого человека., Ереван: Лусакн, 2002, ISBN  (#invalid_param_val)
• Юсиф-заде, Севиндж Зия кызы, Азербайджано-британские отношения в начале XX века, Баку: Təhsil, 2008 (#invalid_param_val)
• Мирошников, Л. И., Документы английской политики 1918—1920 годов // «Арабески» истории, Книга 6: Каспийский транзит. Том 2., 1996 (#invalid_param_val)
• Arslanian, Artie H., BRITAIN AND THE QUESTION OF MOUNTAINOUS KARABAKH, MIDDLE EASTERN STUDIES / Vol. 16, 1980 (#invalid_param_val)
• Rose, John D., Batum as Domino, 1919-1920: The Defence of India in Transcaucasia, The International History Review, 1980 (#invalid_param_val)
• Кармов və Лобанов, Т. М. Кармов, В. Б. Лобанов, Взаимоотношения Азербайджанской Демократической Республики и Терско-Дагестанского края ВСЮР, 1919-1920.: современный взгляд, Былые годы. Т. 37, № 3., 2015, ISBN  (#invalid_param_val)
• Петросян, Г. А., Отношения Республики Армения с Россией (1918 – 1920 гг.), Ереван: Издательство ЕГУ, 2012, ISBN  (#invalid_param_val)
• Мелконян, Ашот, В поисках научной истины. Предисловие к кн. Петросян Г. А. Отношения Республики Армения с Россией (1918—1920 гг.), Ереван: Изд-во ЕГУ, 2012 (#invalid_param_val)Ваан Байбуртян
• Байбуртян, Ваан, Российско-армянские отношения 1918—1920 годов в новом научном исследовании историка Гегама Петросяна. В кн.: Петросян Г. А. Отношения Республики Армения с Россией (1918—1920 гг.) (PDF), Ереван: Изд-во ЕГУ, 2012 (#invalid_param_val)
• Musayev, İsmayıl, Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər), Bakı: Bakı universitetinin nəşriyyatı, 1998 (#invalid_param_val)
• Симонян, Грачик, Из истории «политического оправдания» полководца Андраника (PDF), Ереван: ЕГУ, 2016, ISBN  (#invalid_param_val)
• Кавказский календарь на 1912 год, Кавказский календарь на 1912 год, IV отдел, стр. 147., Тифлис: Гл. упр. Кавказ. наместника , 1845-1916, 1912 (#invalid_param_val)
• Лежава, Г. П., «Технологии этнической мобилизации» под. ред. М. Н. Губогло, Институт этнологии и антропологии РАН. Изд-во «ЦИМО», 2000, ISBN  (#invalid_param_val)
• (#empty_citation)

Xarici keçidlər