Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səfəvilər — 22 dekabr 1501-ci ildən 8 mart 1736-cı ilə qədər bugünkü Azərbaycan, İran, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, qərbi Pakistan, Türkmənistan, şərqi Türkiyə, Özbəkistanın kiçik hissəsi və Rusiyanı (Dağıstan) ərazilərini əhatə etmiş dövlət. Dövlətin əsasını I İsmayıl 1501-ci ilin iyul ayında Təbrizdə özünü şah elan etməklə qoymuşdur. İsmayılın tərəfdarlarından ibarət olan qızılbaşlar ordusunun nüvəsini türk tayfaları təşkil etmişdir. Səfəvi dövlətinin yaranmasına dəstək verən Qızılbaş tayfaları bunlardır: Şamlı,Rumlu,Mosullu, Pornak, Şeyxavənd,Çəpni, Bayat,Xınıslı, Təkəli,Baharlı, Qaramanlı, Sədlu, Bayburtlu, Varsaq, Evoğlu, Qaracadağlı,Ustaclı,Zülqədər,Əfşar,Qacar.Səfəvilər dövləti, həmçinin müasir Azərbaycan türklərinin milli və dini kimliyinin formalaşmasında böyük tarixi rol oynamışdır. Səfəvilər həmçinin 3 barıt imperiyasından biridir.
| Tarixi dövlət | |||||
| Səfəvilər | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Xanədani Səfəviyyə Dövləti Qızılbaş | |||||
| |||||
 I Şah Abbas dövründə Səfəvi dövləti | |||||
| | |||||
| Paytaxt | |||||
| Dilləri | |||||
| Rəsmi dilləri | Azərbaycan türkcəsi (saray və ordu dili) | ||||
| Dövlət dini | İslam (Şiəlik) | ||||
| Valyuta | |||||
| Ərazisi | 3.500.000 km² (1512) 2.900.000 km² (1627) | ||||
| Əhalisi | 20.000.000 | ||||
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya | ||||
| Sülalə | Səfəvilər | ||||
| Şahlar | |||||
| • 1501-1524 | I İsmayıl | ||||
| • 1524-1576 | I Təhmasib | ||||
| • 1576-1577 | II İsmayıl | ||||
| • 1578-1587 | I Məhəmməd | ||||
| • 1587-1629 | I Abbas | ||||
| • 1629-1642 | I Səfi | ||||
| • 1642-1666 | II Abbas | ||||
| • 1667-1694 | I Süleyman | ||||
| • 1694-1722 | I Sultan Hüseyn | ||||
| • 1722-1732 | II Təhmasib | ||||
| • 1732-1736 | III Abbas | ||||
| Tarixi | |||||
| • XIII-XIV.əsr | Ərdəbildə Səfəvi təriqətinin yaranması | ||||
| • 1501 | Şah İsmayılın dövləti qurması | ||||
| • 1501 | Şərur döyüşü | ||||
| • 1503 | Almaqulağı döyüşü | ||||
| • 1510 | Mərv döyüşü | ||||
| • 1514 | Çaldıran döyüşü | ||||
| • 1587-1629 | Böyük Abbasın dövrü | ||||
| • 1722 | İsfahanın mühasirəsi | ||||
| • 1732-1736 | Nadir xanın dövrü | ||||
| • 1736 | Dövlətin süqutu | ||||
| • 1796 | Sülalənin sonu | ||||
| Davamiyyət | |||||
| → | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Səfəvilər sülaləsinin mənşəyi
Dövlətin adı onu idarə edən sülalə ilə bağlı olaraq "Səfəvilər dövləti" və ya "Məmalik-e Əcəm" adlandırılmışdır.
Səfəvilər dövlətinin ilk paytaxtı Təbriz olmuşdur. Sonradan dövlətin paytaxtı Səfəvi-Osmanlı müharibələri səbəbindən öncə müvəqqəti (1548), sonra isə birdəfəlik (1555) Qəzvinə köçürülmüşdür. I Şah Abbas hakimiyyətə gəldikdən sonra isə paytaxt 1598-ci ildə İsfahan şəhərinə köçürülmüşdür. Paytaxtın İsfahana köçürülməsindəki səbəblər:
- "Böyük sürgün" siyasətinə əsaslanaraq Osmanlı ilə müharibə sərhəddindən uzaqlaşmaq
- Ticarət yollarının istiqamətini İran körfəzinə keçirməklə Osmanlılara iqtisadi cəhətdən zərbə vurmaq.
Səfəvilər dövlətinin qurucusu I İsmayılın ana dili Azərbaycan türkcəsi olmuşdur. O, bu dildə "Xətai" ləqəbi ilə şeirlər yazmışdır. Elə dövlətin də rəsmi dili Azərbaycan türkcəsi olmuş, saray əhli, eləcə də dövlətin hərbi və dini xadimləri bu dildə danışmışlar.
1637-ci ildə İsfahanda Səfəvi hökmdarı I Şah Səfi ilə görüşmüş alman səyyahı və diplomatı Adam Olearinin xatirələrində də Səfəvi sarayında Azərbaycan türkcəsinin yeri haqqında maraqlı məlumatlar mövcuddur. A. Oleari "Qoldşin səfirliyinin Moskoviya və Persiyaya səfərinin müfəssəl təsviri" əsərində İsfahanda onların şərəfinə verilmiş ziyafətin təsvirinin sonunda yazır ki, saat yarımlıq ziyafət başa çatdıqdan və hamıya əllərini yumaq üçün ilıq su verildikdən sonra saray əyanı uca səslə söylədi:
 | “Süfrə haqqına, Şah dövlətinə,qazılar qüvvətinə Allah deyəlim!” Bundan sonra hamı xorla dedi: “Allah! Allah!” |  |
Səyyah həmçinin yazır:
| | "Xüsusilə, İsfahanda şahın xidmətində olanlar daha böyük həvəslə türk dilində danışırlar, onlardan nadir hallarda fars sözləri eşidərsən... | |
XVII əsrin ikinci yarısında Şərqə səyahət etmiş və uzun müddət Səfəvi torpaqlarında, o cümlədən, İsfahanda yaşamış fransız səyyahı Jan Şarden öz xatirələrində yazırdı:
| | “Fars dili camaatın şeir və ədəbiyyat dilidir. Saray əyanları, hərbçilər, böyük (nüfuzlu) adamlar və varlıların xanımları hamısı evdə türk(Azərbaycan) dilində danışırlar. Çünki padşah və sülalə üzvləri bütün əhalisinin dili türk dili olan Azərbaycandandırlar. Ərəb dili camaatın dini dili olduğu üçün möhtərəm sayılır” | |
Alman səyyahı Engelbert Kempfer də XVII əsrin 80–90-cı illərində Səfəvilər dövlətinə səfəri zamanı ölkə ərazisində türk dilinin böyük təsir dairəsinə malik olması faktı ilə qarşılaşmışdı. O, öz xatirələrində yazırdı:
| | “...Türk dili saraydan tutmuş yüksək rütbəli və mötəbər şəxslərin evlərinə kimi yayılmış və nəticədə elə olmuşdur ki, şahın hörmətini qazanmaq istəyən hər kəs bu dildə danışır. İndi iş o yerə çatmışdır ki, başı bədəni üçün dəyərli olan hər kəs üçün türk dilini bilməmək suç sayılır. Türk dili bütün şərq dillərindan asandır. Türkcənin danışıq tərzindəki vüqar və əzəmət onun sarayda və səltənət qəsrində yeganə danışıq dili olmasına gətirib çıxarmışdır” | |
İngilis səyyahı və taciri Antoni Cenkinson yazır ki, Şah Təhmasiblə ziyafət süfrəsi arxasında görüşü zamanı Şah onu azərbaycan dilində "xoş gəldin" sözü ilə salamlamışdı. XVII əsrin birinci yarısında Şərqə səfər etmiş italyan səyyahı Petra della Valle də yazırdı ki, Şah Abbas onu qəbul edərkən türk dilini bilib-bilmədiyi barədə soruşmuş, müsbət cavab aldıqdan sonra "xoş gəldi, səfa gəldi" söyləmişdiSaray əyanları isə Şaha "qurban olum, başına dönüm" kimi ifadələrlə müraciət edirdilər.
1694-cü ildə Səfəvilər dövlətini ziyarət etmiş italyan səyyahı öz səyahətnaməsində qeyd edirdi ki, bu ölkədə əsasən 3 dil daha çox işlədilir: fars, türk və ərəb dilləri yayılıb. Səyyah qeyd edir ki, fars dili söz ehtiyatı baxımından zəngin deyil. Ərəb dili alimlərin və elmin dilidir. Səfəvilərin saray adamları isə türk dilində danışırlar.
Səfəvi sarayında hamının türk dilində danışması, xüsusilə, orduda bu dilin geniş yayılması barədə Avropa səyyahlarının yazdıqları əsassız deyil. Səfəvilər sülaləsi mənşə etibarilə türk idi. Onlar öz ana dillərini unutmamış, hakimiyyətə çatdıqdan sonra da özləri bu dildə ünsiyyət qurmaqla onu yaşatmış və öz əhatələrində də bu dilin hakim mövqeyini qoruyub saxlamışlar.
Səfəvi adı Şah İsmayılın babası Şeyx Səfiəddindən gəlir. Şeyx Səfiəddin Gilandakı Şeyx Zahid Gilaninin tələbəsi olmuş və o öldükdən sonra zahidiyyə təriqətini səfəviyyə təriqətinə çevirmişdi. Şeyx Heydər dövründə onun müridləri qızılbaş adlanmağa başladı. Buna səbəb onların Qızılbaş, Şiə olduqlarını bildirmək üçün başlarına 12 zolaqlı qırmızı çalma qoymaları idi.İsgəndər bəy Münşi yazır:
| | "Sultan [Heydər] bu yuxunu gördükdən sonra başına şadimanlıq papağı qoyub o vaxtlarda dəbdə olan "Türkman papağı"nı on iki zolaqlı "Heydər papağı" ("tərəke-Heydəri") ilə əvəz etdi. Onun arxasınca gedən və ona itaət edən adamlar da o həzrətin əqidəsinə tabe (eqteda) oldular və bu xanədanın bütün üzvləri həmin dəyərli papağı başlarına qoymaqla başqa adamlardan seçildilər. Elə buna görə də, o şanşöhrətli adamlar "qızılbaş" ifadəsi ilə məşhur oldular." | |
1447-ci ildə təriqətin başcısı Şeyx Cüneyd Anadoluya gələrək bölgədəki türk tayfalarını ətrafına toplamağa başlamışdı.Qaraqoyunlular ilə müharibə halında olan Ağqoyunlu Uzun Həsənin yanına gedən Cüneyd onun bacısı ilə evlənmişdi. Bu evlilik ilə Uzun Həsən, Cüneyd'in türkmanlar üzərindəki nüfuzundan istifadə etməyi düşünürdü. 1460-cı ətrafına topladığı orduyla Şirvanşahlara hücum edən Cüneyd döyüşdə öldürülür. Yerinə keçən oğlu Şeyx Heydər Ağqoyunlularla əlaqələri daha da möhkəmləndirmək üçün dayısı Uzun Həsənin qızı Aləmşah bəyimlə evləndi. Şeyx Heydər də atası kimi Şirvan Dağıstana hücum edir. 1483 və 1487-ci illərdə onun bu ərazilərə hücumu nəticəsində böyük qənimətlə əldə edilir. Bu qələbələr Ağqoyunlu Sultan Yaqubu qorxuya salır və Şeyx Heydərin 1488-ci ildəki 3-cü hücumu zamanı Dağıstana Süleyman bəy Bicanoğlunun komandanlığı altında qoşun göndərir. Qoşun Şirvanşah Fərrux Yasar -ın qoşunu ilə birləşərək Samurçay sahilində Şeyx Heydərin qüvvələrini məğlub edir. Şeyxin özü isə öldürülür.Sultan Yaqub Şeyx Heydərin 3 oğlunu;Sultanəlini, İbrahimi və İsmayılı əsir alaraq İstəxr qalasında həbs etdirir. Onlar yalnız Sultan Yaqub öldükdən sonra, növbəti Ağqoyunlu hökmdarı Rüstəm tərəfindən əsirlikdən qurtulurlar. Sultanəli Səfəvi Şeyxi seçilir. 1493-cü ildə Ağqoyunlu Rüstəm Mirzə Baysunqura qarşı Qızılbaşlardan istifadə etmək qərarına gəlir Sultanəli öz qoşunu ilə Rüstəmin tərəfində vuruşur. Döyüşdə Baysunqur öldürülür. Sultanəlinin qüvvətlənməsindən qorxan Rüstəm Mirzə onun üstünə 5 min süvari göndərir. Ərdəbil yaxınlığında Şəməsidə baş verən döyüşdə Sultanəli öldürülür. Bu döyüşdən öncə keçirilən yığıncaqda Sultanəli qardaşı İsmayılı özündən sonra səfəvilərin rəhbəri elan edir. Sədaqətli qızılbaşlar şeyx İsmayılı və qardaşı İbrahimi Ərdəbildə gizlədir. Onları Rəştə, daha sonra isə Lahicana, Gilanın Biyepiş vilayətinin hakimi Gərkiyə Mirzə Əlinin yanına gətirirlər.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin etnik mənşəyi məsələsi indiyədək tarixçilər arasında mübahisə mövzusu olmuşdur. Bu məsələni aydınlaşdırmağın mürəkkəbliyi onunla ələqədardır ki, Səfəvilərin uzaq əcdadları barədə məlumatları özündə əks etdirən yeganə mənbə İbn Bəzzazın(Təvəkkül ibn İsmayıl ibn Bəzzazın) "Səfvət əs–Səfa" ("Saflığın saflığı") adlı agioqrafik əsəridir. Səfəvi tarixçilər Şeyx Səfiəddini yeddinci şiə imamı İmam Museyi-Kazımın 21-ci nəslindən hesab edirdilər, lakin Əhməd Kəsrəvi "Səfvət əs–Səfa" əsərinin müqayisəli tədqiqi ilə məşğul olmuş və belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Səfəvilərin əcdadları heç də seyidlər, (Məhəmməd peyğəmbərin) nəslindən olanlar deyillər və onların nəsil şəcərəsini sonralar Səfəvi tarixşünasları uydurmuş və İbn Bəzzazın əsərinin mətninə daxil etmişlər.Əhməd Kəsrəvi Şeyx Səfinin ərəblərlə əlaqəsinin olmadığını sübut etdikdən sonra onu türk də hesab etmir və kürd mənşəli olduğunu söyləyir. Digər İran müəllifləri onun Səfəvilərin kürd mənşəli olduğu barədəki ehtimalını şəksiz həqiqət kimi qələmə verir və bununla da bütün Səfəvilər sülaləsini iranlılaşdırmağa səy göstərirlər. Bəzi Avropa müəllifləri də bu fikri müdafiə edirlər. Türk müəllifi Zəki Vəlidi Toqan da Səfəvilərin mənşəyinə həsr olunmuş məqaləsində onların kürd mənşəli olduğunu əsaslandırmağa cəhd göstərir, "kürd əsilli şeyxin" nəslinin sonradan "tamamilə türkləşdiyini" yazır.
Lakin V. V. Bartoldun sülalənin türk mənşəli olması barədə söylədiyi fikir daha mötəbərdir və mənbə məlumatları ilə təsdiq edilir. Alim bu sülalənin eponimi və banisi Şeyx Səfiəddin və onun nəslindən bəhs edərkən göstərirdi ki, "bu Ərdəbil şeyxləri, şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər." İ. P. Petruşevski də eyni fikri söyləmişdir: "İlk Səfəvi şeyxləri Ərdəbildə yaşamışlar, onların doğma dili Azərbaycan dili (Azərbaycan türk dili – tarixçi Nazim Xəlilov.) olmuşdur." Hanna Sohrveydə görə "Səfvət əs-Səfa" əsərində hamı Səfiyə türk kimi müraciət edir: "Ey piri-türk" (ey türk müqəddəsi), "türk gənci", "türk oğlu" və bu səbəbdən də onun türk olduğu şübhə doğurmur. M. Abbaslı Şeyx Səfiəddinin türk mənşəli olması haqda zəngin material toplamışdır.
İndi də Səfəvilər sülaləsinin nümayəndələri dünyanın hər yanına yayılmışdır. Bu dövlətlərə İran, Azərbaycan, Pakistan, Türkiyə və s. nümunə göstərmək olar. Ən çox tanınan xanədan üzvləri isə Azərbaycan Respublikası cənub bölgəsində yerləşən Cəlilabad rayon ərazisində yaşayırlar.
Səfəvilər sülaləsinin əzəldən kürd, yaxud İran mənşəli olması haqqındakı ehtimal daha mötəbər mənbələrin məlumatlarına əsaslanmır. Həm də Şeyx Səfiəddinin türk etnosuna mənsub olması, çətin ki, şübhə doğura bilər.
Səfəvilər dövlətinin Azərbaycan dövləti olduğuna dair daha bir sübut verilən fərmanların və diplomatik yazışmaların Azərbaycan dilində olmasıdır. Buna sübut olaraq tapılmış əsl sənədləri göstərmək olar:
- Şah İsmayılın Musa Durgutoğluna fərmanı;
- Şah Təhmasibin II Sultan Səlimə məktubu;
- Osmanlı sultanı Süleyman Qanuninin I Şah Təhmasibə məktubu;
- I Şah Təhmasibin Zeynalabidin Əli Əbdi bəyin "Təkmilatül-əxbar" əsərinin yazılması haqqında fərmanı;
- Şah Məhəmməd Xudabəndənin Osmanlı sultanı III Sultan Muradın sərkərdəsi Fərhad Paşaya məktubu;
- I Şah Abbasın III Sultan Muradın sərkərdəsi Fərhad Paşaya məktubu;
- I Şah Səfinin Avstriya imperatoru və Macarıstan kralı II Ferdinanda məktubu;
- I Şah Səfinin Rusiya çarı Mixail Romanova məktubu;
- II Şah Abbasın Şirvan bəylərbəyisi Hacı Mənuçöhr xana məktubu;
- Şah Sultan Hüseynin Sakson şahzadəsi və Polşa kralı Frixdrix Avqusta məktubu;
Dövlətin əsasının qoyulması
1499-cu ilin avqustunda Şeyx Heydərin 13 yaşlı oğlu İsmayıl Lahicandan Ərdəbilə yola düşür. Bu zaman onu yeddi nəfərdən ibarət ən yaxın şəxslər müşayiət edirdi; Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli bəy Dədə (Dədə bəy), Xadim bəy Xüləfa, Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy Qaramanlı, İlyas bəy Ayğut oğlu Xunuslu və Qarapiri bəy Qacar. Onlar Deyləmdən keçib Gilana, gəldilər. Taromda sayı 1500 nəfərə çatmış qızılbaş qüvvələrinə baxış keçirildi. Yerli hakim Əmir Hüsaməddindən ehtiyat edən İsmayıl Taromu tərk edir. Birbaşa Ərdəbilə gəlməyib, cənuba və cənub-qərbə doğru — Xalxal tərəfə dolama yolla kiçik bir dövrə vurulur. Qış Astarada, Ərcivanda keçirilir. Qızılbaş rəhbərlərinin müşavirəsində Anadoluya, Ərzincana hərəkət etmək qərarı verilir. Ərzincanda İsmayılın bayraqları altında türkdilli şamlı, ustaclı, rumlu, təkəli, zülqədər, əfşar, qacar, varsağ tayfalarından, həmçinin "Qaradağ sufilərindən" ibarət 7000 qazi toplanır.
Burada keçirilmiş qızılbaş ağsaqqallarının müşavirəsində qərara alınır ki, təxirə salmadan mövcud qüvvələrlə başlıca zərbə Səfəvilərin qəddar düşməni olan Şirvanşah Fərrux Yəsara qarşı yönəldilməlidir.I Şah İsmayıl 1500-cü ildə ordusu ilə Şirvanşah hökmdarı Fərrux Yasarın üzərinə hücuma keçir. Gülüstan qalası yaxınlığındakı Cabanı düzündə baş vermiş Cabanı döyüşündə Şirvanşahlar məğlub edilir və I Fərrux Yasar öldürülür. Səfəvilər Şirvanşahlar dövlətini özlərindən asılı vəziyyətə salır. Ələ keçirilmiş qənimət qızılbaşlar arasında bölüşdürülür. İsmayıl üç gün döyüş meydanında qalır, sonra isə Şamaxıya qayıdır və şəhər əyanları tərəfindən ehtiramla qarşılanır. Sonra İsmayıl Mahmudabada gedərək 1500/1501-ci ilin qışını orada keçirir. Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslu isə Şirvanşahların ikinci əsas şəhəri Bakını tutmaq üçün göndərilir. Qalanı ələ keçirmək üçün sərkərdələrinin göstərdiyi cəhdlərin müvəffəqiyyətsizliyini görən İsmayıl 1501-ci il yazın əvvəlində özünün başlıca qüvvələri ilə Mahmudabaddan Bakıya hərəkət edir. Qalanın müdafiəsinə Fərrux Yasarın oğlu olan Qazı bəyin arvadı başçılıq edirdi. Bakı tutulur və qənimət qızılbaşlar arasında bölüşdürülür. Səfəvilərin Cabanı döyüşündə darmadağın etdiyi Şirvanşahlar qoşunun bir hissəsi Gülüstan, Buğurt və qalalarında müqavimət göstərməkdə davam edirdi. Buna görə də İsmayıl Bakını tutduqdan sonra Gülüstan qalasına doğru hərəkət edir. Gülüstan mühasirədə olarkən Təbrizdən Musa xəlidənin göndərdiyi çapar gəlib xəbər gətirir ki, Əlvənd Mirzə (Abdul Müzəffər Nur Əhməd) böyük bir qoşunla paytaxtdan (Təbriz) çıxmışdır O, Şirvanşah qoşunlarının qalıqları ilə birləşmək və qızılbaşlarla vuruşmaq üçün Şirvana hərəkət edir. Bu səbəbdən qızılbaşlar Gülüstan qalasının mühasirəsini dayandıraraq Naxçıvana doğru hərəkət edirlər. Bu hadisə Tarix-i Şah İsmayıl əsərində bu cür təsvir olunur:
| | ... [ İsmayıl ] dövlətin sütunlarını- Hüseyn bəy Lələni, Məhəmməd bəy Ustaclını, Əbdi bəy Şamlını, Xadim bəy Xüləfanı, Qarapiri bəy Qacarı yanına cağırdı və onlardan soruşdu: " Siz Azərbaycan taxtgahını, yoxsa Gülüstan qalasını istəyirsiniz? " Onlar cavab verdilər: "Azərbaycanı!" | |
1501-ci ildə Şərur döyüşündə Əlvənd Mirzə də məğlubiyyətə uğradılır.Əlvənd Mirzənin də məğlub edilməsi ilə 2 əsas təhlükəni sovuşduran İsmayıl 1501-ci ildə Təbrizə daxil olub özünü Azərbaycanın şahı elan edir.
Dövlətin yüksəlişi
1503-cü ildə I Şah İsmayıl Ağqoyunlu hökmdarı Murada onun hakimiyyətini tanımağa və tanıdığı təqdirdə İraqi Əcəmin bir hissəsini ona təklif etdi. Murad təklifi qəbul etmədi. Bundan sonra Səfəvi qoşunu 12 minlik orduyla Həmədana doğru irəlilədi. 21 iyun 1503-cü idə Səfəvi və Ağqoyunlu qoşunları arasında Həmədan yaxınlığında Almabulağı(Almaqulağı) deyilən yerdə Almabulağı döyüşü baş verdi. Döyüşdə Səfəvilər qalib gəldi.İsgəndər bəy Münşi Türkman yazır:
| | "Doqquz yüz səkkizinci il zilhiccə ayının iyirmi dördü (1503, 21 iyun) şənbə günü Həmədanın Alma bulağı adlı yerində onların arasında böyük hərb oldu. Süleyman şanlı xaqanın(Şah İsmayılın) heydəri qol gücü və isnaəşəri dövlət günəşinin xoşbəxt doğuşuna görə o, müqayisəsiz ləşkərə qalib gələrək, həmin mərəkədə Türkman(Ağqoyunlu) döyüşçülərinin kələyini kəsdi. Süleyman şanlı xaqanın həmişə "Namurad" adlandırdığı Sultan Murad, eləcə adlandırıldığına uyğun olaraq, bəxti dönük və muradsız halda (namurad) fərar yoluna düşüb(məğlub olub) Şiraza getdi. Bu döyüşdə müzəffər əsgərlərin əlinə bol qənimət çatdı, atlar və hər diyardan toplanılan saysız-hesabsız başqa mallar keçdi, Süleyman şanlı xaqan ətraf yerlərə fəthnamələr göndərdi." | |
Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Murad isə qaçdı. Bundan sonra qızılbaşlar həmin ildə müqavimətsiz Şiraz,Qum, Kaşan və İsfahanı, 1504-cü ildə isə Gülxəndan, Firuzguh, Usta qalaları, Yəzd, və Kirmanı, 1506-cı ildə, Diyarbəkiri və Maraş ələ keçirdilər. Bunun ardınca Şah İsmayıl öz qoşunu ilə birgə Qərbə doğru hərəkət etməyə başladı və 1507-ci ildə Van və Ərzincanı, 1508-ci ildə isə ərəb İraqını tutdu.İsmayılın qərbdə hərbi əməliyyatlar keçirməsindən istifadə edən Şeybanilər dövlətinin hökmdarı Məhəmməd 1507–1508-ci illərdə Teymurilər dövlətinə son qoyub Xorasanı işğal etdi və Kirmana dağıdıcı yürşülər etdi. Şah İsmayıl Məhəmməd xan Şeybaninin yanına iki dəfə elçi göndərdi, onu yürüşləri dayandırmağa çağırdı. Məhəmməd xan Şeybani Şah İsmayıla cavab məktubunda tələb edirdi ki, o, xanın adını məscidlərdəki xütbələrə və kəsilən sikkələrin üzərinə əlavə etməlidir. Məhəmməd xan Şeybani yazırdı ki, dərvişlər və onların övladları dövlət idarəsi ilə deyil, ibadətlə məşğul olmalıdırlar. I Şah İsmayıl cavab məktubunda qeyd edirdi ki, o, Məşhəddəki səkkizinci imam İmam Rza məqbərəsini bir "dərviş" kimi ziyarət etmək niyyətindədir və bunun üçün Xorasana qoşunla gələcək
I Şah İsmayıl 1510-cu ildə Xorasana doğru hərəkət etdi. Şeybani xan Heratdan Mərvə çəkildi. 2 dekabr 1510-cu ildə baş vermiş Mərv döyüşündə Məhəmməd xan Şeybanini məğlub edərək Xorasan vilayəti və Ceyhun çayına qədər uzanan torpaqları ələ keçirdi. Döyüş zamanı Məhəmməd xan Şeybani öldürüldü. Daha sonra Anadoluya dönən İsmayıl Ağqoyunlular dövründə onlara tabe olan Şərqi Anadolunu ələ keçirmək üçün hərəkətə keçdi. 1512-ci ildə Qaraman və Malatyanı tabe edən şah daha sonra Təbrizə döndü.
Səfəvi-Şirvanşahlar əlaqələri
Osmanlılar ilə müharibədə yaranmış fasilədən istifadə edən I Şah Təhmasib Şirvanı öz dövlətinə birləşdirdi. Şirvanşah II İbrahim Şeyxşahın üç oğlu qalmışdı: Sultan Xəlil, Məhəmməd Mirzə və Müzəffər Mirzə. Şirvan taxtı Şeyxşahın böyük oğlu Sultan Xəlilə, yaxud onun rəsmi adı ilə deyilərsə, II Xəlilullaha keçdi.
II Xəlilüllah bundan əvvəl qızılbaşlar tərəfindən darmadağın edilmiş Gilan Biyəpəs hakimi Əmire DubacaŞamaxı sarayında sığınacaq vermişdi. Şahın elçiləri Şamaxıya gələrək qaçqının təslim olunmasını tələb etmişdi. Lakin II Xəlilullah rədd cavabı vermişdi. Həmçinin məlumatlar vardır ki, bu şirvanşah 1534-cü ildə Təbrizi tutmuş Osmanlı sərkərdəsi İbrahim paşaya qiymətli hədiyyələr göndərmişdi.
1535-ciildə II Xəlilüllahın vəfat etməsi ilə Şirvan taxtı varissiz qalmışdı. Buna görə də Şirvan əyanları II Xəlilullahın qardaşı oğlu Şahruxu qaldığı "Şamxal ölkəsindən" dərhal paytaxta- Şamaxıya gətirdilər və taxta oturtdular.
Lakin ölkədə hakimiyyət azyaşlı Şahruxun adndan fəaliyyət göstərən Hüseyn bəy adlı vəkilin başçılıq etdiyi Şirvan əyanlarının əlində cəmlənmişdi. Feodal əyanlarının özbaşınalığı baş alıb gedirdi. İsgəndər bəy Münşi göstərir ki, Şirvanda "qayda qanundan əsər qamamışdı, iğtişaşlar və asayişin pozulması bu ölkədə adi hal aldı."
Bu vaxt Mahmudabaddan və Salyandan Qələndər çıxış etməyə başladı və üsyançı dəstəylə birlikdə Şirvanın paytaxtına hərəkət etdi. Əmirlər arasında birliyin olmaması və qoşundakı çəkişmələr, Şirvan əyanlarını Şamaxı sarayını Qələndərə müqavimət göstərmədən təslim etməyə və alınmaz sayılan Buğurt qalasında gizlənməyə məcbur etdi. Üsyançılar müqavimətə rast gəlməyərək Şamaxını ələ keçirdilər, lakin aydın məqsədləri, möhkəm rəhbərliyi olmadığı üçün onlar öz hakimiyyətlərini təşkil edə bilmədilər və buna görə də şəhərdə 40 gündən ertıq qala bilmədilər". Qələndərin geri çəkilməsi xəbəri Buğurda çatanda Şirvan əyanları Şahruxla bərabər qaladan çıxdılar və üsyançıları təqib etməyə başladılar. Şahrux Salyandan bir qədər aralıda Qələndərə çatdı. Baş vermiş döyüşdə üsyançılar darmadağın edildilər.
Qələndərin üsyanı yatırıldıqdan sonra Şirvanda baş verən feodal dağınıqlığı haqqında I Şah Təhmasibə xəbər çatdı.Qorçubaşı Padar adlı hərbçi dəstə ilə Şirvandan Təbrizə gəldi, kömək üçün I Təhmasibə müraciət etdi və onu ölkədə "asayişi" bərpa etməyə çağırdı. 1538-ci ilin yayında, şahın qardaşı Əlqas Mirzə 20 minlik ordu, həmçinin Qarabağ və Muğanın qoşun dəstələri ilə Şirvana daxil oldu."Həmin ölkədə bütün giriş və çıxışlara yaxşı bələd olan" adı çəkilən Padar ordunu müşayiət edirdi. Surxab, Qorci qalaları, habelə Qəbələ tutuldu. Sonra qızılbaşlar Gülüstan və Buğurt qalalarına hərəkət etdilər. Şirvan əyanları Buğurt qalasına sığındılar. Buğurd (yaxud Qəle-yi Buğurd) Hürşahın məlumatına görə, "böyük və meşələrlə əhatə olunmuş dağda yerləşirdi". Ərzaq çatışmazlığından və xəstəliklərdən əziyyət çəkən qala sakinlərinin ağır vəziyyətinə baxmayaraq, Buğurdun mühasirəsi bir neçə ay çəkdi. Müdafiəçilərin mətinliyi xəbəri şaha gəlib çatdı və o, böyük qoşunla qala divarlarına yaxınlaşdı. İndi qızılbaş qoşunlarının da malik olduğu toplar işə salındı və qalanın müdafiəçiləri müqaviməti dayandırdılar. Onlar qaliblərin mərhəmətinə tabe oldular. Qəle-yi Buğurd şirvanlıların ənənəvi olaraq xəzinə saxlanılan anbarı idi və Hürşahın söylədiyinə görə, orada saxlanılan pulun, qiymətli daş-qaşın və malların sayı-hesabı yox idi. I Şah Təhmasib bütün bunları şəxsən müsadirə etdi.
Səfəvilər dövlətinin bəylərbəyliklərindən biri kimi onun tərkibinə daxil oldu. Şahın qardaçı Əlqas Mirzə Şirvanın birinci bəylərbəyi oldu. Şirvan əyanları hələ uzun müddət baş vermiş bu gerçəkliklə və imtiyazlarının itirilməsi ilə barışa bilmirdilər. Sülalənin ayrı-ayrı nəsillərinin itirilmiş səltənəyi bərpa etmək səyləri sonralar, Azərbaycanı ələ keçirməyə cəhd göstərən Osmanlı sultanları tərəfindən istifadə olunmuşdu. Şirvanın Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil olması Azərbaycan xalqının tarixində obyektiv olaraq müsbət rol oynadı. Ölkənin cənub və şimal vilayətlərinin Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin hüdudlarında birləşməsi Azərbaycanın sonrakı iqtisadi və mədəni yüksəlişinə şərait yaratdı.
Səfəvi-Şeybani əlaqələri
XVI əsrin əvvəlində Şeybanilər bütün Xorasanı ələ keçirməyə can atdılar, lakin onun yalnız Bəlx vilayətində kifayət qədər möhkəmlənə bildilər. O zamankı Xorasanın qalan üç vilayəti- Herat, Məşhəd və Mərv yenə də Səfəvilərin hakimiyyəti altında qaldı.
Orta Asiyanın sünni ruhaniləri şiələrə münasibətdə bütün vasitələrlə dini fanatizmi qızışdırır və Səfəvilər dövləti ilə mübarizədə Şeybaniləri hər cəhətdən müdafiə edirdilər. Şeybanilər Xorasanda hökmdarlıq uğrunda qızılbaşlarla mübarizəni "dönüklərə – şiələrə" qarşı "müqəddəs müharibə" şüarı altında aparırdılar.
I Şah İsmayılın vəfatından və qızılbaş tayfalarının ara müharibələri ilə əlaqədar olaraq ölkədəki qarışıqlıqlardan istifadə edənn Şeybani xanın oğlu və varisi Xorasan üzərinə dəfələrlə basqınlar etdi. Özbəklərin hücumları demək olar ki, hər il təkrar olunurdu. "Qiyamçı qızılbaşlar kütləsinə" qarşı ittifaq yaratmış Osmanlılar və özbəklərlə eyni vaxtda mübarizə aparmaq Səfəvilər dövləti üçün çətin idi. Hicri 930 (1524)-cu ildə Übeydulla Herata hərəkət etdi, lakin Xorasan bəylərbəyi Durmuş xan Şamlının qoşunları ilə toqquşaraq geri döndü.
Hicri 932 (1526)-ci ildə Durmuş xanın vəfatından sonra Xorasandakı qarışıqlıqdan istifadə edən özbəklər Amudəryanı keçərək Tus şəhərini mühasirəyə aldılar və onu tutdular. Hicri 933 (1527)-cü ildə qızılbaşlar Bəstam yaxınlığında yenidən məğlubiyyətə uğradılar. Özbəklər Astrabadı tutdular.
Hicri 934 (1527–1528)-cü ildə Übeydulla Xorasanın paytaxtı Heratı mühasirəyə aldı O, ancaq yeddi ay keçdikdən sonra şah ordusunun yaxınlaşma alaraq mühasirəni aradan qaldırdı.
Güman edilir ki, ən böyük toqquşma hicri 935 (1528)-ci ildə vilayətində, Sarıqamış adlı yeri yaxınlığında baş verdi. Vuruşmanın miqyası haqqında buna əsasən mühakimə yürütmək olar ki, Übeydulla öz qüvvələrini "Mavəraünnəhr, Qaşqar, Türkistan, Əndican, Otrar, Seyran, Kabil, Turfan, Qılman, Qazax, Qıpçaq və Qırğız çöllərindən" elə bir sayda toplamışdı ki, "Çingiz xan dövründən indiyə kimi Amudəryanı belə çoxsaylı qoşun keçməmişdi". Döyüşün əvvəlində qızılbaş ordusunun cinahları özbəklərin hücumuna tab gətirməyərək geri çəkilmişdilər, lakin I Şah Təhmasibin yerləşdiyi mərkəzi cəbhə möhkəm dayanmışdı. Qızılbaşlar döyüşə yeni qüvvələr cəlb etməklə özbək qoşununu məğlubiyyətə uğratdılar. Übeydulla qaçaraq güclə canını qurtardı, lakin şah Bağdada Zülfüqar xanın qiyamını yatırmağa getdikdən sonra əvvəlcə Məşhədi, sonra isə Heratı tutdu.
Hicri 936 (1529-cu ilin sonu) cı ildə 70 minlik şah qoşunu yenidən Xorasanı tutdu. Şah Heratda qardaşı Bəhram Mirzəni lələsi Qazi xan Təkəli ilə Xorasan hakimi kimi təsdiq etdi. Bütün yerlərə qızılbaş hakimləri təyin edildilər.
Hicri 938 (1531)-ci ildə Übeydulla Xorasan üzərinə yeni yürüş təşkil etdi. Özbəklər Məşhədi tutub Heratı mühasirəyə aldılar. Şəhərin mühasirəsi il yarım davam etdi. Qalada ərzaq ehtiyatları tükəndi. Qazi xan şəhər sakinlərini qaladan çıxardı ki, onların hesabına qoşun davam gətirsin. "Təkəli tayfası bu qarışıqlıqlar zamanı yoxsul rəiyyəti sıxışdırdı və onlara zülm etdi".
Şəhərdən çıxarılan hər ailədən üç yüz Təbriz dinarı alırdılar. Şəhəri tərk edən sakinlərin evləri qızılbaşlar tərəfindən qarət edilirdi. Heratda dəhşətli aclıq baş verdi.1532-ci ilin sonunda özbəklər şahın yürüşü xəbərini alıb Heratın mühasirəsindən əl çəkdilər.
Xorasan ərazisində ardı-arası kəsilməyən müharibələr nəticəsində yerli əhali tamamilə dilənçi vəziyyətinə düşdü. Xalq həm özbək qoşunlarının əsarətindən, həm də bəzi qızılbaş əyalət hakimlərinin zülm və özbaşınalığından eyni dərəcədə əziyyət çəkirdi. Übeydulla xan şəhərdən geri çəkildikdən sonra Herata daxil olan şah, Heratın özbəklər tərəfindən mühasirəsi zamanı xalqı incitdiklərinə görə Xorasan hakimi Qazi xanı və onun köməkçilərini vəzifədən kənar etməyə məcbur olmuşdu. Xəzinədən "yoxsullara" və "zəiflərə" pul paylandı. Ağzıvar xan Şamlı eyni zamanda vilayətin nominal hakimi şahzadə Sam Mirzənin atabəyi(lələsi) yerini tutmaqla Xorasan hakimi təyin olundu.
Qərbdən Osmanlı imperiyasının hücumu və Xorasandakı qarışıqlıqlarla əlaqədar olaraq Səfəvilər dövlətinin düşmüş olduğu ağır vəziyyət Orta Asiya hökmdarlarını, xüsusilə də Übeydulla xanı yeni, fəal əməliyyat kaçməyə həvəsləndirdi. Onların göndərdikləri iki dəstə Xorasana soxuldu, lakin Məşhədin qızılbaş hakimi Sufiyan Xəlifə Rumlu tərəfindən darmadağın edildi. Bunun ardınca Gərcistan hakimi Bayramoğlan Herat ərazisinə soxuldu. Müqavimət göstərmək üçün kifayət qədər qüvvələri olmayan Herat hakimləri şəhərin və ətraf ərazilərin sakinlərindənn icbari qaydada qoşun topladılar. Heratın 80 yaşlı hakimi Xəlifə sultan Şamlının başçılıq etdiyi bu qoşun İsfizar ərazisində, hicri 941-ci il zülqədərin 19-u (1535-ci ilin mayın 22-də) özbəklər tərəfindən darmadağın edildi.
Hakimsiz və qoşunsuz qalan heratlıların kömək üçün müraciət etdikləri Məşhəd hakimi Sufiyan Xəlifə Rumlu qoşunla Herata gəldi. O, özünün zülm və qarətləri ilə əhalini "ağır günə" qoydu.
Hicri 942-ci il ramazanın 18 (1536-cı il martın 11)-də Übeydulla xan böyük qoşunla Herata yaxınlaşıb onu mühasirəyə aldı. Özbəklər yalnız beş aydan sonra hicri 943-cü il səəfrin 27 (1536-cı il avqustun 15)-də şəhərə girə bildilər və qısa toqquşmadan sonra onu ələ keçirdilər. Xızır Çələbinin öz ailəsi və yaxın adamları ilə sığındığı məşhur Herat qalası olan İxtiyarəddin də bir qədər sonra hiylə ilə alındı. Bu dəfə Übeydulla Heratda bir ildən artıq qaldı. Hicri 943-cü il şabanın 17 (1537-ci il yanvarın 29)-də I Şah Təhmasibin başçılığı ilə Xorasana gəlmiş böyük qızılbaş ordusu ilə toqquşmaqdan çəkinən özbəklər Heratı tərk edərək Buxaraya qayıtdılar və şəhər yenidənn qızılbaş əmirlərinin hakimiyyəti altına keçdi.
Beləliklə, Übeydulla xanın Xorasana yürüşləri bir nəticə vermədi. Səfəvilər bu mühüm vilayəti öz əllərində saxlayaraq özbəklərin bütün basqınlarını dəf etdilər. Deməli, Səfəvilər dövlətinin qərb cəbhəsində Osmanlılar qarşı olduğu kimi, özbəklər əleyhinə də hərbi əməliyyatları müdafiə xarakteri daşıyırdı.
1550-ci ildə Astrabad ərazisində türkmən mənşəli yaka tayfasının mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyanı Səfəvilərin bu basqınlarla mübarizəsini mürəkkəbləşdirmişdi. Üsyana əyan ailəsindən olan Aba adlı gənc rəhbərlik edirdi. O, şah qoşunları ilə mübarizədə kömək üçün özbək xanlarına dəfələrlə müraciət etmiş və onların qoşunları köməyə gəlmişdilər. Yalnız 1558-ci ildə üsyan yatırıldı.
I Şah Abbasın Səfəvi taxtına oturduğu dövrdə Səfəvilər dövləti xarici basqınlar və daxili çaxnaşmalar üzündən sarsılmışdı. Qərbdə osmanlılar, şərqdə özbəklər və daxildə Qızılbaş əmirləri arasındaki anlaşılmazlıqlar Səfəvi dövlətini çətin vəziyyətdə qoymuşdur.
Bundan istifadə edən Özbək xanı Abdullah 1588-ci ildə Heratı ələ keçirdi. Özbəklər şəhərə daxil olan kimi əhalini qırmış və şəhəri talan etmişdilər. Əmir Gökəltaşı şəhərə hakim təyin edən Abdullah xan Məşhədə doğru hərəkət etdi, lakin şəhəri tuta bilmədi və geri çəkildi.
9 aprel 1588-ci ildə I Şah Abbas Heratı Şeybanilərindən geri almaqdan ötrü 12.000 orduyla Xorasana üz tutdu. Yolda olarkən Şah Abbasa osmanlıların Gəncəni tutduqları və Həmədana doğru irəlilədikləri xəbəri çatdı. Bu səbəbdən, şah Heratın mühasirəsini yarımçıq qoyaraq Qəzvinə geri döndü. Şah Abbasın geri dönməsindən istifadə edən Şeybanilər 1589-cu ildə Məşhədi daha sonra isə qalasını tutdular.
1590-cı ildə Osmanlılarla-Səfəvilər arasında sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra Səfəvilərin Şeybanilərlə mübarizəsi asanlaşdı.
8 fevral 1598-ci ildə Abdullah xanın xəstələnib ölməsi Səfəvilər üçün əlverişli vəziyyət yaratmışdı, Şah Abbas 9 iyul 1598-ci ildə İsfahandan Xorasana doğru yola düşdü. Səfəvi ordusu Astrabadı ələ keçirdi, Nişapur əhalisi şahın yaxınlaşmasından xəbər tutub Şeybanilərə qarşı qiyam qaldırdılar. Şah Abbas Məhəmməd sultan Bayatı Nişapur hakimi təyin etdi. Fərhad xanı əsas qüvvələrlə Məşhədə göndərən şah 29 iyul 1598-ci ildə şəhərə daxil oldu. Ancaq hələ də Xorasanın əsas şəhərlərindən biri olan Herat özbəklərin əlində idi. Şeybanilərlə Səfəvilər arasında həlledici döyüş Herat şəhəri yaxınlığında baş verdi. Bu döyüşdü Səfəvi ordusunun sayı 10–15 min özbəklər isə 20 min idilər.
İki ordu da türklərdən ibarət olduğu üçün döyüşün çətin keçəcəyi hər iki tərəfə məlum idi. Döyüş əsnasında Şeybani xanı Dinməhəmməd xanın ox zərbəsindən ölməsi Şeybani ordusunu təlaşa saldı, özbəklər pərakəndə hala düşərək ağır məğlubiyyətə uğradılar.Herat hakimliyinə Hüseyn xan Şamlı təyin edildi.
Şah Abbas Şeybaniləri cəzalandırmaq üçün yürüşü davam etdirərək Əbivərd, Nisa, Bağbad, Dərun, Mərv şəhərlərini tutdu. 1601-ci ildə Bəlx ələ keçirildi.
Vəkalət müharibəsi
Səfəvi-Osmanlı əlaqələri
1512-ci ildə taxta çıxan I Səlim Avropa dövlətləriylə sülh bağladı və bütün qüvvələrini Azərbaycana qarşı səfərbər etdi. Sultan Səlim Ədirnədə fövqaladə divan çağırdı. Bu divanda sünni üləmaları Qızılbaşları kafir elan etdilər və onlarla müharibənin doğru olduğuna fətva verdilər. Daha sonra I Sultan Səlimin əmriylə Anadoluda 40 minə yaxın qızılbaş qılıncdan keçirildi. 1514-cü ildə Osmanlı ordusu I Səlimin rəhbərliyi ilə Səfəvilərin ərazilərinə daxil oldu, lakin I Şah İsmayıl Osmanlılara qarşı bir başa əməliyyata keçmədi və ordular uzun müddət qarşılaşmadı. 1514-cü ildə Çaldıran düzündə Osmanlı ordusunu qarşıladı . Qızılbaşlar qətiyyətlə Osmanlıların hücumunu dəf edirdilər, lakin Osmanlıların topları və tüfəngləri işə salması döyüşün gedişini dəyişdi. Şahın taktikası pozuldu və Osmanlılar qalib gəldilər. Döyüş nəticəsində Qızılbaşlar məğlub oldular və Osmanlılar Təbrizi tutdular. Ancaq əhalinin müqaviməti və Səfəvi ordusunun toplanması sultanı 6 gün sonra Təbrizi tərk etməyə məcbur etdi. Sultan Şərqi Anadolunu ələ keçirdi və İstanbula döndü. Elə bu vaxt Azərbaycana artilleriya gətirməli olan [] Portuqaliya İran körfəzinə hücum etdi və Səfəvilərin Hind okeanına çıxısını bağladı. Şah bəzi qızılbaşları cənuba, portuqaliyalılara qarşı vuruşmağa, Qara xanı isə Diyarbəkiri almağa göndərdi, amma Qara xan 1516-cı ildə Qoçhisarda məğlub olaraq öldürüldü. İsgəndər bəy Münşi yazır:
| | "Qara xan Durmuşxan Qacarla birlikdə onlarla cəngə başladı, Mardinin yuxarı başındakı ələngdə onların arasında hərb başlandı, Qara xan həmin çoxsaylı qoşuna qalib gəldi. Təqib zamanı təsadüfən bir güllə ona dəydi və atdan yıxılıb öldü. Bu əhvalatdan sonra qızılbaşlar (qızılbaşiyyə) pərakəndə oldular, rumiyyə(Osmanlı) əsgərləri isə alçaldıcı məğlubiyyətdən qalib kimi çıxdılar, xandgardan kömək alıb, Diyarbəkri işğal etdilər, (beləliklə də) qızılbaşlar o vilayətdən əl çəkməli oldular. Bu əhvalat Süleyman şanlı xaqana(Şah İsmayıla) çatdıqda, Qara xana kömək üçün hazırladığı qoşunu xanın vəfatı ilə əlaqədar daha irəli göndərmədi." | |
Burdan məlum olur ki, əslində Qara xan Osmanlılara qalib gəlib, osmanlı əsgərlərini təqib edərkən ona təsadüfən tüfəng gülləsi dəyib və ölüb, bununla da komandansız qızılbaşlar pərakəndə olurlar və qalib gəldikləri döyüşdən məğlub kimi çıxırlar. Həmçinin portuqaliyalıları körfəzdən çıxarmaq mümkün olmadı.
1524-cü ildə Şah I İsmayıl vəfat etdi və oğlu Təhmasib şah oldu. Şah I Təhmasibin hakimiyyəti dövründə 1528-ci ildə özbəklər Xorasana hücum etdilər. Həmin il şah ordusuyla şərqə doğru hərəkət etdi və özbəkləri Herat yaxınlığında darmadağın etdi. Şahın şərqə səfərindən istifadə edən Luristan bəylərbəyi Zülfüqar xan üsyan qaldırdı və 1528-ci ildə Bağdadı aldı. Bununla əlaqədar şah Bağdadı mühasirəyə aldı və həmin il Bağdadı üsyançılardan təmizləyib Məhəmməd xan Türkmanı Bağdad bəylərbəyi təyin etdi. 1531-ci ildə Təbriz bəylərbəyi Üləma xan Təkəli xəyanət edərək öz əsgərləri ilə Osmanlıya qaçdı. Daha sonra Üləma xan Sultan Süleymanı Azərbaycana yürüşə təhrik etdi. Ordunun ön dəstəsini böyük vəzir İbrahim paşanın 90 min nəfərlik qoşunu təşkil edirdi. Üləma bəy 10 min nəfərlə irəli çıxarılmışdı.
Üləma bəy, Osmanlı qoşunları ilə Təbrizə daxil oldu. Bir neçə gündən sonra İbrahim paşa şəhərin yaxınlığında öz düşərgəsini saldı. Üləma Ərdəbilə, Osmanlı sərkərdəsi Xosrov paşa isə Əlincə qalasını ələ keçirməyə göndərildi. Cənubi Azərbaycanın bir çox yerləri osmanlılar tərəfindən tutuldu.
Osmanlı mənbələrinə görə Sultan Süleymanın ilk yürüşü zamanı İbrahim paşanın hərbi hissələri hicri 940-cı il zilhiccənin 1-i (1534-cü il iyunun 13-də) Təbrizə daxil olmuşdular. Süleymanın da olduğu Osmanlıların əsas qüvvələri ilə şəhərə sentyabrın 27-də çatdılar.
Düşmənin basqını barədə məlumat alan şah Xorasandan hərəkət etdi və Reyə çatdı. Bu üzüntülü yol onların bir çoxunu sıradan çıxarmışdı. Üstəlik də şah qoşununun sayı 7 min nəfərdən çox deyildi, halbuki sultanın ordusu, Həsən bəy Rumlunun obrazlı ifadəsinə görə, "səhranın qum zərrələrindən və payız yarpaqlarından daha çox" idi.
Bəhram Mirzənin başçılığı ilə qızılbaşların irəlidə gedən hissələri Qızılüzən çayının sahilindəki Qaraağac yaxınlığında İbrahim paşanın qoşunları ilə üz-üzə gəldilər. Qızılbaşlar döyüşə-döyüşə dağa doğru geri çəkilməyə məcbur oldular. Ardı-arası kəsilməyən axınla gələn Osmanlı qoşunları qızılbaşların sıralarını sarsıdırdı və onlar şah düşərgəsinə doğru çəkilirdilər. Bu vaxt Kuhkiluyə (Fars) hakimi Əvənd xan Əfşar yeni qüvvələrlə şah qərargahına gəldi. Sultan Süleymanın çox böyük qoşunla Miyanəni keçərək Sultaniyyəyə çatması barədə xəbər alındı. Bu təhlükəli anda qızılbaş əmirlərim arasında ixtilaflar baş verdi. Məhəmməd xan Zülqədəroğlu, Hüseyn xan Təkəli və başqaları düşmənin tərəfinə keçdilər. Şah, Hüseyn xan Şamlıya, Qazi xan Təkəliyə və Məlik bəy Xoyluya da inanmırdı və bu onu düşmən qoşunları ilə vuruşa girməkdən çəkinməyə məcbur edirdi.
Payızın sonunda Sultaniyyə ərazisində bərk qar yağdı və güclü şaxtalar düşdü. Osmanlı ordusu şiddəətli soyuqlar və azuqə çatışmazlığı üzündən böyük itkilər verdi. Azərbaycanda möhkəmlənə bilməyən Sultan buranı tərk etdi və qışlamaq üçün Bağdada üz tutdu. Sultan Süleyman böyük çətinliklərlə Şəhrizurdan keçərək Bağdada yaxınlaşdı. Şəhərdəki iğtişaşlar onun hakimi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəlini şəhəri heç bir müqavimət göstərmədən osmanlılara verməyə məcbur etdi. Bundan sonra Məhəmməd xan ona sadiq olan adamlardan ibarət dəstə ilə qaladakı ehtiyatlar od vurdurdu, qalan əmlakı çapıb – talayaraq döyüşə-döyüşə Dəclə çayının sağ sahilinə keçdi. Sultanın Bağdada üz tutmasını əsirlərdən öyrənən I Şah Təhmasib Təbrizə daxil oldu və Vanı mühasirəyə aldı.Van qalasının mühasirəsi qışın sonunadək davam etdi.
Hicri 941 (1534–1535)-ci ilin qışını Bağdadda keçirən Sultan Süleyman 1535-ci il yazın əvvəlində Təbrizə hərəkət etdi. Bundan əvvəl şah, sakinləri Təbrizdən köçürmüş, şəhəri boşaltmışdı. Taxıl və əkinlər yandırılmış, yerdə qalan nə varsa, mal-qaraya yedizdirilmişdi. Bu tədbirləri gördükdən sonra şah Sultaniyyəyə çəkildi. Osmanlı ordusu Sultaniyyə ərazisinə çatanda aclıq və baş verən taun xəstəliyi sultanın canlı qüvvəsinə böyük tələfat verdi. Burada (Dərəcəzində) qızılbaşların irəlidə olan hissələri (çərxçiyan) Əmir Sultan Rumlu və Çıraq Sultan Ustaclının başçılığı ilə rumluların qoşunları ilə toqqudular. Osmanlılar qızılbaşlara hücum etdilər, lakin məğlub oldular. Ağır vəziyyətə düşən osmanlı qoşunları geri çəkilməyə başladılar.
Bəhram Mirzə bir dəstə əmirlə-Məntəşə Sultan, Əmir Sultan, Şahqulu xəlifə möhrdar, Məhəmməd Əmin bəy Süfrəçi ilə birlikdə İbrahim paşanı təqib etmək üçün göndərildi. Şah özü isə Van qalasına yola düşmüşdü. Qalada mühasirəyə düşmüş osmanlılara yardım göstərmək üçün sultan Diyarbəkir hakimi Məhəmməd paşanı və Üləmanı 2 min nəfərlik yeniçəri və 10 minlik süvari ilə ora göndərdi. Onlar Vostan yaxınlığında türkman tayfasından olan şah qorçuları ilə qarşılaşdılar. Xain Üləmanın yaxınlıqda olması xəbərini alan şah 2 min nəfərlə onun üzərinə yeridi.
Üləmanın dəfələrlə xəbərdarlıq etməsinə baxmayarq, Məhəmməd paşa özünün sayca üstünlüyünə arxalanıb yeniçəriləri ön sırada yerləşdirərək qızılbaşlarla döyüşə girməyi qərara aldı, lakin Şiraz hakimi Qazi xan Zülqədər türkman və zülqədər tayfalarından olan qorçilər dəstəsi ilə düşmənə hücum etdi. Həsən bəy Rumlunun sözləri ilə desək, "bir anda dörd yüzə qədər rumi qızılbaşlar tərəfindən öldürüldü və onların başları şah atının ayaqları altına atıldı".Sultanın bir neçə əyanı əsir alındı. Qızılbaşlar düşməni Bitlisədək təqib etdilər. Onlar böyük qənimət ələ keçirdilər. Bəhram Mirzə əmirlərlə Ərcişə yola düşdü. Oranın müdafiəçiləri qızılbaşları qalanın qarşısında qarşıladılar. Qızılbaşların hücumuna davam gətirməyən osmanlılar qalaya çəkilib sultandan kömək göndərməsini xahiş etdilər. Xondkar buraya Sinan paşa başda olmaqla qoşun göndərdi, lakin Budaq xan Qacarın dəstəsi onları qarşılayarq darmadağın etdi. Sinan paşa və başqa Osmanlı sərkərdələri ilə birlikdə yüzlərlə osmanlı məhv edildi. Onların başları Van yaxınlığında olan şaha çatdırıldı. Sinan paşanın həlak olmasından xəbər tutan Sultan Süleyman öz ordusunun seçmə hissələrini İbrahim paşanın başçılığı altına keçirdi və Ərcişdə mühasirədə qalanlara köməyə göndərdi, lakin qızılbaşlar İbrahim paşanın göndərdiyi dəstəni də darmadağın etdilər. Bundan sonra İbrahim paşa qalanın sakinlərini də özü ilə götürərək oranı tərk etdi. Beləliklə, Van və Ərciş əraziləri şahın əlinə keçdi. Ard-arda məğlubiyyətlərdən sonra Sultan geri çəkilməyə məcbur oldu və İstanbula döndü
Bundan istifadə edən şah ölkənin birləşdirilməsini davam etdirmək üçün 1538-ci ildə qardaşı Əlqasın rəhbərliyiylə 30 minlik ordunu Şirvanı tabe etmək üçün göndərdi. Əlqas 1538-ci ildə Şirvanşahlar dövlətinin bütün qalalarını ələ keçirdi, Şirvan bəylərbəyliyə çevrildi və Əlqas Şirvanın ilk bəylərbəyisi oldu, lakin Əlqas 1541-ci ildə qardaşına xəyanət edərək müstəqillik üçün mübarizəyə başladı. Bununla əlaqədar I Şah Təhmasib Şirvana daxil oldu və bütün qalaları özünə tabe etdi. Əlqas isə Krıma, oradan da İstanbula qaçdı və Üləma paşayla birlikdə öz vətəninə qarşı yürüşlərdə iştirak etdi. İsgəndər bəy Münşi yazır:
| | “Əllamə Təkəli Səfəvi məmləkətinin ən gözəli olan (Azərbaycanı) rum sultanının nəzərində elə gözəl bəzəmişdi (tərifləmişdi) ki, sultan bircə gün də olsun bu arzudan yayına bilmir, bircə gecə də olsun onu ağuşa almaq xəyalından yuxuya gedə bilmirdi. Bu arzu (sultanı)nadan və haqtanımaz Əlqas Mirzəni ağlının gödəkliyi və ondan da artıq nadan olan bir neçə nəfərin təhrikiylə hücuma keçməyə yönəltdi. Belə ki, Əlqas Mirzə onu böyüdən və cahanın ən adil adamlarından olan belə mehriban qardaşın (Şah Təhmasibin) xidmətindən yayınıb Rum diyarına getdi. Sultan Süleyman onun vücudunu əcəm mülkünü fəth etmək yolunda qənimət və sərmayə bilərək, elə boş xəyala və yalan sözlərə uydu və cahil adamlar qoşununun başında durub, bu tərəfə yürüşə yollandı." | |
Həsən bəy Rumlunun xəbər verdiyi kimi, hicri 955 (1548)-ci ildə Sultan Süleyman, Osmanlı imperiyasının tabeliyində olan bütün ölkələrdən- Macarıstan, Əflak (Valaxiya), Bosniya, Serbiya,, Moldoviya, Anadolu, Məntəşə eli, Qaraman, Maraş, Hələb, Suriya, Misir, Hicaz, Yəmən, Diyarbəkir, Ərəb İraqı və Kufədən toplanmış böyük ordu ilə Azərbaycana soxuldu.
Şərəf xanın verdiyi məlumata görə, Sultan Süleymanı Səfəvilər üzərinə yürüş etmək üçün dilə tutmuş Əlqas Mirzə ona demişdi ki, Sultan İraqa daxil olan kimi qızılbaşlar şahdan üz döndərəcəklər, lakin tarixçinin göstərdiyi kimi, qızılbaşlardan heç biri Sultanın ən yaxın silahdaşlarını qarşılamadı. Əksinə, Əlqasla birlikdə İstanbula gəlmiş mülazimlər onu tərk edərək şahın yanına qayıtmağa başladılar.
Qızılbaşlar osmanlı ordusnun hərəkətini çətinləşdirmək üçün Osmanlı sərhədindən Təbrizin özünə qədər olan ərazini xüsusi olaraq viran qoydular. Burada düşmənə "bir toxumcuq, ot saplağı" belə saxlanılmadı, daşınmaz əmlaka isə od vuruldu. Özlərinin fədakarlığı ilə tanınan Təbriz sakinləri su mənbələrini, suvarma kanallarını (qənov və kəhrizləri) elə bağladılar ki, "hətta özlərinin içməsi üçün belə lazım olan qədər su qalmasın".
Üləma bəy və Əlqas Mirzə Sultan ordusunu müşayiət edirdilər. Həsən bəy Rumlunun yazdığına görə, Süleyman Azərbaycana Ərzurum-Xoy-Təbriz yolu ilə gəlmişdi. Üləma osmanlı dəstəsi ilə Van qalasını tutmaq üçün göndərildi. Sultan Mərənddə qızılbaşlara hücum etmək üçün 40 minlik qoşunla Xoydan hərəkət edəcək bir sıra paşaları (o cümlədən Əlqas Mirzəni) ayırdı. Osmanlı qoşunları Abdulla xan Ustaclının, Şahverdi Sultan Ziyad oğlunun və Əli Sultan Təkəlinin başçılıq etdiyi qızılbaş hissələri ilə toqquşdular. Şahverdi Sultan döyüşdə böyük igidlik göstərdi. Qızılbaşlar Osmanlıların üstün qüvvələrinin təzyiqi altında şahın Eşkəmbərdə yerləşən qərargahına geri çəkilməyə məcbur oldular.
Bu zaman Sultan Süleyman əsas qüvvələri ilə Təbrizə daxil olaraq orada cəmisi 4 gün qala bildi. Həmin günlər Osmanlı ordusu üçün çox kədərli keçdi. Həsən bəy Rumlu xəbər verir ki, yem olmadığına görə osmanlılarım 5 min atı, dəvəsi və qatırı tələf oldu. Şəhərdə ərzaq olmadığına görə osmanlı döyüşçüləri şəhərlilərin şəxsi əmlakını qarət etməyə başladılar. Həsən bəy Rumlu yazır: "Xalq nalə və fəryad səsini göylərə ucaltdı". Hicri 955-ci il rəbi əs-saninin 24-ü (1548-ci ili iyunun 2-də) Sultan Təbrizi tərk etməyə məcbur oldu. Sakinlər işğalçılara qarşı üsyan qaldırdılar. Rumlu yazır:
| | “Təbrizin qara camaatı və pozğun ünsürləri(yəni əhalisi) özlərinin qisasını atlardan və sultanın yaxın adamlarından alaraq onları öldürdülər” | |
Qızılbaş qoşunları da düşmənə aman vermirdilər. Onlar gündüz və gecə düşmənin ətrafında dövrə vurur və ayrı-ayrı dəstələri əsir alırdılar. İsgəndər bəy Münşi qeyd edir ki, qızılbaşlar qəfil hücumları ilə;osmanlıları elə qorxutmuşdular ki,"onlar özlərinə yemək əldə etmək üçün dayandıqları yerdən kənara bir addım da ata bilmirdilər"
İbrahim xan və Məhəmməd bəy Türkman sultanın geri çəkilən ordusunun arxasınca hərəkət etdilər. Şəbüstər yaxınlığında Suriya və Diyarbəkir paşası, Mərəş paşası ilə baş vermiş şiddətli vuruşmada osmanlılar böyük tələfat verdilər.
Bu zaman I Şah Təhmasib məlumat aldı ki, sultan qullar ağası Osman Çələbini dörd minlik qoşunla Qars qalasını bərpa etmək üçün göndərmişdir. Təhmasibin böyük oğlu İsmayıl Mirzə Göyçə Sultan Qacarla birlikdə ona qarşı göndərildi. Şahzadə qəfil hücumla 2 min nəfərədək döyüşçünü məhv etdi. Onların bir hissəsi qalada gizlənərək canlarını xilas etdilər, lakin üç gündən sonra qızılbaşlara təslim oldular. Osman Çələbi özü ilə 600 nəfər götürərək şahzadənin qərargahına gəldi və qəflətən qılıncını sıyıraraq ona hücum etdi. Osmanın adamları da onun kimi hərəkət edərək qızılbaşlara hücum etdilər, lakin İsmayıl Mirzə soyuqqanlılıq göstərdi, özünü itirmədi. Osmanlılardan bir nəfər də salamat qalmadı.Qars qalası qızılbaşlar tərəfindən dağıdıldı. Şah Əli Sultan Tatı oğlunu on min nəfərlik dəstə ilə Əxlat, Gözəl Dərə, Adilcəvaz və Muş ərazilərini viran qoymaq üçün göndərdi. Üləmanın Tərcanda olması xəbərini alan şah, Sufiyandan keçib onun arxasınca hərəkət etdi, lakin Üləma tələsik qaçdı. Onda şah Tərcandan Ərzincan istiqamətinə irəlilədi. İsmayıl Mirzənin irəlidə gedən hissələri Bayburt yaxınlığında Məhəmməd Paşa Təkoğlunun dəstələri ilə toqquşdu. Osmanlılar darmadağın edildilər və qaçdılar. Ərzincan tutuldu və talan edildi.
Hicri 1552-ci ildə I Şah Təhmasib Osmanlı ərazilərinə daxil olaraq fəal hücum əməliyyatlarına keçdi. Ərzurum hakimi İsgəndər paşanın qızılbaşların Çuxursəəd (İrəvan) vilayətinə basqınları bu hücumlar üçün bəhanə oldu. 1552-ci ilin əvvəlində İsgəndər paşa Xoy ərazisində Səfəvilərin hüdudlarına soxuldu, sonra isə Çuxursəədə keçib şəhər bazarını yandırdı və geriyə qayıtdı. Ərzurum paşası qızılbaş əmirlərinə lovğalıqla yazdığı, hədələrlə dolu məktublarda özünü Şirvan və Gürcüstan hakimi adlandırmışdı.
1552-ci ilin yayında Şah Təhmasibin əmri ilə qoşunların toplanmasına başlandı. Onlar 4 hissəyə bölündülər və dörd istiqamətə göndərildilər:
- Ərciş və Bərkiyyə — (Məsum bəy Səfəvi, Allahqulu bəy Aycək oğlu, Əli Sultan Təkəli, Şəmsəddin xan Bitlisi, Xəlifəyi Ənsar, Həmzə bəy Talış, Uluqxan bəy Səədli və b.).
- Pasinə (Şahverdi Sultan Ziyad oğlu və və Ədhəm bəy Rumlu).
- Ərəb İraqına (İbrahim xan Zülqədər, Şahqulu xan Əfşar, Çıraq Sultan).
- Dəvilə (Bayram bəy Qacar, Toygün bəy Qacar və gürcü hökmdarı Səfəvilərin vassalı olan Keyxosrov)
Bu əməliyyatda I Şah Təhmasib şəxsən iştirak edirdi. Məsələn, Əhlat ərazisində 30 min qoyun, 10 min qaramal, 3 min at ələ keçirilmişdi. Əhlat qalası yerlə yeksan edildi. Van ərazisində evlər və əkinlər məhv edildi. Bitlis, , Adilcəvaz, Ərciş, Muş, Pasin bölgələri oddan – qılıncdan keçirildi. Döyüşlərdə çoxlu osmanlı və kürd məhv edildi.
Ərzurumun "dikbaş" hakimi olan İsgəndər paşanı;"cəzalandırmaq" qərara alındı. Şah öz oğlu İsmayıl Mirzənin başçılığı altında ordunu ona qarşı göndərdi. İsgəndər paşa məğlub edildi və 2576 osmanlı döyüşcüsü öldürüldü. Görkəmli Osmanlı əyanları Trabzon hakimi Mustafa bəy,Maraş hakimi Kəbir İsa, Sultanın qullarağası Məhəmməd bəy, İsgəndər paşanın qardaşı Ramazan bəy, Malatya hakimi Xeyrəddin bəy və bir çox başqaları əsir alındılar.
Sonra İsmayıl Mirzə Ərciş yaxınlığındakı şah düşərgəsinə yetişdi. Qaladakı hərbi hissənin döyüşçüləri qalabəyini öldürdülər və qalanı qızılbaşlara təslim etdiər. Şahın əmri ilə qala istehkamı dağıdıldı. Sonra Bərgiri qalası tutuldu. İsmayıl Mirzənin başcılığı ilə Ərciş, Ərzurum, Ərzincan, Van, Qars qalaları ələ keçirildi. Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi Bəy Şirazi, Təkmilətül-Əxbar kitabında bu haqda yazır:
| | "Zəfər nişanlı bayraqlar Çaldıran yüksəkliyinə getdi. Nəvvabi-kamyab(I Şah Təhmasib) oradan Ismayıl Mirzəni Şirvan qoşunu və bəzi əmirlərlə Qars qalasını təmir etməyə gələn düşmənlərin üstünə göndərdi. Şah Təhmasib özü xoş əhvali- (ruhiyyə) ilə düşmənlərin ölkəsinə yola düşdü. Xərpərt və Trabzon ətrafına qədər Pasin, Sarusu, Xünus, Əxlat, Ərzənrum, Tərcan, Bakyburd, Ərzincan qələbə əsərli əsgərlər [tərəfindən] tapdalandı..." | |
Sultan I Süleyman 1554-cü ildə sonuncu dəfə Azərbaycana hücum etdi, ancaq bu dəfə də uğur əldə edə bilmədi. Əhalinin müqaviməti, Qızılbaşların ardıcıl qələbələri sultana Azərbaycanı ələ keçirməyə imkan vermədi və 1555-ci ildə Amasyada Osmanlı Səfəvi sülh müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə görə şərqi Anadolu, İmeretiya, Quriya, Ərəb İraqı Osmanlıya, Kartli, Kaxetya və Mesxiya Səfəvilərə verildi .
1578-ci ildə Osmanlılar Amasya sülhünü pozaraq Səfəvi dövlətinin ərazilərinə soxuldular. Avqustun 9-da Çıldırda osmanlı ordusunun əsas hissəsi ilə döyüşdə qızılbaşlar məğlub oldular. Mustafa Lələ paşanın göndərdiyi 20–30-min nəfərlik ordu Ahalsıxı ələ keçirib Kaxetiyaya daxil oldular.
Çıldır döyüşündən sonra Mustafa Lələ paşa Şirvanı, avqust ayında Tiflisi, az sonra Qorini tutdu.
1578-ci ildə Qanıxçay sahilindəki döyüşdə Osmanlı ordusu böyük itki verdi. Qızılbaşlar böyük qənimət əldə edərək Təbrizə qayıtdılar.
Mustafa Lələ paşa böyük çətinlikdən sonra sentyabrda Ərəşə daxil oldu. Osmanlılar burda yem və ərzaq topladılar, qala tikdilər.
Osmanlı ordusu Ərəş, Şamaxı, Qəbələ, Bakı, Şabran, Mahmudabad, Salyanı müqavimətsiz tutdu. Yerli sünni əyanlar keçmiş müstəqil Şirvan dövlətinin bərpası üçün osmanlı ordusuna böyük ümid bəsləyirdilər.
1579-cu ilin yayında Krım xanı Məhəmməd Gəray 100 minlik ordu Şimali Qafqazdan keçib, Osman paşa ilə Şamaxıya çatdı. Buradan Şirvanın müxtəlif yerlərinə qoşun göndərib, Şimali Azərbaycanı qarət etdilər.Qızılbaşların əsas qüvvəsinin gəliş xəbərini eşidəndən sonra Azərbaycanı tərk etdilər. Qızlbaş qoşununun Şirvana daxil olması Dərbənddəki Osmanlıları həyəcana saldı.
1581-ci ildə Qazı Gəray və Səfi Gərayın rəhbərliyi ilə Krım tatarları Şirvana yenidən hücum etdilər. İmamqulu xan Qacar qızılbaş dəstəsini Şirvan hakimi Peykər xanın köməyinə göndərdi. Şamaxı ilə Şabran arasında baş vermiş döyüşdə Qazı Gəray əsir alındı, Krım tatarları və Osmanlılar məğlub oldular.
1583-cü ilin yazında Qarabağ hakimi İmamqulu xan Qacar yeni qüvvə ilə Kürü keçib Şirvana daxil oldu. O, Şamaxıda Yaqub bəyin Osmanlı qüvvələrini Niyazabada topladığını eşitdi və Rüstəm xanı öz dəstəsi ilə döyüşə göndərdi. Bu döyüşdə Osmanlılar darmadağın edildilər. Samurçay sahilində tarixdə Məşəl savaşı adlanan döyüş isə Osmanlı qüvvələrinin üstünlüyü ilə qurtardı, qızılbaşlar döyüş meydanını tərk etdilər.
Osmanlı sultanı bütün Azərbaycana yiyələnmək niyyəti ilə Osman paşanı Şirvandan geri çağırıb ona böyük ordu verdi və Şərq yürüşünün başçısı təyin etdi. Osman paşa 1585-ci il avqustun 12-də Pasinabad-Çaldıran-Xoy-Mərənd-Sufiyan-Təbriz istiqamətində yürüşə başladı.
1585-ci ilin sentyabrında Məhəmməd xan Toxmağın başçılığı ilə qızılbaşların əsas dəstələri Sufiyan ərazisində döyüşdə əvvəlcə, qızılbaşlar Osmanlılara ağır zərbə vursa da, onların sayca üstünlüyü qızılbaşları geri çəkilməyə məcbur etdi,Təbriz Osmanlıların əlinə keçdi.
On illərlə davam edən müharibə 1590-cı ildə İstanbul sülh müqaviləsi ilə qurtardı.Xalxal, Qaracadağ və Lənkəran Səfəvilərin əlində qaldı. Azərbaycan torpaqları ilə yanaşı, Şərqi Gürcüstan, habelə İranın qərb vilayətləri də Osmanlı imperiyasının tərkibinə qatıldı.
XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda Osmanlı hakimiyyəti zəiflədi. Azərbaycanın Osmanlı hakimiyyətinin altında olduğu bütün müddətdə I Şah Abbas onu Səfəvilərə qaytarmaq haqqında düşünürdü. Bunun üçün də o, 1603-cü il sentyabrın 14-də yürüşə başladı. Səfəvi qoşunu Təbrizə yaxınlaşanda şəhər əhalisi üsyan qaldırdı. 1603-cü il oktyabrın 21-də Təbriz tutuldu. Osmanlı qoşunun əsas hissəsi darmadağın edildi. Bununla, demək olar ki, Azərbaycanın cənub vilayətlərinin taleyi həll olundu. Səfəvi ordusu Azərbaycanın şimalına irəlilədi.
Ordubad əhalisi şah qoşunun gəlişini gözləmədən üsyan qaldırmışdı.Naxçıvan yaxınlığında ordubadlı Hacı Qəssab şəhəri ələ keçirmək üçün şahdan xusüsi göstəriş aldı. Əhalinin köməyi ilə Ordubad qalası tutuldu.
Culfa və Naxçıvan tutulduqdan sonra 1603-cü ilin noyabrında İrəvan qalası mühasirəyə alındı.1604-cü ilin avqustunda İrəvan tutuldu. İrəvanın idarə edilməsi Əmirgünə xan Qacara, Naxçıvan isə Maqsud sultan Kəngərliyə tapşırıldı.
1605-ci ildə xeyli hissəsini Səfəvi qüvvələri tutdu.I Şah Abbas Vanda olan Osmanlı qüvvələrini dəf etnək üçün Təbrizdə yeni qala tikdirdi.1605-ci ildə Allahveri xanın başçılığı ilə Vana 30 minlik qoşun göndərildi. Osmanlı qoşunu darmadağın edildi.
1605–1606-cı ilin sərt qışında Gəncə mühasirəyə alındı. Qalanın mühasirəsi 4 ay davam etdi. Nəhayət, 1606-cı ilin iyununda Gəncə tutuldu. Şah Abbas Şirvandakı Osmanlı hərbi hissəsinin yardım ala bilməməsindən istifadə edərək, Şamaxını sülh yolu ilə təhvil verməyi onlara təklif etdi. Bu təklif rədd edildikdə, şah qoşunu Şirvana doğru irəlilədi. 1607-ci ilin iyununda Şirvan azad olundu.
Şamaxı tutulan vaxt Bakı və Dərbənd əhalisi də Osmanlılara qarşı üsyan etdi. Bakıdakı üsyan, Şahin xəbəri olmadan 1607-ci ilin yanvarında baş verdi. Şəhər üsyançıların əlinə keçdi və şah qərargahı ilə əlaqə yaradıldı.
Dərbənd əhalisi Osmanlı hərbi hissəsini qəflətən yaxaladı. 1607-ci ilin martında qala tutuldu. Şah Dərbənd əhalisini bütün vergilərdən azad etdi.
1612-ci il oktyabrın 17-də Sərab şəhərində Osmanlı dövləti ilə müqavilə imzalandı. Bu müqaviləyə əsasən, 1555-ci ilin sülhü bərpa edildi.
Şah Abbasın Cənubi Qafqazdakı əməliyyatlarından narahat olan I Sultan Əhməd 1612-ci il sülhünü pozaraq 1616-cı ilin yazında qızılbaşlarla müharibəyə başladı . Osmanlı ordusu Təbrizə hücum etdi, İrəvanı da mühasirəyə aldı, lakin qışın sərt keçməsi, xəstəlik və ərzaq qıtlığı Osmanlı ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi.
1618-ci ildə osmanlılar Diyarbəkirdən Azərbaycana doğru irəlilədilər. Osmanlılar ilə birlikdə Krım xanı Canibəy Gəray xanın 15 minlik qoşunu da hərəkət edirdi. Osmanlı ordusu Təbrizi ələ keçirdi, lakin Sınıq körpü adlı yerdə həlledici döyüşdə Osmanlı qoşunu ağır zərbə alaraq geri çəkildi. Bu məğlubiyyətdən sonra 1618-ci ildə Osmanlılarla- Səfəvilər arasında Mərənd sülh müqaviləsi imzalandı. Mərənd sülhü tezliklə Səfəvilər tərəfindən pozuldu. 1622–1623-cü illərdə Şah Abbas Bağdadla birlikdə İraqı ələ keçirdi, az sonra Axalsixini tutdu. Osmanlı dövləti öz niyyətindən əl çəkmirdi. I Səfi dövründə 1634-cü ilin yayında IV Murad böyük qoşunla hücum edərək Təbrizi və İrəvanı ələ keçirdi, lakin qışın yaxınlaşması, Səfəvi qoşununun hücum təhlükəsi Osmanlıları Təbrizdən çıxmağa məcbur etdi. Bundan sonra 1635-ci ilin aprelində İrəvanı azad etdi.
1637–1638-ci ildə müharibələrin döyüş səhnəsi yenə də İraqa keçdi. 1638-ci ilin dekabrında Bağdad itirildi. 1639-cu il mayın 17-də Qəsri-Şirində Osmanlı dövləti ilə Səfəvi dövləti arasında 1555-ci il Amasya sülhünün şərtlərini təsdiq edən sülh müqaviləsi imzalandı və XVIII əsrin birinci rübünə kimi qüvvədə qaldı.
Səfəvi-Moğol əlaqələri
Böyük Moğol İmperiyası ilə Səfəvilər arasındakı münasibətlər bəzi dövrlərdə dostluq və müttəfiqliklə, bəzi dövrlərdə isə düşmənçilik və müharibələrlə müşayiət olunmuşdu. Dövlətin əsasını qoyan Baburla Səfəvilər arasındakı münasibətlər hələ Böyük Moğol İmperiyasının əsası qoyulmadığı dövrdən yaranmışdı. Babur və Şah İsmayıl ortaq düşmənləri olan Şeybani xana qarşı birgə hərəkət edirdi. Səfəvilərin də köməyi ilə 1512–1513-cü illərdə Buxara və Səmərqənd ələ keçirildi.Baburun Səfəvilərlə yaxınlaşması uzun müddət davam etmədi. 1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın Sultan Səlimə məğlub olmasından sonra özbəklərə olan Səfəvi təzyiqi azaldı. Bundan sonra Babur özbəklərin hücumları qarşısında geri çəkilməyə məcbur olmuş və Səfəvilərin dəstəyini itirmişdi.
Səfəvi dövlətinin hökmdarı olan I Təhmasib 1537-ci ildə hücum edərək Qəndəharı tutdu. 1538-ci ildə Sultan Hümayun Qəndəharı geri qaytarmağa cəhd göstərsə də buna nail olmadı. Sultan Hümayun Şir şah Suri tərəfindən hakimiyyətdən məhrum edildikdən sonra Səfəvilər dövlətinin hökmdarı I Təhmasibə sığındı. Şir şah Surinin Osmanlılarla yaxınlaşıb, Səfəvilərə düşmən olması səbəbindən I Təhmasibin dəstəyini qazanan Sultan Hümayun 1544-cü ildə Sultaniyyədə əldə olunan razılaşmaya əsasən Qəndəharın Səfəvilər dövlətinin tərkibində qalmasına razı oldu. Bunun müqabilində I Təhmasib Sultan Hümayunu Şir şah Suriyə qarşı müdafiə etdi. Sultan Hümayun Səfəvilərin dəstəyi ilə hakimiyyətini bərpa etdikdən sonra iki dövlət arasında olan yaxın münasibətlər uzun müddət davam etmədi. Bundan sonra Sultan Hümayun Osmanlılara yaxınlaşmağa cəhd göstərdi.
Əkbər şahın hakimiyyəti illərində Səfəvilərlə münasibətlərdə Qəndəhar xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Qəndəhar şəhəri bölgədə mühüm strateji və hərbi mərkəzdi. 1558-ci ildə şəhər yenidən Səfəvilərin nəzarətinə keçmişdi. Səfəvilərlə Böyük Moğol İmperiyası arasındakı münasibətlərə 1576-cı ildə I Təhmasibin ölümündən sonra son qoyulmuşdu. Yalnız 1587-ci ildə Səfəvilər dövlətində I Abbasın hakimiyyətə keçməsindən sonra əlaqələr bərpa edildi. 1595-ci ildə Əkbər şah Qəndəhara hücum etdi və şəhər müqavimət göstərmədən təslim oldu. Səfəvilərlə Böyük Moğol İmperiyası arasındakı müharibənin ikinci mərhələsi Əkbər şahın ölümündən sonra (1605) oğlu Sultan Cahangirin hakimiyyəti illərində, 1606-cı ildə Böyük Moğol İmperiyasının qələbəsi ilə başa çatdı. Müharibənin üçüncü mərhələsi isə 1622–1623-cü illərə təsadüf edir. Qəndəhar ətrafında baş verən toqquşmalar Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatdı. Səfəvilər və Böyük Moğol İmperiyası arasındakı müharibənin sonuncu, dördüncü mərhələsi 1638-ci ildə başlamışdı. Bu mərhələnin əvvəllərində Sultan Cahan şah Qəndəharı ələ keçirmişdi. Səfəvi hökmdarı Şah Səfi bölgəni geri almaq üçün hücuma keçsə də, Xorasan istiqamətində irəliləyərkən Kaşan yaxınlığında öldü. Səfəvi-Moğol müharibələri 1653-cü ildə Qəndəharın Səfəvilərin tərkibində qalması ilə başa çatdı.
Gürcüstanın tabe edilməsi
I Şah İsmayıl Cənubi Qafqaz ölkələrində, xüsusilə də Gürcüstanda öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün ciddi tədbirlər gördü. Səfəvilərin vəziyyəti onun hesabına yüngülləşmişdi ki, Gürcüstan XVI əsrin əvvəlində bir-birilə düşmənçilik edən bir sıra müstəqil çarlıqlara parçalanmışdı.
Qızılbaşların Gürcüstana yürüşləri üçün formal bəhanə gürcü çarlarının kömək üçün özlərinin müraciəti oldu. Mesxi çarı IV Kvarkvare digər gürcü çarı "Başı Açıq" (İmeretiya) hökmdarı Mənuçöhr tərəfindən məğlub edilərək I İsmayılın Naxçıvandakı qış düşərgəsinə gəldi və müdafiə olunmasını xahiş etdi. Şah İsmayıl Div Sultan Rumlunun başçılığı ilə bir neçə qızılbaş sərkərdəsini Gürcüstana göndərdi. Onlar Şuragöl yolu ilə buraya gəldilər. Yürüş nəticəsində Mənuçöhrün ordusu darmadağın edildi və o, yardım almaq üçün Osmanlı ərazisinə qaçdı. Kvarkvare isə taxt-tacı özünə qaytardı.
Sonrakı ildə Mənuçöhr Qızıl Əhməd oğlunun komandası altında Osmanlı dəstəsi ilə qayıtdı və yenidən Kvarkvarenin mülklərinə basqın etdi. Div Sultan Rumlu ikinci dəfə Gürcüstana göndərildi. Dəbil (Dvin) rayonunda baş verən döyüşlərdə qızılbaşlar Osmanlıları darmadağın etdilər. Onların başçısı isə öldürüldü. Mənuçöhr meşələrə qaçmaqla canını qurtardı.
Div Sultan Rumlunun başçılığı ilə qızılbaşların üçüncü yürüşü hicri 927 (1521)-ci ilə təsadüf etmiş və Kaxetiya gürcü çarı (1520–1574) Şəki xanlığına basqını ilə əlaqədar olmuşdu. Şəki hakimi Həsən bəy kömək üçün Naxçıvanda qışlayan I Şah İsmayıla müraciət etdi. Div Sultan Rumlu Qanıxçay və Qabırrıçay çaylarını keçərək Zəyəm və Qərəm qalalarına hücum etdi. Ləvənd xan günahını etiraf edərək Div Sultanın hüzuruna gəldi. Gürcüstanın digər hökmdarları-IV Kvarkvare, Davud bəy və Mənuçöhr də bu cür hərəkət etdilər. Onlar Div Sultanla birlikdə Naxçıvanda qışlayan I Şah İsmayılın yanına gəldilər. Burada gürcü çarları Səfəvilərə hər il vergi (bac) verməyi öhdələrinə götürdülər və öz mülklərinə qayıtdılar.
Qızılbaş yürüşlərinin əsas obyektləri Kartli, Kaxetiya və Mesxiya (Samtsxe-Saatabaqo) idi. İsgəndər bəy Münşi göstərir ki, Şəki ilə Şirvanın qonşuluğunda olan gürcü çarları keçmişdə bu ərazilərə soxulur və "müsəlmanlara hücum edirdilər". Tarixçi davam edir: "Bu vilayətlər Səfəvilər dövlətinə birləşdirildikdən sonra Kaxetiya çarı Levan (Ləvənd xan) şahın vassalı oldu.
Mesxiya atabəyi Keyxosrov da "yüksək şah astanasının mülazimləri sırasına" Histoire de la Georgia, trad. par daxil oldu, lakin Kartli çarı Luarsab (Ləvəsən), İmeretiya çarı (Başı açıq) Baqrat və Menqreliya hakimi Dadian şahın vassalları Levan və Keyxosrova hücum etməklə "öz düşmənçiliklərini büruzə verir və lazımi itaət göstərmirdilər".
Hələ XVI əsrin birinci rübündə Səfəvilər Kartli və Kaxetiyanı tabe etməyə cəhd göstərmişdilər, lakin onlar Gürcüstanın fəth olunması uğrunda ardıcıl mübarizəyə I Şah Təhmasibin dövründə başladılar. 1540–1554-cü illərdə I Şah Təhmasib Gürcüstana dörd dəfə yürüş etmişdi.
Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, I Şah Təhmasibin Gürcüstana yürüşləri hicri tarixlə 947, 953, 958 və 961 (1540–1541, 1546–1547, 1551 və 1554)-ci illərə təsadüf edir.
1555-ci ilin sülh müqaviləsinə görə, Qərbi Gürcüstan vilayətləri (İmeretiya , Menqreliya , Quriya) Osmanlı dövlətinin təsir dairəsinə, Şərqi Gürcüstan vilayətləri (Mesxiya, Kartliya , Kaxetiya) isə Səfəvilər dövlətinin hakimiyyəti altına düşürdü.
Səfəvilərin Kartliyə yürüşləri sonralar da baş vermişdi. Qarabağ bəylərbəyi Şahverdi Sultan Ziyadoğlu üç dəfə — hicri 963 (1556), 964 (1557), 968 (1560–1561)- ci illərdə qoşunları ilə bura daxil olmuş və dağıntılar törətmişdi. Çar Luarsab onunla döyüşdə həlak olmuşdu. Simon isə qızılbaşların tərəfinə keçmiş qardaşı Davidin (Davud bəyin) təhriki ilə hicri 976 (1568–1569)-cı ildə Şamxal bəy Çərkəz tərəfindən ələ keçirilmiş və şahın gösrərişi ilə Ələmut qalasına salınmışdı.
Çıldır vuruşması Gürcüstanın qapılarını osmanlıların üzünə açdı. Osmanlı basqınının təhlükəsi artdığı bir zamanda gürcü feodal hökmdarları arasında didişmə və nifaq hökm sürürdü. Onlardan bəziləri Səfəvilərin, bəziləri isə Osmanlıların tərəfini saxlayırdılar. Səfəvilərin məğlubiyyəti onların Gürcüstandakı nüfuzuna güclü zərbə vurdu və bəzi gürcü hökmdarlarını öz mülklərini saxlamaq üçün Osmanlı tabeliyinə keçməyə razı olmağa məcbur etdi.
Çıldırdan sonra Mesxi vəliəhdi Mənüçöhr və onun qardaşı Kvarkvare Osmanlılar tərəfinə keçməyə birinci olaraq razılıq verdilər. Onların irsi mülkləri öz əllərində saxlandı. Mustafa paşa Şirvana yürüş edərkən və geri qayıdarkən Mənüçöhr ona bələdçi oldu.
Mustafa Lələ paşa Axaltsıxı tutduqdan sonra Kaxetiyaya doğru hərəkət etdi. O, "Rum xondkarına(Sultan) tabe olmaq və itaət göstərmək" çağırışı ilə Kartli çarı Simonun və və Kaxetiya çarı Aleksandrın yanına adam göndərdi. İsgəndər bəy Münşi göstərir: Onlar da bir-biri ilə düşmənçilik etdikləri üçün "Simon tabe olmaqdan imtina etdi və osmanlılara qarşı həmlələr edərək onlara bir sıra təsirli zərbələr endirdi. "
Halbuki "hiyləgər və uzaqgörən adam" olan Aleksandr yaranmış şəraitdə Mustafa Lələ paşaya itaətini bildirməyi özü üçün sərfəli hesab etdi. Osmanlı qoşunları "keçilməzləyinə və əzəmətinə görə göylərlə bəhsləşən" Tiflis qalasını ələ keçirmək üçün hərəkət etdilər. Şəhət Davidin (Davud xanın) mülkündə yerləşirdi. I Şah Təhmasib Kartlini ona verərək, çarlığı onun qardaşı Simondan almışdı. Buna görə də David qardaşından kömək gözləməyərək Tiflisi tərk etdi. Avqustun 24-də Osmanlı ordusu sakinlərinin tərk etmiş olduğu Tiflisi, sonra isə həm də Qorini ələ keçirdi. İstalaçılar Tiflisdə Məhəmməd paşanın başçılığı altında altı min nəfərlik hərbi dəstə saxladılar. Zəgam və Geram hakimi də osmanlılara tabe oldu. Gürcüstan Osmanlı qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra Şəki hakimi İsa xan öz mülkünü tərk edərək Səfəvilərin sarayına getdi.
Səfəvilərin yenidən qüvvətlənməsindən qorxan Gürcü kralı Aleksander, I Şah Abbasa hədiyyələr göndərdi və tabeliyini bildirdi. O, həmçinin şaha Osmanlılarla döyüşlərdə kömək söz vermişdi. Şərqi Gürcüstan yenidən Səfəvilərin əlinə keçdi. Bir qədər sonra tabesizlik göstərdiyi üçün şahın əmri ilə öldürüldü.
I Şah Abbas Teymuraz kimi bəzi yerli hakimləri və ərazini tamamilə tabe etmək üçün 1613–1614-cü ildə yenidən Gürcüstana yürüş etdi. Teymurazı qaçmağa məcbur edən I Şah Abbas Kaxet bölgəsini ələ keçirdi və İsa xanı oraya hakim təyin etdi.
II Şah Abbas dövründə şahın təsdiqlədiyi hakimi, yəni Rüstəm xana qarşı Teymurazın üsyanı baş verdi. II Şah Abbas Adəm sultanın başçılığı altında ora qüvvə göndərdi.Gürcüstandakı üsyan yatırıldı və Səfəvi hakimiyyəti orada yenidən möhkəmləndi.
II Şah Abbas Azərbaycanın Cavanşir, Bayat və digər obalarından on beş min ailənin Gürcüstana köçürülməsinə göstəriş verdi. Onlar Gürcüstanda üç güclü qala tikməli və mühacirlər arasında bölüşdürülmüş ərazilərə əkinçilik etməklə bölgənin təhlükəsizliyinə kömək etməli idilər.
I Şah Abbasın islahatları
1587-ci ildə Mürşüdqulu xan başda olmaqla qızılbaşların ustaclı və şamlı tayfalarından ibarət Xorasan qrupu Şah Məhəmməd Xudabəndənin 16 yaşlı oğlu Abbas Mirzəni Qəzvində şah elan etdilər. Bu vaxta qədər Qaradağ, Ərdəbil, Lənkəran istisna olmaqla, Azərbaycanın bütün vilayətləri Osmanlılar tərəfindən tutulmuşdu. Azərbaycan Səfəvilər dövləti tənəzzülə uğrayırdı.
Şah Abbas hakimiyyətə gələndən sonra Səfəvilərin itirilmiş ərazisini geri qaytarmaq və sarsılmış qüdrətini bərpa etmək hərbi-inzibati islahat keçirdi.
Qızılbaşların tək başına silah gəzdirmək hüququ ləğv edildi, tayfa başçılığında irsilik ləğv edildi
Müxtəlif dərəcəli qoşun növləri yarandı.
- Qızılbaşlar. Əsasən süvarilərdən ibarət olmaqla Səfəvi qoşununda üstünlük təşkil edirdilər. Onların sayı 200 min nəfərə çatırdı ki, 60 mini döyüşə gedirdi.
- Qulamlar. Onlar xüsusi qvardiya təşkil edirdilər. Əsasən gürcü, osetin, çərkəz və digər xristian ailələrindən uşaqlar toplanır, zorla islamlaşdırılıb sarayda xüsusi rejimlə tərbiyə olunurdular.
- Tüfəngçilər. Bunlar ölkənin müxtəlif vilayətlərindən toplanırdı. Onlar əhalinin yoxsul təbəqəsindən seçilirdilər, sayı 12 min nəfərə çatırdı.
- Topçular. I Şah Abbasın təşkil etdiyi ordunun 500 səhra topu vardı.
1598-ci ildə paytaxt İsfahana köçürüldü. İsfahan həm də Böyük Səlcuq İmperiyasının da paytaxtı olmuşdu. Yeni paytaxta Qaradağ, Qəzvindən çoxlu Azərbaycan türkləri köçüb gəlirdilər. Burada onlar üçün və Şah Abbasın şərəfinə "Abbassabad" məhəlləsi salındı.
Şah Abbas odlu silahla təchiz edilmiş 44 min nəfərlik güclü nizami ordu yaratdı. Azərbaycan türklərindən ibarət qızılbaş süvari dəstələri y/ref>
Şah Abbasın Cənubi Qafqazdakı əməliyyatlarından narahat olan I Sultan Əhməd 1612-ci il sülhünü pozaraq 1616-cı ilin yazında qızılbaşlarla müharibəyə başladı . Osmanlı ordusu Təbrizə hücum etdi, İrəvanı da mühasirəyə aldı, lakin qışın sərt keçməsi, xəstəlik və ərzaq qıtlığı Osmanlı ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi.
1618-ci ildə osmanlılar Diyarbəkirdən Azərbaycana doğru irəlilədilər. Osmanlılar ilə birlikdə Krım xanı Canibəy Gəray xanın qoşunu da hərəkət edirdi. Sınıq körpü adlı yerdə həlledici döyüşdə Osmanlı qoşunu ağır zərbə alaraq geri çəkildi. Bu məğlubiyyətdən sonra 1618-ci ildə Osmanlılarla- Səfəvilər arasında Mərənd sülh müqaviləsi imzalandı.
Ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa edildi. Məhsuldar qüvvələr canlandı. Səfəvilər dövləti iqtisadi və hərbi-siyasi baxımdan möhkəmləndi.
O, Azərbaycan dövlətinin müstəqillik ənənələrini qoruyub saxlamaqla mərkəzi aparatı möhkəmləndirdi, İngiltərə, Fransa, İspaniya, Roma papası, Rusiya ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə danışıqlara başlanıldı.
1593-cü ildən qızılbaşlara tabe olan Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaradağ, Qızılağac, Lənkəran vilayətləri, Qızılüzən və Kür çayları arasında geniş ərazi Azərbaycan bəylərbəyliyində birləşdirirdi. Bəylərbəyliyin qoşunu 10 min nəfər idi və Azərbaycan qoşunu adlanırdı. Tarixçi Xandəmir yazır:
| | Şah Abbas Azərbaycanın bütövlüyünü, qızılbaşların himayəsindəki ərazidə onun vüqarlı adını qorudu, onun Səfəvilər dövlətinə mənsub olması fikrini sönməyə qoymadı. | |
On üç il müharibəsi
On üç il müharibəsi 1722–1735-illərdə Səfəvilər ilə Hotaki, Rusiya, Osmanlı arasında baş verən müharibədir. Səfəvilər ilə Hotakilər arasındakı müharibə nəticəsində Səfəvilər Qəndəhar, Xorasan əyalətləri itirdi. 1722-ci ildə Hotakilər İsfahan yaxınlığında Gülnabad döyüşündə Səfəviləri məğlub etdilər. Tezliklə paytaxt İsfahanı da ələ keçirildi. Bu vaxt Rusiya və Osmanlı Səfəvilərin kifayət qədər zəiflədiyini görürdü. Nəhayət 1722-ci ildə Rusiya, 1723-cü ildə Osmanlı Səfəvilərə qarşı müharibəyə başladı. Bununlada yüz minlələ insanın ölümünə səbəb olan On üç il müharibəsi başladı. Rusiya 1722–1723-cü illərdə apardığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində Dərbənd, Bakı, Lənkəran, Rəşt əsasən Xəzər dənizinin Səfəvilərin nəzarətində olan sahillər ələ keçirildi. 1723–1726-cı illərdə Osmanlıların apardığı hərbi əməliyyatlar nəticəsində Çuxursəəd (İrəvan),Qarabağ, Təbriz, Həmədan bəylərbəylikləri ələ keçirdi. Səfəvilərin nəzarətində yalnız Mazandaranın bir qismi qalmışdı. Artıq Səfəvilərin tam çökdüyünü zənn edən həmin dövlətlər Səfəvilər dövlətinin ərazisini öz aralarında bölüşdürdülər. 1724-cü ildə Osmanlı ilə Rusiya arasında bağlanmış İstanbul müqaviləsi, 1727-ci ildə Osmanlı ilə Hotakilər arasında imzalanmış Səfəvilər imperiyasının bölüşdürülməsini rəsmiləşdirdi.
Bu hadisələr baş verən zaman Səfəvilərdə şah II Təhmasib hakimyyətdə idi. O bu vəziyyətdən çıxmaq üçün Fətəli xan Qacarı qorçubaşı təyin etdi. Fətəli xan Qacarın rəhbərliyi ilə keçirilən hərbi əməliyyatlar nəticəsində müəyyən ərazilər geri alındı. 1726-cı ildə digər qızılbaş sərkərdəsi Nadir xan Əfşar ordunun komandanlarından biri oldu. Onlar birgə çox uğurlu əməliyyatlar keçirdilər, amma 1726-cı ildə Fətəli xan Qacar ilə Nadr xan Əfşar arasında yaranan ixtilaf nəticəsində Fətəli xan Qacar öldürüldü. Həmin il Nadir xan şah II Təhmasib tərəfindən qorçubaşı təyin edildi.
1728–1729-cu illərdə Nadir xan Hotakiləri məğlub edərək İsfahanı, Kirmanı, Xorasanı geri aldı. 1729-cu ildə Damğan döyüşündə Hotakiləri məğlub etdikdən sonra bütün Xorasanı azad elədi. Hotaki dövlətini məğlub etdikdən sonra Nadir xan 1730-cu ildə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlara başladı. Həmin il Ərdəbil, Marağa, Təbriz və digər ərazilər geri alındı. Amma Hotaki dövlətinin Herata hücum etdiyini eşidən Nadir xan Osmanlılara qarşı apardığı əməliyyatları təxirə salıb, Hotakilərə qarşı yürüş etdi. Öz nüfuzunu qaldırmaq istəyən şah II Təhmasib Nadir xanı gözləmədən Osmanlılara qarşı əməliyyata başladı, amma məğlub edildi və geri alınmş əraziləri itirdi. 1732-ci ildə şah Osmanlı ilə Kirmanşah sülhünü bağladı.Nadir xan Hotakilərə qarşı yürüşdən qayıdandan sonra şah II Təhmasibi hakimyyətdən saldı və Kirmanşah sülhünü tanımadı. Səfəvilərin əvvəliki qüdrətini bərpa etdiyini görən Rusiya 1732-ci ildə Rəşt sülhü ilə Kür çayından cənubda olan əraziləri Səfəvilərə geri qaytardı. Nadir xanın 1733–1735-ci illərdə apardığı əməliyyatlar nəticəsində Bağdad döyüşündə, 1735-ci Üçmüədzin döyüşlərində Osmanlı məğlub edildi və 1723-cü ildən Osmanlı tərəfindən işğal edilmiş ərazilər geri alındı. Nəhayət 1735-ci ildə Gəncə sülhü Rusiya tərəfindən, Osmanlı ilədə sülh nəticəsində 1722-ci ildən işğal edilmiş bütün torpaqlar Səfəvilərə geri qaytarıldı.
Səfəvilərin süqutu
Səfəvilər XVII əsrdə ənənəvi düşmənləri Osmanlılar və Şeybanilər ilə döyüşünü davam etdirərkən, iki yeni qonşu ilə də rəqabətə girişmək məcburiyyətində qaldı. Moskva Knyazlığı Altınorda Xanlığının davamı olan Astraxan, Qazan, Sibir Küçüm və Noqay Xanlıqlarını aradan qaldırmış, nüfuzunu Qafqaz və Orta Asiyaya qədər yaymışdı. Babür Dövləti isə Qəndəhar və Heratı işğal edərək daha əvvəl Azərbaycan idarəsindəki Əfqanıstana sızmağa başlamışdı. Bütün bunlardan başqa 17-ci əsr boyunca Şərq — Qərb arasındakı ticarət yolu dəyişmiş, Avropalıların kəşfləri və Osmanlıların dənizdə həddindən artıq səfərləri nəticəsində Azərbaycandan uzaqlaşmışdı. I Şah Abbasın ordusunu ödənişli qulam (yığma) sisteminə çevirməsi qısa vəd edə işə yaradısa da, sonrakı əsrdə əyalətlər üzərindəki təzyiq və ağır vergilərlə birlikdə ölkənin sosyal — iqtisadi gücünün zəifləməsinə gətirib çıxardı. Şeyx Əli Həzin yazır:
| | "Vecsiz şah (Şah Sultan Hüseyn) və şahzadələr, habelə ordu istirahətdən (əyləncədən) başqa heç nə axtarmırdı. Və yüz ilə yaxın müddət ərzində (əsgərlər)öz qılınclarını qınlarından çıxarmamışdılar..." | |
Ölkə tez-tez, mərkəzdən uzaq sərhəd boylarında basqınlara uğramağa başladı. 1698-ci ilfə Kirman əyaləti Beluclar tərəfindən, 1717-ci ildə Xorasan əfqanlar tərəfindən və Mesopotamiya Ərəb bədəviləri tərəfindən zəbt və qarətlərə uğradı. Səfəvi dövlətinin zəifləməsindən itifadə edən əfqanlar fəallaşmağa başladılar. Gilzayi Mir Üveys Hotaki, Qandəharın Səfəvi hakimi Gürgən xana qarşı qiyam qaldırdı və üzərinə göndərilən Səfəvi ordusunu məğlub etdi. 1722-ci ildə Mir Üveysin oğlu Mir Mahmud Səfəvilərin paytaxtı İsfahanı ələ keçirərərək özünü İran şahı elan etdi.
Əfqanlar, on ildən çox bir müddətdə zəbt etdikləri Azərbaycan torpaqlarından çıxarılamadılar. I Şah Abbas tərəfindən Azərbaycandan Xorasana köçürülən Əfşar Türkmanlarının bəyi və Səfəvilərin ən təsirli komandiri Nadir Xan (sonrakı Nadir Şah) nəhayət 1729-cu ildə Damğan döyüşündə əfqanları məğlubiyyətə uğratdı və Azərbaycandan çıxardı, lakin əfqanlar hələdə Səfəvi torpaqlarına daxil olub talanlar törədirdilər. Bu səbəbdən 1738-ci ildə Nadir Şah başda Qəndəhər olmaq üzrə təkrar Şərq İranı fəth etdi. Qəndəharın ələ keçirilməsi ilə əfqanlar tamamilə məğlubiyyətə uğradıldılar. Nadir həmin ildə Qəznə, Kabul və Lahoru fəth etdi.
Nadir şah 1732-ci ildə II Şah Təhmasibi (1722–1732) taxtsan salaraq onun oğlu III Şah Abbası hakimiyyətə gətirdi. Nəhayət 1736-cı ildə, onsuz da əlində olan iqtidar çəryini istifadə edərək özünü Azərbaycan və İranın şahı elan etdi. Bununla da 1736-cı ildə Səfəvi xanədanı süquta uğramışdır.
1747-ci ildə Nadir Şahın sui-qəsd nəticəsində öldürülməsi ilə Səfəvilər yenidən şahlığı ələ keçirdilər. Əslində isə dövləti III Şah İsmayılın adından Kərim xan Zənd idarə edirdi. Lakin Zənd xanədanının da ömrü uzun sürmədi. 1794-cü ildə Qacarlar tərəfindən Zəndlər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu.
Nadirin öldürülməsindən sonra Səfəvi sülaləsi
Nadir şah Əfşar 1747-ci ildə Fəthabadda öz çadırında sui-qəsd nəticəsində öldürülməzdən əvvəl yalançı şahzadələr Nadirə qarşı üsyan qaldırmışdır. Bu şəxslər I, II və III Sam Mirzələr idi. Nadir I Sam Mirzəni məğlub etmiş, II Sam Mirzənin üsyanını yatıraraq onun Kartliyə (Gürcüstan) qaçışına nail olmuşdur. Bildiyimiz kimi, 1736-cı ildə Nadir Qazax-Borçalını Qarabağ ərazisindən alaraq Kartli çarı II İrakliyə peşkəş kimi vemişdi. Bu kimi etdiklərinə görə, II İrakli II Sam Mirzəni Nadirə təhvil vermişdir. Nadirin Sam Mirzələrdən ehtiyat etməsinin səbəblərindən biri də bu dələduzların özünü Səfəvi şahzadələri kimi qələmə verərək, əhalini başına yığması idi.
Səfəvi dövlətinin süqutu 1736-cı ildə baş versə də, bəzi alimlər hesab edir ki, 1786–1796-cı illərdir. Göstərilən mənbələrə əsasən, Nadir 1742–1746-cı illərdə Osmanlıya müharibə elan edərkən, Raziyyə sultan adlı bir xanım (bu şəxs özü Səfəvi nəslindəndir) ona kömək etmişdir. Raziyyə sultan həm də Nadir şahın həyat yoldaşı olub.
Daha sonraki tarix xronologiyalarına nəzər salsaq, 1747–1749-cu illərdə dövlətə yenidən "Səfəvi" adı verilmişdir və müvəqqəti olaraq Nadirin həyat yoldaşı Raziyyəyə tapşırılmışdı. 1749-cu ildə Süleyman Mirzə Seyid Məhəmməd oğlu Səfəvi özünə II Süleyman adı ilə şah elan etmişdi. 1750-ci ilin martında Hakimiyyətdən endirilən Süleymanın yerinə taxta İsmayıl Mirzə Seyid Murtuza oğlu Səfəvi III İsmayıl adından yerləşdirilmişdir, lakin o, hüquqi şah idi. Dövləti Kərim xan Zənd və Raziyyə sultan idarə edirdi. Bu da Zəndlərin real hakimiyyəti idi. III İsmayılın 1773-cü ildəki vəfatından sonra Raziyyə sultan hakimiyyətə gəlsə də, o, 1776-cı ildə Kərbəlada öldü. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd Şah Qacar "Sonuncu Səfəvi xanı" olan II Mirzə Məhəmmədi taxtdan saldı və qacarlar hakimiyyətə gəldi.
Ordu
Səfəvilər dövlətində mərkəzləşdirilmiş nizami ordu yox idi. Ordu müharibə zamanı əyalət hakimlərinin, bəylərbəyilərin ayrı-ayrı, qeyri-nizami feodal dəstələrindən (qoşun) təşkil edilirdi. Bu, demək olar ki, qoşunları özləri gətirən və döyüşə aparan Azərbaycan tayfaları əmirlərinin süvari dəstələrindən ibarət olurdu. Həmin yığma qoşunların döyüşçüləri (mülaziman, nukəran) tayfa başçıları tərəfindən saxlanır və təchiz olunurdular. Hər tayfanın döyüşçüləri sədaqətli qohumluq əlaqələri əsasında birləşdiklərinə görə, rəhbər şəxs kimi özlərinin əmirinə tabe olurdular. Buna görə də hətta döyüşlər zamanı da əmirlər xeyli dərəcədə müstəqil hərəkət edir, öz fəaliyyətlərini hər hansı bir ümumi taktiki planla uyğunlaşdırmırdılar. Şah ordunun komandanı hesab olunurdu. Şah yürüşdə iştirak etmədiyi hallarda, orduya Azərbaycan tayfalarının adlı-sanlı əmirlərindən biri başçılıq edirdi.
I Şah İsmayılın hərbi qüvvələri Ağqoyunlu qoşunlarında mövcud olmuş tayfa prinsipləri üzrə qurulmuşdu. Müharibə zamanı Səfəvilərin düşmənə qarşı çıxardığı ordusunun sayı haqqında dəqiq məlumat əldə edilməmişdir. Ehtimal etmək olar ki, feodal hakimlərin müharibədə iştirakı dərəcəsindən asılı olaraq daim dəyişmişdir. Bunu hətta sayca az olan mənbələr də təsdiq edir. Bu barədə ən qiymətli məlumatları verir. O, müxtəlif vilayətlərin döyüşə çıxardığı feodal yığma qoşunlarının sayını göstərir:
İsfahan və onun əyaləti – 8 min nəfər,
Kaşan – 4 min,
Savə – 1 min,
Sultaniyyə – 1 min,
Qəzvin – 12 min,
Ərdəbil – 1 min,
Şiraz – 8 min,
Təbriz – 4 min,
Qum – 2 min,
Gəncə və Gürcüstanın bir hissəsi 4 min nəfər atlı verirdi. Minadoi yazır: "Səfəvilər döyüşə 60 minə qədər süvari çıxara bilirdilər." O, həm də yazır ki, əgər bütün əyalətlərin hakimləri birlikdə çıxış etsəydilər, o zaman Səfəvilər döyüşə sayı 130–140 min nəfərə çatan qoşun çıxara bilərdilər.
Ümumiyyətlə, həmin məlumatlar Səfəvi mənbələrinin o dövrə aid sənədləri ilə səsləşir. Bu mənada, Xorasana düşmənin növbəti basqınını dəf etmək üçün I Şah Təhmasibin çağırışı ilə əlaqədar olaraq hicri 936 (1530)-cı ildə orduya baxışda iştirak etmiş Qazi Əhmədin qoşun hissələrinin tərkibi, növləri və sayı haqqında müfəssəl məlumatı mühüm əhəmiyyətə malikdir. Salnaməçinin məlumatına görə, həmin rəsmi keçiddə iştirak etmiş qoşunların sayı 120 min nəfər olmuşdu .Qazi Əhməd yazır: "Qızılbaş tayfalarından və nəsillərindən 200 min adam var idi" Beləliklə, ehtimal etmək olar ki, hərbi əməliyyatlar dövründə Azərbaycan qoşun hissələrinin sayı həqiqətən 120–150 min nəfər arasında olmuşdur.
Feodal yığma qoşunlarından (çərik, qoşun) əlavə, sayı 4500 nəfərə çatan qorçuların qvardiya dəstəsi şahın yanında əlahiddə xidmətdə olurdu.
Qorçuların sayı 6 min nəfər idi. Şahın yanında həmçinin, yasavulbaşının başçılıq etdiyi, eyni vəzifələri yerinə yetirən 700 nəfərlik yasavul dəstəsi də xidmət edirdi.
Yay, nizə, qılınc, xəncər, döyüş baltaları və qalxanla silahlanmış qorçular(qorçilər) tayfa süvari qoşununu təşkil edirdilər. Şeyx Heydərin tətbiq etdiyi qızılbaş tacı həmin cəsur döyüşçülərin özünəməxsus baş geyimini təşkil edirdi. Yürüşlər zamanı onlar yanaqları boyunca zirehdən qoruyucuları olan dəbilqələr taxırdılar. Uzun bığ saxlamaları qorçiləri fərqləndirən xüsusiyyət idi.
| | İsgəndər bəy Münşi yazır: “Qorçilərin cəsurluğu və qorxmazlığı haqqında belə danışırlar ki, istənilən döyüşdə onların yüz nəfəri məiyyətin başqa üzvlərinin mininə bərabər idilər”. | |
Qoşunların lazım olan vaxtda və təyin edilimiş yerdə cəmləşdirilməsi asan iş deyildi. Yalnız yığma qoşunlar deyil, habelə qorçilərin qvardiya dəstəsi də yenə həmin qızılbaş tayfa əyanlarının gənclərindən ibarət olurdu. Ordu əsasən süvari hissələrindən ibarət olduğundan, piyadanın rolu əhəmiyyətsiz idi. Qoşun özünün böyük mütəhərrikliyi, manevr qabiliyyəti ilə fərqlənirdi.
Ordunun silahlanmasına gəldikdə isə Qalxan, qılınc, odlu silahlar (muşketlər) var idi. Odlu silahların lülələrinin uzunluğu 6 qarış (qarış 9 düymədir) idi və onlar çəkisi 3 unsidən (unsi – 28 qramdır) bir qədər az olan qumbaralar atırdılar. Venetsiyalı yazır:
| | “Onları elə asanlıqla idarə edirlər ki,bu,nə yay tutmağa,nə də əgər şərait tələb edərsə, yəhərlərinə bərkitdikləri qılıncdan yapışmağa mane olmur.Odlu silahı arxada gizlədirlər, belə ki, bir silah o birisindən istifadə edilməsinə mane olmur” | |
O, Səfəvilərdə hazırlanan silahların yaxşı keyfiyyətdə olduğunu göstərir və qeyd edir ki, "onlarda silah hər hansı başqa xalqda olduğundan üstündür və yaxşı düzəldilmişdir"
Qızılbaşların top və tüfənfdən istifadə etməsinə dair mənbələrin ən ilkin məlumatının Səfəvilərin 1552-ci ildə Ərciş qalasını mühasirəyə almasına aid olduğunu göstərir. I Şah İsmayılın müasiri İbrahim Əmini 1500-cü ildə Bakını mühasirəyə almış qızılbaşların yalnız tüfəngdən deyil, həm də top atəşindən istifadə etdiklərini göstərirlər. Bu da məlumdur ki, I Şah Təhmasibin 1538-ci il Şirvana yürüşü zamanı qızılbaş qoşunu Buğurd qalasına qarşı toplardan istifadə etmişdir. Bütün faktlar onu göstərir ki, Səfəvilərin əzəldən odlu silahı olmuşdur. Lakin çox güman etmək olar ki, belə silah onlarda sayca az idi, avropalılar vasitəsilə təsadüfən onların əlinə gəlib düşürdü. Səfəvilər özləri hələ odlu silah istehsal etmirdilər. Şah Abbas hakimiyyətə gəldikdən sonra orduda köklü islahatlar aparmışdır. O ordunu 4 yerə ayırdı.
- Qızılbaşlar — Ordunun əsasını təşkil edirdilər . Sayı 200 min idi.
- Qulamlar- Yeniçəri nümunəsində yaradılmış qafqaz mənşəli döyüşçülərdən ibarət qvardiya. Sayı 25 min idi.
- Topçular- 500 səhra topu var idi.
- Tüfəngçilər-Xüsusi siyahı ilə çağırılmış kasıb əhalidən yığılmış ordu. Sayı 12 minə çatırdı.
Səfəvi dövlətinin inzibati quruluşu
Mərkəzi bürokratik aparat
Səfəvilər dövləti tipik feodal monarxiyası idi. Dövlətin başında duran Səfəvi şahları dünyəvi hökmdarlar kimi nəinki qeyri-məhdud hakimiyyətdən istifadə edir, həm də öz simalarında Ərdəbil dərviş təriqətinin irsi başçıları kimi ali ruhani hakimiyyəti təmsil edirdilər.
Səfəvi hökmdarları digər Şərq müstəbidləri kimi dövlət məsələlərini təkbaşına həll edirdilər. Onların yanında məşvərətçi hüququna malik olan ali məclis (məclisi-əla) olurdu. Məclisi-Əla I Şah Təhmasibin dövründə, məclis dövlət işlərində böyük təcrübəsi olan adamlardan" – 12 nəfər üzvdən (yəni sultanlardan) ibarət idi.
- Vəkil- Şahdan sonra ikinci şəxs sayılırdı və əslində, istər dünyəvi, istərsə də dini işlərdə onun tam hüquqlu müavini idi. O, siyasi və dini tədbirlərin həyata keçirilməsində qayda yaradılması üçün şahın qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. Bu vəzifənin əhəmiyyəti ondan görünür ki, onu tutan ilk şəx məhz I İsmayılın lələsi – Hüseyn bəy Şamlı olmuşdur.
- Əmir əl-üməra- İlk Səfəvilər dövründə nizami ordu yox idi və qoşunlar müharibə baş verdiyi təqdirdə qızılbaş tayfaları əmirlərinin qeyri-nizami hərbi qüvvələrindən təşkil edilirdi. Əmir əl-üməra mahiyyətcə Səfəvi ordusunun baş komandanı idi. Hərbi iş bütünlüklə Azərbaycan feodallarının əlində olduğuna görə, əmir əl-üməra vəzifəsi təbii olaraq qızılbaş tayfa əyanlarının imtiyazı sayılırdı.
- Qorçubaşı – Qızılbaş tayfalarının döyüşçülərindən ibarət olan şah qvardiyasının başçısı anlamını verir. İlk Səfəvilər dövründə daimi qoşun yox idi və qorçubaşı (qorçibaşı) "hərbi nazir" idi, onun adi adı da elə əmir əl-üməra olmuşdur.
- Vəzir — Mülki bürokratiyanın ənənəvi başçısı idi. Səfəvi şahının dövründə vəkil və əmir əl-üməra dövlət idarəçiliyi işlərində vəziri ikinci plana sıxışdırıb hakim mövqeyə malik olduqlarından, onun rolu əhəmiyyətsiz idi. Qüdrətli şiə ruhanilərinin işlərinə vəzirin qarışmasına yol verməyən sədrin olması da vəzirin hüquq və vəzifələrini məhdudlaşdırırdı.
- Sədr-Dini idarəyə rəhbərlik edir və bidətçi hərəkatların qarşısının alınması kökünün kəsilməsi, habelə hər yerdə şiəliyin mövqeyinin möhkəmlənməsi üçün məsuliyyət daşıyırdı. O, həm də vəqfləri idarə edirdi.
- Müstövfi əl-məmalik – "vilayətlərin xəzinədarı". O, maliyyə idarəsinin rəhbəri idi. Ehtimal etmək olar ki, mülki idarə aparatının başçısı olan vəzirin nəzarəti altında işləyirdi. Vilayətlərin (məmalik-i məhrusə) ərazisində "divan-i məmalik (dövlət divanı)" idarələrinin bütün maliyyə əməliyyatları, onların əyalət nümayəndələrinə (ümmal) göndərdikləri yazılı təlimatlara müvafiq olaraq həyata keçirilirdi.
- Möhrdar- Yaxud möhrdar-i möhr-i hümayun – "əlahəzrət möhürünün mühafizəçisi". "Təzkirət əl-mülük"də göstərildiyi kimi, möhrdar böyük hörmət sahibi sayılırdı. O, vəzirlərin, kələntərlərin təyinatları haqqında fərmanlara, həmçinin də əmirlərə, hakimlərə və b. bağışlanan soyurqallara, tiyullara aid olan sənədlərə "əlahəzrətin möhürünü" basırdı.
- Münşi əl-məmalik – "dövlət katibi". Şah şurasının üzvü və sərəncamında xeyli mirzə olduğuna görə, münşi əl-məmalik nüfuzlu əyan idi.
- Vəzir-i qorçiyan-i əzəm — "Böyük qorçuların vəziri", şah qvardiyaçılarının qorçuların hərbi dəstələrinin vəziri nəzərdə tutulur. Onlar qvardiyaçılar dəstəsinin rəisi olan qorçubaşının yanında xidmət edir, qorçubaşı üçün dəftərxana və mühasibat işlərini yerinə yetirirdilər.
Əyalət idarəsi
Səfəvilər dövləti inzibati cəhətdən vilayətlərə əyalətlərə(bəylərbəyliklərə) bölünmüşdü. Bu əyalətlərin başında "bəylərbəyi"lər dururdu. Bəylərbəyilərin idarə etdikləri vilayətlərin sayı on üç idi:
- Şirvan
- Qarabağ
- Təbriz
- Çuxursəəd
- Qəzvin
- Qələmrov-i Əli Şəkər (Həmədan)
- Kuhi Giluyə (Fars)
- Kirman
- Astrabad
- Məşhəd-i müqəddəs-i müəlla
- Herat
- Mərv-i Şahicahan
- Qəndəhar
Qüdrətli qızılbaş əyanları bəylərbəyi, əmir əl-üməra və hakim sifətilə vilayətləri irsi olaraq idarə edirdilər. Məsələn, Qarabağ və Astrabadı qacar tayfasından olan iki nəslin əmirləri idarə edirdi; Şirvan – , Cənubi Azərbaycan– təkəli və türkman tayfaları; Çuxursəəd – ustaclı tayfası;Fars – zülqədər tayfası; Kirman — əfşar tayfası; Herat – şamlı tayfası və b. tərəfindən idarə olunurdu.
Bəylərbəyliyilərin tabeliyində özlərinin sarayları, vəzirləri, qorçubaşıları və sədrləri var idi.
Mədəniyyət
Maarif, Elm
XVI əsrin ikinci- XVII əsrin birinci yarısında Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində geniş məktəb və mədrəsə şəbəkəsi var idi. Məktəb və mədrəsələrdə həm şəriət, həm də riyaziyyat, məntiq, fəlsəfə kimi fənlər tədris olunurdu. XVI əsrdə Təbrizdə böyük bir kitabxana açılmışdı. I Şah İsmayıl Marağa rəsədxanasını bərpa etmək üçün məşhur riyaziyyatçı və astronom Qiyasəddini Marağaya göndərmiş və bərpa işlərinə başlanmışdı.
XVI əsr XVII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda tarix və fəlsəfə elmləri inkişaf etməkdə idi. Öz dövrünün böyük şairi Füzuli təkcə böyük şair deyildi, həmçinin fəlsəfəyə, astronomiyaya və başqa elmlərə dair əsərlər yaratmışdı.
Humanist və mütərəqqi ideyalar carçısı Füzulinin dünyagörüşü , fəlsəfi fikirləri "Mətlə-ül-etiqad (Etiqadın mənşəyi)" əsərində öz əksini tapmışdır. Bu əsərdə Hindistan, İran, Ərəb İraqı və Azərbaycanın qədim fəlsəfəsinin təhlili ilə bərabər, antik fəlsəfə haqqında da məlumat vardır.
Filosof Həqiri kainat və dinə öz münasibətini aydın bildirərək yazırdı ki, məhəbbət, təbiət, insan və dinlər üzərində hakimdir.
Rəhməti XVI əsrin ortalarında Təbrizdə doğulmuşdur. XVII əsrin əvvəllərində Hindistana səfər etmiş və 1616-cı ildə Aqra şəhərində olmuşdur. Rəhmətinin yeganə poetik "Divanı" gəlib bizə çatmışdır. Rəhməti də öz sələfləri kimi sufilik baxışlarını poetik tərzdə şərh edir, lakin hakim ideologiyaya loyal münasibətilə fərqlənirdi.
Bu dövrün məşhur tarixçisi, I Şah Təhmasibin sarayında qulluq edən və onun yürüşlərinin iştirakçısı Həsən bəy Rumlu idi. O, 12 cildlik "Əhsən Ət-Təvarix (Tarixlərin ən yaxşısı)" əsərini yazmışdır. Bu əsərdən ancaq XI–XII cildlər bizə gəlib çatmışdır ki, bunlar XV–XVI əsrlər Azərbaycanın və qonşu ölkələrin tarixinə həsr olunmuşdur.
Görkəmli Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münşi gəncliyində Şah Məhəmməd Xudabəndənin sarayında divan katiblərindən biri olmuşdur. Sonralar I Şah Abbasın tarixçisi olmuş, "Tarix-i-aləm arayi Abbasi (Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi)" əsərini yazmış, əsərdə dövrün siyasi, ictimai-iqtisadi və mədəni həyatı barədə məlumat vermişdir.
Şəhərlər
Azərbaycanda əhalinin müəyyən hissəsi şəhərlərdə yaşayır və sənətkarlıqla məşğul olurdu. XVI əsrin ikinci yarısı- XVII əsrin birinci yarısında Təbriz ustalarının toxunduqları gözəl xalçalar və bəzəkli parçalar indi də dünyanın bir çox muzeylərinin bəzəyi hesab olunur.
1565-ci ildə I Şah Təhmasib vilayətlərin hər birindən alınan təqribən 80 min tümənlik tamğa vergisini ləğv etdi. Bu, sənətkarlığın və ticarətin inkişafına müsbət təsir göstərdi.
Bu Təbriz, Gəncə, Ərəş, Ərdəbil, Culfa, Bərdə, Naxçıvan, Marağa, Dərbənd iqtisadi və siyasi-inzibati mərkəz idilər. Təbriz ən böyük şəhər hesab olunurdu. Səyyahlar qeyd edirlər ki, o zaman burada 300 min əhali var idi.
Şamaxı Şirvanın iqtisadi və siyasi mərkəzi idi. XVI əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarətinin, demək olar ki, hamısı Şamaxı və Ərəşdə mərkəzləşmişdi. Antoni Cenkinson Şamaxını gözəl şahlıq şəhəri adlandırırdı. Şamaxıda 25 min nəfərə qədər əhali yaşayırdı.
Bakıdan bir sıra ölkələrə dəniz yolu ilə müxtəlif mallar və neft göndərilirdi. O zaman Bakıya gələn səyyahlar qeyd edirdilər ki, şəhərin ətrafında 500-ə qədər neft quyusu var.
Bəhs edilən dövrdə Ərdəbil yenidən dirçəldi. Səfəvilər şəhərin azadlığına ciddi əhəmiyyət verirdilər. Burada tikilmiş Şeyx Səfi məqbərəsinə ölkənin hər yerindən ibadətə gəlirdilər. Misilsiz sənət incisi I Şah Təhmasibin 1536-cı ildə toxutdurduğu Şeyx Səfi xalçası hazırda Londonun Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılır.
XVI əsrdə ingilis səyyahları Ərəşi Cənubi Qafqazda ipəkçiliyin mərkəzlərindən biri kimi təsvir edirdilər. Antoni Cenkinsonun məlumatına görə, Ərəş bazarında müxtəlif çeşidli 100 funt ipək almaq olardı. XVI əsrdə Venesiya taciri və səyyahı Mindoi yazırdı ki, Ərəşdə əla növ ağ ipək istehsal olunur.
XVI əsrin ikinci və XVII əsrin birinci yarısında Culfa beynalxalq ipək ticarəti yolunun üzərində yerləşirdi. Culfa tacirləri ipəyi istehsal olunduğu yerlərdən — Şamaxıdan, Ərəşdən və Gilandan alır, Venesiyada, Amsterdamda, Marseldə, habelə Suriya, Osmanlı, Hindistan şəhərlərində satırdılar. 1581-ci ildə Culfada 3000 ev vardı, 1520 min əhali yaşayırdı.
XVI əsrin ikinci yarısı- XVII əsrin birinci yarısında Ordubad, Naxçıvan, Əylis kimi şəhərlərin mühüm ticarət əhəmiyyəti vardı. Gəncə Qarabağ bəylərbəyliyinin mərkəzi idi. Don Juan adı ilə Avropada yaşayan tarixi-coğrafi əsərlər müəllifi Oruc bəy Bayat burada 50 min ailənin (yəni 225 min nəfər) yaşadığını qeyd etmişdi.
Ədəbiyyat
I Şah İsmayılın sarayında şairlər şahı Həbibi başda olmaqla Süruri, Matəmi, Tüfeyli, Qasimidən ibarət ədəbi məclis var idi. Şah İsmayıl Xətai həm də şair olmuşdur. Onun ədəbi irsi Azərbaycan türkcəsində yazılmış Divandan, mənzumələrdən, lirik qoşmalardan,Nəsihətnamə adlı məsnəvidən Dəhnamə poemasından ibarətdir.
XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən nümayəndəsi şair və mütəfəkkir Məhəmməd Füzuli idi. O, Şərqdə mühüm elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Bağdadda böyümüş və yaşamışdır. Füzulinin ulu babaları Əmir Teymurun yürüşləri zamanı Azərbaycandan İraqa köçürülənlər olmuşlar. Klassik şərq ədəbiyyatına yaxşı bələd olan Füzuli ömrünün 40 ildən çoxunu bədii və elmi yaradıcılığa həsr etmişdi.
Tarix bizə Azərbaycan estetik ideyalarının nümayəndəsi Sadiq bəy Əfşarın adını saxlamışdır. O, Azərbaycanın məşhur naturalist rəssamı və təzkirəçisi olmuşdur.
Aşıq poeziyası yaxşı inkişaf edərək məhəbbət motivi ilə yanaşı, xalqın həyat və məişətini əks etdirirdi. Xalq şeirinin ən nümayəndəsi Aşıq Dirili Qurbani idi. Şair şifahi xalq yaradıcılığının yeni forması olan dastanlar yaradırdı.
İncəsənət, memarlıq, miniatür
Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi də inkişaf etmişdi. I Şah İsmayıl 1522-ci ildə Kəmaləddin Behzadı Təbrizdəki saray kitabxanasına rəis təyin etmişdi. Burada elmin inkişafına dair xeyli kitab toplanmışdı. Səfəvilər dövrünün tarixçisi Qazi Əhməd Mir Münşi kitab saxlanılan bu yeri "Çiçəklənən kitab evi adlandırırdı"
XVI əsrin əvvəllərində Təbriz miniatür ustaları böyük şöhrət qazanmışdılar. Bunlardan ən məşhuru Sultan Məhəmməd idi. Onun miniatürləri Sankt-Peterburq, London, Leypsiq, Venesiya muzeylərində mühafizə olunur.
XVI–XVII , əsrin əvvəllərində Azərbaycanda xeyli binalar, karvansaralar, hamamlar, ovdanlar, körpülər, məqbərələr, məscidlər tikilmişdi. Bunlardan 1544-cü Qusar rayonunun tikilən Şeyx Cüneyd məqbərəsini, Naxçıvanda Əlincəçay üzərində tikilmiş körpünü Bakının Şərq darvazalarını, Ərdəbil və Təbrizdə bir sıra abidələri göstərmək olar.
İqtisadi həyat
XVI əsrdə Azərbaycandakı ticarətdə əsas əmtəə ipək olmuşdur. Bundan başqa Azərbaycan ərazisi ticarət yollarının keçdiyi əsas yer idi. Şamaxı, Ərəş və Təbrizdə istehsal edilən xam ipək, ipək məmulatı Azərbaycandan Moskvaya ixrac edilən əsas əmtəə idi. Bundan başqa Moskvaya Azərbaycandan neft də ixrac edilirdi. Rus tacirləri Azərbaycandan nefti və ipəyi ucuz qiymətə alaraq Avropaya baha qiymətə satırdılar. Rus dövləti ərazisindən Azərbaycana xəz və dəri məmulatları, yaraq-əsləhə, habelə digər metal məhsulları (baltalar, bıçaqlar və s.) gətirilirdi. Avropada istehsal edilən mahud, qara zəy, şüşə, kağız məmulatları isə Rus dövləti ərazisi vasitəsilə Azərbaycana idxal olunurdu.
I Şah İsmayılın dövründə orta çəkisi 9,37 qram olan gümüş sikkələr əsas pul vahidi kimi işlənilirdi. I Şah İsmayılın pul sistemi o dövrün çəki vahidi olan misqala (4,66 qram) əsaslanırdı. Səfəvilər zamanı tədavülə buraxılan qızıl sikkələr dirhəm, gümüş sikkələr təkkə və si adlanırdı. Şahi sikkələri I Şah İsmayılın, Şirvanda zərb edilən Qazibəyi adlı sikkələr isə II İbrahim Şeyxşahın adı ilə bağlıdır. I Şah İsmayıl tərəfindən zərb edilən sikkələrin üzərində "Allahdan başqa tanrı yoxdur", "Məhəmməd Allahın rəsuludur. Əli Allahın dostudur" kəlamları zərb olunurdu. Sikkələrin diski ətrafına 12 şiə imamının adları həkk olunurdu, əks tərəfində isə I Şah İsmayılın adı və sikkənin zərb edildiyi ünvan yazılırdı.
I Şah Abbasa qədər pul vahidinin çəkisi 1 misqal (4,66 qram) olub. Şah Məhəmməd Xudabəndə zamanı ölkənin əsas pul vahidi 100 dinara uyğun idi. XVI əsrin sonlarında pul dövriyyəsi heç də qənaətbəxş deyildi. Qızıl sikkələr məhdudlaşdırılmışdı. I Şah Təhmasibin zamanında yeni pul islahatı həyata keçirildi. 20 və 200 dinar dövriyyədən çıxarıldı, 100 və 1000 dinar dəyərində gümüş və qızıl sikkələr zərb olunmağa başladı.
XVII əsrdə Səfəvilərdə əsas pul vahidi dinar idi. I Abbas isə dövriyyəyə buraxdığı pulu abbası adlandırdı. Onun çəkisi iki misqal təmiz qızıl, qiyməti 200 dinar idi. Onun tərkibində həmçinin mis də vardı. Səfəvilərdə həmin dövrdə aşağıdakı sikkələr dövriyyədə idi:
- Abbası — 200 dinar
- Mahmudi — 1000 dinar
- Şahı — 50 dinar
- Bisti — 20 dinar
- Qazibəyi — 5 dinar dəyərində.
1685-ci ilin noyabr ayında tədavüldə olan bütün Səfəvi pulları öz dəyərini itirmiş və onların dövriyyəsi dayandırılmışdı. Dövriyyəyə saxta və dəyərsiz pullar buraxdığına görə pulkəsmə işinə məsul olan şəxsin gözləri şahın əmri ilə çıxarılmışdı. Səfəvilərin XVII əsrin ikinci yarısında zəifləməsinin əsas səbəblərindən biri də ölkədəki pul böhranı idi.
Vergilər
XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycan kəndlisi aşağıdakı vergiləri və mükəlləfiyyətləri ödəyirdi: torpaq və gəlir vergisini – malcəhət, bəhrə, xərac — natura ilə ümumi məhsulun 1/5, 1/3 hissəsini təşkil edirdi. Bu vergi sahibkar ilə dövlət arasında bölünürdü. Birinciyə 1/10, ikinciyə 2/10 hissə çatırdı.
- Bağ – məhsulunbərabər idi.
- Çoban – örüşdə heyvanları otarmaq üçün alınırdı.
- Dəh (onda bir) – iri feodal torpaqlarından götürülən gəlirlərin 10 faizi alınırdı.
- Cüft – torpağı əkib-becərmək üçün bir cüt qoşqu vasitəsi olanlardan alınırdı.
- Dəzgah – hər bir toxucu dəzgahından istehsal edilən məhsuldan alınan vergi idi.
XVII əsrdə vergi və mükəlləfiyyətlərin sayı 35-ə çatmışdı. Onların arasında natural səciyyə daşıyanlar üstünlük təşkil edirdi. Ölkədə əmtəə-pul münasibətləri inkişaf edirdi. Dövlətin xəzinəsinin boşalması ilə əlaqədar olaraq vergilərin məbləği kəskin surətdə azalırdı. 1699–1702-ci illərdə əhalinin ikinci siyahıya alınması keçirildi. Bu siyahıyaalınma zamanı vergilər 10 dəfə artırıldı.
XVIII əsrin I yarısında vergi və mükəlləfiyyətlərin ağırlığı əsasən rəiyyət və elatların boynuna düşürdü. Vergilər dövlət xəzinəsini dolduran yeganə xəzinə idi. Vergi verməkdən boyun qaçırmasınlar deyə, şah hökuməti 10 yaşına çatmış (bəzi mənbələrdə 15 yaşına) bütün kişi cinsindən olanları siyahıya alırdı.
1739–1740-cı illərdə Nadir şah Hindistana səfərdən qayıdanda mövcud vəziyyətdən çıxmaq, öz nüfuzunu artırmaq üçün əhalini üç il vergilərdən azad etmişdi, lakin sonradan 100 minlik ordusunu saxlamaq üçün bağışladığı vergini zorla xalqdan yığır. Vəziyyəti ağırlaşan xalq üsyanlara qalxırdı. Bundan başqa Səfəvilərdə geniş yayılan vəqf torpaqları da Nadirin zamanında müsadirə olunaraq dövlətin ixtiyarına keçdi.
Torpaq mülkiyyəti
Səfəvilər dövlətində müsəlman hüququ ictimai münasibətləri, o cümlədən torpaq münasibətlərini tənzimləyən əsas mənbə idi. Hüququn digər mənbəyi kimi şah fərmanları ilə yanaşı, I Şah Təhmasibin "Dəstur-əl-əməl şah Təhmasib", I Şah Abbasın islahatları, I Şah Hüseynin vergi siyasəti böyük rol oynamışdır, Səfəvilər dövründə hakim feodal sinfi beş qrupdan ibarət idi:
- Səfəvi şahları və sülalənin üzvləri;
- Şah qvardiyasından olan qızılbaş tayfalarının hərbi əyanları;
- İri torpaq sahələri və vəqf mülkiyyəti olan ali Şiə ruhaniləri;
- Mərkəzi və yerli bürokratiyanın yuxarı təbəqəsi;
- Oturaq əyanlar.
Feodal iyerarxiyasının ən yuxarı pilləsini təşkil edən Səfəvi şahları ən iri torpaq mülkiyyətçiləri idilər. Şah və onun sülaləsinin üzvləri ən məhsuldar və gəlirli torpaqların sahibləri olmaqla, Səfəvilərin əski zamanlardan Ərdəbildə və onun ətrafındakı iri torpaq mülklərinə malik olmuşdular. Əkinçilik və ticarətlə məşğul olan Səfəvi sülaləsi qədim oturaq feodal əyanlarına mənsub idilər.
Səfəvilər dövlətində o dövrə qədər formalaşmış torpaq mülkiyyəti kiçik dəyişikliklərlə olduğu kimi qalmaqalda idi:
- Divan torpaqları- Dövlət xəzinəsinə malik torpaqlar
- Xassə torpaqları- Şah və onun sülaləsinə məxsus mülklər
- Tiyul torpaqları — Hərbi və ya mülki xidmət müqabilində verilən torpaqlar
- Mülk torpaqları- Xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlar
- Vəqf torpaqları- Dini idarələrin mülkiyyəti
- Camaat torpaqları- Kənd icmalarının mülkiyyətində olan torpaqlar.
İlk Səfəvi şahları irsi soyurqal torpaq sahibliyini getdikcə məhdudlaşdırılmasına çalışır və feodal torpaq mülkiyyətinin yeni forması olan — tiyul şəklində torpaq paylayırdılar. Tiyul torpaq mülkiyyəti formasına aid xüsusiyyətlər bunlar idi: irsi torpaq sahibliyinin şərti forması idi, tiyul sahibi tiyuldar adlanırdı və o dövlətə xidmət etməyə borclu idi, bu torpaqlardan toplanan məhsulun 1/5-dən 1/10-na qədəri xəzinəyə verilirdi, tiyuldar ona verilən torpaqdan gələn gəlirin müəyyən hissəsini özünə götürmək hüququna malik idi, tiyul yalnız şahın icazəsi ilə irsi olaraq keçə bilərdi.
Torpaq sahibliyi və mülkiyyət əsasında formalaşmış mülk (mülk hüququ), daşınmaz əmlaklar üzərində, məsələn, bağlar, üzümlüklər, həyətyanı sahələr, dəyirmanlar, suvarma kanalları və s. üzərində sahibliyi bildirirdi. Bu mülkiyyət sahibləri mülkdən istifadəyə görə dövlət xidmətində olmağa məcbur edilə bilməzdilər.
Kənd icmasının-camaatın istifadə etdiyi torpaq camaat torpağı adlanırdı. İcmanın başçısı ağsaqqal hesab olunurdu.
O, vergiləri bölüşdürür, toplayır, əvəzində məhsulun müəyyən hissəsini alırdı. İcmada əkinçiliklə yanaşı, sənətkarlıq da müəyyən yer tuturdu. XVI əsrdə natural təsərrüfatın hökm sürdüyü şəraitdə icma kəndlilərin ehtiyaclarını pulsuz ödəmək üçün sənətkarları icma kollektivi hesabına saxlayırdı. İcma kənd təsərrüfatında əmək alətlərinin geriliyinə səbəb olur, daha da mütərəqqi ictimai münasibətlərin inkişafına əngəl törədirdi.
Səfəvi dövlətinin şahları
| Adı | Portreti | Atası | Həyatı | Hakimiyyət iləri | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Şah İsmayıl Xətai |  | Şeyx Heydər | 1487–1524 | 1501–1524 |
| 2 | I Şah Təhmasib |  | Şah İsmayıl Xətai | 1514–1576 | 1524–1576 |
| 3 | II Şah İsmayıl |  | I Şah Təhmasib | 1514–1577 | 1576–1577 |
| 4 | Məhəmməd şah Xudabəndə |  | I Şah Təhmasib | 1532–1596 | 1578–1587 |
| 5 | I Şah Abbas |  | Məhəmməd şah Xudabəndə | 1571–1629 | 1587–1629 |
| 6 | I Şah Səfi |  | Məhəmməd Bağır Mirzə | 1611–1642 | 1629–1642 |
| 7 | II Şah Abbas |  | I Şah Səfi | 1632–1666 | 1642–1666 |
| 8 | Şah Süleyman Səfəvi |  | II Şah Abbas | 1647–1694 | 1667–1694 |
| 9 | Sultan Hüseyn |  | Şah Süleyman Səfəvi | 1657–1726 | 1694–1722 |
| 10 | II Şah Təhmasib |  | Sultan Hüseyn | 1704–1740 | 1722–1732 |
| 11 | III Şah Abbas (Abbas Mirzə) |  | II Şah Təhmasib | 1732–1740 | 1732–1736 |
Şəkillər
-
![image]()
-
![image]()
Səfəvilərə aid dəbilgə 17 əsr. -
![image]()
Şah İsmayıl Xətainin dəbilqəsi. -
![image]()
Qravür : Səfəvi Dövlətinin elçisi Parisə daxil olan zaman (1715) -
![image]()
Dəbilqə, Səfəvilər, 16cı əsrin 1ci yarısı
Səfəvi dövləti xəritələrdə
-
![image]()
Səfəvilər Şah I.İsmayıl zamanında (1501) -
![image]()
Səfəvilər Şah I.İsmayıl zamanında (1512) -
![image]()
Səfəvilər Şah I.Təhmasib və II.İsmayıl zamanında -
![image]()
Səfəvilər Şah Məhəmməd Xudabəndə və Şah I.Abbas zamanında -
![image]()
Səfəvilər Şah I.Abbas zamanında (1627) -
![image]()
Səfəvilər Şah Səfi zamanında -
![image]()
-
![image]()
Səfəvilər Şah Sultan Hüseyn zamanında (1718) -
![image]()
Səfəvilər Şah Sultan Hüseyn zamanında (1722) -
![image]()
Səfəvilər Şah II.Təhmasib zamanında -
![image]()
Səfəvilər Şah III.Abbasın (Nadir Xanın) zamanında -
![image]()
Səfəvilərin bayraqlı xəritəsi
Səfəvi bayraqları
- Səfəvi bayraqları
-
![image]()
I Şah İsmayıl zamanında istifadə olunan Səfəvi bayrağı -
![image]()
Şah I Təhmasib zamanında istifadə olunan Səfəvi bayrağı -
![image]()
Şah II İsmayıl və ondan sonra gələn şahların zamanında istifadə olunan Səfəvi bayrağı
Səfəvi sikkələri
-
![image]()
I Şah İsmail 1506 -
![image]()
I Şah İsmayıl 1506 -
![image]()
I Şah İsmayıl gümüş sikkə 1507 -
![image]()
I Şah İsmayıl 1507 -
![image]()
I Şah İsmayıl 1507 -
![image]()
I Şah Təhmasib 1561 -
![image]()
I Şah Təhmasib 1567 -
![image]()
II Şah İsmayıl 1576 -
![image]()
Məhəmməd şah Xudabəndə 1577 -
![image]()
Məhəmməd şah Xudabəndə 1577 -
![image]()
I Şah Abbas gümüş sikkə 1587 -
![image]()
I Şah Abbas 1587 -
![image]()
II Şah Abbas 1647 (Ərdəbil) -
![image]()
II Şah Abbas 1647 -
![image]()
I Süleyman 1685 -
![image]()
I Süleyman 1685 -
![image]()
II Təhmasib (1722-1732) -
![image]()
II Şah Təhmasib 1722 -
![image]()
III Şah Abbas 1734 (Təbriz) -
![image]()
III Şah Abbas 1734
Qeydlər
İstinadlar
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", səh.28.
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", səh.109.
- ..the Order of the Lion and the Sun, a device which, since the 17 century at least, appeared on the national flag of the Safavids the lion representing 'Ali and the sun the glory of the Shi'i faith, Mikhail Borisovich Piotrovskiĭ, J. M. Rogers, Hermitage Rooms at Somerset House, Courtauld Institute of Art, Heaven on earth: Art from Islamic Lands : Works from the State Hermitage Museum and the Khalili Collection, Prestel, 2004, p. 178.
- Ingvild Flaskerud. Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism. Continuum International Publishing Group. 26 November 2010. səh. 182–183. ISBN . 28 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 24 July 2011.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-09-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-10-15.
- http://www.jstor.org/discover/10.2307/605145?uid=3739192&uid=2&uid=4&sid=21104925975913
- "Arxivlənmiş surət". 2018-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-10-15.
- Oqtay Əfəndiyev.Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı,”Şərq-Qərb”,2007,344 səh.+8 səh.(illüst.) Orijinal mətn (az.)
Şah İsmayıl Azərbaycan dilini saray və dövlət dilinə çevirmiş, siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəi inkişafı üçün böyük işlər görmüşdür.
- Qulamhüseyn Məmmədov. . Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 2019-07-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Turko-Persia in Historical Perspective - "the Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azerbaijani Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)."
- Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. . "Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)."
- Zabiollah Safa (1986), "Persian Literature in the Safavid Period", The Cambridge History of Iran, vol. 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press, , pp. 948–65. P. 950: "In day-to-day affairs, the language chiefly used at the Safavid court and by the great military and political officers, as well as the religious dignitaries, was Turkish, not Persian; and the last class of persons wrote their religious works mainly in Arabic. Those who wrote in Persian were either lacking in proper tuition in this tongue, or wrote outside Iran and hence at a distance from centers where Persian was the accepted vernacular, endued with that vitality and susceptibility to skill in its use which a language can have only in places where it truly belongs."
- Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. . "qizilbash normally spoke Azerbaijani brand of Turkish at court, as did the Safavid shahs themselves; lack of familiarity with the Persian language may have contributed to the decline from the pure classical standards of former times"
- Price, Massoume (2005). Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. ABC-CLIO. p. 66. . "The Shah was a native Turkic speaker and wrote poetry in the Azerbaijani language."
- Demirci, J. (1998). NEVAVİ'NİN AZERBAVCAN SAHASINA ETKİSİ . Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi , 38 (1–2) , 1–12 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/dtcfdergisi/issue/66761/1043985 2023-04-13 at the Wayback Machine
- Kerimov, P. (2009). ALİ ŞİR NEVAYİ VE XVII. YÜZYIL AZERBAYCAN LİRİK ŞİİRİ . Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) , 10 (10) , 57–67 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkiyat/issue/16654/521652 2023-04-11 at the Wayback Machine
- Robert L. Canfield. Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press, Apr 30, 2002
- Rudi Matthee, "Safavids" in Encyclopædia Iranica, accessed on April 4, 2010. "The Persian focus is also reflected in the fact that theological works also began to be composed in the Persian language and in that Persian verses replaced Arabic on the coins." "The political system that emerged under them had overlapping political and religious boundaries and a core language, Persian, which served as the literary tongue, and even began to replace Arabic as the vehicle for theological discourse".
- Arnold J. Toynbee, A Study of History, V, pp. 514-15. excerpt: "in the heyday of the Mughal, Safawi, and Ottoman regimes New Persian was being patronized as the language of literae humaniores by the ruling element over the whole of this huge realm, while it was also being employed as the official language of administration in those two-thirds of its realm that lay within the Safawi and the Mughal frontiers"
- Ronald W Ferrier, The Arts of Persia. Yale University Press. 1989, p. 9
- Ruda Jurdi Abisaab. "Iran and Pre-Independence Lebanon" in Houchang Esfandiar Chehabi, Distant Relations: Iran and Lebanon in the Last 500 Years, IB Tauris 2006, p. 76: "Although the Arabic language was still the medium for religious scholastic expression, it was precisely under the Safavids that hadith complications and doctrinal works of all sorts were being translated to Persian. The 'Amili (Lebanese scholars of Shi'i faith) operating through the Court-based religious posts, were forced to master the Persian language; their students translated their instructions into Persian. Persianization went hand in hand with the popularization of 'mainstream' Shi'i belief."
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Sahib), s.52-61
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Şükri), s.56-65.
- Ferrier, RW, A Journey to Persia: Jean Chardini's Portrait of a Seventeenth-century Empire , p. ix.
- . 2014-08-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-06-17.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-09-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-10-15.
- "Şafavid dynasty Written by The Editors of Encyclopedia Britannica". 2015-04-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-10-15.
- (PDF). 2012-10-30 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-15.
- "The Safavid dynasty lasted for more than two hundred years; its rule ended in 1722" Russian Azerbaijan, 1905–1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community, page 2. Cambridge University Press."
- Ismāʿīl I 2015-02-27 at the Wayback Machine, in Britannika, 2011
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, Bakı, "Şərq-Qərb", 2007. səh. 48
- Qızılbaşlar tarixi, səh.4
- Qızılbaşlar tarixi, səh. 5
- Qızılbaşlar tarixi, səh.10
- Qızılbaşlar tarixi, səh. 11
- Qızılbaşlar tarixi, səh. 11–12
- Qızılbaşlar tarixi, səh. 12–13
- Qızılbaşlar tarixi, səh.18–19
- Qızılbaşlar tarixi, səh.19–20
- Qızılbaşlar tarixi, səh.20
- Qızılbaşlar tarixi, səh.23
- Qızılbaşlar tarixi, səh.25
- Qızılbaşlar tarixi, səh.26
- Qızılbaşlar tarixi, səh.29
- Streusand, Douglas E., Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals (Boulder, Col : Westview Press, 2011) ("Streusand"), p. 135.
- Oqtay Əfəndiyev. "Azərbaycan Səfəvilər dövləti". Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 344 səh.+8 səh. 2012-07-20 at the Wayback Machine
- "Iranian Studies, P. 206". 2024-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-03-10.
- Tarixe-aləmaraye-Abbasi, Bakı, "Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, səh.84
- Tarixe-aləmaraye-Abbasi, Bakı, "Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, səh. 197
- Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. ss. 86–87
- Mazzaoui, Michel B.; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period" (İngilizce). Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. s. 86–87. , .
- A.Olearinin səyahətnaməsi, dördüncü kitab, 40-cı fəsil, səh. 659
- "Arxivlənmiş surət". 2022-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-03-06.
- A.Olearinin səyahətnaməsi, beşinci kitab, 23-cü fəsil, səh. 814
- Şardenin səyahətnaməsi (farsca tərc. İqbal Yəğmayi), Tehran, 1372-75 şəmsi, 3-cü cild, səh. 946-947
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (tərtibçi: S. Əliyarlı), Bakı,2007, səh. 169-170
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (tərtibçi: S. Əliyarlı), Bakı,2007, səh.201
- Petra della Vallenin səyahətnaməsi (farsca tərc. Şüaəddin Şifa), Tehran, 1370 şəmsi, səh. 184.
- Səfərnameye-Cemelli Karreri (farsca tərc. Abbas Naxçıvani və Əbdülali Karəng), 1383 şəmsi, səh. 148
- Ə Kəsrəvi. Azəri ya zəban-i bastan-i Azərbaygan. Tehran, 1304, s.25–26.
- A. Bausani. The Persians from the Earliest Days to the Twentieth Century. London, 1971, p.138.
- Viaggi di Pietro Della Valle il pellegrino, descritti da lui medesimo in lettere familiari all'erudito suo amico Mario Schipano, divisi in tre parti cioè: la Turchia, la Persia e l'India. Colla vita e ritratto dell'autore, Torino, 1843.
- Sadiq Nağıyev. "Qızılbaşlıq haqqında", Bakı, "Əbiləv, Zeynalov nəşriyyatı" — 1997. səh.9.
- Cahangüşa-yi, s.41–42
- Aləmara (Sahib), s.26
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", səh.70.
- Mustafa Eravcı, "Safevi Hanedanı", Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, c.6, s. 883.
- Andrew J. Newman, Safavid Iran, səh.129
- Sadiq Nağıyev. Qızılbaşlıq Haqqında, səh.14
- M. H. Yınanç, 1993, s. 244.
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Şükri), s.26–30.
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Sahib), s.21–25
- Tarix-i Əmini, səh.71
- Şapolyo. Mezhebler ve tarikatlar tarihi, s. 352–354.
- Хунджи Фазлуллах ибн-Рузбихан. Тарих-и алам ара-йи Амини (под редакции З. М.Буниятова и О.А.Эфендиева). Баку, 1987, c.92–95.
- Faruk Sümer, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK, Ankara, 1999, s. 14.
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Sahib), s.29–41
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Şükri), s.33–45
- 62 Mehmet Çelenk, 2005, s. 51.
- O. Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti, s. 36.
- O. Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti, s.36–37.
- O. Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti, s. 37–38.
- Aləmara-yi şah İsmayıl (Şükri), s.33–45.
- Ahmet Kesrevi, Şeyh Safi, səh. 35–37
- Zeki V. Togan, "Sur L’origine des Safavides", Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356
- В. В.Бартольд. Сочинения, т. II, ч, I, M., 1963, стр.748
- И.П. Петрушевский. Государства Азербайджана в XV в.. стр. 205
- . 2010-12-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-30.
- Sohrweide, Hanna, "Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert", Der Islam, 41 (1965), 95–221.
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər Dövləti. Bakı, 2007
- "I Şah İsmayılın Musa Doğrut oğluna məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-07.
- "I Şah Təhmasibin Şəhzadə Səlimə məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-07.
- Sultan Süleymanın I Şah Təhmasibə məktubu
- . 2016-05-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-18.
- "Şah Məhəmməd Xudabəndənin Fərhad Paşaya məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-07.
- "I Şah Abbasın Fərhad Paşaya məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-07.
- "I Şah Səfinin Avstriya imperatoru və Macarıstan kralı II Ferdinanda məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-07.
- Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar (tərtib edən S. Əliyarlı), Bakı, 2007, səh.490
- "II Şah Abbasın Şirvan bəylərbəyliyi Hacı Mənüçöhr xana məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-03-14.
- "Şah Sultan Hüseynin Saksoniya şahzadəsi və Polşa kralı Frixdrix Avqusta məktubu". 2022-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-07-07.
- Roger M. Savory, "The Consolidation of Safawid Power in Persia", Studies on The History of Safawid Iran, Variorum Reprints, London, 1987, s. 85
- Cəvahir əl-Əxbar, vər. 298a, 299b
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 375–376
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 315
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", c. 1, fars mətni, səh. 32–41
- Şah İsmayıhn anonim tarixi, səh. 333–340
- Шapaф-xaн Бидлиcи, т. II, c.146
- И.П.Пeтpyшeвcкий. Aзepбaйджaн в XVI–XVII вв. Cб. cт. пo изyчeнию иcтopии Aзepбaйджaнa, вып. I, Бaky, 1949, c.229–230.
- Minorsky V. La Perse au XV-e siècle entre La Turque et Venise, Paris, 1933, səh. 45
- Петрушевский И. П. Государство Азербайджана в XV веке. В кн.: "Сборник статей по истории Азербайджана". Баку, 1949, səh. 231]
- Tarixi Cənnabi, c. 1, səh. 961
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 411
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", 161
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 458
- Cəvahir əl-Əxbar, vər. 339b
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", 144
- İsmayılın anonim tarixi, vər. 32a, b
- Həbib əs-Siyər, c. 4, səh. 499–500
- Tarix-i Şah İsmayıl (Britanya muzeyində saxlanılan əlyazma), 3248 , səh. 64b-65a
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 234
- Erika Glassen. Die fruhen Sawaviden nach Gazi Ahmad Qumi. Freiburg im Brcisgau, 1970
- Tahsin Yazıcı, 1967, s. 54.
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 244
- Minorsky V. La Perse au XV-e siècle entre La Turque et Venise, Paris, 1933, səh. 60–61
- Эфендиев О. А. Образование азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку, 1961, səh. 90–91
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. "Azərbaycan" məqaləsi, səh.239. Bakı: 2007
- Xacə Zeynalabdin Əli Əbdi bəy, Təkmilətül-Əxbar, M-2166
- Ə. Səfərli, X. Yusifov. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan əfəbiyyatı, səh.216
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", səh.84-85.
- Təkmilət əl-Əxbar, vər. 274a
- Tarix-i Cahan-ara, səh. 303
- Təkmilət əl-Əxbar, vər. 274b
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət-Təvarix", səh. 419
- Tarix-i Cahan-ara, səh. 308
- Təkmilət əl-Əxbar, M-2196.
- Təkmilətül-Əxbar, B-248a.
- Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007. səh. 177.
- Oqtay Əfəndiyev. "Azərbaycan Səfəvilər dövləti". Bakı. "Şərq-Qərb". 2007. səh. 54–55.
- Təkmilətül-Əxbar, M-221a.
- Tarix-i elçi-i Nizamşah səh. 58–59
- Əhsən ət-Təvarix, səh. 273
- Tarix-i elçi-i Nizamşah səh. 74–75
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 84
- J. Hammer. Osmanlı devleti tarihi, c. I, səh. 334
- Tarix-i elçi-i Nizamşah səh.60
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh. 59
- Tarix-i elçi-i Nizamşah, səh. 61
- Əhsən ət-Təvarix, səh. 282
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 85
- Əhsən ət-Təvarix, səh. 285
- Əhsən ət-Təvarix, səh. 286–290
- Tarix-i elçi-i Nizamşah, səh. 62
- Tarix-i elçi-i Nizamşah, səh. 64
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 87
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 87–88
- М. Д. Миклухо-Маклай. К истории политических взаимоотношений Ирана со Средней Азией в XVII в., стр.11
- М. Д. Миклухо-Маклай. К истории политических взаимоотношений Ирана со Средней Азией в XVII в., стр.14
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 110
- Əhsən ət-Təvarix səh.185–187
- Əhsən ət-Təvarix səh.196
- Əhsən ət-Təvarix səh.201–202
- Əhsən ət-Təvarix səh.205–208
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 111
- Əhsən ət-Təvarix səh.215
- Əhsən ət-Təvarix səh.220–222
- Əhsən ət-Təvarix səh.225–233
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh.57–59
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh.59
- Əhsən ət-Təvarix səh.240–243
- Əhsən ət-Təvarix səh. 222
- Əhsən ət-Təvarix səh.246
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh.61
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh.62–63
- Əhsən ət-Təvarix səh. 264–265
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh.64
- Əhsən ət-Təvarix səh.269–272
- Əhsən ət-Təvarix səh. 274–277
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi(farsca mətni), səh. 65
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 115
- Şərəf xan, Şərəfnamə, Tərc: M. Emin Bozarslan, Ant Yayınları, İstanbul, 1971 s. 287
- Şərəf xan, Şərəfnamə, Tərc: M. Emin Bozarslan, Ant Yayınları, İstanbul, 1971 s. 288
- Əbdülhüseyn Nəvâi, Şah Abbas, İntişârât-ı Bünyâd-ı Fərhəng-i İran, 1352, s. 142–143
- Mühimme, LXIV, 586
- M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi(1451–1590), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1976 s. 376
- Natanzî, Nekâvetü’l-Âsâr fî Zikri’l-Ahyâr, Haz. İhsan İşrâki, Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1994, Tehran s. 369
- Əhməd Qumî, Tehran, 2005, s. 898
- Audrey Burton, The Bukharans: A Dynastic, Diplomatic And Commercial History (1505–1702), Curzon Press, Great Britain, 1997, s.69
- Remzi Kılıç, "Osmanlı Padişahı III. Murad ve Özbek Padişahı II. Abdullah Han Dönemi Osmanlı-Türkistan Dayanışması", Bilig, Yaz 1999, Sayı. 10, s. 133
- Əbdülhüseyn Nəvâi, Şah Abbas, İntişârât-ı Bünyâd-ı Fərhəng-i İran, 1352, s. 157
- Natanzî, Nekâvetü’l-Âsâr fî Zikri’l-Ahyâr, Haz. İhsan İşrâki, Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1373, s. 594
- Mirza Bek, Mirza Bek, Ravzatü’s-Safeviyye, Yay. Haz. Gulam Mirza Tabatabai, İntişârât ve Çâp-ı Danişgâh-ı Tahran, s. 740
- H. H. Howorth History Of The Mongols: From The 9th To The 19th Century, London, Longmans, Green And Co., 1830, Part II , 1830, s. 745
- Târih-i Alem Âra-yi Abbasi, Haz. İrec Afşar, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran, 1387 s. 575
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi, səh. 645
- http://www.xalqcebhesi.az/news.php?id=11867[ölü keçid]
- . 2012-01-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-24.
- Təkmilətül-Əxbar, M-224a.
- Əfəndiyev, 2007, səh.79
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh.80
- J. Hammer Histoire de l'Empire Ottomane. Trad. de J. Hellert, t, V, p.209
- J. Hammer Histoire de l'Empire Ottomane. Trad. de J. Hellert, t, V, p.212
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 81
- Clot, André; sf. 93 63.
- Cavendish, Marshall; sf. 193
- Cəvahir əl-Əxbar, vər.308a.
- Təkmilətül-Əxbar, B-260b.
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh.82
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 83
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh.83
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.256–260
- Tarix-i elç-i Nizamşah, vər.49b-50v
- Təkmilət əl-Əxbar, vər.261a-262b.
- Tarix-i Cahan-ara, səh.289–291
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi", səh.154.
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh. 92
- Şərəfnamə, c. II, səh.198
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.328
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", c. II, səh.275
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh.93
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.330
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.329–330.
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi"(farsca mətni), səh.71.
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.331
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh.94
- Oqtay Əfəndiyev, Azərbaycan Səfəvilər dövləti, səh.95
- Təzkire-i Şah Təhmasib, 52b.
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.356–357
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.358–361
- Həsən bəy Rumlu, "Əhsən ət- Təvarix", səh.361–367
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi"(farsca mətni), səh.82–83
- Təkmilətül-Əxbar,vər. M-250b,B-269a.
- İsgəndər bəy Münşi, "Tarix-i aləm Aray-i Abbasi"(farsca mətni), səh.87.
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif üçün dərslik, səh.164
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif üçün dərslik, səh.165
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif üçün dərslik, səh.166
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif üçün dərslik, səh.168
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif üçün dərslik, səh.169
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif üçün dərslik, səh.170
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif, səh.176
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif, səh.178
- Azərbaycan tarixi,8-ci sinif, səh.179
- Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, səh. 181
- Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, səh. 182
- "Paşa Kərimov: "XVII əsr Səfəvilər tarixinə dair anadilli diplomatik sənəd: Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi"". 2022-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-09-28.
- Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, səh. 183
- Sicker, Martin (August 2000). The Islamic World in Ascendancy: From the Arab Conquests to the Siege in Vienna. p. 189. . "Ismail was quite prepared to lend his support to the displaced Timurid prince, Zahir ad-Din Babur, who offered to accept Safavid suzerainty in return for help in regaining control of Transoxiana."
- Mahajan, V. D. (2007). History of medieval India (10th ed.). New Delhi: S Chand. pp. 428–429. .
- Rama Shankar Avasthy: "The Mughal Emperor Humayun".
- John F. Richards, Gordon Johnson (1996). Cambridge University Press, ed. The Mughal Empire (illustrated, reprint ed.). p. 11. .
- Majumdar 1984, p. 153
- Eraly, Abraham (2000). Emperors of the Peacock Throne: The Saga of the Great Mughals. Penguin Books India. pp. 156–157. ISBN 978–0141001432.
- Majumdar 1984, p. 154
- Majumdar 1984, pp. 154–155
- Majumdar 1984, pp. 153–154
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 66–67
- Əhsən ət-təvarix, səh.162–163
- Əhsən ət-təvarix, səh.167
- Əhsən ət-təvarix, səh.173
- Həbib əs-Siyər, səh.571–572
- Cəvahir əl-əxbar, vər193
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.65
- Histoire de la Georgia, trad. par M. Brosset. I-e partie , I-e Livraison St. Ptb, 1856, p.150
- M. Brosset. I-e partie , I-e Livraison St. Ptb, 1856, p.216
- Histoire de la Georgia, trad. par M. Brosset. I-e partie , I-e Livraison St. Ptb, 1856, p.27
- Histoire de la Georgia, trad. par M. Brosset. I-e partie , I-e Livraison St. Ptb, 1856, p.253
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 116–117
- Əhsən ət-təvarix, 296–298
- Əhsən ət-təvarix, 316
- Əhsən ət-təvarix, 351–355
- Əhsən ət-təvarix, 379–387
- Tarix-i aləm aray-i Abbasi(farsca mətni), səh. 87
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.119
- Xülasət ət-təvarix, vər.412a
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 174
- Şərəfnamə, c. II, səh.257
- B. Kütükoğlu, səh. 53
- Tarix-i Aləm-arayi Abbasi (farsca mətni), səh. 227
- Şərəfnamə, c. II, səh.216
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.175
- B. Kütükoğlu, səh. 53–55
- Tarix-i İran(Əz Moğol Tâ Əfşâriyyə), Şirkət-i Çaphânə-i Fərhəng, Tehran, 1317, s. 326, 327, 350
- Mehmet Saray, Türk-İran İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006, s. 53
- Rəsul Cəfəri. Səfəvilər tarixi, səh. 217
- Rəsul Cəfəri. Səfəvilər tarixi, səh. 218
- Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, səh.173
- Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, səh.174
- Azərbaycan tarixi, 8-ci sinif üçün dərslik, səh.176
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.38
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.42–43.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.46.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.47.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.57.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.58.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.59.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.60.
- Azərbaycan Tarixi, 9-cu sinif, səh.61.
- Şeyx Əli Həzin 75, s. 116
- Axworthy pp.39–5
- Prof. D. Balland, "Ašraf Ghilzai", in Encyclopædia Iranica, Online Edition 2006, (LINK 2007-10-11 at the Wayback Machine)
- Encyclopaedia Britannica — The Hotakis (from Afghanistan)…Link 2007-02-11 at the Wayback Machine
- Azərabycan Tarixi (9-cu sinif üçün dərslik). Bakı. "Aspoliqraf". 2005. səh. 66
- Aləm Ara-ye Naderi, c. III, … s.1196
- "Arxivlənmiş surət". 2022-06-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-04-30.
- . 2017-01-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-30.
- Mindoi, səh.69
- Mindoi, səh.72–73
- Xülasət ət-təvarix(B), vər.77a-88a, (T), vər.116a.-121a.
- Xülasət ət-təvarix (B), vər.245b (T), vər.364b
- Tarix-i aləm aray-i Abbasi, səh.141–142
- Mindoi, səh. 68–69
- Venetsiyalıların səyahətləri, səh.227
- G. B. Vechietti, A Report, p.38
- Təzkirət ət-mülük, səh.31
- Əhsən ət-təvarix, səh.368
- Şahənşahnamə, vər.58b, 59a
- Tarix-i elç-i Nizamşah, səh.64
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 294
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.295
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.296
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.298
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.299
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 300
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.303
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.306
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 309
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 311
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.315
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.316
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.317
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.318
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.319
- Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 320
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.192–193
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.193
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.194
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.186
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.187
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.188
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.188–189
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.189
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.195
- Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi). Bakı, "Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, səh.317 ,
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.196
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh.186–197
- Azərbaycan tarixi (8-ci sinif üçün dərslik), Bakı,《Aspoliqraf》, 2005, səh. 197
- Məmmədov, İsmayıl. Azərbaycan Tarixi, Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Adiloğlu. 2005. səh. 486. (#accessdate_missing_url)
- Azərbaycanda vergi sisteminin tarixi , səh.94 [ölü keçid]
- "Vergilər Səfəvilər dövrü". 2022-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-08-03.
- Azərbaycanda vergi sisteminin tarixi , səh.95 [ölü keçid]
- Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin Tədris Mərkəzi, Vergiyə Giriş (Dərslik) Şamaxı-2014, səh.12
- Yerquruluşu. Yerquruluşunun elmi əsasları. I cild. –Bakı, “MBM”, 2007. səh.81
- Yerquruluşu. Yerquruluşunun elmi əsasları. I cild. –Bakı, "MBM", 2007. səh.82
- . 2016-12-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-03.
- Yerquruluşu. Yerquruluşunun elmi əsasları. I cild. –Bakı, "MBM", 2007. səh.83
- Yerquruluşu. Yerquruluşunun elmi əsasları. I cild. –Bakı, "MBM", 2007. səh.83–84
Əlavə oxu
- Christoph Marcinkowski (tr.), Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India and Early Ottoman Turkey, Singapore: Pustaka Nasional, 2003, ISBN .
- Christoph Marcinkowski (tr., ed.), Mirza Rafi‘a's Dastur al-Muluk: A Manual of Later Safavid Administration. Annotated English Translation, Comments on the Offices and Services, and Facsimile of the Unique Persian Manuscript, Kuala Lumpur, ISTAC, 2002, ISBN .
- Christoph Marcinkowski, From Isfahan to Ayutthaya: Contacts between Iran and Siam in the 17th Century, Singapore, Pustaka Nasional, 2005, ISBN .
- "The Voyages and Travels of the Ambassadors" 2006-02-18 at the Wayback Machine, Adam Olearius, translated by John Davies (1662).
Ədəbiyyat
- Blow, David (2009). Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend. I. B. Tauris. ISBN .
- Jackson, Peter; Lockhart, Laurence, eds. (1986). The Timurid and Safavid Periods The Cambridge History of Iran. 6. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN .
- Khanbaghi, Aptin (2006). The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran. I. B. Tauris. ISBN .
- Kremer, William (25 January 2013). "Why Did Men Stop Wearing High Heels?" BBC News Magazine. from the original on 13 September 2014. Retrieved 13 September 2014.
- Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia (2 ed.). Rowman & Littlefield. ISBN .
- Savory, Roger (2007). Iran under the Safavids. Cambridge University Press. ISBN .
- Sicker, Martin (2001). The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Greenwood Publishing Group. ISBN .
- Yarshater, Ehsan (2001). Encyclopedia Iranica. Routledge & Kegan Paul. ISBN .
- İsgəndər bəy Münşi Türkman. "Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" ("Tarixe aləmaraye Abbasi"). Bakı. "Şərq-Qərb". 2010. (yüklə)
- Şahin Fərzəliyev. "Azərbaycan XV–XVI əsrlərdə". Bakı. "Elm". 1983. 108 səh. (yüklə)
- "Qızılbaşlar tarixi". Tərcümə və şərhlər: M. Ə. Məhəmmədi. Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı. 1993. 48 səh. (yüklə [ölü keçid])
- Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
- Rəhimə Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). B
- Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy. Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü — şah İsmayıl və şah Təhmasib dövrlərinin tarixi). — Bakı: Elm, 1996–200s.
- , (PDF), Kamil Muxtarov, Şərq-Qərb, 2007, ISBN , 2017-08-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2017-04-27
Həmçinin bax
- Bəylərbəylik (Səfəvilər)
- Səfəvilər sülaləsi
- Səfəvilər sülaləsinin şəcərəsi
- Səfəvilik
- Səfəviyyə ordeni rəhbərləri və Səfəvilər dövlətinin hökmdarları
- Şah İsmayıl Xətai
- Səfəvilər dövlətinin bayraqları
- Səfəvi-Osmanlı münasibətləri
- Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1514-1555)
- Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1578-1590)
- Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1603-1618)
- Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1730-1736)
Xarici keçidlər
- Niftalı Göyçəli. "Miskin Abdal və Səfəvilər". Bakı: "Elm və təhsil", 2018. 232 səh.
- Государство Сефевидов
- History of the Safavids on Iran Chamber
- ""Safavid dynasty" Encyclopædia Iranica by Rudi Matthee
- The History Files: Rulers of Persia
- BBC History of Religion
- Iranian culture and history site 2005-08-31 at the Wayback Machine
- "Georgians in the Safavid administration" Encyclopædia Iranica
- Artistic and cultural history of the Safavids from the Metropolitan Museum of Art
- History of Safavid art
- Why is Safavid history important? (Iran Chamber Society)
- "IRAN ix. RELIGIONS IN IRAN (2) Islam in Iran (2.3) Shiʿism in Iran Since the Safavids: Safavid Period", Encyclopædia Iranica by Hamid Algar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sefeviler 22 dekabr 1501 ci ilden 8 mart 1736 ci ile qeder bugunku Azerbaycan Iran Ermenistan Iraq Efqanistan qerbi Pakistan Turkmenistan serqi Turkiye Ozbekistanin kicik hissesi ve Rusiyani Dagistan erazilerini ehate etmis dovlet Dovletin esasini I Ismayil 1501 ci ilin iyul ayinda Tebrizde ozunu sah elan etmekle qoymusdur Ismayilin terefdarlarindan ibaret olan qizilbaslar ordusunun nuvesini turk tayfalari teskil etmisdir Sefevi dovletinin yaranmasina destek veren Qizilbas tayfalari bunlardir Samli Rumlu Mosullu Pornak Seyxavend Cepni Bayat Xinisli Tekeli Baharli Qaramanli Sedlu Bayburtlu Varsaq Evoglu Qaracadagli Ustacli Zulqeder Efsar Qacar Sefeviler dovleti hemcinin muasir Azerbaycan turklerinin milli ve dini kimliyinin formalasmasinda boyuk tarixi rol oynamisdir Sefeviler hemcinin 3 barit imperiyasindan biridir Tarixi dovletSefevilerXanedani Sefeviyye Dovleti QizilbasBayraq GerbI Sah Abbas dovrunde Sefevi dovleti 1501 8 mart 1736Paytaxt Tebriz 1501 1555 Qezvin 1555 1598 Isfahan 1598 1736 Dilleri Azerbaycan dili Fars dili Ermeni dili Gurcu dili Kabarda cerkez diliResmi dilleri Azerbaycan turkcesi saray ve ordu dili Cigatay dili edebiyyat Fars dili dovlet dili Dovlet dini Islam Sielik Valyuta Abbasi Tumen Sahi 1 Tumen 50 Abbasi 1 Tumen 50 Fransiz livri 1 Tumen 3 6s 8dErazisi 3 500 000 km 1512 2 900 000 km 1627 Ehalisi 20 000 000Idareetme formasi Mutleq monarxiyaSulale SefevilerSahlar 1501 1524 I Ismayil 1524 1576 I Tehmasib 1576 1577 II Ismayil 1578 1587 I Mehemmed 1587 1629 I Abbas 1629 1642 I Sefi 1642 1666 II Abbas 1667 1694 I Suleyman 1694 1722 I Sultan Huseyn 1722 1732 II Tehmasib 1732 1736 III AbbasTarixi XIII XIV esr Erdebilde Sefevi teriqetinin yaranmasi 1501 Sah Ismayilin dovleti qurmasi 1501 Serur doyusu 1503 Almaqulagi doyusu 1510 Merv doyusu 1514 Caldiran doyusu 1587 1629 Boyuk Abbasin dovru 1722 Isfahanin muhasiresi 1732 1736 Nadir xanin dovru 1736 Dovletin suqutu 1796 Sulalenin sonuDavamiyyet Azerbaycan Turkmenistan Turkiye Qeter Iran Gurcustan Ermenistan Iraq Suriya Efqanistan Pakistan Rusiya BEE Kuveyt Behreyn Oman Ozbekistan Vikianbarda elaqeli mediafayllarSefeviler sulalesinin menseyiDovletin adi onu idare eden sulale ile bagli olaraq Sefeviler dovleti ve ya Memalik e Ecem adlandirilmisdir Sefeviler dovletinin ilk paytaxti Tebriz olmusdur Sonradan dovletin paytaxti Sefevi Osmanli muharibeleri sebebinden once muveqqeti 1548 sonra ise birdefelik 1555 Qezvine kocurulmusdur I Sah Abbas hakimiyyete geldikden sonra ise paytaxt 1598 ci ilde Isfahan seherine kocurulmusdur Paytaxtin Isfahana kocurulmesindeki sebebler Boyuk surgun siyasetine esaslanaraq Osmanli ile muharibe serheddinden uzaqlasmaq Ticaret yollarinin istiqametini Iran korfezine kecirmekle Osmanlilara iqtisadi cehetden zerbe vurmaq Sefeviler dovletinin qurucusu I Ismayilin ana dili Azerbaycan turkcesi olmusdur O bu dilde Xetai leqebi ile seirler yazmisdir Ele dovletin de resmi dili Azerbaycan turkcesi olmus saray ehli elece de dovletin herbi ve dini xadimleri bu dilde danismislar 1637 ci ilde Isfahanda Sefevi hokmdari I Sah Sefi ile gorusmus alman seyyahi ve diplomati Adam Olearinin xatirelerinde de Sefevi sarayinda Azerbaycan turkcesinin yeri haqqinda maraqli melumatlar movcuddur A Oleari Qoldsin sefirliyinin Moskoviya ve Persiyaya seferinin mufessel tesviri eserinde Isfahanda onlarin serefine verilmis ziyafetin tesvirinin sonunda yazir ki saat yarimliq ziyafet basa catdiqdan ve hamiya ellerini yumaq ucun iliq su verildikden sonra saray eyani uca sesle soyledi Sufre haqqina Sah dovletine qazilar quvvetine Allah deyelim Bundan sonra hami xorla dedi Allah Allah Seyyah hemcinin yazir Xususile Isfahanda sahin xidmetinde olanlar daha boyuk hevesle turk dilinde danisirlar onlardan nadir hallarda fars sozleri esidersen XVII esrin ikinci yarisinda Serqe seyahet etmis ve uzun muddet Sefevi torpaqlarinda o cumleden Isfahanda yasamis fransiz seyyahi Jan Sarden oz xatirelerinde yazirdi Fars dili camaatin seir ve edebiyyat dilidir Saray eyanlari herbciler boyuk nufuzlu adamlar ve varlilarin xanimlari hamisi evde turk Azerbaycan dilinde danisirlar Cunki padsah ve sulale uzvleri butun ehalisinin dili turk dili olan Azerbaycandandirlar Ereb dili camaatin dini dili oldugu ucun mohterem sayilir Alman seyyahi Engelbert Kempfer de XVII esrin 80 90 ci illerinde Sefeviler dovletine seferi zamani olke erazisinde turk dilinin boyuk tesir dairesine malik olmasi fakti ile qarsilasmisdi O oz xatirelerinde yazirdi Turk dili saraydan tutmus yuksek rutbeli ve moteber sexslerin evlerine kimi yayilmis ve neticede ele olmusdur ki sahin hormetini qazanmaq isteyen her kes bu dilde danisir Indi is o yere catmisdir ki basi bedeni ucun deyerli olan her kes ucun turk dilini bilmemek suc sayilir Turk dili butun serq dillerindan asandir Turkcenin danisiq terzindeki vuqar ve ezemet onun sarayda ve seltenet qesrinde yegane danisiq dili olmasina getirib cixarmisdir Ingilis seyyahi ve taciri Antoni Cenkinson yazir ki Sah Tehmasible ziyafet sufresi arxasinda gorusu zamani Sah onu azerbaycan dilinde xos geldin sozu ile salamlamisdi XVII esrin birinci yarisinda Serqe sefer etmis italyan seyyahi Petra della Valle de yazirdi ki Sah Abbas onu qebul ederken turk dilini bilib bilmediyi barede sorusmus musbet cavab aldiqdan sonra xos geldi sefa geldi soylemisdiSaray eyanlari ise Saha qurban olum basina donum kimi ifadelerle muraciet edirdiler 1694 cu ilde Sefeviler dovletini ziyaret etmis italyan seyyahi oz seyahetnamesinde qeyd edirdi ki bu olkede esasen 3 dil daha cox isledilir fars turk ve ereb dilleri yayilib Seyyah qeyd edir ki fars dili soz ehtiyati baximindan zengin deyil Ereb dili alimlerin ve elmin dilidir Sefevilerin saray adamlari ise turk dilinde danisirlar Sefevi sarayinda haminin turk dilinde danismasi xususile orduda bu dilin genis yayilmasi barede Avropa seyyahlarinin yazdiqlari esassiz deyil Sefeviler sulalesi mense etibarile turk idi Onlar oz ana dillerini unutmamis hakimiyyete catdiqdan sonra da ozleri bu dilde unsiyyet qurmaqla onu yasatmis ve oz ehatelerinde de bu dilin hakim movqeyini qoruyub saxlamislar Sefevi adi Sah Ismayilin babasi Seyx Sefieddinden gelir Seyx Sefieddin Gilandaki Seyx Zahid Gilaninin telebesi olmus ve o oldukden sonra zahidiyye teriqetini sefeviyye teriqetine cevirmisdi Seyx Heyder dovrunde onun muridleri qizilbas adlanmaga basladi Buna sebeb onlarin Qizilbas Sie olduqlarini bildirmek ucun baslarina 12 zolaqli qirmizi calma qoymalari idi Isgender bey Munsi yazir Sultan Heyder bu yuxunu gordukden sonra basina sadimanliq papagi qoyub o vaxtlarda debde olan Turkman papagi ni on iki zolaqli Heyder papagi tereke Heyderi ile evez etdi Onun arxasinca geden ve ona itaet eden adamlar da o hezretin eqidesine tabe eqteda oldular ve bu xanedanin butun uzvleri hemin deyerli papagi baslarina qoymaqla basqa adamlardan secildiler Ele buna gore de o sansohretli adamlar qizilbas ifadesi ile meshur oldular 1447 ci ilde teriqetin bascisi Seyx Cuneyd Anadoluya gelerek bolgedeki turk tayfalarini etrafina toplamaga baslamisdi Qaraqoyunlular ile muharibe halinda olan Agqoyunlu Uzun Hesenin yanina geden Cuneyd onun bacisi ile evlenmisdi Bu evlilik ile Uzun Hesen Cuneyd in turkmanlar uzerindeki nufuzundan istifade etmeyi dusunurdu 1460 ci etrafina topladigi orduyla Sirvansahlara hucum eden Cuneyd doyusde oldurulur Yerine kecen oglu Seyx Heyder Agqoyunlularla elaqeleri daha da mohkemlendirmek ucun dayisi Uzun Hesenin qizi Alemsah beyimle evlendi Seyx Heyder de atasi kimi Sirvan Dagistana hucum edir 1483 ve 1487 ci illerde onun bu erazilere hucumu neticesinde boyuk qenimetle elde edilir Bu qelebeler Agqoyunlu Sultan Yaqubu qorxuya salir ve Seyx Heyderin 1488 ci ildeki 3 cu hucumu zamani Dagistana Suleyman bey Bicanoglunun komandanligi altinda qosun gonderir Qosun Sirvansah Ferrux Yasar in qosunu ile birleserek Samurcay sahilinde Seyx Heyderin quvvelerini meglub edir Seyxin ozu ise oldurulur Sultan Yaqub Seyx Heyderin 3 oglunu Sultanelini Ibrahimi ve Ismayili esir alaraq Istexr qalasinda hebs etdirir Onlar yalniz Sultan Yaqub oldukden sonra novbeti Agqoyunlu hokmdari Rustem terefinden esirlikden qurtulurlar Sultaneli Sefevi Seyxi secilir 1493 cu ilde Agqoyunlu Rustem Mirze Baysunqura qarsi Qizilbaslardan istifade etmek qerarina gelir Sultaneli oz qosunu ile Rustemin terefinde vurusur Doyusde Baysunqur oldurulur Sultanelinin quvvetlenmesinden qorxan Rustem Mirze onun ustune 5 min suvari gonderir Erdebil yaxinliginda Semeside bas veren doyusde Sultaneli oldurulur Bu doyusden once kecirilen yigincaqda Sultaneli qardasi Ismayili ozunden sonra sefevilerin rehberi elan edir Sedaqetli qizilbaslar seyx Ismayili ve qardasi Ibrahimi Erdebilde gizledir Onlari Reste daha sonra ise Lahicana Gilanin Biyepis vilayetinin hakimi Gerkiye Mirze Elinin yanina getirirler Seyx Sefieddin Erdebilinin etnik menseyi meselesi indiyedek tarixciler arasinda mubahise movzusu olmusdur Bu meseleni aydinlasdirmagin murekkebliyi onunla eleqedardir ki Sefevilerin uzaq ecdadlari barede melumatlari ozunde eks etdiren yegane menbe Ibn Bezzazin Tevekkul ibn Ismayil ibn Bezzazin Sefvet es Sefa Safligin safligi adli agioqrafik eseridir Sefevi tarixciler Seyx Sefieddini yeddinci sie imami Imam Museyi Kazimin 21 ci neslinden hesab edirdiler lakin Ehmed Kesrevi Sefvet es Sefa eserinin muqayiseli tedqiqi ile mesgul olmus ve bele bir neticeye gelmisdir ki Sefevilerin ecdadlari hec de seyidler Mehemmed peygemberin neslinden olanlar deyiller ve onlarin nesil seceresini sonralar Sefevi tarixsunaslari uydurmus ve Ibn Bezzazin eserinin metnine daxil etmisler Ehmed Kesrevi Seyx Sefinin ereblerle elaqesinin olmadigini subut etdikden sonra onu turk de hesab etmir ve kurd menseli oldugunu soyleyir Diger Iran muellifleri onun Sefevilerin kurd menseli oldugu baredeki ehtimalini seksiz heqiqet kimi qeleme verir ve bununla da butun Sefeviler sulalesini iranlilasdirmaga sey gosterirler Bezi Avropa muellifleri de bu fikri mudafie edirler Turk muellifi Zeki Velidi Toqan da Sefevilerin menseyine hesr olunmus meqalesinde onlarin kurd menseli oldugunu esaslandirmaga cehd gosterir kurd esilli seyxin neslinin sonradan tamamile turklesdiyini yazir Lakin V V Bartoldun sulalenin turk menseli olmasi barede soylediyi fikir daha moteberdir ve menbe melumatlari ile tesdiq edilir Alim bu sulalenin eponimi ve banisi Seyx Sefieddin ve onun neslinden behs ederken gosterirdi ki bu Erdebil seyxleri subhesiz fars deyil turk menselidirler I P Petrusevski de eyni fikri soylemisdir Ilk Sefevi seyxleri Erdebilde yasamislar onlarin dogma dili Azerbaycan dili Azerbaycan turk dili tarixci Nazim Xelilov olmusdur Hanna Sohrveyde gore Sefvet es Sefa eserinde hami Sefiye turk kimi muraciet edir Ey piri turk ey turk muqeddesi turk genci turk oglu ve bu sebebden de onun turk oldugu subhe dogurmur M Abbasli Seyx Sefieddinin turk menseli olmasi haqda zengin material toplamisdir Indi de Sefeviler sulalesinin numayendeleri dunyanin her yanina yayilmisdir Bu dovletlere Iran Azerbaycan Pakistan Turkiye ve s numune gostermek olar En cox taninan xanedan uzvleri ise Azerbaycan Respublikasi cenub bolgesinde yerlesen Celilabad rayon erazisinde yasayirlar Sefeviler sulalesinin ezelden kurd yaxud Iran menseli olmasi haqqindaki ehtimal daha moteber menbelerin melumatlarina esaslanmir Hem de Seyx Sefieddinin turk etnosuna mensub olmasi cetin ki subhe dogura biler Sefeviler dovletinin Azerbaycan dovleti olduguna dair daha bir subut verilen fermanlarin ve diplomatik yazismalarin Azerbaycan dilinde olmasidir Buna subut olaraq tapilmis esl senedleri gostermek olar Sah Ismayilin Musa Durgutogluna fermani Sah Tehmasibin II Sultan Selime mektubu Osmanli sultani Suleyman Qanuninin I Sah Tehmasibe mektubu I Sah Tehmasibin Zeynalabidin Eli Ebdi beyin Tekmilatul exbar eserinin yazilmasi haqqinda fermani Sah Mehemmed Xudabendenin Osmanli sultani III Sultan Muradin serkerdesi Ferhad Pasaya mektubu I Sah Abbasin III Sultan Muradin serkerdesi Ferhad Pasaya mektubu I Sah Sefinin Avstriya imperatoru ve Macaristan krali II Ferdinanda mektubu I Sah Sefinin Rusiya cari Mixail Romanova mektubu II Sah Abbasin Sirvan beylerbeyisi Haci Menucohr xana mektubu Sah Sultan Huseynin Sakson sahzadesi ve Polsa krali Frixdrix Avqusta mektubu Dovletin esasinin qoyulmasiI Sah IsmayilEsas meqaleler Cabani doyusu ve Bakinin muhasiresi 1501 1499 cu ilin avqustunda Seyx Heyderin 13 yasli oglu Ismayil Lahicandan Erdebile yola dusur Bu zaman onu yeddi neferden ibaret en yaxin sexsler musayiet edirdi Huseyn bey Lele Samli Ebduleli bey Dede Dede bey Xadim bey Xulefa Rustem bey Qaramanli Bayram bey Qaramanli Ilyas bey Aygut oglu Xunuslu ve Qarapiri bey Qacar Onlar Deylemden kecib Gilana geldiler Taromda sayi 1500 nefere catmis qizilbas quvvelerine baxis kecirildi Yerli hakim Emir Husameddinden ehtiyat eden Ismayil Taromu terk edir Birbasa Erdebile gelmeyib cenuba ve cenub qerbe dogru Xalxal terefe dolama yolla kicik bir dovre vurulur Qis Astarada Ercivanda kecirilir Qizilbas rehberlerinin musaviresinde Anadoluya Erzincana hereket etmek qerari verilir Erzincanda Ismayilin bayraqlari altinda turkdilli samli ustacli rumlu tekeli zulqeder efsar qacar varsag tayfalarindan hemcinin Qaradag sufilerinden ibaret 7000 qazi toplanir Burada kecirilmis qizilbas agsaqqallarinin musaviresinde qerara alinir ki texire salmadan movcud quvvelerle baslica zerbe Sefevilerin qeddar dusmeni olan Sirvansah Ferrux Yesara qarsi yoneldilmelidir I Sah Ismayil 1500 cu ilde ordusu ile Sirvansah hokmdari Ferrux Yasarin uzerine hucuma kecir Gulustan qalasi yaxinligindaki Cabani duzunde bas vermis Cabani doyusunde Sirvansahlar meglub edilir ve I Ferrux Yasar oldurulur Sefeviler Sirvansahlar dovletini ozlerinden asili veziyyete salir Ele kecirilmis qenimet qizilbaslar arasinda bolusdurulur Ismayil uc gun doyus meydaninda qalir sonra ise Samaxiya qayidir ve seher eyanlari terefinden ehtiramla qarsilanir Sonra Ismayil Mahmudabada gederek 1500 1501 ci ilin qisini orada kecirir Mehemmed bey Ustacli ve Ilyas bey Xunuslu ise Sirvansahlarin ikinci esas seheri Bakini tutmaq ucun gonderilir Qalani ele kecirmek ucun serkerdelerinin gosterdiyi cehdlerin muveffeqiyyetsizliyini goren Ismayil 1501 ci il yazin evvelinde ozunun baslica quvveleri ile Mahmudabaddan Bakiya hereket edir Qalanin mudafiesine Ferrux Yasarin oglu olan Qazi beyin arvadi basciliq edirdi Baki tutulur ve qenimet qizilbaslar arasinda bolusdurulur Sefevilerin Cabani doyusunde darmadagin etdiyi Sirvansahlar qosunun bir hissesi Gulustan Bugurt ve qalalarinda muqavimet gostermekde davam edirdi Buna gore de Ismayil Bakini tutduqdan sonra Gulustan qalasina dogru hereket edir Gulustan muhasirede olarken Tebrizden Musa xelidenin gonderdiyi capar gelib xeber getirir ki Elvend Mirze Abdul Muzeffer Nur Ehmed boyuk bir qosunla paytaxtdan Tebriz cixmisdir O Sirvansah qosunlarinin qaliqlari ile birlesmek ve qizilbaslarla vurusmaq ucun Sirvana hereket edir Bu sebebden qizilbaslar Gulustan qalasinin muhasiresini dayandiraraq Naxcivana dogru hereket edirler Bu hadise Tarix i Sah Ismayil eserinde bu cur tesvir olunur Ismayil dovletin sutunlarini Huseyn bey Leleni Mehemmed bey Ustaclini Ebdi bey Samlini Xadim bey Xulefani Qarapiri bey Qacari yanina cagirdi ve onlardan sorusdu Siz Azerbaycan taxtgahini yoxsa Gulustan qalasini isteyirsiniz Onlar cavab verdiler Azerbaycani 1501 ci ilde Serur doyusunde Elvend Mirze de meglubiyyete ugradilir Elvend Mirzenin de meglub edilmesi ile 2 esas tehlukeni sovusduran Ismayil 1501 ci ilde Tebrize daxil olub ozunu Azerbaycanin sahi elan edir Dovletin yukselisiAzerbaycan XVII esrde 1503 cu ilde I Sah Ismayil Agqoyunlu hokmdari Murada onun hakimiyyetini tanimaga ve tanidigi teqdirde Iraqi Ecemin bir hissesini ona teklif etdi Murad teklifi qebul etmedi Bundan sonra Sefevi qosunu 12 minlik orduyla Hemedana dogru ireliledi 21 iyun 1503 cu ide Sefevi ve Agqoyunlu qosunlari arasinda Hemedan yaxinliginda Almabulagi Almaqulagi deyilen yerde Almabulagi doyusu bas verdi Doyusde Sefeviler qalib geldi Isgender bey Munsi Turkman yazir Doqquz yuz sekkizinci il zilhicce ayinin iyirmi dordu 1503 21 iyun senbe gunu Hemedanin Alma bulagi adli yerinde onlarin arasinda boyuk herb oldu Suleyman sanli xaqanin Sah Ismayilin heyderi qol gucu ve isnaeseri dovlet gunesinin xosbext dogusuna gore o muqayisesiz leskere qalib gelerek hemin merekede Turkman Agqoyunlu doyusculerinin keleyini kesdi Suleyman sanli xaqanin hemise Namurad adlandirdigi Sultan Murad elece adlandirildigina uygun olaraq bexti donuk ve muradsiz halda namurad ferar yoluna dusub meglub olub Siraza getdi Bu doyusde muzeffer esgerlerin eline bol qenimet catdi atlar ve her diyardan toplanilan saysiz hesabsiz basqa mallar kecdi Suleyman sanli xaqan etraf yerlere fethnameler gonderdi Agqoyunlu hokmdari Sultan Murad ise qacdi Bundan sonra qizilbaslar hemin ilde muqavimetsiz Siraz Qum Kasan ve Isfahani 1504 cu ilde ise Gulxendan Firuzguh Usta qalalari Yezd ve Kirmani 1506 ci ilde Diyarbekiri ve Maras ele kecirdiler Bunun ardinca Sah Ismayil oz qosunu ile birge Qerbe dogru hereket etmeye basladi ve 1507 ci ilde Van ve Erzincani 1508 ci ilde ise ereb Iraqini tutdu Ismayilin qerbde herbi emeliyyatlar kecirmesinden istifade eden Seybaniler dovletinin hokmdari Mehemmed 1507 1508 ci illerde Teymuriler dovletine son qoyub Xorasani isgal etdi ve Kirmana dagidici yursuler etdi Sah Ismayil Mehemmed xan Seybaninin yanina iki defe elci gonderdi onu yurusleri dayandirmaga cagirdi Mehemmed xan Seybani Sah Ismayila cavab mektubunda teleb edirdi ki o xanin adini mescidlerdeki xutbelere ve kesilen sikkelerin uzerine elave etmelidir Mehemmed xan Seybani yazirdi ki dervisler ve onlarin ovladlari dovlet idaresi ile deyil ibadetle mesgul olmalidirlar I Sah Ismayil cavab mektubunda qeyd edirdi ki o Mesheddeki sekkizinci imam Imam Rza meqberesini bir dervis kimi ziyaret etmek niyyetindedir ve bunun ucun Xorasana qosunla gelecek I Sah Ismayil 1510 cu ilde Xorasana dogru hereket etdi Seybani xan Heratdan Merve cekildi 2 dekabr 1510 cu ilde bas vermis Merv doyusunde Mehemmed xan Seybanini meglub ederek Xorasan vilayeti ve Ceyhun cayina qeder uzanan torpaqlari ele kecirdi Doyus zamani Mehemmed xan Seybani olduruldu Daha sonra Anadoluya donen Ismayil Agqoyunlular dovrunde onlara tabe olan Serqi Anadolunu ele kecirmek ucun herekete kecdi 1512 ci ilde Qaraman ve Malatyani tabe eden sah daha sonra Tebrize dondu Sefevi Sirvansahlar elaqeleri Sah Ismayil ve Sirvansah Ferrux Yasar arasinda doyus 1541 ci ile aid resm Osmanlilar ile muharibede yaranmis fasileden istifade eden I Sah Tehmasib Sirvani oz dovletine birlesdirdi Sirvansah II Ibrahim Seyxsahin uc oglu qalmisdi Sultan Xelil Mehemmed Mirze ve Muzeffer Mirze Sirvan taxti Seyxsahin boyuk oglu Sultan Xelile yaxud onun resmi adi ile deyilerse II Xelilullaha kecdi II Xelilullah bundan evvel qizilbaslar terefinden darmadagin edilmis Gilan Biyepes hakimi Emire DubacaSamaxi sarayinda siginacaq vermisdi Sahin elcileri Samaxiya gelerek qacqinin teslim olunmasini teleb etmisdi Lakin II Xelilullah redd cavabi vermisdi Hemcinin melumatlar vardir ki bu sirvansah 1534 cu ilde Tebrizi tutmus Osmanli serkerdesi Ibrahim pasaya qiymetli hediyyeler gondermisdi 1535 ciilde II Xelilullahin vefat etmesi ile Sirvan taxti varissiz qalmisdi Buna gore de Sirvan eyanlari II Xelilullahin qardasi oglu Sahruxu qaldigi Samxal olkesinden derhal paytaxta Samaxiya getirdiler ve taxta oturtdular Lakin olkede hakimiyyet azyasli Sahruxun adndan fealiyyet gosteren Huseyn bey adli vekilin basciliq etdiyi Sirvan eyanlarinin elinde cemlenmisdi Feodal eyanlarinin ozbasinaligi bas alib gedirdi Isgender bey Munsi gosterir ki Sirvanda qayda qanundan eser qamamisdi igtisaslar ve asayisin pozulmasi bu olkede adi hal aldi Bu vaxt Mahmudabaddan ve Salyandan Qelender cixis etmeye basladi ve usyanci desteyle birlikde Sirvanin paytaxtina hereket etdi Emirler arasinda birliyin olmamasi ve qosundaki cekismeler Sirvan eyanlarini Samaxi sarayini Qelendere muqavimet gostermeden teslim etmeye ve alinmaz sayilan Bugurt qalasinda gizlenmeye mecbur etdi Usyancilar muqavimete rast gelmeyerek Samaxini ele kecirdiler lakin aydin meqsedleri mohkem rehberliyi olmadigi ucun onlar oz hakimiyyetlerini teskil ede bilmediler ve buna gore de seherde 40 gunden ertiq qala bilmediler Qelenderin geri cekilmesi xeberi Bugurda catanda Sirvan eyanlari Sahruxla beraber qaladan cixdilar ve usyancilari teqib etmeye basladilar Sahrux Salyandan bir qeder aralida Qelendere catdi Bas vermis doyusde usyancilar darmadagin edildiler Qelenderin usyani yatirildiqdan sonra Sirvanda bas veren feodal daginiqligi haqqinda I Sah Tehmasibe xeber catdi Qorcubasi Padar adli herbci deste ile Sirvandan Tebrize geldi komek ucun I Tehmasibe muraciet etdi ve onu olkede asayisi berpa etmeye cagirdi 1538 ci ilin yayinda sahin qardasi Elqas Mirze 20 minlik ordu hemcinin Qarabag ve Muganin qosun desteleri ile Sirvana daxil oldu Hemin olkede butun giris ve cixislara yaxsi beled olan adi cekilen Padar ordunu musayiet edirdi Surxab Qorci qalalari habele Qebele tutuldu Sonra qizilbaslar Gulustan ve Bugurt qalalarina hereket etdiler Sirvan eyanlari Bugurt qalasina sigindilar Bugurd yaxud Qele yi Bugurd Hursahin melumatina gore boyuk ve meselerle ehate olunmus dagda yerlesirdi Erzaq catismazligindan ve xesteliklerden eziyyet ceken qala sakinlerinin agir veziyyetine baxmayaraq Bugurdun muhasiresi bir nece ay cekdi Mudafiecilerin metinliyi xeberi saha gelib catdi ve o boyuk qosunla qala divarlarina yaxinlasdi Indi qizilbas qosunlarinin da malik oldugu toplar ise salindi ve qalanin mudafiecileri muqavimeti dayandirdilar Onlar qaliblerin merhemetine tabe oldular Qele yi Bugurd sirvanlilarin enenevi olaraq xezine saxlanilan anbari idi ve Hursahin soylediyine gore orada saxlanilan pulun qiymetli das qasin ve mallarin sayi hesabi yox idi I Sah Tehmasib butun bunlari sexsen musadire etdi Sefeviler dovletinin beylerbeyliklerinden biri kimi onun terkibine daxil oldu Sahin qardaci Elqas Mirze Sirvanin birinci beylerbeyi oldu Sirvan eyanlari hele uzun muddet bas vermis bu gerceklikle ve imtiyazlarinin itirilmesi ile barisa bilmirdiler Sulalenin ayri ayri nesillerinin itirilmis selteneyi berpa etmek seyleri sonralar Azerbaycani ele kecirmeye cehd gosteren Osmanli sultanlari terefinden istifade olunmusdu Sirvanin Azerbaycan Sefeviler dovletinin terkibine daxil olmasi Azerbaycan xalqinin tarixinde obyektiv olaraq musbet rol oynadi Olkenin cenub ve simal vilayetlerinin Azerbaycan Sefeviler dovletinin hududlarinda birlesmesi Azerbaycanin sonraki iqtisadi ve medeni yukselisine serait yaratdi Sefevi Seybani elaqeleri Merv doyusu XVI esrin evvelinde Seybaniler butun Xorasani ele kecirmeye can atdilar lakin onun yalniz Belx vilayetinde kifayet qeder mohkemlene bildiler O zamanki Xorasanin qalan uc vilayeti Herat Meshed ve Merv yene de Sefevilerin hakimiyyeti altinda qaldi Orta Asiyanin sunni ruhanileri sielere munasibetde butun vasitelerle dini fanatizmi qizisdirir ve Sefeviler dovleti ile mubarizede Seybanileri her cehetden mudafie edirdiler Seybaniler Xorasanda hokmdarliq ugrunda qizilbaslarla mubarizeni donuklere sielere qarsi muqeddes muharibe suari altinda aparirdilar I Sah Ismayilin vefatindan ve qizilbas tayfalarinin ara muharibeleri ile elaqedar olaraq olkedeki qarisiqliqlardan istifade edenn Seybani xanin oglu ve varisi Xorasan uzerine defelerle basqinlar etdi Ozbeklerin hucumlari demek olar ki her il tekrar olunurdu Qiyamci qizilbaslar kutlesine qarsi ittifaq yaratmis Osmanlilar ve ozbeklerle eyni vaxtda mubarize aparmaq Sefeviler dovleti ucun cetin idi Hicri 930 1524 cu ilde Ubeydulla Herata hereket etdi lakin Xorasan beylerbeyi Durmus xan Samlinin qosunlari ile toqqusaraq geri dondu Hicri 932 1526 ci ilde Durmus xanin vefatindan sonra Xorasandaki qarisiqliqdan istifade eden ozbekler Amuderyani kecerek Tus seherini muhasireye aldilar ve onu tutdular Hicri 933 1527 cu ilde qizilbaslar Bestam yaxinliginda yeniden meglubiyyete ugradilar Ozbekler Astrabadi tutdular Hicri 934 1527 1528 cu ilde Ubeydulla Xorasanin paytaxti Herati muhasireye aldi O ancaq yeddi ay kecdikden sonra sah ordusunun yaxinlasma alaraq muhasireni aradan qaldirdi Guman edilir ki en boyuk toqqusma hicri 935 1528 ci ilde vilayetinde Sariqamis adli yeri yaxinliginda bas verdi Vurusmanin miqyasi haqqinda buna esasen muhakime yurutmek olar ki Ubeydulla oz quvvelerini Maveraunnehr Qasqar Turkistan Endican Otrar Seyran Kabil Turfan Qilman Qazax Qipcaq ve Qirgiz collerinden ele bir sayda toplamisdi ki Cingiz xan dovrunden indiye kimi Amuderyani bele coxsayli qosun kecmemisdi Doyusun evvelinde qizilbas ordusunun cinahlari ozbeklerin hucumuna tab getirmeyerek geri cekilmisdiler lakin I Sah Tehmasibin yerlesdiyi merkezi cebhe mohkem dayanmisdi Qizilbaslar doyuse yeni quvveler celb etmekle ozbek qosununu meglubiyyete ugratdilar Ubeydulla qacaraq gucle canini qurtardi lakin sah Bagdada Zulfuqar xanin qiyamini yatirmaga getdikden sonra evvelce Meshedi sonra ise Herati tutdu Hicri 936 1529 cu ilin sonu ci ilde 70 minlik sah qosunu yeniden Xorasani tutdu Sah Heratda qardasi Behram Mirzeni lelesi Qazi xan Tekeli ile Xorasan hakimi kimi tesdiq etdi Butun yerlere qizilbas hakimleri teyin edildiler Hicri 938 1531 ci ilde Ubeydulla Xorasan uzerine yeni yurus teskil etdi Ozbekler Meshedi tutub Herati muhasireye aldilar Seherin muhasiresi il yarim davam etdi Qalada erzaq ehtiyatlari tukendi Qazi xan seher sakinlerini qaladan cixardi ki onlarin hesabina qosun davam getirsin Tekeli tayfasi bu qarisiqliqlar zamani yoxsul reiyyeti sixisdirdi ve onlara zulm etdi Seherden cixarilan her aileden uc yuz Tebriz dinari alirdilar Seheri terk eden sakinlerin evleri qizilbaslar terefinden qaret edilirdi Heratda dehsetli acliq bas verdi 1532 ci ilin sonunda ozbekler sahin yurusu xeberini alib Heratin muhasiresinden el cekdiler Xorasan erazisinde ardi arasi kesilmeyen muharibeler neticesinde yerli ehali tamamile dilenci veziyyetine dusdu Xalq hem ozbek qosunlarinin esaretinden hem de bezi qizilbas eyalet hakimlerinin zulm ve ozbasinaligindan eyni derecede eziyyet cekirdi Ubeydulla xan seherden geri cekildikden sonra Herata daxil olan sah Heratin ozbekler terefinden muhasiresi zamani xalqi incitdiklerine gore Xorasan hakimi Qazi xani ve onun komekcilerini vezifeden kenar etmeye mecbur olmusdu Xezineden yoxsullara ve zeiflere pul paylandi Agzivar xan Samli eyni zamanda vilayetin nominal hakimi sahzade Sam Mirzenin atabeyi lelesi yerini tutmaqla Xorasan hakimi teyin olundu Qerbden Osmanli imperiyasinin hucumu ve Xorasandaki qarisiqliqlarla elaqedar olaraq Sefeviler dovletinin dusmus oldugu agir veziyyet Orta Asiya hokmdarlarini xususile de Ubeydulla xani yeni feal emeliyyat kacmeye heveslendirdi Onlarin gonderdikleri iki deste Xorasana soxuldu lakin Meshedin qizilbas hakimi Sufiyan Xelife Rumlu terefinden darmadagin edildi Bunun ardinca Gercistan hakimi Bayramoglan Herat erazisine soxuldu Muqavimet gostermek ucun kifayet qeder quvveleri olmayan Herat hakimleri seherin ve etraf erazilerin sakinlerindenn icbari qaydada qosun topladilar Heratin 80 yasli hakimi Xelife sultan Samlinin basciliq etdiyi bu qosun Isfizar erazisinde hicri 941 ci il zulqederin 19 u 1535 ci ilin mayin 22 de ozbekler terefinden darmadagin edildi Hakimsiz ve qosunsuz qalan heratlilarin komek ucun muraciet etdikleri Meshed hakimi Sufiyan Xelife Rumlu qosunla Herata geldi O ozunun zulm ve qaretleri ile ehalini agir gune qoydu Hicri 942 ci il ramazanin 18 1536 ci il martin 11 de Ubeydulla xan boyuk qosunla Herata yaxinlasib onu muhasireye aldi Ozbekler yalniz bes aydan sonra hicri 943 cu il seefrin 27 1536 ci il avqustun 15 de sehere gire bildiler ve qisa toqqusmadan sonra onu ele kecirdiler Xizir Celebinin oz ailesi ve yaxin adamlari ile sigindigi meshur Herat qalasi olan Ixtiyareddin de bir qeder sonra hiyle ile alindi Bu defe Ubeydulla Heratda bir ilden artiq qaldi Hicri 943 cu il sabanin 17 1537 ci il yanvarin 29 de I Sah Tehmasibin basciligi ile Xorasana gelmis boyuk qizilbas ordusu ile toqqusmaqdan cekinen ozbekler Herati terk ederek Buxaraya qayitdilar ve seher yenidenn qizilbas emirlerinin hakimiyyeti altina kecdi Belelikle Ubeydulla xanin Xorasana yurusleri bir netice vermedi Sefeviler bu muhum vilayeti oz ellerinde saxlayaraq ozbeklerin butun basqinlarini def etdiler Demeli Sefeviler dovletinin qerb cebhesinde Osmanlilar qarsi oldugu kimi ozbekler eleyhine de herbi emeliyyatlari mudafie xarakteri dasiyirdi 1550 ci ilde Astrabad erazisinde turkmen menseli yaka tayfasinin merkezi hakimiyyete qarsi usyani Sefevilerin bu basqinlarla mubarizesini murekkeblesdirmisdi Usyana eyan ailesinden olan Aba adli genc rehberlik edirdi O sah qosunlari ile mubarizede komek ucun ozbek xanlarina defelerle muraciet etmis ve onlarin qosunlari komeye gelmisdiler Yalniz 1558 ci ilde usyan yatirildi I Sah Abbasin Sefevi taxtina oturdugu dovrde Sefeviler dovleti xarici basqinlar ve daxili caxnasmalar uzunden sarsilmisdi Qerbde osmanlilar serqde ozbekler ve daxilde Qizilbas emirleri arasindaki anlasilmazliqlar Sefevi dovletini cetin veziyyetde qoymusdur Bundan istifade eden Ozbek xani Abdullah 1588 ci ilde Herati ele kecirdi Ozbekler sehere daxil olan kimi ehalini qirmis ve seheri talan etmisdiler Emir Gokeltasi sehere hakim teyin eden Abdullah xan Meshede dogru hereket etdi lakin seheri tuta bilmedi ve geri cekildi 9 aprel 1588 ci ilde I Sah Abbas Herati Seybanilerinden geri almaqdan otru 12 000 orduyla Xorasana uz tutdu Yolda olarken Sah Abbasa osmanlilarin Genceni tutduqlari ve Hemedana dogru ireliledikleri xeberi catdi Bu sebebden sah Heratin muhasiresini yarimciq qoyaraq Qezvine geri dondu Sah Abbasin geri donmesinden istifade eden Seybaniler 1589 cu ilde Meshedi daha sonra ise qalasini tutdular 1590 ci ilde Osmanlilarla Sefeviler arasinda sulh muqavilesi imzalandiqdan sonra Sefevilerin Seybanilerle mubarizesi asanlasdi 8 fevral 1598 ci ilde Abdullah xanin xestelenib olmesi Sefeviler ucun elverisli veziyyet yaratmisdi Sah Abbas 9 iyul 1598 ci ilde Isfahandan Xorasana dogru yola dusdu Sefevi ordusu Astrabadi ele kecirdi Nisapur ehalisi sahin yaxinlasmasindan xeber tutub Seybanilere qarsi qiyam qaldirdilar Sah Abbas Mehemmed sultan Bayati Nisapur hakimi teyin etdi Ferhad xani esas quvvelerle Meshede gonderen sah 29 iyul 1598 ci ilde sehere daxil oldu Ancaq hele de Xorasanin esas seherlerinden biri olan Herat ozbeklerin elinde idi Seybanilerle Sefeviler arasinda helledici doyus Herat seheri yaxinliginda bas verdi Bu doyusdu Sefevi ordusunun sayi 10 15 min ozbekler ise 20 min idiler Iki ordu da turklerden ibaret oldugu ucun doyusun cetin kececeyi her iki terefe melum idi Doyus esnasinda Seybani xani Dinmehemmed xanin ox zerbesinden olmesi Seybani ordusunu telasa saldi ozbekler perakende hala duserek agir meglubiyyete ugradilar Herat hakimliyine Huseyn xan Samli teyin edildi Sah Abbas Seybanileri cezalandirmaq ucun yurusu davam etdirerek Ebiverd Nisa Bagbad Derun Merv seherlerini tutdu 1601 ci ilde Belx ele kecirildi Vekalet muharibesi Esas meqale Vekalet muharibesiSefevi Osmanli elaqeleri Esas meqale Sefevi Osmanli elaqeleri Esas meqale Sefevi Osmanli muharibeleriCaldiran doyusu 1514 1512 ci ilde taxta cixan I Selim Avropa dovletleriyle sulh bagladi ve butun quvvelerini Azerbaycana qarsi seferber etdi Sultan Selim Edirnede fovqalade divan cagirdi Bu divanda sunni ulemalari Qizilbaslari kafir elan etdiler ve onlarla muharibenin dogru olduguna fetva verdiler Daha sonra I Sultan Selimin emriyle Anadoluda 40 mine yaxin qizilbas qilincdan kecirildi 1514 cu ilde Osmanli ordusu I Selimin rehberliyi ile Sefevilerin erazilerine daxil oldu lakin I Sah Ismayil Osmanlilara qarsi bir basa emeliyyata kecmedi ve ordular uzun muddet qarsilasmadi 1514 cu ilde Caldiran duzunde Osmanli ordusunu qarsiladi Qizilbaslar qetiyyetle Osmanlilarin hucumunu def edirdiler lakin Osmanlilarin toplari ve tufengleri ise salmasi doyusun gedisini deyisdi Sahin taktikasi pozuldu ve Osmanlilar qalib geldiler Doyus neticesinde Qizilbaslar meglub oldular ve Osmanlilar Tebrizi tutdular Ancaq ehalinin muqavimeti ve Sefevi ordusunun toplanmasi sultani 6 gun sonra Tebrizi terk etmeye mecbur etdi Sultan Serqi Anadolunu ele kecirdi ve Istanbula dondu Ele bu vaxt Azerbaycana artilleriya getirmeli olan menbe gosterin Portuqaliya Iran korfezine hucum etdi ve Sefevilerin Hind okeanina cixisini bagladi Sah bezi qizilbaslari cenuba portuqaliyalilara qarsi vurusmaga Qara xani ise Diyarbekiri almaga gonderdi amma Qara xan 1516 ci ilde Qochisarda meglub olaraq olduruldu Isgender bey Munsi yazir Qara xan Durmusxan Qacarla birlikde onlarla cenge basladi Mardinin yuxari basindaki elengde onlarin arasinda herb baslandi Qara xan hemin coxsayli qosuna qalib geldi Teqib zamani tesadufen bir gulle ona deydi ve atdan yixilib oldu Bu ehvalatdan sonra qizilbaslar qizilbasiyye perakende oldular rumiyye Osmanli esgerleri ise alcaldici meglubiyyetden qalib kimi cixdilar xandgardan komek alib Diyarbekri isgal etdiler belelikle de qizilbaslar o vilayetden el cekmeli oldular Bu ehvalat Suleyman sanli xaqana Sah Ismayila catdiqda Qara xana komek ucun hazirladigi qosunu xanin vefati ile elaqedar daha ireli gondermedi Burdan melum olur ki eslinde Qara xan Osmanlilara qalib gelib osmanli esgerlerini teqib ederken ona tesadufen tufeng gullesi deyib ve olub bununla da komandansiz qizilbaslar perakende olurlar ve qalib geldikleri doyusden meglub kimi cixirlar Hemcinin portuqaliyalilari korfezden cixarmaq mumkun olmadi Esas meqaleler Sefevi Osmanli muharibesi 1578 1590 ve Sefevi Osmanli muharibesi 1723 1732 1524 cu ilde Sah I Ismayil vefat etdi ve oglu Tehmasib sah oldu Sah I Tehmasibin hakimiyyeti dovrunde 1528 ci ilde ozbekler Xorasana hucum etdiler Hemin il sah ordusuyla serqe dogru hereket etdi ve ozbekleri Herat yaxinliginda darmadagin etdi Sahin serqe seferinden istifade eden Luristan beylerbeyi Zulfuqar xan usyan qaldirdi ve 1528 ci ilde Bagdadi aldi Bununla elaqedar sah Bagdadi muhasireye aldi ve hemin il Bagdadi usyancilardan temizleyib Mehemmed xan Turkmani Bagdad beylerbeyi teyin etdi 1531 ci ilde Tebriz beylerbeyi Ulema xan Tekeli xeyanet ederek oz esgerleri ile Osmanliya qacdi Daha sonra Ulema xan Sultan Suleymani Azerbaycana yuruse tehrik etdi Ordunun on destesini boyuk vezir Ibrahim pasanin 90 min neferlik qosunu teskil edirdi Ulema bey 10 min neferle ireli cixarilmisdi Ulema bey Osmanli qosunlari ile Tebrize daxil oldu Bir nece gunden sonra Ibrahim pasa seherin yaxinliginda oz dusergesini saldi Ulema Erdebile Osmanli serkerdesi Xosrov pasa ise Elince qalasini ele kecirmeye gonderildi Cenubi Azerbaycanin bir cox yerleri osmanlilar terefinden tutuldu Osmanli menbelerine gore Sultan Suleymanin ilk yurusu zamani Ibrahim pasanin herbi hisseleri hicri 940 ci il zilhiccenin 1 i 1534 cu il iyunun 13 de Tebrize daxil olmusdular Suleymanin da oldugu Osmanlilarin esas quvveleri ile sehere sentyabrin 27 de catdilar Dusmenin basqini barede melumat alan sah Xorasandan hereket etdi ve Reye catdi Bu uzuntulu yol onlarin bir coxunu siradan cixarmisdi Ustelik de sah qosununun sayi 7 min neferden cox deyildi halbuki sultanin ordusu Hesen bey Rumlunun obrazli ifadesine gore sehranin qum zerrelerinden ve payiz yarpaqlarindan daha cox idi Behram Mirzenin basciligi ile qizilbaslarin irelide geden hisseleri Qiziluzen cayinin sahilindeki Qaraagac yaxinliginda Ibrahim pasanin qosunlari ile uz uze geldiler Qizilbaslar doyuse doyuse daga dogru geri cekilmeye mecbur oldular Ardi arasi kesilmeyen axinla gelen Osmanli qosunlari qizilbaslarin siralarini sarsidirdi ve onlar sah dusergesine dogru cekilirdiler Bu vaxt Kuhkiluye Fars hakimi Evend xan Efsar yeni quvvelerle sah qerargahina geldi Sultan Suleymanin cox boyuk qosunla Miyaneni kecerek Sultaniyyeye catmasi barede xeber alindi Bu tehlukeli anda qizilbas emirlerim arasinda ixtilaflar bas verdi Mehemmed xan Zulqederoglu Huseyn xan Tekeli ve basqalari dusmenin terefine kecdiler Sah Huseyn xan Samliya Qazi xan Tekeliye ve Melik bey Xoyluya da inanmirdi ve bu onu dusmen qosunlari ile vurusa girmekden cekinmeye mecbur edirdi Payizin sonunda Sultaniyye erazisinde berk qar yagdi ve guclu saxtalar dusdu Osmanli ordusu siddeetli soyuqlar ve azuqe catismazligi uzunden boyuk itkiler verdi Azerbaycanda mohkemlene bilmeyen Sultan burani terk etdi ve qislamaq ucun Bagdada uz tutdu Sultan Suleyman boyuk cetinliklerle Sehrizurdan kecerek Bagdada yaxinlasdi Seherdeki igtisaslar onun hakimi Mehemmed xan Serefeddin oglu Tekelini seheri hec bir muqavimet gostermeden osmanlilara vermeye mecbur etdi Bundan sonra Mehemmed xan ona sadiq olan adamlardan ibaret deste ile qaladaki ehtiyatlar od vurdurdu qalan emlaki capib talayaraq doyuse doyuse Decle cayinin sag sahiline kecdi Sultanin Bagdada uz tutmasini esirlerden oyrenen I Sah Tehmasib Tebrize daxil oldu ve Vani muhasireye aldi Van qalasinin muhasiresi qisin sonunadek davam etdi Hicri 941 1534 1535 ci ilin qisini Bagdadda keciren Sultan Suleyman 1535 ci il yazin evvelinde Tebrize hereket etdi Bundan evvel sah sakinleri Tebrizden kocurmus seheri bosaltmisdi Taxil ve ekinler yandirilmis yerde qalan ne varsa mal qaraya yedizdirilmisdi Bu tedbirleri gordukden sonra sah Sultaniyyeye cekildi Osmanli ordusu Sultaniyye erazisine catanda acliq ve bas veren taun xesteliyi sultanin canli quvvesine boyuk telefat verdi Burada Derecezinde qizilbaslarin irelide olan hisseleri cerxciyan Emir Sultan Rumlu ve Ciraq Sultan Ustaclinin basciligi ile rumlularin qosunlari ile toqqudular Osmanlilar qizilbaslara hucum etdiler lakin meglub oldular Agir veziyyete dusen osmanli qosunlari geri cekilmeye basladilar Behram Mirze bir deste emirle Mentese Sultan Emir Sultan Sahqulu xelife mohrdar Mehemmed Emin bey Sufreci ile birlikde Ibrahim pasani teqib etmek ucun gonderildi Sah ozu ise Van qalasina yola dusmusdu Qalada muhasireye dusmus osmanlilara yardim gostermek ucun sultan Diyarbekir hakimi Mehemmed pasani ve Ulemani 2 min neferlik yeniceri ve 10 minlik suvari ile ora gonderdi Onlar Vostan yaxinliginda turkman tayfasindan olan sah qorculari ile qarsilasdilar Xain Ulemanin yaxinliqda olmasi xeberini alan sah 2 min neferle onun uzerine yeridi Ulemanin defelerle xeberdarliq etmesine baxmayarq Mehemmed pasa ozunun sayca ustunluyune arxalanib yenicerileri on sirada yerlesdirerek qizilbaslarla doyuse girmeyi qerara aldi lakin Siraz hakimi Qazi xan Zulqeder turkman ve zulqeder tayfalarindan olan qorciler destesi ile dusmene hucum etdi Hesen bey Rumlunun sozleri ile desek bir anda dord yuze qeder rumi qizilbaslar terefinden olduruldu ve onlarin baslari sah atinin ayaqlari altina atildi Sultanin bir nece eyani esir alindi Qizilbaslar dusmeni Bitlisedek teqib etdiler Onlar boyuk qenimet ele kecirdiler Behram Mirze emirlerle Ercise yola dusdu Oranin mudafiecileri qizilbaslari qalanin qarsisinda qarsiladilar Qizilbaslarin hucumuna davam getirmeyen osmanlilar qalaya cekilib sultandan komek gondermesini xahis etdiler Xondkar buraya Sinan pasa basda olmaqla qosun gonderdi lakin Budaq xan Qacarin destesi onlari qarsilayarq darmadagin etdi Sinan pasa ve basqa Osmanli serkerdeleri ile birlikde yuzlerle osmanli mehv edildi Onlarin baslari Van yaxinliginda olan saha catdirildi Sinan pasanin helak olmasindan xeber tutan Sultan Suleyman oz ordusunun secme hisselerini Ibrahim pasanin basciligi altina kecirdi ve Ercisde muhasirede qalanlara komeye gonderdi lakin qizilbaslar Ibrahim pasanin gonderdiyi desteni de darmadagin etdiler Bundan sonra Ibrahim pasa qalanin sakinlerini de ozu ile goturerek orani terk etdi Belelikle Van ve Ercis erazileri sahin eline kecdi Ard arda meglubiyyetlerden sonra Sultan geri cekilmeye mecbur oldu ve Istanbula dondu Bundan istifade eden sah olkenin birlesdirilmesini davam etdirmek ucun 1538 ci ilde qardasi Elqasin rehberliyiyle 30 minlik ordunu Sirvani tabe etmek ucun gonderdi Elqas 1538 ci ilde Sirvansahlar dovletinin butun qalalarini ele kecirdi Sirvan beylerbeyliye cevrildi ve Elqas Sirvanin ilk beylerbeyisi oldu lakin Elqas 1541 ci ilde qardasina xeyanet ederek musteqillik ucun mubarizeye basladi Bununla elaqedar I Sah Tehmasib Sirvana daxil oldu ve butun qalalari ozune tabe etdi Elqas ise Krima oradan da Istanbula qacdi ve Ulema pasayla birlikde oz vetenine qarsi yuruslerde istirak etdi Isgender bey Munsi yazir Ellame Tekeli Sefevi memleketinin en gozeli olan Azerbaycani rum sultaninin nezerinde ele gozel bezemisdi teriflemisdi ki sultan birce gun de olsun bu arzudan yayina bilmir birce gece de olsun onu agusa almaq xeyalindan yuxuya gede bilmirdi Bu arzu sultani nadan ve haqtanimaz Elqas Mirzeni aglinin godekliyi ve ondan da artiq nadan olan bir nece neferin tehrikiyle hucuma kecmeye yoneltdi Bele ki Elqas Mirze onu boyuden ve cahanin en adil adamlarindan olan bele mehriban qardasin Sah Tehmasibin xidmetinden yayinib Rum diyarina getdi Sultan Suleyman onun vucudunu ecem mulkunu feth etmek yolunda qenimet ve sermaye bilerek ele bos xeyala ve yalan sozlere uydu ve cahil adamlar qosununun basinda durub bu terefe yuruse yollandi Hesen bey Rumlunun xeber verdiyi kimi hicri 955 1548 ci ilde Sultan Suleyman Osmanli imperiyasinin tabeliyinde olan butun olkelerden Macaristan Eflak Valaxiya Bosniya Serbiya Moldoviya Anadolu Mentese eli Qaraman Maras Heleb Suriya Misir Hicaz Yemen Diyarbekir Ereb Iraqi ve Kufeden toplanmis boyuk ordu ile Azerbaycana soxuldu Seref xanin verdiyi melumata gore Sultan Suleymani Sefeviler uzerine yurus etmek ucun dile tutmus Elqas Mirze ona demisdi ki Sultan Iraqa daxil olan kimi qizilbaslar sahdan uz donderecekler lakin tarixcinin gosterdiyi kimi qizilbaslardan hec biri Sultanin en yaxin silahdaslarini qarsilamadi Eksine Elqasla birlikde Istanbula gelmis mulazimler onu terk ederek sahin yanina qayitmaga basladilar Qizilbaslar osmanli ordusnun hereketini cetinlesdirmek ucun Osmanli serhedinden Tebrizin ozune qeder olan erazini xususi olaraq viran qoydular Burada dusmene bir toxumcuq ot saplagi bele saxlanilmadi dasinmaz emlaka ise od vuruldu Ozlerinin fedakarligi ile taninan Tebriz sakinleri su menbelerini suvarma kanallarini qenov ve kehrizleri ele bagladilar ki hetta ozlerinin icmesi ucun bele lazim olan qeder su qalmasin Ulema bey ve Elqas Mirze Sultan ordusunu musayiet edirdiler Hesen bey Rumlunun yazdigina gore Suleyman Azerbaycana Erzurum Xoy Tebriz yolu ile gelmisdi Ulema osmanli destesi ile Van qalasini tutmaq ucun gonderildi Sultan Merendde qizilbaslara hucum etmek ucun 40 minlik qosunla Xoydan hereket edecek bir sira pasalari o cumleden Elqas Mirzeni ayirdi Osmanli qosunlari Abdulla xan Ustaclinin Sahverdi Sultan Ziyad oglunun ve Eli Sultan Tekelinin basciliq etdiyi qizilbas hisseleri ile toqqusdular Sahverdi Sultan doyusde boyuk igidlik gosterdi Qizilbaslar Osmanlilarin ustun quvvelerinin tezyiqi altinda sahin Eskemberde yerlesen qerargahina geri cekilmeye mecbur oldular Bu zaman Sultan Suleyman esas quvveleri ile Tebrize daxil olaraq orada cemisi 4 gun qala bildi Hemin gunler Osmanli ordusu ucun cox kederli kecdi Hesen bey Rumlu xeber verir ki yem olmadigina gore osmanlilarim 5 min ati devesi ve qatiri telef oldu Seherde erzaq olmadigina gore osmanli doyusculeri seherlilerin sexsi emlakini qaret etmeye basladilar Hesen bey Rumlu yazir Xalq nale ve feryad sesini goylere ucaltdi Hicri 955 ci il rebi es saninin 24 u 1548 ci ili iyunun 2 de Sultan Tebrizi terk etmeye mecbur oldu Sakinler isgalcilara qarsi usyan qaldirdilar Rumlu yazir Tebrizin qara camaati ve pozgun unsurleri yeni ehalisi ozlerinin qisasini atlardan ve sultanin yaxin adamlarindan alaraq onlari oldurduler Qizilbas qosunlari da dusmene aman vermirdiler Onlar gunduz ve gece dusmenin etrafinda dovre vurur ve ayri ayri desteleri esir alirdilar Isgender bey Munsi qeyd edir ki qizilbaslar qefil hucumlari ile osmanlilari ele qorxutmusdular ki onlar ozlerine yemek elde etmek ucun dayandiqlari yerden kenara bir addim da ata bilmirdiler Ibrahim xan ve Mehemmed bey Turkman sultanin geri cekilen ordusunun arxasinca hereket etdiler Sebuster yaxinliginda Suriya ve Diyarbekir pasasi Meres pasasi ile bas vermis siddetli vurusmada osmanlilar boyuk telefat verdiler Bu zaman I Sah Tehmasib melumat aldi ki sultan qullar agasi Osman Celebini dord minlik qosunla Qars qalasini berpa etmek ucun gondermisdir Tehmasibin boyuk oglu Ismayil Mirze Goyce Sultan Qacarla birlikde ona qarsi gonderildi Sahzade qefil hucumla 2 min neferedek doyuscunu mehv etdi Onlarin bir hissesi qalada gizlenerek canlarini xilas etdiler lakin uc gunden sonra qizilbaslara teslim oldular Osman Celebi ozu ile 600 nefer goturerek sahzadenin qerargahina geldi ve qefleten qilincini siyiraraq ona hucum etdi Osmanin adamlari da onun kimi hereket ederek qizilbaslara hucum etdiler lakin Ismayil Mirze soyuqqanliliq gosterdi ozunu itirmedi Osmanlilardan bir nefer de salamat qalmadi Qars qalasi qizilbaslar terefinden dagidildi Sah Eli Sultan Tati oglunu on min neferlik deste ile Exlat Gozel Dere Adilcevaz ve Mus erazilerini viran qoymaq ucun gonderdi Ulemanin Tercanda olmasi xeberini alan sah Sufiyandan kecib onun arxasinca hereket etdi lakin Ulema telesik qacdi Onda sah Tercandan Erzincan istiqametine ireliledi Ismayil Mirzenin irelide geden hisseleri Bayburt yaxinliginda Mehemmed Pasa Tekoglunun desteleri ile toqqusdu Osmanlilar darmadagin edildiler ve qacdilar Erzincan tutuldu ve talan edildi Hicri 1552 ci ilde I Sah Tehmasib Osmanli erazilerine daxil olaraq feal hucum emeliyyatlarina kecdi Erzurum hakimi Isgender pasanin qizilbaslarin Cuxurseed Irevan vilayetine basqinlari bu hucumlar ucun behane oldu 1552 ci ilin evvelinde Isgender pasa Xoy erazisinde Sefevilerin hududlarina soxuldu sonra ise Cuxurseede kecib seher bazarini yandirdi ve geriye qayitdi Erzurum pasasi qizilbas emirlerine lovgaliqla yazdigi hedelerle dolu mektublarda ozunu Sirvan ve Gurcustan hakimi adlandirmisdi 1552 ci ilin yayinda Sah Tehmasibin emri ile qosunlarin toplanmasina baslandi Onlar 4 hisseye bolunduler ve dord istiqamete gonderildiler Ercis ve Berkiyye Mesum bey Sefevi Allahqulu bey Aycek oglu Eli Sultan Tekeli Semseddin xan Bitlisi Xelifeyi Ensar Hemze bey Talis Uluqxan bey Seedli ve b Pasine Sahverdi Sultan Ziyad oglu ve ve Edhem bey Rumlu Ereb Iraqina Ibrahim xan Zulqeder Sahqulu xan Efsar Ciraq Sultan Devile Bayram bey Qacar Toygun bey Qacar ve gurcu hokmdari Sefevilerin vassali olan Keyxosrov Bu emeliyyatda I Sah Tehmasib sexsen istirak edirdi Meselen Ehlat erazisinde 30 min qoyun 10 min qaramal 3 min at ele kecirilmisdi Ehlat qalasi yerle yeksan edildi Van erazisinde evler ve ekinler mehv edildi Bitlis Adilcevaz Ercis Mus Pasin bolgeleri oddan qilincdan kecirildi Doyuslerde coxlu osmanli ve kurd mehv edildi Erzurumun dikbas hakimi olan Isgender pasani cezalandirmaq qerara alindi Sah oz oglu Ismayil Mirzenin basciligi altinda ordunu ona qarsi gonderdi Isgender pasa meglub edildi ve 2576 osmanli doyuscusu olduruldu Gorkemli Osmanli eyanlari Trabzon hakimi Mustafa bey Maras hakimi Kebir Isa Sultanin qullaragasi Mehemmed bey Isgender pasanin qardasi Ramazan bey Malatya hakimi Xeyreddin bey ve bir cox basqalari esir alindilar Sonra Ismayil Mirze Ercis yaxinligindaki sah dusergesine yetisdi Qaladaki herbi hissenin doyusculeri qalabeyini oldurduler ve qalani qizilbaslara teslim etdier Sahin emri ile qala istehkami dagidildi Sonra Bergiri qalasi tutuldu Ismayil Mirzenin basciligi ile Ercis Erzurum Erzincan Van Qars qalalari ele kecirildi Xace Zeynalabidin Eli Ebdi Bey Sirazi Tekmiletul Exbar kitabinda bu haqda yazir Zefer nisanli bayraqlar Caldiran yuksekliyine getdi Nevvabi kamyab I Sah Tehmasib oradan Ismayil Mirzeni Sirvan qosunu ve bezi emirlerle Qars qalasini temir etmeye gelen dusmenlerin ustune gonderdi Sah Tehmasib ozu xos ehvali ruhiyye ile dusmenlerin olkesine yola dusdu Xerpert ve Trabzon etrafina qeder Pasin Sarusu Xunus Exlat Erzenrum Tercan Bakyburd Erzincan qelebe eserli esgerler terefinden tapdalandi Sultan I Suleyman 1554 cu ilde sonuncu defe Azerbaycana hucum etdi ancaq bu defe de ugur elde ede bilmedi Ehalinin muqavimeti Qizilbaslarin ardicil qelebeleri sultana Azerbaycani ele kecirmeye imkan vermedi ve 1555 ci ilde Amasyada Osmanli Sefevi sulh muqavilesi baglandi Muqavileye gore serqi Anadolu Imeretiya Quriya Ereb Iraqi Osmanliya Kartli Kaxetya ve Mesxiya Sefevilere verildi 1578 ci ilde Osmanlilar Amasya sulhunu pozaraq Sefevi dovletinin erazilerine soxuldular Avqustun 9 da Cildirda osmanli ordusunun esas hissesi ile doyusde qizilbaslar meglub oldular Mustafa Lele pasanin gonderdiyi 20 30 min neferlik ordu Ahalsixi ele kecirib Kaxetiyaya daxil oldular Cildir doyusunden sonra Mustafa Lele pasa Sirvani avqust ayinda Tiflisi az sonra Qorini tutdu 1578 ci ilde Qanixcay sahilindeki doyusde Osmanli ordusu boyuk itki verdi Qizilbaslar boyuk qenimet elde ederek Tebrize qayitdilar Mustafa Lele pasa boyuk cetinlikden sonra sentyabrda Erese daxil oldu Osmanlilar burda yem ve erzaq topladilar qala tikdiler Osmanli ordusu Eres Samaxi Qebele Baki Sabran Mahmudabad Salyani muqavimetsiz tutdu Yerli sunni eyanlar kecmis musteqil Sirvan dovletinin berpasi ucun osmanli ordusuna boyuk umid besleyirdiler 1579 cu ilin yayinda Krim xani Mehemmed Geray 100 minlik ordu Simali Qafqazdan kecib Osman pasa ile Samaxiya catdi Buradan Sirvanin muxtelif yerlerine qosun gonderib Simali Azerbaycani qaret etdiler Qizilbaslarin esas quvvesinin gelis xeberini esidenden sonra Azerbaycani terk etdiler Qizlbas qosununun Sirvana daxil olmasi Derbenddeki Osmanlilari heyecana saldi 1581 ci ilde Qazi Geray ve Sefi Gerayin rehberliyi ile Krim tatarlari Sirvana yeniden hucum etdiler Imamqulu xan Qacar qizilbas destesini Sirvan hakimi Peyker xanin komeyine gonderdi Samaxi ile Sabran arasinda bas vermis doyusde Qazi Geray esir alindi Krim tatarlari ve Osmanlilar meglub oldular 1583 cu ilin yazinda Qarabag hakimi Imamqulu xan Qacar yeni quvve ile Kuru kecib Sirvana daxil oldu O Samaxida Yaqub beyin Osmanli quvvelerini Niyazabada topladigini esitdi ve Rustem xani oz destesi ile doyuse gonderdi Bu doyusde Osmanlilar darmadagin edildiler Samurcay sahilinde tarixde Mesel savasi adlanan doyus ise Osmanli quvvelerinin ustunluyu ile qurtardi qizilbaslar doyus meydanini terk etdiler Osmanli sultani butun Azerbaycana yiyelenmek niyyeti ile Osman pasani Sirvandan geri cagirib ona boyuk ordu verdi ve Serq yurusunun bascisi teyin etdi Osman pasa 1585 ci il avqustun 12 de Pasinabad Caldiran Xoy Merend Sufiyan Tebriz istiqametinde yuruse basladi 1585 ci ilin sentyabrinda Mehemmed xan Toxmagin basciligi ile qizilbaslarin esas desteleri Sufiyan erazisinde doyusde evvelce qizilbaslar Osmanlilara agir zerbe vursa da onlarin sayca ustunluyu qizilbaslari geri cekilmeye mecbur etdi Tebriz Osmanlilarin eline kecdi On illerle davam eden muharibe 1590 ci ilde Istanbul sulh muqavilesi ile qurtardi Xalxal Qaracadag ve Lenkeran Sefevilerin elinde qaldi Azerbaycan torpaqlari ile yanasi Serqi Gurcustan habele Iranin qerb vilayetleri de Osmanli imperiyasinin terkibine qatildi XVII esrin evvellerinde Azerbaycanda Osmanli hakimiyyeti zeifledi Azerbaycanin Osmanli hakimiyyetinin altinda oldugu butun muddetde I Sah Abbas onu Sefevilere qaytarmaq haqqinda dusunurdu Bunun ucun de o 1603 cu il sentyabrin 14 de yuruse basladi Sefevi qosunu Tebrize yaxinlasanda seher ehalisi usyan qaldirdi 1603 cu il oktyabrin 21 de Tebriz tutuldu Osmanli qosunun esas hissesi darmadagin edildi Bununla demek olar ki Azerbaycanin cenub vilayetlerinin taleyi hell olundu Sefevi ordusu Azerbaycanin simalina ireliledi Ordubad ehalisi sah qosunun gelisini gozlemeden usyan qaldirmisdi Naxcivan yaxinliginda ordubadli Haci Qessab seheri ele kecirmek ucun sahdan xususi gosteris aldi Ehalinin komeyi ile Ordubad qalasi tutuldu Culfa ve Naxcivan tutulduqdan sonra 1603 cu ilin noyabrinda Irevan qalasi muhasireye alindi 1604 cu ilin avqustunda Irevan tutuldu Irevanin idare edilmesi Emirgune xan Qacara Naxcivan ise Maqsud sultan Kengerliye tapsirildi 1605 ci ilde xeyli hissesini Sefevi quvveleri tutdu I Sah Abbas Vanda olan Osmanli quvvelerini def etnek ucun Tebrizde yeni qala tikdirdi 1605 ci ilde Allahveri xanin basciligi ile Vana 30 minlik qosun gonderildi Osmanli qosunu darmadagin edildi 1605 1606 ci ilin sert qisinda Gence muhasireye alindi Qalanin muhasiresi 4 ay davam etdi Nehayet 1606 ci ilin iyununda Gence tutuldu Sah Abbas Sirvandaki Osmanli herbi hissesinin yardim ala bilmemesinden istifade ederek Samaxini sulh yolu ile tehvil vermeyi onlara teklif etdi Bu teklif redd edildikde sah qosunu Sirvana dogru ireliledi 1607 ci ilin iyununda Sirvan azad olundu Samaxi tutulan vaxt Baki ve Derbend ehalisi de Osmanlilara qarsi usyan etdi Bakidaki usyan Sahin xeberi olmadan 1607 ci ilin yanvarinda bas verdi Seher usyancilarin eline kecdi ve sah qerargahi ile elaqe yaradildi Derbend ehalisi Osmanli herbi hissesini qefleten yaxaladi 1607 ci ilin martinda qala tutuldu Sah Derbend ehalisini butun vergilerden azad etdi 1612 ci il oktyabrin 17 de Serab seherinde Osmanli dovleti ile muqavile imzalandi Bu muqavileye esasen 1555 ci ilin sulhu berpa edildi Sah Abbasin Cenubi Qafqazdaki emeliyyatlarindan narahat olan I Sultan Ehmed 1612 ci il sulhunu pozaraq 1616 ci ilin yazinda qizilbaslarla muharibeye basladi Osmanli ordusu Tebrize hucum etdi Irevani da muhasireye aldi lakin qisin sert kecmesi xestelik ve erzaq qitligi Osmanli ordusunu geri cekilmeye mecbur etdi 1618 ci ilde osmanlilar Diyarbekirden Azerbaycana dogru irelilediler Osmanlilar ile birlikde Krim xani Canibey Geray xanin 15 minlik qosunu da hereket edirdi Osmanli ordusu Tebrizi ele kecirdi lakin Siniq korpu adli yerde helledici doyusde Osmanli qosunu agir zerbe alaraq geri cekildi Bu meglubiyyetden sonra 1618 ci ilde Osmanlilarla Sefeviler arasinda Merend sulh muqavilesi imzalandi Merend sulhu tezlikle Sefeviler terefinden pozuldu 1622 1623 cu illerde Sah Abbas Bagdadla birlikde Iraqi ele kecirdi az sonra Axalsixini tutdu Osmanli dovleti oz niyyetinden el cekmirdi I Sefi dovrunde 1634 cu ilin yayinda IV Murad boyuk qosunla hucum ederek Tebrizi ve Irevani ele kecirdi lakin qisin yaxinlasmasi Sefevi qosununun hucum tehlukesi Osmanlilari Tebrizden cixmaga mecbur etdi Bundan sonra 1635 ci ilin aprelinde Irevani azad etdi 1637 1638 ci ilde muharibelerin doyus sehnesi yene de Iraqa kecdi 1638 ci ilin dekabrinda Bagdad itirildi 1639 cu il mayin 17 de Qesri Sirinde Osmanli dovleti ile Sefevi dovleti arasinda 1555 ci il Amasya sulhunun sertlerini tesdiq eden sulh muqavilesi imzalandi ve XVIII esrin birinci rubune kimi quvvede qaldi Sefevi Mogol elaqeleri Esas meqale Sefevi Mogol elaqeleri Esas meqale Sefevi Mogol muharibeleriSultan Humayun ve I Tehmasib Gorus 1543 Qezvin Sefeviler dovleti Resm Cehel Sutun Sarayi Isfahan Iran I Abbas ve Sultan Cahangirin tesviri muellif Ebul Hesen Boyuk Mogol Imperiyasi ile Sefeviler arasindaki munasibetler bezi dovrlerde dostluq ve muttefiqlikle bezi dovrlerde ise dusmencilik ve muharibelerle musayiet olunmusdu Dovletin esasini qoyan Baburla Sefeviler arasindaki munasibetler hele Boyuk Mogol Imperiyasinin esasi qoyulmadigi dovrden yaranmisdi Babur ve Sah Ismayil ortaq dusmenleri olan Seybani xana qarsi birge hereket edirdi Sefevilerin de komeyi ile 1512 1513 cu illerde Buxara ve Semerqend ele kecirildi Baburun Sefevilerle yaxinlasmasi uzun muddet davam etmedi 1514 cu ilde bas vermis Caldiran doyusunde Sah Ismayilin Sultan Selime meglub olmasindan sonra ozbeklere olan Sefevi tezyiqi azaldi Bundan sonra Babur ozbeklerin hucumlari qarsisinda geri cekilmeye mecbur olmus ve Sefevilerin desteyini itirmisdi Sultan Babur Sah Ismayilin elinden opur II Sah Abbasin emri ile Eliqulu Cabbadarin cekdiyi miniatur Sefevi dovletinin hokmdari olan I Tehmasib 1537 ci ilde hucum ederek Qendehari tutdu 1538 ci ilde Sultan Humayun Qendehari geri qaytarmaga cehd gosterse de buna nail olmadi Sultan Humayun Sir sah Suri terefinden hakimiyyetden mehrum edildikden sonra Sefeviler dovletinin hokmdari I Tehmasibe sigindi Sir sah Surinin Osmanlilarla yaxinlasib Sefevilere dusmen olmasi sebebinden I Tehmasibin desteyini qazanan Sultan Humayun 1544 cu ilde Sultaniyyede elde olunan razilasmaya esasen Qendeharin Sefeviler dovletinin terkibinde qalmasina razi oldu Bunun muqabilinde I Tehmasib Sultan Humayunu Sir sah Suriye qarsi mudafie etdi Sultan Humayun Sefevilerin desteyi ile hakimiyyetini berpa etdikden sonra iki dovlet arasinda olan yaxin munasibetler uzun muddet davam etmedi Bundan sonra Sultan Humayun Osmanlilara yaxinlasmaga cehd gosterdi Ekber sahin hakimiyyeti illerinde Sefevilerle munasibetlerde Qendehar xususi ehemiyyet dasiyirdi Qendehar seheri bolgede muhum strateji ve herbi merkezdi 1558 ci ilde seher yeniden Sefevilerin nezaretine kecmisdi Sefevilerle Boyuk Mogol Imperiyasi arasindaki munasibetlere 1576 ci ilde I Tehmasibin olumunden sonra son qoyulmusdu Yalniz 1587 ci ilde Sefeviler dovletinde I Abbasin hakimiyyete kecmesinden sonra elaqeler berpa edildi 1595 ci ilde Ekber sah Qendehara hucum etdi ve seher muqavimet gostermeden teslim oldu Sefevilerle Boyuk Mogol Imperiyasi arasindaki muharibenin ikinci merhelesi Ekber sahin olumunden sonra 1605 oglu Sultan Cahangirin hakimiyyeti illerinde 1606 ci ilde Boyuk Mogol Imperiyasinin qelebesi ile basa catdi Muharibenin ucuncu merhelesi ise 1622 1623 cu illere tesaduf edir Qendehar etrafinda bas veren toqqusmalar Sefevilerin qelebesi ile basa catdi Sefeviler ve Boyuk Mogol Imperiyasi arasindaki muharibenin sonuncu dorduncu merhelesi 1638 ci ilde baslamisdi Bu merhelenin evvellerinde Sultan Cahan sah Qendehari ele kecirmisdi Sefevi hokmdari Sah Sefi bolgeni geri almaq ucun hucuma kecse de Xorasan istiqametinde irelileyerken Kasan yaxinliginda oldu Sefevi Mogol muharibeleri 1653 cu ilde Qendeharin Sefevilerin terkibinde qalmasi ile basa catdi Gurcustanin tabe edilmesi I Sah Ismayil Cenubi Qafqaz olkelerinde xususile de Gurcustanda oz movqelerini mohkemlendirmek ucun ciddi tedbirler gordu Sefevilerin veziyyeti onun hesabina yungullesmisdi ki Gurcustan XVI esrin evvelinde bir birile dusmencilik eden bir sira musteqil carliqlara parcalanmisdi Qizilbaslarin Gurcustana yurusleri ucun formal behane gurcu carlarinin komek ucun ozlerinin muracieti oldu Mesxi cari IV Kvarkvare diger gurcu cari Basi Aciq Imeretiya hokmdari Menucohr terefinden meglub edilerek I Ismayilin Naxcivandaki qis dusergesine geldi ve mudafie olunmasini xahis etdi Sah Ismayil Div Sultan Rumlunun basciligi ile bir nece qizilbas serkerdesini Gurcustana gonderdi Onlar Suragol yolu ile buraya geldiler Yurus neticesinde Menucohrun ordusu darmadagin edildi ve o yardim almaq ucun Osmanli erazisine qacdi Kvarkvare ise taxt taci ozune qaytardi Sonraki ilde Menucohr Qizil Ehmed oglunun komandasi altinda Osmanli destesi ile qayitdi ve yeniden Kvarkvarenin mulklerine basqin etdi Div Sultan Rumlu ikinci defe Gurcustana gonderildi Debil Dvin rayonunda bas veren doyuslerde qizilbaslar Osmanlilari darmadagin etdiler Onlarin bascisi ise olduruldu Menucohr meselere qacmaqla canini qurtardi Div Sultan Rumlunun basciligi ile qizilbaslarin ucuncu yurusu hicri 927 1521 ci ile tesaduf etmis ve Kaxetiya gurcu cari 1520 1574 Seki xanligina basqini ile elaqedar olmusdu Seki hakimi Hesen bey komek ucun Naxcivanda qislayan I Sah Ismayila muraciet etdi Div Sultan Rumlu Qanixcay ve Qabirricay caylarini kecerek Zeyem ve Qerem qalalarina hucum etdi Levend xan gunahini etiraf ederek Div Sultanin huzuruna geldi Gurcustanin diger hokmdarlari IV Kvarkvare Davud bey ve Menucohr de bu cur hereket etdiler Onlar Div Sultanla birlikde Naxcivanda qislayan I Sah Ismayilin yanina geldiler Burada gurcu carlari Sefevilere her il vergi bac vermeyi ohdelerine goturduler ve oz mulklerine qayitdilar Qizilbas yuruslerinin esas obyektleri Kartli Kaxetiya ve Mesxiya Samtsxe Saatabaqo idi Isgender bey Munsi gosterir ki Seki ile Sirvanin qonsulugunda olan gurcu carlari kecmisde bu erazilere soxulur ve muselmanlara hucum edirdiler Tarixci davam edir Bu vilayetler Sefeviler dovletine birlesdirildikden sonra Kaxetiya cari Levan Levend xan sahin vassali oldu Mesxiya atabeyi Keyxosrov da yuksek sah astanasinin mulazimleri sirasina Histoire de la Georgia trad par daxil oldu lakin Kartli cari Luarsab Levesen Imeretiya cari Basi aciq Baqrat ve Menqreliya hakimi Dadian sahin vassallari Levan ve Keyxosrova hucum etmekle oz dusmenciliklerini buruze verir ve lazimi itaet gostermirdiler Hele XVI esrin birinci rubunde Sefeviler Kartli ve Kaxetiyani tabe etmeye cehd gostermisdiler lakin onlar Gurcustanin feth olunmasi ugrunda ardicil mubarizeye I Sah Tehmasibin dovrunde basladilar 1540 1554 cu illerde I Sah Tehmasib Gurcustana dord defe yurus etmisdi Hesen bey Rumlunun melumatina gore I Sah Tehmasibin Gurcustana yurusleri hicri tarixle 947 953 958 ve 961 1540 1541 1546 1547 1551 ve 1554 ci illere tesaduf edir 1555 ci ilin sulh muqavilesine gore Qerbi Gurcustan vilayetleri Imeretiya Menqreliya Quriya Osmanli dovletinin tesir dairesine Serqi Gurcustan vilayetleri Mesxiya Kartliya Kaxetiya ise Sefeviler dovletinin hakimiyyeti altina dusurdu Sefevilerin Kartliye yurusleri sonralar da bas vermisdi Qarabag beylerbeyi Sahverdi Sultan Ziyadoglu uc defe hicri 963 1556 964 1557 968 1560 1561 ci illerde qosunlari ile bura daxil olmus ve dagintilar toretmisdi Car Luarsab onunla doyusde helak olmusdu Simon ise qizilbaslarin terefine kecmis qardasi Davidin Davud beyin tehriki ile hicri 976 1568 1569 ci ilde Samxal bey Cerkez terefinden ele kecirilmis ve sahin gosrerisi ile Elemut qalasina salinmisdi Cildir vurusmasi Gurcustanin qapilarini osmanlilarin uzune acdi Osmanli basqininin tehlukesi artdigi bir zamanda gurcu feodal hokmdarlari arasinda didisme ve nifaq hokm sururdu Onlardan bezileri Sefevilerin bezileri ise Osmanlilarin terefini saxlayirdilar Sefevilerin meglubiyyeti onlarin Gurcustandaki nufuzuna guclu zerbe vurdu ve bezi gurcu hokmdarlarini oz mulklerini saxlamaq ucun Osmanli tabeliyine kecmeye razi olmaga mecbur etdi Cildirdan sonra Mesxi veliehdi Menucohr ve onun qardasi Kvarkvare Osmanlilar terefine kecmeye birinci olaraq raziliq verdiler Onlarin irsi mulkleri oz ellerinde saxlandi Mustafa pasa Sirvana yurus ederken ve geri qayidarken Menucohr ona beledci oldu Mustafa Lele pasa Axaltsixi tutduqdan sonra Kaxetiyaya dogru hereket etdi O Rum xondkarina Sultan tabe olmaq ve itaet gostermek cagirisi ile Kartli cari Simonun ve ve Kaxetiya cari Aleksandrin yanina adam gonderdi Isgender bey Munsi gosterir Onlar da bir biri ile dusmencilik etdikleri ucun Simon tabe olmaqdan imtina etdi ve osmanlilara qarsi hemleler ederek onlara bir sira tesirli zerbeler endirdi Halbuki hiyleger ve uzaqgoren adam olan Aleksandr yaranmis seraitde Mustafa Lele pasaya itaetini bildirmeyi ozu ucun serfeli hesab etdi Osmanli qosunlari kecilmezleyine ve ezemetine gore goylerle behslesen Tiflis qalasini ele kecirmek ucun hereket etdiler Sehet Davidin Davud xanin mulkunde yerlesirdi I Sah Tehmasib Kartlini ona vererek carligi onun qardasi Simondan almisdi Buna gore de David qardasindan komek gozlemeyerek Tiflisi terk etdi Avqustun 24 de Osmanli ordusu sakinlerinin terk etmis oldugu Tiflisi sonra ise hem de Qorini ele kecirdi Istalacilar Tiflisde Mehemmed pasanin basciligi altinda alti min neferlik herbi deste saxladilar Zegam ve Geram hakimi de osmanlilara tabe oldu Gurcustan Osmanli qosunlari terefinden isgal edildikden sonra Seki hakimi Isa xan oz mulkunu terk ederek Sefevilerin sarayina getdi Sefevilerin yeniden quvvetlenmesinden qorxan Gurcu krali Aleksander I Sah Abbasa hediyyeler gonderdi ve tabeliyini bildirdi O hemcinin saha Osmanlilarla doyuslerde komek soz vermisdi Serqi Gurcustan yeniden Sefevilerin eline kecdi Bir qeder sonra tabesizlik gosterdiyi ucun sahin emri ile olduruldu I Sah Abbas Teymuraz kimi bezi yerli hakimleri ve erazini tamamile tabe etmek ucun 1613 1614 cu ilde yeniden Gurcustana yurus etdi Teymurazi qacmaga mecbur eden I Sah Abbas Kaxet bolgesini ele kecirdi ve Isa xani oraya hakim teyin etdi II Sah Abbas dovrunde sahin tesdiqlediyi hakimi yeni Rustem xana qarsi Teymurazin usyani bas verdi II Sah Abbas Adem sultanin basciligi altinda ora quvve gonderdi Gurcustandaki usyan yatirildi ve Sefevi hakimiyyeti orada yeniden mohkemlendi II Sah Abbas Azerbaycanin Cavansir Bayat ve diger obalarindan on bes min ailenin Gurcustana kocurulmesine gosteris verdi Onlar Gurcustanda uc guclu qala tikmeli ve muhacirler arasinda bolusdurulmus erazilere ekincilik etmekle bolgenin tehlukesizliyine komek etmeli idiler I Sah Abbasin islahatlariEsas meqale I Sah AbbasI Abbas 1587 ci ilde Mursudqulu xan basda olmaqla qizilbaslarin ustacli ve samli tayfalarindan ibaret Xorasan qrupu Sah Mehemmed Xudabendenin 16 yasli oglu Abbas Mirzeni Qezvinde sah elan etdiler Bu vaxta qeder Qaradag Erdebil Lenkeran istisna olmaqla Azerbaycanin butun vilayetleri Osmanlilar terefinden tutulmusdu Azerbaycan Sefeviler dovleti tenezzule ugrayirdi Sah Abbas hakimiyyete gelenden sonra Sefevilerin itirilmis erazisini geri qaytarmaq ve sarsilmis qudretini berpa etmek herbi inzibati islahat kecirdi Qizilbaslarin tek basina silah gezdirmek huququ legv edildi tayfa basciliginda irsilik legv edildi Muxtelif dereceli qosun novleri yarandi Qizilbaslar Esasen suvarilerden ibaret olmaqla Sefevi qosununda ustunluk teskil edirdiler Onlarin sayi 200 min nefere catirdi ki 60 mini doyuse gedirdi Qulamlar Onlar xususi qvardiya teskil edirdiler Esasen gurcu osetin cerkez ve diger xristian ailelerinden usaqlar toplanir zorla islamlasdirilib sarayda xususi rejimle terbiye olunurdular Tufengciler Bunlar olkenin muxtelif vilayetlerinden toplanirdi Onlar ehalinin yoxsul tebeqesinden secilirdiler sayi 12 min nefere catirdi Topcular I Sah Abbasin teskil etdiyi ordunun 500 sehra topu vardi 1598 ci ilde paytaxt Isfahana kocuruldu Isfahan hem de Boyuk Selcuq Imperiyasinin da paytaxti olmusdu Yeni paytaxta Qaradag Qezvinden coxlu Azerbaycan turkleri kocub gelirdiler Burada onlar ucun ve Sah Abbasin serefine Abbassabad mehellesi salindi Sah Abbas odlu silahla techiz edilmis 44 min neferlik guclu nizami ordu yaratdi Azerbaycan turklerinden ibaret qizilbas suvari desteleri y ref gt Sah Abbasin Cenubi Qafqazdaki emeliyyatlarindan narahat olan I Sultan Ehmed 1612 ci il sulhunu pozaraq 1616 ci ilin yazinda qizilbaslarla muharibeye basladi Osmanli ordusu Tebrize hucum etdi Irevani da muhasireye aldi lakin qisin sert kecmesi xestelik ve erzaq qitligi Osmanli ordusunu geri cekilmeye mecbur etdi 1618 ci ilde osmanlilar Diyarbekirden Azerbaycana dogru irelilediler Osmanlilar ile birlikde Krim xani Canibey Geray xanin qosunu da hereket edirdi Siniq korpu adli yerde helledici doyusde Osmanli qosunu agir zerbe alaraq geri cekildi Bu meglubiyyetden sonra 1618 ci ilde Osmanlilarla Sefeviler arasinda Merend sulh muqavilesi imzalandi Olke daxilinde siyasi sabitlik berpa edildi Mehsuldar quvveler canlandi Sefeviler dovleti iqtisadi ve herbi siyasi baximdan mohkemlendi O Azerbaycan dovletinin musteqillik enenelerini qoruyub saxlamaqla merkezi aparati mohkemlendirdi Ingiltere Fransa Ispaniya Roma papasi Rusiya ile diplomatik elaqeler yaratmaq meqsedile danisiqlara baslanildi 1593 cu ilden qizilbaslara tabe olan Zencan Xalxal Erdebil Qaradag Qizilagac Lenkeran vilayetleri Qiziluzen ve Kur caylari arasinda genis erazi Azerbaycan beylerbeyliyinde birlesdirirdi Beylerbeyliyin qosunu 10 min nefer idi ve Azerbaycan qosunu adlanirdi Tarixci Xandemir yazir Sah Abbas Azerbaycanin butovluyunu qizilbaslarin himayesindeki erazide onun vuqarli adini qorudu onun Sefeviler dovletine mensub olmasi fikrini sonmeye qoymadi On uc il muharibesiEsas meqale On uc il muharibesi On uc il muharibesi 1722 1735 illerde Sefeviler ile Hotaki Rusiya Osmanli arasinda bas veren muharibedir Sefeviler ile Hotakiler arasindaki muharibe neticesinde Sefeviler Qendehar Xorasan eyaletleri itirdi 1722 ci ilde Hotakiler Isfahan yaxinliginda Gulnabad doyusunde Sefevileri meglub etdiler Tezlikle paytaxt Isfahani da ele kecirildi Bu vaxt Rusiya ve Osmanli Sefevilerin kifayet qeder zeiflediyini gorurdu Nehayet 1722 ci ilde Rusiya 1723 cu ilde Osmanli Sefevilere qarsi muharibeye basladi Bununlada yuz minlele insanin olumune sebeb olan On uc il muharibesi basladi Rusiya 1722 1723 cu illerde apardigi herbi emeliyyatlar neticesinde Derbend Baki Lenkeran Rest esasen Xezer denizinin Sefevilerin nezaretinde olan sahiller ele kecirildi 1723 1726 ci illerde Osmanlilarin apardigi herbi emeliyyatlar neticesinde Cuxurseed Irevan Qarabag Tebriz Hemedan beylerbeylikleri ele kecirdi Sefevilerin nezaretinde yalniz Mazandaranin bir qismi qalmisdi Artiq Sefevilerin tam cokduyunu zenn eden hemin dovletler Sefeviler dovletinin erazisini oz aralarinda bolusdurduler 1724 cu ilde Osmanli ile Rusiya arasinda baglanmis Istanbul muqavilesi 1727 ci ilde Osmanli ile Hotakiler arasinda imzalanmis Sefeviler imperiyasinin bolusdurulmesini resmilesdirdi Bu hadiseler bas veren zaman Sefevilerde sah II Tehmasib hakimyyetde idi O bu veziyyetden cixmaq ucun Feteli xan Qacari qorcubasi teyin etdi Feteli xan Qacarin rehberliyi ile kecirilen herbi emeliyyatlar neticesinde mueyyen eraziler geri alindi 1726 ci ilde diger qizilbas serkerdesi Nadir xan Efsar ordunun komandanlarindan biri oldu Onlar birge cox ugurlu emeliyyatlar kecirdiler amma 1726 ci ilde Feteli xan Qacar ile Nadr xan Efsar arasinda yaranan ixtilaf neticesinde Feteli xan Qacar olduruldu Hemin il Nadir xan sah II Tehmasib terefinden qorcubasi teyin edildi 1728 1729 cu illerde Nadir xan Hotakileri meglub ederek Isfahani Kirmani Xorasani geri aldi 1729 cu ilde Damgan doyusunde Hotakileri meglub etdikden sonra butun Xorasani azad eledi Hotaki dovletini meglub etdikden sonra Nadir xan 1730 cu ilde Osmanlilara qarsi herbi emeliyyatlara basladi Hemin il Erdebil Maraga Tebriz ve diger eraziler geri alindi Amma Hotaki dovletinin Herata hucum etdiyini esiden Nadir xan Osmanlilara qarsi apardigi emeliyyatlari texire salib Hotakilere qarsi yurus etdi Oz nufuzunu qaldirmaq isteyen sah II Tehmasib Nadir xani gozlemeden Osmanlilara qarsi emeliyyata basladi amma meglub edildi ve geri alinms erazileri itirdi 1732 ci ilde sah Osmanli ile Kirmansah sulhunu bagladi Nadir xan Hotakilere qarsi yurusden qayidandan sonra sah II Tehmasibi hakimyyetden saldi ve Kirmansah sulhunu tanimadi Sefevilerin evveliki qudretini berpa etdiyini goren Rusiya 1732 ci ilde Rest sulhu ile Kur cayindan cenubda olan erazileri Sefevilere geri qaytardi Nadir xanin 1733 1735 ci illerde apardigi emeliyyatlar neticesinde Bagdad doyusunde 1735 ci Ucmuedzin doyuslerinde Osmanli meglub edildi ve 1723 cu ilden Osmanli terefinden isgal edilmis eraziler geri alindi Nehayet 1735 ci ilde Gence sulhu Rusiya terefinden Osmanli ilede sulh neticesinde 1722 ci ilden isgal edilmis butun torpaqlar Sefevilere geri qaytarildi Sefevilerin suqutuSefeviler XVII esrde enenevi dusmenleri Osmanlilar ve Seybaniler ile doyusunu davam etdirerken iki yeni qonsu ile de reqabete girismek mecburiyyetinde qaldi Moskva Knyazligi Altinorda Xanliginin davami olan Astraxan Qazan Sibir Kucum ve Noqay Xanliqlarini aradan qaldirmis nufuzunu Qafqaz ve Orta Asiyaya qeder yaymisdi Babur Dovleti ise Qendehar ve Herati isgal ederek daha evvel Azerbaycan idaresindeki Efqanistana sizmaga baslamisdi Butun bunlardan basqa 17 ci esr boyunca Serq Qerb arasindaki ticaret yolu deyismis Avropalilarin kesfleri ve Osmanlilarin denizde heddinden artiq seferleri neticesinde Azerbaycandan uzaqlasmisdi I Sah Abbasin ordusunu odenisli qulam yigma sistemine cevirmesi qisa ved ede ise yaradisa da sonraki esrde eyaletler uzerindeki tezyiq ve agir vergilerle birlikde olkenin sosyal iqtisadi gucunun zeiflemesine getirib cixardi Seyx Eli Hezin yazir Vecsiz sah Sah Sultan Huseyn ve sahzadeler habele ordu istirahetden eylenceden basqa hec ne axtarmirdi Ve yuz ile yaxin muddet erzinde esgerler oz qilinclarini qinlarindan cixarmamisdilar Olke tez tez merkezden uzaq serhed boylarinda basqinlara ugramaga basladi 1698 ci ilfe Kirman eyaleti Beluclar terefinden 1717 ci ilde Xorasan efqanlar terefinden ve Mesopotamiya Ereb bedevileri terefinden zebt ve qaretlere ugradi Sefevi dovletinin zeiflemesinden itifade eden efqanlar feallasmaga basladilar Gilzayi Mir Uveys Hotaki Qandeharin Sefevi hakimi Gurgen xana qarsi qiyam qaldirdi ve uzerine gonderilen Sefevi ordusunu meglub etdi 1722 ci ilde Mir Uveysin oglu Mir Mahmud Sefevilerin paytaxti Isfahani ele kecirererek ozunu Iran sahi elan etdi Efqanlar on ilden cox bir muddetde zebt etdikleri Azerbaycan torpaqlarindan cixarilamadilar I Sah Abbas terefinden Azerbaycandan Xorasana kocurulen Efsar Turkmanlarinin beyi ve Sefevilerin en tesirli komandiri Nadir Xan sonraki Nadir Sah nehayet 1729 cu ilde Damgan doyusunde efqanlari meglubiyyete ugratdi ve Azerbaycandan cixardi lakin efqanlar helede Sefevi torpaqlarina daxil olub talanlar toredirdiler Bu sebebden 1738 ci ilde Nadir Sah basda Qendeher olmaq uzre tekrar Serq Irani feth etdi Qendeharin ele kecirilmesi ile efqanlar tamamile meglubiyyete ugradildilar Nadir hemin ilde Qezne Kabul ve Lahoru feth etdi Nadir sah 1732 ci ilde II Sah Tehmasibi 1722 1732 taxtsan salaraq onun oglu III Sah Abbasi hakimiyyete getirdi Nehayet 1736 ci ilde onsuz da elinde olan iqtidar ceryini istifade ederek ozunu Azerbaycan ve Iranin sahi elan etdi Bununla da 1736 ci ilde Sefevi xanedani suquta ugramisdir 1747 ci ilde Nadir Sahin sui qesd neticesinde oldurulmesi ile Sefeviler yeniden sahligi ele kecirdiler Eslinde ise dovleti III Sah Ismayilin adindan Kerim xan Zend idare edirdi Lakin Zend xanedaninin da omru uzun surmedi 1794 cu ilde Qacarlar terefinden Zendler sulalesinin hakimiyyetine son qoyuldu Nadirin oldurulmesinden sonra Sefevi sulalesi Nadir sah Efsar 1747 ci ilde Fethabadda oz cadirinda sui qesd neticesinde oldurulmezden evvel yalanci sahzadeler Nadire qarsi usyan qaldirmisdir Bu sexsler I II ve III Sam Mirzeler idi Nadir I Sam Mirzeni meglub etmis II Sam Mirzenin usyanini yatiraraq onun Kartliye Gurcustan qacisina nail olmusdur Bildiyimiz kimi 1736 ci ilde Nadir Qazax Borcalini Qarabag erazisinden alaraq Kartli cari II Irakliye peskes kimi vemisdi Bu kimi etdiklerine gore II Irakli II Sam Mirzeni Nadire tehvil vermisdir Nadirin Sam Mirzelerden ehtiyat etmesinin sebeblerinden biri de bu deleduzlarin ozunu Sefevi sahzadeleri kimi qeleme vererek ehalini basina yigmasi idi Sefevi dovletinin suqutu 1736 ci ilde bas verse de bezi alimler hesab edir ki 1786 1796 ci illerdir Gosterilen menbelere esasen Nadir 1742 1746 ci illerde Osmanliya muharibe elan ederken Raziyye sultan adli bir xanim bu sexs ozu Sefevi neslindendir ona komek etmisdir Raziyye sultan hem de Nadir sahin heyat yoldasi olub Daha sonraki tarix xronologiyalarina nezer salsaq 1747 1749 cu illerde dovlete yeniden Sefevi adi verilmisdir ve muveqqeti olaraq Nadirin heyat yoldasi Raziyyeye tapsirilmisdi 1749 cu ilde Suleyman Mirze Seyid Mehemmed oglu Sefevi ozune II Suleyman adi ile sah elan etmisdi 1750 ci ilin martinda Hakimiyyetden endirilen Suleymanin yerine taxta Ismayil Mirze Seyid Murtuza oglu Sefevi III Ismayil adindan yerlesdirilmisdir lakin o huquqi sah idi Dovleti Kerim xan Zend ve Raziyye sultan idare edirdi Bu da Zendlerin real hakimiyyeti idi III Ismayilin 1773 cu ildeki vefatindan sonra Raziyye sultan hakimiyyete gelse de o 1776 ci ilde Kerbelada oldu 1796 ci ilde Aga Mehemmed Sah Qacar Sonuncu Sefevi xani olan II Mirze Mehemmedi taxtdan saldi ve qacarlar hakimiyyete geldi OrduQizilbas doyuscusunun manikeni Tehran muzeyi Sefeviler dovletinde merkezlesdirilmis nizami ordu yox idi Ordu muharibe zamani eyalet hakimlerinin beylerbeyilerin ayri ayri qeyri nizami feodal destelerinden qosun teskil edilirdi Bu demek olar ki qosunlari ozleri getiren ve doyuse aparan Azerbaycan tayfalari emirlerinin suvari destelerinden ibaret olurdu Hemin yigma qosunlarin doyusculeri mulaziman nukeran tayfa bascilari terefinden saxlanir ve techiz olunurdular Her tayfanin doyusculeri sedaqetli qohumluq elaqeleri esasinda birlesdiklerine gore rehber sexs kimi ozlerinin emirine tabe olurdular Buna gore de hetta doyusler zamani da emirler xeyli derecede musteqil hereket edir oz fealiyyetlerini her hansi bir umumi taktiki planla uygunlasdirmirdilar Sah ordunun komandani hesab olunurdu Sah yurusde istirak etmediyi hallarda orduya Azerbaycan tayfalarinin adli sanli emirlerinden biri basciliq edirdi I Sah Ismayilin herbi quvveleri Agqoyunlu qosunlarinda movcud olmus tayfa prinsipleri uzre qurulmusdu Muharibe zamani Sefevilerin dusmene qarsi cixardigi ordusunun sayi haqqinda deqiq melumat elde edilmemisdir Ehtimal etmek olar ki feodal hakimlerin muharibede istiraki derecesinden asili olaraq daim deyismisdir Bunu hetta sayca az olan menbeler de tesdiq edir Bu barede en qiymetli melumatlari verir O muxtelif vilayetlerin doyuse cixardigi feodal yigma qosunlarinin sayini gosterir Isfahan ve onun eyaleti 8 min nefer Kasan 4 min Save 1 min Sultaniyye 1 min Qezvin 12 min Erdebil 1 min Siraz 8 min Tebriz 4 min Qum 2 min Gence ve Gurcustanin bir hissesi 4 min nefer atli verirdi Minadoi yazir Sefeviler doyuse 60 mine qeder suvari cixara bilirdiler O hem de yazir ki eger butun eyaletlerin hakimleri birlikde cixis etseydiler o zaman Sefeviler doyuse sayi 130 140 min nefere catan qosun cixara bilerdiler Umumiyyetle hemin melumatlar Sefevi menbelerinin o dovre aid senedleri ile seslesir Bu menada Xorasana dusmenin novbeti basqinini def etmek ucun I Sah Tehmasibin cagirisi ile elaqedar olaraq hicri 936 1530 ci ilde orduya baxisda istirak etmis Qazi Ehmedin qosun hisselerinin terkibi novleri ve sayi haqqinda mufessel melumati muhum ehemiyyete malikdir Salnamecinin melumatina gore hemin resmi kecidde istirak etmis qosunlarin sayi 120 min nefer olmusdu Qazi Ehmed yazir Qizilbas tayfalarindan ve nesillerinden 200 min adam var idi Belelikle ehtimal etmek olar ki herbi emeliyyatlar dovrunde Azerbaycan qosun hisselerinin sayi heqiqeten 120 150 min nefer arasinda olmusdur Feodal yigma qosunlarindan cerik qosun elave sayi 4500 nefere catan qorcularin qvardiya destesi sahin yaninda elahidde xidmetde olurdu Qorcu Qorcularin sayi 6 min nefer idi Sahin yaninda hemcinin yasavulbasinin basciliq etdiyi eyni vezifeleri yerine yetiren 700 neferlik yasavul destesi de xidmet edirdi Yay nize qilinc xencer doyus baltalari ve qalxanla silahlanmis qorcular qorciler tayfa suvari qosununu teskil edirdiler Seyx Heyderin tetbiq etdiyi qizilbas taci hemin cesur doyusculerin ozunemexsus bas geyimini teskil edirdi Yurusler zamani onlar yanaqlari boyunca zirehden qoruyuculari olan debilqeler taxirdilar Uzun big saxlamalari qorcileri ferqlendiren xususiyyet idi Isgender bey Munsi yazir Qorcilerin cesurlugu ve qorxmazligi haqqinda bele danisirlar ki istenilen doyusde onlarin yuz neferi meiyyetin basqa uzvlerinin minine beraber idiler Qosunlarin lazim olan vaxtda ve teyin edilimis yerde cemlesdirilmesi asan is deyildi Yalniz yigma qosunlar deyil habele qorcilerin qvardiya destesi de yene hemin qizilbas tayfa eyanlarinin genclerinden ibaret olurdu Ordu esasen suvari hisselerinden ibaret oldugundan piyadanin rolu ehemiyyetsiz idi Qosun ozunun boyuk muteherrikliyi manevr qabiliyyeti ile ferqlenirdi Ordunun silahlanmasina geldikde ise Qalxan qilinc odlu silahlar musketler var idi Odlu silahlarin lulelerinin uzunlugu 6 qaris qaris 9 duymedir idi ve onlar cekisi 3 unsiden unsi 28 qramdir bir qeder az olan qumbaralar atirdilar Venetsiyali yazir Onlari ele asanliqla idare edirler ki bu ne yay tutmaga ne de eger serait teleb ederse yeherlerine berkitdikleri qilincdan yapismaga mane olmur Odlu silahi arxada gizledirler bele ki bir silah o birisinden istifade edilmesine mane olmur O Sefevilerde hazirlanan silahlarin yaxsi keyfiyyetde oldugunu gosterir ve qeyd edir ki onlarda silah her hansi basqa xalqda oldugundan ustundur ve yaxsi duzeldilmisdir Qizilbaslara aid tufengler Qizilbaslarin top ve tufenfden istifade etmesine dair menbelerin en ilkin melumatinin Sefevilerin 1552 ci ilde Ercis qalasini muhasireye almasina aid oldugunu gosterir I Sah Ismayilin muasiri Ibrahim Emini 1500 cu ilde Bakini muhasireye almis qizilbaslarin yalniz tufengden deyil hem de top atesinden istifade etdiklerini gosterirler Bu da melumdur ki I Sah Tehmasibin 1538 ci il Sirvana yurusu zamani qizilbas qosunu Bugurd qalasina qarsi toplardan istifade etmisdir Butun faktlar onu gosterir ki Sefevilerin ezelden odlu silahi olmusdur Lakin cox guman etmek olar ki bele silah onlarda sayca az idi avropalilar vasitesile tesadufen onlarin eline gelib dusurdu Sefeviler ozleri hele odlu silah istehsal etmirdiler Sah Abbas hakimiyyete geldikden sonra orduda koklu islahatlar aparmisdir O ordunu 4 yere ayirdi Qizilbaslar Ordunun esasini teskil edirdiler Sayi 200 min idi Qulamlar Yeniceri numunesinde yaradilmis qafqaz menseli doyusculerden ibaret qvardiya Sayi 25 min idi Topcular 500 sehra topu var idi Tufengciler Xususi siyahi ile cagirilmis kasib ehaliden yigilmis ordu Sayi 12 mine catirdi Sefevi dovletinin inzibati qurulusuMerkezi burokratik aparat Sefeviler dovleti tipik feodal monarxiyasi idi Dovletin basinda duran Sefevi sahlari dunyevi hokmdarlar kimi neinki qeyri mehdud hakimiyyetden istifade edir hem de oz simalarinda Erdebil dervis teriqetinin irsi bascilari kimi ali ruhani hakimiyyeti temsil edirdiler Sefevi hokmdarlari diger Serq mustebidleri kimi dovlet meselelerini tekbasina hell edirdiler Onlarin yaninda mesveretci huququna malik olan ali meclis meclisi ela olurdu Meclisi Ela I Sah Tehmasibin dovrunde meclis dovlet islerinde boyuk tecrubesi olan adamlardan 12 nefer uzvden yeni sultanlardan ibaret idi Vekil Sahdan sonra ikinci sexs sayilirdi ve eslinde ister dunyevi isterse de dini islerde onun tam huquqlu muavini idi O siyasi ve dini tedbirlerin heyata kecirilmesinde qayda yaradilmasi ucun sahin qarsisinda mesuliyyet dasiyirdi Bu vezifenin ehemiyyeti ondan gorunur ki onu tutan ilk sex mehz I Ismayilin lelesi Huseyn bey Samli olmusdur Emir el umera Ilk Sefeviler dovrunde nizami ordu yox idi ve qosunlar muharibe bas verdiyi teqdirde qizilbas tayfalari emirlerinin qeyri nizami herbi quvvelerinden teskil edilirdi Emir el umera mahiyyetce Sefevi ordusunun bas komandani idi Herbi is butunlukle Azerbaycan feodallarinin elinde olduguna gore emir el umera vezifesi tebii olaraq qizilbas tayfa eyanlarinin imtiyazi sayilirdi Qorcubasi Qizilbas tayfalarinin doyusculerinden ibaret olan sah qvardiyasinin bascisi anlamini verir Ilk Sefeviler dovrunde daimi qosun yox idi ve qorcubasi qorcibasi herbi nazir idi onun adi adi da ele emir el umera olmusdur Vezir Mulki burokratiyanin enenevi bascisi idi Sefevi sahinin dovrunde vekil ve emir el umera dovlet idareciliyi islerinde veziri ikinci plana sixisdirib hakim movqeye malik olduqlarindan onun rolu ehemiyyetsiz idi Qudretli sie ruhanilerinin islerine vezirin qarismasina yol vermeyen sedrin olmasi da vezirin huquq ve vezifelerini mehdudlasdirirdi Sedr Dini idareye rehberlik edir ve bidetci herekatlarin qarsisinin alinmasi kokunun kesilmesi habele her yerde sieliyin movqeyinin mohkemlenmesi ucun mesuliyyet dasiyirdi O hem de veqfleri idare edirdi Mustovfi el memalik vilayetlerin xezinedari O maliyye idaresinin rehberi idi Ehtimal etmek olar ki mulki idare aparatinin bascisi olan vezirin nezareti altinda isleyirdi Vilayetlerin memalik i mehruse erazisinde divan i memalik dovlet divani idarelerinin butun maliyye emeliyyatlari onlarin eyalet numayendelerine ummal gonderdikleri yazili telimatlara muvafiq olaraq heyata kecirilirdi Mohrdar Yaxud mohrdar i mohr i humayun elahezret mohurunun muhafizecisi Tezkiret el muluk de gosterildiyi kimi mohrdar boyuk hormet sahibi sayilirdi O vezirlerin kelenterlerin teyinatlari haqqinda fermanlara hemcinin de emirlere hakimlere ve b bagislanan soyurqallara tiyullara aid olan senedlere elahezretin mohurunu basirdi Munsi el memalik dovlet katibi Sah surasinin uzvu ve serencaminda xeyli mirze olduguna gore munsi el memalik nufuzlu eyan idi Vezir i qorciyan i ezem Boyuk qorcularin veziri sah qvardiyacilarinin qorcularin herbi destelerinin veziri nezerde tutulur Onlar qvardiyacilar destesinin reisi olan qorcubasinin yaninda xidmet edir qorcubasi ucun defterxana ve muhasibat islerini yerine yetirirdiler Eyalet idaresi Sefeviler dovleti inzibati cehetden vilayetlere eyaletlere beylerbeyliklere bolunmusdu Bu eyaletlerin basinda beylerbeyi ler dururdu Beylerbeyilerin idare etdikleri vilayetlerin sayi on uc idi Sirvan Qarabag Tebriz Cuxurseed Qezvin Qelemrov i Eli Seker Hemedan Kuhi Giluye Fars Kirman Astrabad Meshed i muqeddes i muella Herat Merv i Sahicahan Qendehar Qudretli qizilbas eyanlari beylerbeyi emir el umera ve hakim sifetile vilayetleri irsi olaraq idare edirdiler Meselen Qarabag ve Astrabadi qacar tayfasindan olan iki neslin emirleri idare edirdi Sirvan Cenubi Azerbaycan tekeli ve turkman tayfalari Cuxurseed ustacli tayfasi Fars zulqeder tayfasi Kirman efsar tayfasi Herat samli tayfasi ve b terefinden idare olunurdu Beylerbeyliyilerin tabeliyinde ozlerinin saraylari vezirleri qorcubasilari ve sedrleri var idi MedeniyyetMaarif Elm Mehemmed Fuzuli XVI esrin ikinci XVII esrin birinci yarisinda Azerbaycanin bir sira seherlerinde genis mekteb ve medrese sebekesi var idi Mekteb ve medreselerde hem seriet hem de riyaziyyat mentiq felsefe kimi fenler tedris olunurdu XVI esrde Tebrizde boyuk bir kitabxana acilmisdi I Sah Ismayil Maraga resedxanasini berpa etmek ucun meshur riyaziyyatci ve astronom Qiyaseddini Maragaya gondermis ve berpa islerine baslanmisdi XVI esr XVII esrin birinci yarisinda Azerbaycanda tarix ve felsefe elmleri inkisaf etmekde idi Oz dovrunun boyuk sairi Fuzuli tekce boyuk sair deyildi hemcinin felsefeye astronomiyaya ve basqa elmlere dair eserler yaratmisdi Maraga resedxanasi Humanist ve mutereqqi ideyalar carcisi Fuzulinin dunyagorusu felsefi fikirleri Metle ul etiqad Etiqadin menseyi eserinde oz eksini tapmisdir Bu eserde Hindistan Iran Ereb Iraqi ve Azerbaycanin qedim felsefesinin tehlili ile beraber antik felsefe haqqinda da melumat vardir Filosof Heqiri kainat ve dine oz munasibetini aydin bildirerek yazirdi ki mehebbet tebiet insan ve dinler uzerinde hakimdir Rehmeti XVI esrin ortalarinda Tebrizde dogulmusdur XVII esrin evvellerinde Hindistana sefer etmis ve 1616 ci ilde Aqra seherinde olmusdur Rehmetinin yegane poetik Divani gelib bize catmisdir Rehmeti de oz selefleri kimi sufilik baxislarini poetik terzde serh edir lakin hakim ideologiyaya loyal munasibetile ferqlenirdi Bu dovrun meshur tarixcisi I Sah Tehmasibin sarayinda qulluq eden ve onun yuruslerinin istirakcisi Hesen bey Rumlu idi O 12 cildlik Ehsen Et Tevarix Tarixlerin en yaxsisi eserini yazmisdir Bu eserden ancaq XI XII cildler bize gelib catmisdir ki bunlar XV XVI esrler Azerbaycanin ve qonsu olkelerin tarixine hesr olunmusdur Gorkemli Azerbaycan tarixcisi Isgender bey Munsi gencliyinde Sah Mehemmed Xudabendenin sarayinda divan katiblerinden biri olmusdur Sonralar I Sah Abbasin tarixcisi olmus Tarix i alem arayi Abbasi Dunyani bezeyen Abbasin tarixi eserini yazmis eserde dovrun siyasi ictimai iqtisadi ve medeni heyati barede melumat vermisdir Seherler Oqtay Sadiqzade terefinden cekimis Ingilis diplomati Rusiyanin Moskva Kompaniyasi nin agenti Antoni Cenkinson Abdulla xan Ustaclinin qebulunda 1562 1563 tablosu Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilir Azerbaycanda ehalinin mueyyen hissesi seherlerde yasayir ve senetkarliqla mesgul olurdu XVI esrin ikinci yarisi XVII esrin birinci yarisinda Tebriz ustalarinin toxunduqlari gozel xalcalar ve bezekli parcalar indi de dunyanin bir cox muzeylerinin bezeyi hesab olunur 1565 ci ilde I Sah Tehmasib vilayetlerin her birinden alinan teqriben 80 min tumenlik tamga vergisini legv etdi Bu senetkarligin ve ticaretin inkisafina musbet tesir gosterdi Bu Tebriz Gence Eres Erdebil Culfa Berde Naxcivan Maraga Derbend iqtisadi ve siyasi inzibati merkez idiler Tebriz en boyuk seher hesab olunurdu Seyyahlar qeyd edirler ki o zaman burada 300 min ehali var idi Samaxi Sirvanin iqtisadi ve siyasi merkezi idi XVI esrde Cenubi Qafqazda ipek istehsali ve ticaretinin demek olar ki hamisi Samaxi ve Eresde merkezlesmisdi Antoni Cenkinson Samaxini gozel sahliq seheri adlandirirdi Samaxida 25 min nefere qeder ehali yasayirdi Bakidan bir sira olkelere deniz yolu ile muxtelif mallar ve neft gonderilirdi O zaman Bakiya gelen seyyahlar qeyd edirdiler ki seherin etrafinda 500 e qeder neft quyusu var Seyx Sefi meqberesi Behs edilen dovrde Erdebil yeniden dirceldi Sefeviler seherin azadligina ciddi ehemiyyet verirdiler Burada tikilmis Seyx Sefi meqberesine olkenin her yerinden ibadete gelirdiler Misilsiz senet incisi I Sah Tehmasibin 1536 ci ilde toxutdurdugu Seyx Sefi xalcasi hazirda Londonun Viktoriya ve Albert muzeyinde saxlanilir Seyx Sefi xalcasi XVI esrde ingilis seyyahlari Eresi Cenubi Qafqazda ipekciliyin merkezlerinden biri kimi tesvir edirdiler Antoni Cenkinsonun melumatina gore Eres bazarinda muxtelif cesidli 100 funt ipek almaq olardi XVI esrde Venesiya taciri ve seyyahi Mindoi yazirdi ki Eresde ela nov ag ipek istehsal olunur XVI esrin ikinci ve XVII esrin birinci yarisinda Culfa beynalxalq ipek ticareti yolunun uzerinde yerlesirdi Culfa tacirleri ipeyi istehsal olundugu yerlerden Samaxidan Eresden ve Gilandan alir Venesiyada Amsterdamda Marselde habele Suriya Osmanli Hindistan seherlerinde satirdilar 1581 ci ilde Culfada 3000 ev vardi 1520 min ehali yasayirdi XVI esrin ikinci yarisi XVII esrin birinci yarisinda Ordubad Naxcivan Eylis kimi seherlerin muhum ticaret ehemiyyeti vardi Gence Qarabag beylerbeyliyinin merkezi idi Don Juan adi ile Avropada yasayan tarixi cografi eserler muellifi Oruc bey Bayat burada 50 min ailenin yeni 225 min nefer yasadigini qeyd etmisdi Edebiyyat Xetai divani I Sah Ismayilin sarayinda sairler sahi Hebibi basda olmaqla Sururi Matemi Tufeyli Qasimiden ibaret edebi meclis var idi Sah Ismayil Xetai hem de sair olmusdur Onun edebi irsi Azerbaycan turkcesinde yazilmis Divandan menzumelerden lirik qosmalardan Nesihetname adli mesneviden Dehname poemasindan ibaretdir XVI esr Azerbaycan edebiyyatinin en numayendesi sair ve mutefekkir Mehemmed Fuzuli idi O Serqde muhum elm ve medeniyyet merkezlerinden biri olan Bagdadda boyumus ve yasamisdir Fuzulinin ulu babalari Emir Teymurun yurusleri zamani Azerbaycandan Iraqa kocurulenler olmuslar Klassik serq edebiyyatina yaxsi beled olan Fuzuli omrunun 40 ilden coxunu bedii ve elmi yaradiciliga hesr etmisdi Tarix bize Azerbaycan estetik ideyalarinin numayendesi Sadiq bey Efsarin adini saxlamisdir O Azerbaycanin meshur naturalist ressami ve tezkirecisi olmusdur Asiq poeziyasi yaxsi inkisaf ederek mehebbet motivi ile yanasi xalqin heyat ve meisetini eks etdirirdi Xalq seirinin en numayendesi Asiq Dirili Qurbani idi Sair sifahi xalq yaradiciliginin yeni formasi olan dastanlar yaradirdi Incesenet memarliq miniatur Azerbaycanda kitabxanaciliq isi de inkisaf etmisdi I Sah Ismayil 1522 ci ilde Kemaleddin Behzadi Tebrizdeki saray kitabxanasina reis teyin etmisdi Burada elmin inkisafina dair xeyli kitab toplanmisdi Sefeviler dovrunun tarixcisi Qazi Ehmed Mir Munsi kitab saxlanilan bu yeri Ciceklenen kitab evi adlandirirdi XVI esrin evvellerinde Tebriz miniatur ustalari boyuk sohret qazanmisdilar Bunlardan en meshuru Sultan Mehemmed idi Onun miniaturleri Sankt Peterburq London Leypsiq Venesiya muzeylerinde muhafize olunur XVI XVII esrin evvellerinde Azerbaycanda xeyli binalar karvansaralar hamamlar ovdanlar korpuler meqbereler mescidler tikilmisdi Bunlardan 1544 cu Qusar rayonunun tikilen Seyx Cuneyd meqberesini Naxcivanda Elincecay uzerinde tikilmis korpunu Bakinin Serq darvazalarini Erdebil ve Tebrizde bir sira abideleri gostermek olar Iqtisadi heyat XVI esrde Azerbaycandaki ticaretde esas emtee ipek olmusdur Bundan basqa Azerbaycan erazisi ticaret yollarinin kecdiyi esas yer idi Samaxi Eres ve Tebrizde istehsal edilen xam ipek ipek memulati Azerbaycandan Moskvaya ixrac edilen esas emtee idi Bundan basqa Moskvaya Azerbaycandan neft de ixrac edilirdi Rus tacirleri Azerbaycandan nefti ve ipeyi ucuz qiymete alaraq Avropaya baha qiymete satirdilar Rus dovleti erazisinden Azerbaycana xez ve deri memulatlari yaraq eslehe habele diger metal mehsullari baltalar bicaqlar ve s getirilirdi Avropada istehsal edilen mahud qara zey suse kagiz memulatlari ise Rus dovleti erazisi vasitesile Azerbaycana idxal olunurdu I Sah Ismayilin dovrunde orta cekisi 9 37 qram olan gumus sikkeler esas pul vahidi kimi islenilirdi I Sah Ismayilin pul sistemi o dovrun ceki vahidi olan misqala 4 66 qram esaslanirdi Sefeviler zamani tedavule buraxilan qizil sikkeler dirhem gumus sikkeler tekke ve si adlanirdi Sahi sikkeleri I Sah Ismayilin Sirvanda zerb edilen Qazibeyi adli sikkeler ise II Ibrahim Seyxsahin adi ile baglidir I Sah Ismayil terefinden zerb edilen sikkelerin uzerinde Allahdan basqa tanri yoxdur Mehemmed Allahin resuludur Eli Allahin dostudur kelamlari zerb olunurdu Sikkelerin diski etrafina 12 sie imaminin adlari hekk olunurdu eks terefinde ise I Sah Ismayilin adi ve sikkenin zerb edildiyi unvan yazilirdi I Sah Abbasa qeder pul vahidinin cekisi 1 misqal 4 66 qram olub Sah Mehemmed Xudabende zamani olkenin esas pul vahidi 100 dinara uygun idi XVI esrin sonlarinda pul dovriyyesi hec de qenaetbexs deyildi Qizil sikkeler mehdudlasdirilmisdi I Sah Tehmasibin zamaninda yeni pul islahati heyata kecirildi 20 ve 200 dinar dovriyyeden cixarildi 100 ve 1000 dinar deyerinde gumus ve qizil sikkeler zerb olunmaga basladi XVII esrde Sefevilerde esas pul vahidi dinar idi I Abbas ise dovriyyeye buraxdigi pulu abbasi adlandirdi Onun cekisi iki misqal temiz qizil qiymeti 200 dinar idi Onun terkibinde hemcinin mis de vardi Sefevilerde hemin dovrde asagidaki sikkeler dovriyyede idi Abbasi 200 dinar Mahmudi 1000 dinar Sahi 50 dinar Bisti 20 dinar Qazibeyi 5 dinar deyerinde 1685 ci ilin noyabr ayinda tedavulde olan butun Sefevi pullari oz deyerini itirmis ve onlarin dovriyyesi dayandirilmisdi Dovriyyeye saxta ve deyersiz pullar buraxdigina gore pulkesme isine mesul olan sexsin gozleri sahin emri ile cixarilmisdi Sefevilerin XVII esrin ikinci yarisinda zeiflemesinin esas sebeblerinden biri de olkedeki pul bohrani idi Vergiler XVI XVII esrlerde Azerbaycan kendlisi asagidaki vergileri ve mukellefiyyetleri odeyirdi torpaq ve gelir vergisini malcehet behre xerac natura ile umumi mehsulun 1 5 1 3 hissesini teskil edirdi Bu vergi sahibkar ile dovlet arasinda bolunurdu Birinciye 1 10 ikinciye 2 10 hisse catirdi Bag mehsulunberaber idi Coban orusde heyvanlari otarmaq ucun alinirdi Deh onda bir iri feodal torpaqlarindan goturulen gelirlerin 10 faizi alinirdi Cuft torpagi ekib becermek ucun bir cut qosqu vasitesi olanlardan alinirdi Dezgah her bir toxucu dezgahindan istehsal edilen mehsuldan alinan vergi idi XVII esrde vergi ve mukellefiyyetlerin sayi 35 e catmisdi Onlarin arasinda natural seciyye dasiyanlar ustunluk teskil edirdi Olkede emtee pul munasibetleri inkisaf edirdi Dovletin xezinesinin bosalmasi ile elaqedar olaraq vergilerin meblegi keskin suretde azalirdi 1699 1702 ci illerde ehalinin ikinci siyahiya alinmasi kecirildi Bu siyahiyaalinma zamani vergiler 10 defe artirildi XVIII esrin I yarisinda vergi ve mukellefiyyetlerin agirligi esasen reiyyet ve elatlarin boynuna dusurdu Vergiler dovlet xezinesini dolduran yegane xezine idi Vergi vermekden boyun qacirmasinlar deye sah hokumeti 10 yasina catmis bezi menbelerde 15 yasina butun kisi cinsinden olanlari siyahiya alirdi 1739 1740 ci illerde Nadir sah Hindistana seferden qayidanda movcud veziyyetden cixmaq oz nufuzunu artirmaq ucun ehalini uc il vergilerden azad etmisdi lakin sonradan 100 minlik ordusunu saxlamaq ucun bagisladigi vergini zorla xalqdan yigir Veziyyeti agirlasan xalq usyanlara qalxirdi Bundan basqa Sefevilerde genis yayilan veqf torpaqlari da Nadirin zamaninda musadire olunaraq dovletin ixtiyarina kecdi Torpaq mulkiyyeti Sefeviler dovletinde muselman huququ ictimai munasibetleri o cumleden torpaq munasibetlerini tenzimleyen esas menbe idi Huququn diger menbeyi kimi sah fermanlari ile yanasi I Sah Tehmasibin Destur el emel sah Tehmasib I Sah Abbasin islahatlari I Sah Huseynin vergi siyaseti boyuk rol oynamisdir Sefeviler dovrunde hakim feodal sinfi bes qrupdan ibaret idi Sefevi sahlari ve sulalenin uzvleri Sah qvardiyasindan olan qizilbas tayfalarinin herbi eyanlari Iri torpaq saheleri ve veqf mulkiyyeti olan ali Sie ruhanileri Merkezi ve yerli burokratiyanin yuxari tebeqesi Oturaq eyanlar Feodal iyerarxiyasinin en yuxari pillesini teskil eden Sefevi sahlari en iri torpaq mulkiyyetcileri idiler Sah ve onun sulalesinin uzvleri en mehsuldar ve gelirli torpaqlarin sahibleri olmaqla Sefevilerin eski zamanlardan Erdebilde ve onun etrafindaki iri torpaq mulklerine malik olmusdular Ekincilik ve ticaretle mesgul olan Sefevi sulalesi qedim oturaq feodal eyanlarina mensub idiler Sefeviler dovletinde o dovre qeder formalasmis torpaq mulkiyyeti kicik deyisikliklerle oldugu kimi qalmaqalda idi Divan torpaqlari Dovlet xezinesine malik torpaqlar Xasse torpaqlari Sah ve onun sulalesine mexsus mulkler Tiyul torpaqlari Herbi ve ya mulki xidmet muqabilinde verilen torpaqlar Mulk torpaqlari Xususi mulkiyyetde olan torpaqlar Veqf torpaqlari Dini idarelerin mulkiyyeti Camaat torpaqlari Kend icmalarinin mulkiyyetinde olan torpaqlar Ilk Sefevi sahlari irsi soyurqal torpaq sahibliyini getdikce mehdudlasdirilmasina calisir ve feodal torpaq mulkiyyetinin yeni formasi olan tiyul seklinde torpaq paylayirdilar Tiyul torpaq mulkiyyeti formasina aid xususiyyetler bunlar idi irsi torpaq sahibliyinin serti formasi idi tiyul sahibi tiyuldar adlanirdi ve o dovlete xidmet etmeye borclu idi bu torpaqlardan toplanan mehsulun 1 5 den 1 10 na qederi xezineye verilirdi tiyuldar ona verilen torpaqdan gelen gelirin mueyyen hissesini ozune goturmek huququna malik idi tiyul yalniz sahin icazesi ile irsi olaraq kece bilerdi Torpaq sahibliyi ve mulkiyyet esasinda formalasmis mulk mulk huququ dasinmaz emlaklar uzerinde meselen baglar uzumlukler heyetyani saheler deyirmanlar suvarma kanallari ve s uzerinde sahibliyi bildirirdi Bu mulkiyyet sahibleri mulkden istifadeye gore dovlet xidmetinde olmaga mecbur edile bilmezdiler Kend icmasinin camaatin istifade etdiyi torpaq camaat torpagi adlanirdi Icmanin bascisi agsaqqal hesab olunurdu O vergileri bolusdurur toplayir evezinde mehsulun mueyyen hissesini alirdi Icmada ekincilikle yanasi senetkarliq da mueyyen yer tuturdu XVI esrde natural teserrufatin hokm surduyu seraitde icma kendlilerin ehtiyaclarini pulsuz odemek ucun senetkarlari icma kollektivi hesabina saxlayirdi Icma kend teserrufatinda emek aletlerinin geriliyine sebeb olur daha da mutereqqi ictimai munasibetlerin inkisafina engel toredirdi Sefevi dovletinin sahlariAdi Portreti Atasi Heyati Hakimiyyet ileri1 Sah Ismayil Xetai Seyx Heyder 1487 1524 1501 15242 I Sah Tehmasib Sah Ismayil Xetai 1514 1576 1524 15763 II Sah Ismayil I Sah Tehmasib 1514 1577 1576 15774 Mehemmed sah Xudabende I Sah Tehmasib 1532 1596 1578 15875 I Sah Abbas Mehemmed sah Xudabende 1571 1629 1587 16296 I Sah Sefi Mehemmed Bagir Mirze 1611 1642 1629 16427 II Sah Abbas I Sah Sefi 1632 1666 1642 16668 Sah Suleyman Sefevi II Sah Abbas 1647 1694 1667 16949 Sultan Huseyn Sah Suleyman Sefevi 1657 1726 1694 172210 II Sah Tehmasib Sultan Huseyn 1704 1740 1722 173211 III Sah Abbas Abbas Mirze II Sah Tehmasib 1732 1740 1732 1736SekillerCehel Sutun Sarayi Isfahan Sefevilere aid debilge 17 esr Sah Ismayil Xetainin debilqesi Qravur Sefevi Dovletinin elcisi Parise daxil olan zaman 1715 Debilqe Sefeviler 16ci esrin 1ci yarisiSefevi dovleti xeritelerdeSefeviler Sah I Ismayil zamaninda 1501 Sefeviler Sah I Ismayil zamaninda 1512 Sefeviler Sah I Tehmasib ve II Ismayil zamaninda Sefeviler Sah Mehemmed Xudabende ve Sah I Abbas zamaninda Sefeviler Sah I Abbas zamaninda 1627 Sefeviler Sah Sefi zamaninda Sefeviler Sah II Abbas ve Suleyman Sah zamaninda Sefeviler Sah Sultan Huseyn zamaninda 1718 Sefeviler Sah Sultan Huseyn zamaninda 1722 Sefeviler Sah II Tehmasib zamaninda Sefeviler Sah III Abbasin Nadir Xanin zamaninda Sefevilerin bayraqli xeritesiSefevi bayraqlariSefevi bayraqlari I Sah Ismayil zamaninda istifade olunan Sefevi bayragi Sah I Tehmasib zamaninda istifade olunan Sefevi bayragi Sah II Ismayil ve ondan sonra gelen sahlarin zamaninda istifade olunan Sefevi bayragiSefevi sikkeleriI Sah Ismail 1506 I Sah Ismayil 1506 I Sah Ismayil gumus sikke 1507 I Sah Ismayil 1507 I Sah Ismayil 1507 I Sah Tehmasib 1561 I Sah Tehmasib 1567 II Sah Ismayil 1576 Mehemmed sah Xudabende 1577 Mehemmed sah Xudabende 1577 I Sah Abbas gumus sikke 1587 I Sah Abbas 1587 II Sah Abbas 1647 Erdebil II Sah Abbas 1647 I Suleyman 1685 I Suleyman 1685 II Tehmasib 1722 1732 II Sah Tehmasib 1722 III Sah Abbas 1734 Tebriz III Sah Abbas 1734QeydlerIstinadlarIsgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi seh 28 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi seh 109 the Order of the Lion and the Sun a device which since the 17 century at least appeared on the national flag of the Safavids the lion representing Ali and the sun the glory of the Shi i faith Mikhail Borisovich Piotrovskiĭ J M Rogers Hermitage Rooms at Somerset House Courtauld Institute of Art Heaven on earth Art from Islamic Lands Works from the State Hermitage Museum and the Khalili Collection Prestel 2004 p 178 Ingvild Flaskerud Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism Continuum International Publishing Group 26 November 2010 seh 182 183 ISBN 978 1 4411 4907 7 28 April 2022 tarixinde Istifade tarixi 24 July 2011 Arxivlenmis suret 2022 09 01 tarixinde Istifade tarixi 2014 10 15 http www jstor org discover 10 2307 605145 uid 3739192 amp uid 2 amp uid 4 amp sid 21104925975913 Arxivlenmis suret 2018 05 17 tarixinde Istifade tarixi 2014 10 15 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 344 seh 8 seh illust Orijinal metn az Sah Ismayil Azerbaycan dilini saray ve dovlet diline cevirmis siyasi ictimai iqtisadi ve medei inkisafi ucun boyuk isler gormusdur Qulamhuseyn Memmedov Milliyyet Arasdirmalar Merkezi 2019 07 15 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Turko Persia in Historical Perspective the Safavid state which lasted at least until 1722 was essentially a Turkish dynasty with Azerbaijani Turkish Azerbaijan being the family s home base as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment Shah Ismail wrote poetry in Turkish The administration nevertheless was Persian and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence insha of belles lettres adab and of history tarikh Mazzaoui Michel B Canfield Robert 2002 Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period Turko Persia in Historical Perspective Cambridge University Press pp 86 7 ISBN 978 0 521 52291 5 Safavid power with its distinctive Persian Shi i culture however remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors The Safavid state which lasted at least until 1722 was essentially a Turkish dynasty with Azeri Turkish Azerbaijan being the family s home base as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment Shah Ismail wrote poetry in Turkish The administration nevertheless was Persian and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence insha of belles lettres adab and of history tarikh Zabiollah Safa 1986 Persian Literature in the Safavid Period The Cambridge History of Iran vol 6 The Timurid and Safavid Periods Cambridge Cambridge University Press ISBN 0 521 20094 6 pp 948 65 P 950 In day to day affairs the language chiefly used at the Safavid court and by the great military and political officers as well as the religious dignitaries was Turkish not Persian and the last class of persons wrote their religious works mainly in Arabic Those who wrote in Persian were either lacking in proper tuition in this tongue or wrote outside Iran and hence at a distance from centers where Persian was the accepted vernacular endued with that vitality and susceptibility to skill in its use which a language can have only in places where it truly belongs Savory Roger 2007 Iran Under the Safavids Cambridge University Press p 213 ISBN 978 0 521 04251 2 qizilbash normally spoke Azerbaijani brand of Turkish at court as did the Safavid shahs themselves lack of familiarity with the Persian language may have contributed to the decline from the pure classical standards of former times Price Massoume 2005 Iran s Diverse Peoples A Reference Sourcebook ABC CLIO p 66 ISBN 978 1 57607 993 5 The Shah was a native Turkic speaker and wrote poetry in the Azerbaijani language Demirci J 1998 NEVAVI NIN AZERBAVCAN SAHASINA ETKISI Ankara Universitesi Dil ve Tarih Cografya Fakultesi Dergisi 38 1 2 1 12 Retrieved from https dergipark org tr tr pub dtcfdergisi issue 66761 1043985 2023 04 13 at the Wayback Machine Kerimov P 2009 ALI SIR NEVAYI VE XVII YUZYIL AZERBAYCAN LIRIK SIIRI Hacettepe Universitesi Turkiyat Arastirmalari HUTAD 10 10 57 67 Retrieved from https dergipark org tr tr pub turkiyat issue 16654 521652 2023 04 11 at the Wayback Machine Robert L Canfield Turko Persia in Historical Perspective Cambridge University Press Apr 30 2002 Rudi Matthee Safavids in Encyclopaedia Iranica accessed on April 4 2010 The Persian focus is also reflected in the fact that theological works also began to be composed in the Persian language and in that Persian verses replaced Arabic on the coins The political system that emerged under them had overlapping political and religious boundaries and a core language Persian which served as the literary tongue and even began to replace Arabic as the vehicle for theological discourse Arnold J Toynbee A Study of History V pp 514 15 excerpt in the heyday of the Mughal Safawi and Ottoman regimes New Persian was being patronized as the language of literae humaniores by the ruling element over the whole of this huge realm while it was also being employed as the official language of administration in those two thirds of its realm that lay within the Safawi and the Mughal frontiers Ronald W Ferrier The Arts of Persia Yale University Press 1989 p 9 Ruda Jurdi Abisaab Iran and Pre Independence Lebanon in Houchang Esfandiar Chehabi Distant Relations Iran and Lebanon in the Last 500 Years IB Tauris 2006 p 76 Although the Arabic language was still the medium for religious scholastic expression it was precisely under the Safavids that hadith complications and doctrinal works of all sorts were being translated to Persian The Amili Lebanese scholars of Shi i faith operating through the Court based religious posts were forced to master the Persian language their students translated their instructions into Persian Persianization went hand in hand with the popularization of mainstream Shi i belief Alemara yi sah Ismayil Sahib s 52 61 Alemara yi sah Ismayil Sukri s 56 65 Ferrier RW A Journey to Persia Jean Chardini s Portrait of a Seventeenth century Empire p ix 2014 08 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 06 17 Arxivlenmis suret 2022 09 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 10 15 Safavid dynasty Written by The Editors of Encyclopedia Britannica 2015 04 30 tarixinde Istifade tarixi 2014 10 15 PDF 2012 10 30 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 10 15 The Safavid dynasty lasted for more than two hundred years its rule ended in 1722 Russian Azerbaijan 1905 1920 The Shaping of a National Identity in a Muslim Community page 2 Cambridge University Press Ismaʿil I 2015 02 27 at the Wayback Machine in Britannika 2011 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 seh 48 Qizilbaslar tarixi seh 4 Qizilbaslar tarixi seh 5 Qizilbaslar tarixi seh 10 Qizilbaslar tarixi seh 11 Qizilbaslar tarixi seh 11 12 Qizilbaslar tarixi seh 12 13 Qizilbaslar tarixi seh 18 19 Qizilbaslar tarixi seh 19 20 Qizilbaslar tarixi seh 20 Qizilbaslar tarixi seh 23 Qizilbaslar tarixi seh 25 Qizilbaslar tarixi seh 26 Qizilbaslar tarixi seh 29 Streusand Douglas E Islamic Gunpowder Empires Ottomans Safavids and Mughals Boulder Col Westview Press 2011 Streusand p 135 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 344 seh 8 seh 2012 07 20 at the Wayback Machine ISBN 978 9952 34 101 0 Iranian Studies P 206 2024 03 10 tarixinde Istifade tarixi 2024 03 10 Tarixe alemaraye Abbasi Baki Serq Qerb Nesriyyat evi seh 84 ISBN 978 9952 34 620 6 Tarixe alemaraye Abbasi Baki Serq Qerb Nesriyyat evi seh 197 ISBN 978 9952 34 620 6 Turko Persia in Historical Perspective Cambridge University Press ss 86 87 Mazzaoui Michel B Canfield Robert 2002 Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period Ingilizce Turko Persia in Historical Perspective Cambridge University Press s 86 87 ISBN 0 521 52291 9 ISBN 978 0 521 52291 5 A Olearinin seyahetnamesi dorduncu kitab 40 ci fesil seh 659 Arxivlenmis suret 2022 04 18 tarixinde Istifade tarixi 2016 03 06 A Olearinin seyahetnamesi besinci kitab 23 cu fesil seh 814 Sardenin seyahetnamesi farsca terc Iqbal Yegmayi Tehran 1372 75 semsi 3 cu cild seh 946 947 Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar tertibci S Eliyarli Baki 2007 seh 169 170 Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar tertibci S Eliyarli Baki 2007 seh 201 Petra della Vallenin seyahetnamesi farsca terc Suaeddin Sifa Tehran 1370 semsi seh 184 Sefernameye Cemelli Karreri farsca terc Abbas Naxcivani ve Ebdulali Kareng 1383 semsi seh 148 E Kesrevi Azeri ya zeban i bastan i Azerbaygan Tehran 1304 s 25 26 A Bausani The Persians from the Earliest Days to the Twentieth Century London 1971 p 138 Viaggi di Pietro Della Valle il pellegrino descritti da lui medesimo in lettere familiari all erudito suo amico Mario Schipano divisi in tre parti cioe la Turchia la Persia e l India Colla vita e ritratto dell autore Torino 1843 Sadiq Nagiyev Qizilbasliq haqqinda Baki Ebilev Zeynalov nesriyyati 1997 seh 9 Cahangusa yi s 41 42 Alemara Sahib s 26 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi seh 70 Mustafa Eravci Safevi Hanedani Turkler Yeni Turkiye Yayinlari Ankara 2002 c 6 s 883 Andrew J Newman Safavid Iran seh 129 Sadiq Nagiyev Qizilbasliq Haqqinda seh 14 M H Yinanc 1993 s 244 Alemara yi sah Ismayil Sukri s 26 30 Alemara yi sah Ismayil Sahib s 21 25 Tarix i Emini seh 71 Sapolyo Mezhebler ve tarikatlar tarihi s 352 354 Hundzhi Fazlullah ibn Ruzbihan Tarih i alam ara ji Amini pod redakcii Z M Buniyatova i O A Efendieva Baku 1987 c 92 95 Faruk Sumer Safevi Devleti nin Kurulusu ve Gelismesinde Anadolu Turklerinin Rolu TTK Ankara 1999 s 14 Alemara yi sah Ismayil Sahib s 29 41 Alemara yi sah Ismayil Sukri s 33 45 62 Mehmet Celenk 2005 s 51 O Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti s 36 O Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti s 36 37 O Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti s 37 38 Alemara yi sah Ismayil Sukri s 33 45 Ahmet Kesrevi Seyh Safi seh 35 37 Zeki V Togan Sur L origine des Safavides Melanges Massignon III 1957 p 356 V V Bartold Sochineniya t II ch I M 1963 str 748 I P Petrushevskij Gosudarstva Azerbajdzhana v XV v str 205 2010 12 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 06 30 Sohrweide Hanna Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Ruckwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16 Jahrhundert Der Islam 41 1965 95 221 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler Dovleti Baki 2007 I Sah Ismayilin Musa Dogrut ogluna mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 07 I Sah Tehmasibin Sehzade Selime mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 07 Sultan Suleymanin I Sah Tehmasibe mektubu 2016 05 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 18 Sah Mehemmed Xudabendenin Ferhad Pasaya mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 07 I Sah Abbasin Ferhad Pasaya mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 07 I Sah Sefinin Avstriya imperatoru ve Macaristan krali II Ferdinanda mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 07 Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar tertib eden S Eliyarli Baki 2007 seh 490 II Sah Abbasin Sirvan beylerbeyliyi Haci Menucohr xana mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 03 14 Sah Sultan Huseynin Saksoniya sahzadesi ve Polsa krali Frixdrix Avqusta mektubu 2022 03 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 07 07 Roger M Savory The Consolidation of Safawid Power in Persia Studies on The History of Safawid Iran Variorum Reprints London 1987 s 85 Cevahir el Exbar ver 298a 299b Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 375 376 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 315 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix c 1 fars metni seh 32 41 Sah Ismayihn anonim tarixi seh 333 340 Shapaf xan Bidlici t II c 146 I P Petpyshevckij Azepbajdzhan v XVI XVII vv Cb ct po izycheniyu ictopii Azepbajdzhana vyp I Baky 1949 c 229 230 Minorsky V La Perse au XV e siecle entre La Turque et Venise Paris 1933 seh 45 Petrushevskij I P Gosudarstvo Azerbajdzhana v XV veke V kn Sbornik statej po istorii Azerbajdzhana Baku 1949 seh 231 Tarixi Cennabi c 1 seh 961 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 411 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi 161 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 458 Cevahir el Exbar ver 339b Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi 144 Ismayilin anonim tarixi ver 32a b Hebib es Siyer c 4 seh 499 500 Tarix i Sah Ismayil Britanya muzeyinde saxlanilan elyazma 3248 seh 64b 65a Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 234 Erika Glassen Die fruhen Sawaviden nach Gazi Ahmad Qumi Freiburg im Brcisgau 1970 Tahsin Yazici 1967 s 54 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 244 Minorsky V La Perse au XV e siecle entre La Turque et Venise Paris 1933 seh 60 61 Efendiev O A Obrazovanie azerbajdzhanskogo gosudarstva Sefevidov v nachale XVI veka Baku 1961 seh 90 91 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Azerbaycan meqalesi seh 239 Baki 2007 Xace Zeynalabdin Eli Ebdi bey Tekmiletul Exbar M 2166 E Seferli X Yusifov Qedim ve orta esrler Azerbaycan efebiyyati seh 216 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi seh 84 85 Tekmilet el Exbar ver 274a Tarix i Cahan ara seh 303 Tekmilet el Exbar ver 274b Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 419 Tarix i Cahan ara seh 308 Tekmilet el Exbar M 2196 Tekmiletul Exbar B 248a Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm 2007 seh 177 ISBN 978 9952 448 39 9 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki Serq Qerb 2007 seh 54 55 ISBN 978 9952 34 101 0 Tekmiletul Exbar M 221a Tarix i elci i Nizamsah seh 58 59 Ehsen et Tevarix seh 273 Tarix i elci i Nizamsah seh 74 75 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 84 J Hammer Osmanli devleti tarihi c I seh 334 Tarix i elci i Nizamsah seh 60 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 59 Tarix i elci i Nizamsah seh 61 Ehsen et Tevarix seh 282 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 85 Ehsen et Tevarix seh 285 Ehsen et Tevarix seh 286 290 Tarix i elci i Nizamsah seh 62 Tarix i elci i Nizamsah seh 64 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 87 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 87 88 M D Mikluho Maklaj K istorii politicheskih vzaimootnoshenij Irana so Srednej Aziej v XVII v str 11 M D Mikluho Maklaj K istorii politicheskih vzaimootnoshenij Irana so Srednej Aziej v XVII v str 14 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 110 Ehsen et Tevarix seh 185 187 Ehsen et Tevarix seh 196 Ehsen et Tevarix seh 201 202 Ehsen et Tevarix seh 205 208 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 111 Ehsen et Tevarix seh 215 Ehsen et Tevarix seh 220 222 Ehsen et Tevarix seh 225 233 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 57 59 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 59 Ehsen et Tevarix seh 240 243 Ehsen et Tevarix seh 222 Ehsen et Tevarix seh 246 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 61 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 62 63 Ehsen et Tevarix seh 264 265 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 64 Ehsen et Tevarix seh 269 272 Ehsen et Tevarix seh 274 277 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 65 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 115 Seref xan Serefname Terc M Emin Bozarslan Ant Yayinlari Istanbul 1971 s 287 Seref xan Serefname Terc M Emin Bozarslan Ant Yayinlari Istanbul 1971 s 288 Ebdulhuseyn Nevai Sah Abbas Intisarat i Bunyad i Ferheng i Iran 1352 s 142 143 Muhimme LXIV 586 M Fahrettin Kirzioglu Osmanlilarin Kafkas Ellerini Fethi 1451 1590 Ataturk Universitesi Yayinlari Ankara 1976 s 376 Natanzi Nekavetu l Asar fi Zikri l Ahyar Haz Ihsan Israki Sirket i Intisarat i Ilmi ve Ferhengi 1994 Tehran s 369 Ehmed Qumi Tehran 2005 s 898 Audrey Burton The Bukharans A Dynastic Diplomatic And Commercial History 1505 1702 Curzon Press Great Britain 1997 s 69 Remzi Kilic Osmanli Padisahi III Murad ve Ozbek Padisahi II Abdullah Han Donemi Osmanli Turkistan Dayanismasi Bilig Yaz 1999 Sayi 10 s 133 Ebdulhuseyn Nevai Sah Abbas Intisarat i Bunyad i Ferheng i Iran 1352 s 157 Natanzi Nekavetu l Asar fi Zikri l Ahyar Haz Ihsan Israki Sirket i Intisarat i Ilmi ve Ferhengi 1373 s 594 Mirza Bek Mirza Bek Ravzatu s Safeviyye Yay Haz Gulam Mirza Tabatabai Intisarat ve Cap i Danisgah i Tahran s 740 H H Howorth History Of The Mongols From The 9th To The 19th Century London Longmans Green And Co 1830 Part II 1830 s 745 Tarih i Alem Ara yi Abbasi Haz Irec Afsar Muessese i Intisarat i Emir Kebir Tahran 1387 s 575 Tarix i Alem arayi Abbasi seh 645 http www xalqcebhesi az news php id 11867 olu kecid 2012 01 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 05 24 Tekmiletul Exbar M 224a Efendiyev 2007 seh 79 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 80 J Hammer Histoire de l Empire Ottomane Trad de J Hellert t V p 209 J Hammer Histoire de l Empire Ottomane Trad de J Hellert t V p 212 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 81 Clot Andre sf 93 63 Cavendish Marshall sf 193 Cevahir el Exbar ver 308a Tekmiletul Exbar B 260b Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 82 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 83 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 83 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 256 260 Tarix i elc i Nizamsah ver 49b 50v Tekmilet el Exbar ver 261a 262b Tarix i Cahan ara seh 289 291 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi seh 154 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 92 Serefname c II seh 198 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 328 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix c II seh 275 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 93 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 330 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 329 330 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi farsca metni seh 71 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 331 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 94 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 95 Tezkire i Sah Tehmasib 52b Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 356 357 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 358 361 Hesen bey Rumlu Ehsen et Tevarix seh 361 367 Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi farsca metni seh 82 83 Tekmiletul Exbar ver M 250b B 269a Isgender bey Munsi Tarix i alem Aray i Abbasi farsca metni seh 87 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 164 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 165 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 166 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 168 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 169 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 170 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif seh 176 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif seh 178 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif seh 179 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 181 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 182 Pasa Kerimov XVII esr Sefeviler tarixine dair anadilli diplomatik sened Qesri Sirin sulh muqavilesi 2022 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2017 09 28 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 183 Sicker Martin August 2000 The Islamic World in Ascendancy From the Arab Conquests to the Siege in Vienna p 189 ISBN 0 275 96892 8 Ismail was quite prepared to lend his support to the displaced Timurid prince Zahir ad Din Babur who offered to accept Safavid suzerainty in return for help in regaining control of Transoxiana Mahajan V D 2007 History of medieval India 10th ed New Delhi S Chand pp 428 429 ISBN 8121903645 Rama Shankar Avasthy The Mughal Emperor Humayun John F Richards Gordon Johnson 1996 Cambridge University Press ed The Mughal Empire illustrated reprint ed p 11 ISBN 0 521 56603 7 Majumdar 1984 p 153 Eraly Abraham 2000 Emperors of the Peacock Throne The Saga of the Great Mughals Penguin Books India pp 156 157 ISBN 978 0141001432 Majumdar 1984 p 154 Majumdar 1984 pp 154 155 Majumdar 1984 pp 153 154 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 66 67 Ehsen et tevarix seh 162 163 Ehsen et tevarix seh 167 Ehsen et tevarix seh 173 Hebib es Siyer seh 571 572 Cevahir el exbar ver193 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 65 Histoire de la Georgia trad par M Brosset I e partie I e Livraison St Ptb 1856 p 150 M Brosset I e partie I e Livraison St Ptb 1856 p 216 Histoire de la Georgia trad par M Brosset I e partie I e Livraison St Ptb 1856 p 27 Histoire de la Georgia trad par M Brosset I e partie I e Livraison St Ptb 1856 p 253 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 116 117 Ehsen et tevarix 296 298 Ehsen et tevarix 316 Ehsen et tevarix 351 355 Ehsen et tevarix 379 387 Tarix i alem aray i Abbasi farsca metni seh 87 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 119 Xulaset et tevarix ver 412a Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 174 Serefname c II seh 257 B Kutukoglu seh 53 Tarix i Alem arayi Abbasi farsca metni seh 227 Serefname c II seh 216 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 175 B Kutukoglu seh 53 55 Tarix i Iran Ez Mogol Ta Efsariyye Sirket i Caphane i Ferheng Tehran 1317 s 326 327 350 Mehmet Saray Turk Iran Iliskileri Ataturk Arastirma Merkezi Ankara 2006 s 53 Resul Ceferi Sefeviler tarixi seh 217 Resul Ceferi Sefeviler tarixi seh 218 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 173 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 174 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik seh 176 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 38 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 42 43 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 46 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 47 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 57 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 58 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 59 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 60 Azerbaycan Tarixi 9 cu sinif seh 61 Seyx Eli Hezin 75 s 116 Axworthy pp 39 5 Prof D Balland Asraf Ghilzai in Encyclopaedia Iranica Online Edition 2006 LINK 2007 10 11 at the Wayback Machine Encyclopaedia Britannica The Hotakis from Afghanistan Link 2007 02 11 at the Wayback Machine Azerabycan Tarixi 9 cu sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 66 Alem Ara ye Naderi c III s 1196 Arxivlenmis suret 2022 06 07 tarixinde Istifade tarixi 2016 04 30 2017 01 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 04 30 Mindoi seh 69 Mindoi seh 72 73 Xulaset et tevarix B ver 77a 88a T ver 116a 121a Xulaset et tevarix B ver 245b T ver 364b Tarix i alem aray i Abbasi seh 141 142 Mindoi seh 68 69 Venetsiyalilarin seyahetleri seh 227 G B Vechietti A Report p 38 Tezkiret et muluk seh 31 Ehsen et tevarix seh 368 Sahensahname ver 58b 59a Tarix i elc i Nizamsah seh 64 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 294 ISBN 978 9952 34 101 0 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 295 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 296 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 298 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 299 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 300 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 303 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 306 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 309 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 311 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 315 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 316 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 317 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 318 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 319 Oqtay Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti seh 320 ISBN 978 9952 34 101 0 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 192 193 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 193 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 194 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 186 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 187 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 188 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 188 189 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 189 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 195 Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Tarixe alemaraye Abbasi Baki Serq Qerb Nesriyyat evi seh 317 ISBN 978 9952 34 620 6 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 196 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 186 197 Azerbaycan tarixi 8 ci sinif ucun derslik Baki Aspoliqraf 2005 seh 197 Memmedov Ismayil Azerbaycan Tarixi Ali mektebler ucun derslik Baki Adiloglu 2005 seh 486 accessdate missing url Azerbaycanda vergi sisteminin tarixi seh 94 olu kecid Vergiler Sefeviler dovru 2022 07 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 08 03 Azerbaycanda vergi sisteminin tarixi seh 95 olu kecid Azerbaycan Respublikasi Vergiler Nazirliyinin Tedris Merkezi Vergiye Giris Derslik Samaxi 2014 seh 12 Yerqurulusu Yerqurulusunun elmi esaslari I cild Baki MBM 2007 seh 81 Yerqurulusu Yerqurulusunun elmi esaslari I cild Baki MBM 2007 seh 82 2016 12 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 08 03 Yerqurulusu Yerqurulusunun elmi esaslari I cild Baki MBM 2007 seh 83 Yerqurulusu Yerqurulusunun elmi esaslari I cild Baki MBM 2007 seh 83 84Elave oxuChristoph Marcinkowski tr Persian Historiography and Geography Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran the Caucasus Central Asia India and Early Ottoman Turkey Singapore Pustaka Nasional 2003 ISBN 9971 77 488 7 Christoph Marcinkowski tr ed Mirza Rafi a s Dastur al Muluk A Manual of Later Safavid Administration Annotated English Translation Comments on the Offices and Services and Facsimile of the Unique Persian Manuscript Kuala Lumpur ISTAC 2002 ISBN 983 9379 26 7 Christoph Marcinkowski From Isfahan to Ayutthaya Contacts between Iran and Siam in the 17th Century Singapore Pustaka Nasional 2005 ISBN 9971 77 491 7 The Voyages and Travels of the Ambassadors 2006 02 18 at the Wayback Machine Adam Olearius translated by John Davies 1662 EdebiyyatBlow David 2009 Shah Abbas The Ruthless King Who Became an Iranian Legend I B Tauris ISBN 978 0857716767 Jackson Peter Lockhart Laurence eds 1986 The Timurid and Safavid Periods The Cambridge History of Iran 6 Cambridge Cambridge University Press ISBN 9780521200943 Khanbaghi Aptin 2006 The Fire the Star and the Cross Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran I B Tauris ISBN 978 1845110567 Kremer William 25 January 2013 Why Did Men Stop Wearing High Heels BBC News Magazine from the original on 13 September 2014 Retrieved 13 September 2014 Mikaberidze Alexander 2015 Historical Dictionary of Georgia 2 ed Rowman amp Littlefield ISBN 978 1442241466 Savory Roger 2007 Iran under the Safavids Cambridge University Press ISBN 978 0521042512 Sicker Martin 2001 The Islamic World in Decline From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire Greenwood Publishing Group ISBN 978 0275968915 Yarshater Ehsan 2001 Encyclopedia Iranica Routledge amp Kegan Paul ISBN 0933273568 Isgender bey Munsi Turkman Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Tarixe alemaraye Abbasi Baki Serq Qerb 2010 ISBN 978 9952 34 620 6 yukle Sahin Ferzeliyev Azerbaycan XV XVI esrlerde Baki Elm 1983 108 seh yukle Qizilbaslar tarixi Tercume ve serhler M E Mehemmedi Baki Azerbaycan nesriyyati 1993 48 seh yukle olu kecid Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 680 seh Rehime Dadasova Sefevilerin son dovru ingilisdilli tarixsunasliqda B Xace Zeynalabidin Eli Ebdi bey Tekmiletul exbar Sefevi dovru sah Ismayil ve sah Tehmasib dovrlerinin tarixi Baki Elm 1996 200s ISBN 5 8066 0436 5 PDF Kamil Muxtarov Serq Qerb 2007 ISBN 978 9952 34 101 0 2017 08 28 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 04 27Hemcinin baxBeylerbeylik Sefeviler Sefeviler sulalesi Sefeviler sulalesinin seceresi Sefevilik Sefeviyye ordeni rehberleri ve Sefeviler dovletinin hokmdarlari Sah Ismayil Xetai Sefeviler dovletinin bayraqlari Sefevi Osmanli munasibetleri Sefevi Osmanli muharibesi 1514 1555 Sefevi Osmanli muharibesi 1578 1590 Sefevi Osmanli muharibesi 1603 1618 Sefevi Osmanli muharibesi 1730 1736 Xarici kecidlerVikianbarda Sefeviler ile elaqeli mediafayllar var Niftali Goyceli Miskin Abdal ve Sefeviler Baki Elm ve tehsil 2018 232 seh ISBN 978 9952 8176 1 2 Gosudarstvo Sefevidov History of the Safavids on Iran Chamber Safavid dynasty Encyclopaedia Iranica by Rudi Matthee The History Files Rulers of Persia BBC History of Religion Iranian culture and history site 2005 08 31 at the Wayback Machine Georgians in the Safavid administration Encyclopaedia Iranica Artistic and cultural history of the Safavids from the Metropolitan Museum of Art History of Safavid art Why is Safavid history important Iran Chamber Society IRAN ix RELIGIONS IN IRAN 2 Islam in Iran 2 3 Shiʿism in Iran Since the Safavids Safavid Period Encyclopaedia Iranica by Hamid Algar